Парақорлық үшін қылмыстық жауаптылық
КІРІСПЕ 3
1 ПАРАҚОРЛЫҚ ҮШІН ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҮҚЫҚТЫҚ
НОРМАЛЛРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ШАРТТАРЫ
1.1 Сыбайлас жемқорлық.әлеуметтік қүбылыс 10
1.2 Парақорлық сыбайлас жемқорлықтың құрамдас түрі 20
1.3 Парақорлық үшін жауаптьтлық жөніндегі қылмыстық заңдардың
қысқаша даму тарихы 23
2 ИАРАҚОРЛЫҚ ҮЩІН ЖАУАПТЫЛЫҚТЫҢ ЖАЛПЫ
МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1. Парақорлықтың объектісі мен заты
2.2. Пара алудың объективтік жағы 34
2.3. Пара алудың субъектІсі 56
2.4. Пара алудың субъективтік жағы 67
2.5. Пара берудІң объективті жэне субъективті белгілері 69
2.6. Парақорлыққа делдалдықтың обьективтік жэне субьективтік
белгілерІ 73
3 ПАРАҚОРЛЫҚ ҮШІН ЖАУАПТЫЛЫҚТЫҢ АРНАЙЫ
МӘСЕЛЕЛЕРІ
3.1. Парақорлықтың басқа қылмыстардан
ерекшелігі 78
3.2. Парақорлықтың басқа қылмыстармен
жиынтығы 86
3.3. Пара берушіні қылмыстық жауаптылықтан
босату шарттары 88
3.4. Парақорлықтағы қылмысқа бірлесіп
қатысушылық 96
4 ПАРАҚОЛЫҚТЫҢ ЖЕТІЛДІРІЛГЕН БЕЛГІЛЕРІ
4.1. Пара алудың жэне пара берудің сараланған түрлері 105
а) параны адамдар тобының алдын ала келісімі бойыншаалуы 106
б) параны әлденеше рет алу 109
в) параны ірі көлемде алу 110
г) пара берудің сараланатын түрлері 110
4.2. ІІІет елдердің заңдары бойынша парақорлық үшін жауаптылықтың
түрлерІ , 111
ҚОРЫТЫВДЫ 116
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША 126
1 ПАРАҚОРЛЫҚ ҮШІН ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҮҚЫҚТЫҚ
НОРМАЛЛРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ШАРТТАРЫ
1.1 Сыбайлас жемқорлық.әлеуметтік қүбылыс 10
1.2 Парақорлық сыбайлас жемқорлықтың құрамдас түрі 20
1.3 Парақорлық үшін жауаптьтлық жөніндегі қылмыстық заңдардың
қысқаша даму тарихы 23
2 ИАРАҚОРЛЫҚ ҮЩІН ЖАУАПТЫЛЫҚТЫҢ ЖАЛПЫ
МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1. Парақорлықтың объектісі мен заты
2.2. Пара алудың объективтік жағы 34
2.3. Пара алудың субъектІсі 56
2.4. Пара алудың субъективтік жағы 67
2.5. Пара берудІң объективті жэне субъективті белгілері 69
2.6. Парақорлыққа делдалдықтың обьективтік жэне субьективтік
белгілерІ 73
3 ПАРАҚОРЛЫҚ ҮШІН ЖАУАПТЫЛЫҚТЫҢ АРНАЙЫ
МӘСЕЛЕЛЕРІ
3.1. Парақорлықтың басқа қылмыстардан
ерекшелігі 78
3.2. Парақорлықтың басқа қылмыстармен
жиынтығы 86
3.3. Пара берушіні қылмыстық жауаптылықтан
босату шарттары 88
3.4. Парақорлықтағы қылмысқа бірлесіп
қатысушылық 96
4 ПАРАҚОЛЫҚТЫҢ ЖЕТІЛДІРІЛГЕН БЕЛГІЛЕРІ
4.1. Пара алудың жэне пара берудің сараланған түрлері 105
а) параны адамдар тобының алдын ала келісімі бойыншаалуы 106
б) параны әлденеше рет алу 109
в) параны ірі көлемде алу 110
г) пара берудің сараланатын түрлері 110
4.2. ІІІет елдердің заңдары бойынша парақорлық үшін жауаптылықтың
түрлерІ , 111
ҚОРЫТЫВДЫ 116
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША 126
Диссертациялық жұмыста Қазақстан Республикасындағы сыбайлас жемқорлықтың құрамдас бөлігі болып табылатын парақорлық қылмыстарының түсінігі, қүрамдас бөліктерінің анықтамасы, парақорлық қүрамыйың объективтік жэне субъективтік белгілерінІң ерекшеліктері, парақорлық - қылмыстарын саралау мэселелері теориялық түрғыдан кеңінен сөз болады.
Зепттеудегі негізгі мэселелердің бірі парақорлық қылмыстарын реттейтін қылмыстық-қүқықтық нормалардың әлеуметтік алғы шарты, сыбайлас жемқорлықтың парақорлық қүрамымен байланысы және парақорлықтың коррупциялық қ^былыстың қүрамдас бөлігі ретіндегі проблемалардың мэнін ашып көрсету болып табылады. Бүл мэселенің элеуметтік-қүқықтық мэнін терең ашу үшін парақорлыққа жуаптылықты белгілеген заңдар тарихының даму кезеңдерін де ғылыми нсгізде талдауды қажет етеді. Зерттеуде парақорлықтың жекелеген түрлері: пара алу, пара беру жэне парақорлыққа делдалдықтың объективтік және субъективтік белгілеріне талдау жасалумен бірге парақорлықтың үқсас қылмыстардан өзгешелігі, парақорлықтың басқа қылмыстармен жиынтығы, иарақорлыққа қатысудың ерекшеліктері, пара берушіні қылмыстық жауаптылықтан босатудың шарттары, парақорлық қылмыстарының саралаушылық белгілеріне теориялық түргыдан терең зерттелумен бірге қазіргі қолданылып жүрген заңдардың парақорлыққа арналган нормаларын одан эрі жетілдіру жолдары іздестірілген.
Зепттеудегі негізгі мэселелердің бірі парақорлық қылмыстарын реттейтін қылмыстық-қүқықтық нормалардың әлеуметтік алғы шарты, сыбайлас жемқорлықтың парақорлық қүрамымен байланысы және парақорлықтың коррупциялық қ^былыстың қүрамдас бөлігі ретіндегі проблемалардың мэнін ашып көрсету болып табылады. Бүл мэселенің элеуметтік-қүқықтық мэнін терең ашу үшін парақорлыққа жуаптылықты белгілеген заңдар тарихының даму кезеңдерін де ғылыми нсгізде талдауды қажет етеді. Зерттеуде парақорлықтың жекелеген түрлері: пара алу, пара беру жэне парақорлыққа делдалдықтың объективтік және субъективтік белгілеріне талдау жасалумен бірге парақорлықтың үқсас қылмыстардан өзгешелігі, парақорлықтың басқа қылмыстармен жиынтығы, иарақорлыққа қатысудың ерекшеліктері, пара берушіні қылмыстық жауаптылықтан босатудың шарттары, парақорлық қылмыстарының саралаушылық белгілеріне теориялық түргыдан терең зерттелумен бірге қазіргі қолданылып жүрген заңдардың парақорлыққа арналган нормаларын одан эрі жетілдіру жолдары іздестірілген.
І.Қазақстан Республикасының Конституциясы. - АлматыД995.
2.Н.Ә.Назарбаев Қылмыстылықпен күрес жөнінде // Егемен Қазақстан. - 13 қыркүйек. - А.,2003. - Б.2-3.
З.Н.А. Назарбаев. Казахстан-2030: Барлық Қазақстандықтардың эл-ауқатының жақсаруы, гүлденуі жэне қауіпсіздігі. Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы // Егемен Қазақстан. - 1 Іқазан, 1997 жыл. Б. 2-8.
4. Қазақстан Республикасының құқықтық тұжырымдамасы // Егемен Қазақстан. - 25 қыркүйек, 2002. Б. 2-6.
5.Карпец И.И. Преступность: иллюзии и реальность. - М.: Изд-во: Российское право, 1992. - 380 с.
6. Теневая экономика Казахстана // Мысль. - М.2003 г. -№4. - С. 46-48.
7.Информационно-аналитические материалы за 2003г // - Астана, 2004 г. -№2.-С. 44-49.
8.Серебрянников В.В. Политическая безопасность / Свободная мысль. - М., 1997.-№1.-С. 84-96.
9.Агыбаев А.Н. Уголовно-правовые и криминологические меры борьбы с коррупцией. // - Алматы: изд-во: "Қазақ Университеті", 2003. - 117 6.
Ю.Лунеев В.В. Объективизация криминологических показателей в системе контроля за преступностью // Криминологические и уголовно-правовые идеи борьбы с преступностью. - М,1996 г. - 96 с.
11. Практические меры борьбы с коррупцией / Руководство секретариата
ООН. -май, 1990.-128 6.
12. Кузнецова Н.Ф. Коррупция в системе уголовных преступлений //
Вестник МГУ: серия юридическая. - М., 1993. - №1. - С 40-46.
13. Криминология Учебник: под общей пер. А.И.Долговой. - М. 1997. - 640
с.
14. Борзенков Г.Н. Уголовно-правовые меры борьбы с коррупцией //
Вестник МГУ, право. - М., 1993 г. - №1. - 30-15 б.
15. Гальперин Г.И. Организованная преступность, коррупция, уголовный
закон // Социалистическая законность. - М.,1989. - №4. - С 34-16.
16. Мишин Г.К. Коррупция: Понятие, сущность меры ограничения, лекция.
-М, 1991г.-28 с.
П.Волженкин Б.В. Коррупция. - СПБ, 1998. - 180 с.
18.Ағыбаев А.Н. Қылмыстық қүқық: Ерекше бөлім, Оқулық. - Алматы: изд-во, Жеті жарғы, 2004. - 540 б.
19.Комиссаров B.C. Уголовно-правовые аспекты борьбы с коррупцией // Вестник МГУ: право. - М.,1993. - №1. - С 42 - 46.
20.3абарчук Е.Л. Некоторые вопросы правового обеспечения борьбы с корупцией//Вестник МГУ: право.-М.,1993. -№1.-С. 36 -42.
21.Королева М.В. Уголовный закон и уголовная политика на фоне современных криминологических реалий // Преступность и законодательство. -М. 1997.-180 с.
119
22.Волженкин Б.В. К вопросу о субъекте коррупционных правонарушений. // Актуальные проблемы борьбы с коррупцией и организованная преступность в сфере экономики: Материалы научно-практической 18-19 апреля 1995 г. - М., 1995.-65 с.
23.Панченко П.Н. Уголовно-правовая характирестика коррупции / Материалы научно-практической конференции, 18-19 апреля 1995 г.. - М., 1995
- 120 б.
24.Жуков Л.А. К вопросу о коррупции // Материалы научно-практической конференции, 18-19 апреля 1995 г. - М., 1995. - №2. - 180 с.
25. 'Сыбайлас жемқорлыққа байланысты қылмыстар жөніндегІ қылмыстық істерді қарау практикасы туралы", Нормативтік қаулы, ҚР Жоғаргы Соты, 2001 жыл 13 желтоксан №18 // - Заң, - 9 қаңтар, 2002 ж.
26.Американо-Российская конференция по вопросам экономики и преступности: Москва, март 1996 г // Вестник МГУ, серия право - №4, 1996. -112 с.
27.Ромашенко Л.С. Социологический анализ коррупции как основного признака организованной преступности // Вестник Саратовской государственной академии права. - №2. - Саратов, 1995. - 164 с.
28.Трайнин А.Н. Должностные и хозяйственные преступления. - М., 1938. -128 с.
29.Дурманов М.Д. Уголовная ответственность за взятоничество по действующему законодательству // Проблемы Социалистического права. - М., 1937.-№2.-92 с.
ЗО.Трайнин А.Н. Уголовное право. Часть особенная. - Юридическое издательство. НКЮ РСФСР. - М., 1927. - 340 с.
31 .Здравомыслов Б.В. Должностные преступления понятие и квалификация. -М., 1975 г.-280 с.
32.0 состоянии борьбы с коррупционной преступностью // Юридическая газета. - 10 тамыз, 2004 ж. - Б.2-8.
ЗЗ.Волженкин Б.В. Что мешает эффективной борьбе со взяточничеством // Социалистическая законность. - №8. - 1990. - 61 б.
34.Куликов А. Коррупция // Экономика и жизнь. - октябрь, 1995. - С. 6
35.СУ РСФСР. - №35 , - 1918г.
36.СУ РСФСР. -№60, - 1921.
37.СУ РСФСР. -№63, - 1922.
38.Волженкин Б.В. Взяточничество в истории советского уголовного законодательства (1918-1927г.г.) // Правоведение. - №2. - 1993. - 62 с.
39.СУ РСФСР. - №110. -1927.
4О.Қазақ ССР Жоғарғы Советінің Ведомостары. - №1. - 1960.
41.Қазақ ССР Жоғарғы Советінің Ведомостары. - №17 - 1982.
42.Ведомости Верховного Совета СССР. - №52 - 1962.
43.Қазақ ССР Жоғарғы Советі мен Үкіметінің Ведомостары. - №3. - 1962.
44.Пионтковский А.А. Уголовное право. РСФСР: часть общая. - М. 1925 г.
- 240 с.
120
45.Никифоров Б.С. Объект преступления по советскому уголовному праву. - М.,1960. - 170 с.
46. Глистин В.К. Проблема уголовно провавой охраны общественных
отношений. - ЛГУ, 1979. - 210 с.
47. Коржанский И.Н. Объект посягательства и квалификация преступлений.
-Волгоград, 1976.
48.Таций В.Я. Объект и предмет преступления по советскому уголовному праву. - Харковь,1982. - 76 с.
49.Уголовное право. Общая часть, (под. Ред. И.Я. Козаченко и З.А Незнамовой -М,1997. - 540 с.
50.Наумов А.В. Уголовное право. Общая часть: Курс лекций - М. 1996 г. -682 с.
51. Советское уголовное право: Учебное пособие для правовых школ. - №1 -М, 1938 г.-644 с.
52.Фролов Е. А. Спорные вопросы учения об объекте преступления // Сборник научных трудов. - №10. - Свердловск, 1969. - 199 с.
53.Феодоров М.И. Понятие объекта преступления по советскому уголовному праву // Ученые записки университета. - Т. 2, №4, кн 2. - 1957 г. 210 с.
54.Познышев С. Очерк основных начал науки уголовного права. Особенная часть. -М., 1923.-260 с.
55.Кожевников М., Лаговиер Н. Должностные преступления и борьба с ними. -М., 1926.-93 с.
56.Жижиленко А.А. Должностные (служебные) преступления. - М.,1927 г. 130 с.
57..Исаев М. Советское уголовное право: Особенная часть. - М.,1929. - 670 с.
58.Сахаров А.Б. Ответственность за должностные злоупотребления по советскому уголовному праву. - М.,1956. - 262 с.
59.Советское уголовное право: Особенная часть / под ред. Б.В.Здравомыслова. - М., 1988. - 380 с.
бО.Папиашвили Ш.Г. Должностные преступления в теории уголовного права, законодательстве и судебной практики. - Тбилиси, 1988. - 140 с.
бі.Баглай М.В. Габричидзе Б.Н. Конституционное право. РФ М.,1996 г. -140 с.
62.Галахова А.В. Уголовная ответственность за должностные преступления сотрудников органа внутренних дел. - М., 1988. - 112 с.
63.Овчинников А.Ф. Уголовная ответственность за взяточничество. Дисс....канд.юр. - М., 1973. - 198 с.
64.Козаченко И.Я. Проблемы определения уоголовно-правовых признаков предмета взяточничества. - Тюмень, 1992. - 69 с.
65.Приградов-Кудрин А. Нематериальная выгода и взяточничества // Право и жизнь. - книга 7-8. - М., 1925 г. - 95 с.
бб.Квициния А.К. Взяточничество и борьба с ними. Автореф... канд.юрид.наук. - М., 1978. - 28 с.
121
67. Квициния А.К. Должностные преступления. - М.,1992. - 170 с. 68.Курс советского уголовного права. - Л., 1978. - Т. 4. - 478 с. 69.Кудрявцев Л.И. Объективная сторона преступления. - М., 1960. - 262 с. 70 Бакланов СВ. Ответственность за взяточничество. - М: 1978 - 160 с. 71.Утевский Б.С. Общее учение о должностных преступлениях. - М., 1998. - 72-390 с.
72 Кучерявый Н.П., Ответственность за взяточничество по советскому
уголовному праву. - М.; ЮНИЗДАТ, 1957. - 216 с.
73 Васецов А. Субъекты взяточничество // Советская юстиция. - №18. -
1984.
74.Бюллетень Верховного Суда СССР. - №3. - 1990.
75.Светлов А.Я. Ответственность за должностные злоупотребления. Киев, 1970.-205 с.
76.Бюллетень Верховного Суда СССР - №2.-1977.
77.Уголовное право РФ: Особенная часть, под ред. Б.М.Здравомыслова. - М. 1999.-560 с.
78.Волженкин Б.В. Корыстные злоупотребления по службе (хищения, взяточничество, злоупотребление): уголовно-правовые характеристики и проблемы квалификации. - М., 1991 г. - 216 с.
79.Рейсман В.М. Скрытая ложь, Взятки "Крестовые походы" и реформа, -М., 1998. -150 с.
80.Ширяев В.Н. Взяточничество и лиходейство в связи общим учением о должностных преступлениях. - Ярославск, 1916. - 104 с.
81.Эстрин А. Должностные преступления. - М., 1928. - 117 с.
82.Волженкин Б.В. Вопросы ответственности за взяточничество // Советская юстиция. - №7. - 1997.
83.Волженкин Б.В. О так называемой взятке-благодарности / Соц. законность. -№1.-М, 1991. - 50 с.
84.Касаткин Ю.Л. Должностные преступления: Вопросы квалификации. -М. 1979 г.-132 с.
85.Кириченко К.Ф. Виды должностных преступлений. - М., 1959. - 118 с.
86. Карпушин М.П., Дмитриев М.П. Взяточничество позорный пережиток прошлого. - М., 1964. - 49 с.
87.Ибрагимов Р.С. Взяточничество и его квалификация. -Дисс.канд.юрид.наук - М.,1922. -162 с.
88. Гришаев П.И., Здравомыслов Б.В. Взяточничество: понятие, признаки, квалификация. - М., 1998 г. - 140 с.
89.Бюллетень Верховного Суда СССР. - №3. -1990.
90.Волженкин Б.В. О так называемой взятке-благодарности. // Социалистическая законность. - №6. - 1991.-51 с.
91.Сыздыков М.Н. Некоторые вопросы ответственности за взяточности // Борьба с правонарушениями. - Алма-Ата, 1984. - 164 с.
92.Волженкин Б.В. Служебные преступления. - М., 2000. - 330 с.
93 .Максимов СВ. Коррупция. Закон. Ответственность. - М., 2000. - 76 с.
122
94.Уголовное право России. Особенная часть // Ответ ред. А.И.Игнатов. М., 1998- 663 с.
95.Степанов В. Обычный подарок или обычная взятка // Российская юстиция. - №4. - 2000.
96.Кирпичников А.И. Взятка и коррупция в России. - СПБ - 1997 г. - 210 б.
97.Модельный Уголовный Кодекс для государств участников СНГ // Правоведение. - №6. - 1995. - 145 с.
98.Волженкин Б.В. Обычный подарок или взятка? / Законность. - М.,1997. -27 с.
99.Лунеев В.В. Преступность XX века: Мировой криминологический анализ. - М, 1997. - 343 с.
ЮО.Бюллетень Верховного Суда СССР. - №3. - 1990.
ЮІ.Медведев А.И. Вымогательства взятки / Государство и право. - №8. -1996.-110 6.
Ю2.Семенов Д.А. Уголовно-правовая оценка подкупа. - Дисс.канд. юрид. наук. -М.,1991.-159с.
103 .Решетников Ф.М. Ответственность за должностные преступление в зарубежных странах. - М., 1994. - 262 с.
Ю4.Уголовное право: Особенная часть, Учебник. - М, 1995. - 498 с.
Ю5.Тадевосян B.C. К разработке проекта УК СССР // Советское государство и право. - №4. - 1954. - С. 72-84.
Юб.Бюллетень Верховного Суда СССР. - №3. - 1990.
Ю7.Комментарий к Уголовному кодексу РФ // под ред. В.И.Падченко. - М., 1996.-6116.
108. Постановления Пленума Верховного Суда СССР. №4, 1986 г. О квалификации преступлений по службе совершенных контролерами исправительно-трудовых учреждений и следственных изоляторов // Сборник постановлении Пленума Верховного Суда СССР: 1924-1986. - М., 1987. - 682 с.
Ю9.Уголовное право ФРГ: Учебное пособие. - 1981. - 271 с.
ИО.Постановление Пленума Верховного Суда СССР "О судебной практике по делам о злоупотреблении власгью или служебным положением, превышением власти и служебными полномочиями, халатности и должностным подлогом" 30 марта, 1990, №4 // Бюллетень Верховного Суда СССР. -№3.- 1990.
111 .Қазақстан Республикасының азаматтық кодексі: Жалпы бөлім. -Алматы, 1998.-240 с
112.Коржанский Н.И. Квалификация следователей должностных преступлений. - М.,1986. - 86 с.
1 ІЗ.Уголовное уложение. -Т.8. - СПб. - 1897. - 528 с.
114.Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының жаршысы. - №1. - 1996 г.
115.Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының жаршысы. - №1. - 1996 г.
Пб.Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының қаулыларының жинагы. - Алматы: Санат баспасы, 1999. - 312 б.
П7.Кудрявцев. Общая теория квалификации преступлений. - М., 1972. -280 с.
123
118.Ляпунов Ю.И. Ответственность за взятку. - М.,1987. - 131 с.
П9.Волженкин Б.В. Получение взятки или злоупотребление служебным положением // Социалистическая законность. - №9. - 1989.
120.Егорова Н. Субъект преступлений против интересов службы // Законность. - №4. - 1998.
121.Владимиров В.А., Ляпунов В.И. Социалистическая собственность под охраной закона. - М., 1979. - 210 с.
122.Волженкин Б.В. Квалификация посредничества во взяточничестве // Правоведение. - №4, 1979. - 62 с.
123 .Бюллетень Верховного Суда СССР. - №3, 1990.
124.Яни П.С. Экономические и служебные преступления. - М.,1997. - 162 с.
125.Бюллетень Верховного Суда СССР. - №3. - 1990.
126.Солопанов Ю. Вопросы ответственности за взяточничества. //Социалистическая законность. - №6. - 1991.
127.Бюллетень Верховного Суда СССР. - №3. - 1990.
128. А.Н. Ағыбаев. Уголовная ответственность за должностные злоупотребления в Республике Казахстан. - Алматы: Жеті жарғы, 1995 г. - 192 с.
129.А.Н.Ағыбаев. Ответственность должностных лиц, служебные преступления. - Алматы: Жеті жарғы, 1997. - 268 с.
ІЗО.Қазақстан Республикасы Жогаргы Сотының жаршысы. - №1. - 1996.
131.Курс Советского уголовного права. - Т.4. - М.,1971. - 410 с.
132.Медведев A.M. Вымогательство взятки / Государство и право. - №8, 1996.
ІЗЗ.Қазақстан Республикасы Жогаргы Сотының жаршысы. - №1, 1996 г.
134.Бюллетень Верховного Суда СССР. - №3, 1990.
135.Бюллетень Верховного Суда СССР. - №3, 1990.
ІЗб.Волженкин Б.В. Освобождение от уголовной ответственности в связи с добровольным заявлением о даче взятки // Социалистическая законность - № 1. -1989.
137.Семин СВ. Ответственность за дачу взятки. - автореф...канд. юрид. наук. -М., 1988.
138.Бюллетень Верховного Суда СССР. - №3. - 1990.
139.Асланов P.M. Деятельное раскаяние взяточника и его правовое значение // Вестник ЛГУ: сер. 6. - Л., 1989. - вып.№2.- С. 96-105.
140.Якименко А. Как усилить борьбу со взяточничеством. //Социалистическая законность. - №8. -1986 г. -175 б.
141.Бюллетень Верховного Суда СССР. - №3. - 1990.
142.Бюллетень Верховного Суда СССР. - №3. - 1990.
143 .Палиашвили Ш.Г. Проблемы должностных преступлений и борьба с ними по уголовному праву и судебной практике. - автореф.-.докт. юр. наук. Тбилиси, 1983.-72 с.
144.3убкова В.И. Пути повышения эффективности со взяточничеством и побором.// Советское государство и право, №4, 1989.
124
145.Васецов А. Соучастие и посредничество во взяточничестве // Советская юстиция. -№1. - 1986.
Нб.Гришаев П.И., Кригер Г.А. Соучастие по уголовному праву. - М., 1959.- 192 с.
147.Бакланов СВ. Обстоятельства, влияющие на ответственность при взяточнистве: Сборник научных трудов. - 1969. - 142 с.
148. Борзенков Г.Н. Уголовно-правовые меры борьбы с коррупцией //
Вестник МГУ. - №1. - 1993.
149. Асланов P.M. Квалифицированные виды получения взятки / Вестник
ЛГУ: вып. 2.-1998.
150. Яковлев A.M. Социология экономической преступности. - М., 1988. -
155 с.
151. Ансель М. Методологические проблемы сравнительного права //
Очерки сравнительного права. - М., 1991. - 72 с.
152. Уголовный-кодекс ФРГ / Науч.ред. Н.Ф.Кузнецова и
Ф.М.Решентников. - М., 1996. - 210 с.
153. Новый Уголовный кодекс Франции / Научн. ред. Н.Ф.Кузнецова,
Э.Ф.Побегайло. - М., 1993.-180 с.
154. Уголовный кодекс Испании / Под ред. Н.Ф.Кузнецова и
Ф.М.Решетникова. - М., 1998. -140 с.
155. Уголовный кодекс Польши / Под общ. ред Н.Ф.Кузнецова - М., 1998. -
47 с.
156. Ответственность за должностные преступления в зарубежных странах /
отв. ред. Ф.М.Решетников. - М., 1994. - 210 с.
157. Примерный уголовный кодекс США / Под ред. Б.С.Никифорова. - М.,
1969.- 192 с.
158. Швейцарский Уголовный кодекс. - М., 1947. - 30 с.
2.Н.Ә.Назарбаев Қылмыстылықпен күрес жөнінде // Егемен Қазақстан. - 13 қыркүйек. - А.,2003. - Б.2-3.
З.Н.А. Назарбаев. Казахстан-2030: Барлық Қазақстандықтардың эл-ауқатының жақсаруы, гүлденуі жэне қауіпсіздігі. Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы // Егемен Қазақстан. - 1 Іқазан, 1997 жыл. Б. 2-8.
4. Қазақстан Республикасының құқықтық тұжырымдамасы // Егемен Қазақстан. - 25 қыркүйек, 2002. Б. 2-6.
5.Карпец И.И. Преступность: иллюзии и реальность. - М.: Изд-во: Российское право, 1992. - 380 с.
6. Теневая экономика Казахстана // Мысль. - М.2003 г. -№4. - С. 46-48.
7.Информационно-аналитические материалы за 2003г // - Астана, 2004 г. -№2.-С. 44-49.
8.Серебрянников В.В. Политическая безопасность / Свободная мысль. - М., 1997.-№1.-С. 84-96.
9.Агыбаев А.Н. Уголовно-правовые и криминологические меры борьбы с коррупцией. // - Алматы: изд-во: "Қазақ Университеті", 2003. - 117 6.
Ю.Лунеев В.В. Объективизация криминологических показателей в системе контроля за преступностью // Криминологические и уголовно-правовые идеи борьбы с преступностью. - М,1996 г. - 96 с.
11. Практические меры борьбы с коррупцией / Руководство секретариата
ООН. -май, 1990.-128 6.
12. Кузнецова Н.Ф. Коррупция в системе уголовных преступлений //
Вестник МГУ: серия юридическая. - М., 1993. - №1. - С 40-46.
13. Криминология Учебник: под общей пер. А.И.Долговой. - М. 1997. - 640
с.
14. Борзенков Г.Н. Уголовно-правовые меры борьбы с коррупцией //
Вестник МГУ, право. - М., 1993 г. - №1. - 30-15 б.
15. Гальперин Г.И. Организованная преступность, коррупция, уголовный
закон // Социалистическая законность. - М.,1989. - №4. - С 34-16.
16. Мишин Г.К. Коррупция: Понятие, сущность меры ограничения, лекция.
-М, 1991г.-28 с.
П.Волженкин Б.В. Коррупция. - СПБ, 1998. - 180 с.
18.Ағыбаев А.Н. Қылмыстық қүқық: Ерекше бөлім, Оқулық. - Алматы: изд-во, Жеті жарғы, 2004. - 540 б.
19.Комиссаров B.C. Уголовно-правовые аспекты борьбы с коррупцией // Вестник МГУ: право. - М.,1993. - №1. - С 42 - 46.
20.3абарчук Е.Л. Некоторые вопросы правового обеспечения борьбы с корупцией//Вестник МГУ: право.-М.,1993. -№1.-С. 36 -42.
21.Королева М.В. Уголовный закон и уголовная политика на фоне современных криминологических реалий // Преступность и законодательство. -М. 1997.-180 с.
119
22.Волженкин Б.В. К вопросу о субъекте коррупционных правонарушений. // Актуальные проблемы борьбы с коррупцией и организованная преступность в сфере экономики: Материалы научно-практической 18-19 апреля 1995 г. - М., 1995.-65 с.
23.Панченко П.Н. Уголовно-правовая характирестика коррупции / Материалы научно-практической конференции, 18-19 апреля 1995 г.. - М., 1995
- 120 б.
24.Жуков Л.А. К вопросу о коррупции // Материалы научно-практической конференции, 18-19 апреля 1995 г. - М., 1995. - №2. - 180 с.
25. 'Сыбайлас жемқорлыққа байланысты қылмыстар жөніндегІ қылмыстық істерді қарау практикасы туралы", Нормативтік қаулы, ҚР Жоғаргы Соты, 2001 жыл 13 желтоксан №18 // - Заң, - 9 қаңтар, 2002 ж.
26.Американо-Российская конференция по вопросам экономики и преступности: Москва, март 1996 г // Вестник МГУ, серия право - №4, 1996. -112 с.
27.Ромашенко Л.С. Социологический анализ коррупции как основного признака организованной преступности // Вестник Саратовской государственной академии права. - №2. - Саратов, 1995. - 164 с.
28.Трайнин А.Н. Должностные и хозяйственные преступления. - М., 1938. -128 с.
29.Дурманов М.Д. Уголовная ответственность за взятоничество по действующему законодательству // Проблемы Социалистического права. - М., 1937.-№2.-92 с.
ЗО.Трайнин А.Н. Уголовное право. Часть особенная. - Юридическое издательство. НКЮ РСФСР. - М., 1927. - 340 с.
31 .Здравомыслов Б.В. Должностные преступления понятие и квалификация. -М., 1975 г.-280 с.
32.0 состоянии борьбы с коррупционной преступностью // Юридическая газета. - 10 тамыз, 2004 ж. - Б.2-8.
ЗЗ.Волженкин Б.В. Что мешает эффективной борьбе со взяточничеством // Социалистическая законность. - №8. - 1990. - 61 б.
34.Куликов А. Коррупция // Экономика и жизнь. - октябрь, 1995. - С. 6
35.СУ РСФСР. - №35 , - 1918г.
36.СУ РСФСР. -№60, - 1921.
37.СУ РСФСР. -№63, - 1922.
38.Волженкин Б.В. Взяточничество в истории советского уголовного законодательства (1918-1927г.г.) // Правоведение. - №2. - 1993. - 62 с.
39.СУ РСФСР. - №110. -1927.
4О.Қазақ ССР Жоғарғы Советінің Ведомостары. - №1. - 1960.
41.Қазақ ССР Жоғарғы Советінің Ведомостары. - №17 - 1982.
42.Ведомости Верховного Совета СССР. - №52 - 1962.
43.Қазақ ССР Жоғарғы Советі мен Үкіметінің Ведомостары. - №3. - 1962.
44.Пионтковский А.А. Уголовное право. РСФСР: часть общая. - М. 1925 г.
- 240 с.
120
45.Никифоров Б.С. Объект преступления по советскому уголовному праву. - М.,1960. - 170 с.
46. Глистин В.К. Проблема уголовно провавой охраны общественных
отношений. - ЛГУ, 1979. - 210 с.
47. Коржанский И.Н. Объект посягательства и квалификация преступлений.
-Волгоград, 1976.
48.Таций В.Я. Объект и предмет преступления по советскому уголовному праву. - Харковь,1982. - 76 с.
49.Уголовное право. Общая часть, (под. Ред. И.Я. Козаченко и З.А Незнамовой -М,1997. - 540 с.
50.Наумов А.В. Уголовное право. Общая часть: Курс лекций - М. 1996 г. -682 с.
51. Советское уголовное право: Учебное пособие для правовых школ. - №1 -М, 1938 г.-644 с.
52.Фролов Е. А. Спорные вопросы учения об объекте преступления // Сборник научных трудов. - №10. - Свердловск, 1969. - 199 с.
53.Феодоров М.И. Понятие объекта преступления по советскому уголовному праву // Ученые записки университета. - Т. 2, №4, кн 2. - 1957 г. 210 с.
54.Познышев С. Очерк основных начал науки уголовного права. Особенная часть. -М., 1923.-260 с.
55.Кожевников М., Лаговиер Н. Должностные преступления и борьба с ними. -М., 1926.-93 с.
56.Жижиленко А.А. Должностные (служебные) преступления. - М.,1927 г. 130 с.
57..Исаев М. Советское уголовное право: Особенная часть. - М.,1929. - 670 с.
58.Сахаров А.Б. Ответственность за должностные злоупотребления по советскому уголовному праву. - М.,1956. - 262 с.
59.Советское уголовное право: Особенная часть / под ред. Б.В.Здравомыслова. - М., 1988. - 380 с.
бО.Папиашвили Ш.Г. Должностные преступления в теории уголовного права, законодательстве и судебной практики. - Тбилиси, 1988. - 140 с.
бі.Баглай М.В. Габричидзе Б.Н. Конституционное право. РФ М.,1996 г. -140 с.
62.Галахова А.В. Уголовная ответственность за должностные преступления сотрудников органа внутренних дел. - М., 1988. - 112 с.
63.Овчинников А.Ф. Уголовная ответственность за взяточничество. Дисс....канд.юр. - М., 1973. - 198 с.
64.Козаченко И.Я. Проблемы определения уоголовно-правовых признаков предмета взяточничества. - Тюмень, 1992. - 69 с.
65.Приградов-Кудрин А. Нематериальная выгода и взяточничества // Право и жизнь. - книга 7-8. - М., 1925 г. - 95 с.
бб.Квициния А.К. Взяточничество и борьба с ними. Автореф... канд.юрид.наук. - М., 1978. - 28 с.
121
67. Квициния А.К. Должностные преступления. - М.,1992. - 170 с. 68.Курс советского уголовного права. - Л., 1978. - Т. 4. - 478 с. 69.Кудрявцев Л.И. Объективная сторона преступления. - М., 1960. - 262 с. 70 Бакланов СВ. Ответственность за взяточничество. - М: 1978 - 160 с. 71.Утевский Б.С. Общее учение о должностных преступлениях. - М., 1998. - 72-390 с.
72 Кучерявый Н.П., Ответственность за взяточничество по советскому
уголовному праву. - М.; ЮНИЗДАТ, 1957. - 216 с.
73 Васецов А. Субъекты взяточничество // Советская юстиция. - №18. -
1984.
74.Бюллетень Верховного Суда СССР. - №3. - 1990.
75.Светлов А.Я. Ответственность за должностные злоупотребления. Киев, 1970.-205 с.
76.Бюллетень Верховного Суда СССР - №2.-1977.
77.Уголовное право РФ: Особенная часть, под ред. Б.М.Здравомыслова. - М. 1999.-560 с.
78.Волженкин Б.В. Корыстные злоупотребления по службе (хищения, взяточничество, злоупотребление): уголовно-правовые характеристики и проблемы квалификации. - М., 1991 г. - 216 с.
79.Рейсман В.М. Скрытая ложь, Взятки "Крестовые походы" и реформа, -М., 1998. -150 с.
80.Ширяев В.Н. Взяточничество и лиходейство в связи общим учением о должностных преступлениях. - Ярославск, 1916. - 104 с.
81.Эстрин А. Должностные преступления. - М., 1928. - 117 с.
82.Волженкин Б.В. Вопросы ответственности за взяточничество // Советская юстиция. - №7. - 1997.
83.Волженкин Б.В. О так называемой взятке-благодарности / Соц. законность. -№1.-М, 1991. - 50 с.
84.Касаткин Ю.Л. Должностные преступления: Вопросы квалификации. -М. 1979 г.-132 с.
85.Кириченко К.Ф. Виды должностных преступлений. - М., 1959. - 118 с.
86. Карпушин М.П., Дмитриев М.П. Взяточничество позорный пережиток прошлого. - М., 1964. - 49 с.
87.Ибрагимов Р.С. Взяточничество и его квалификация. -Дисс.канд.юрид.наук - М.,1922. -162 с.
88. Гришаев П.И., Здравомыслов Б.В. Взяточничество: понятие, признаки, квалификация. - М., 1998 г. - 140 с.
89.Бюллетень Верховного Суда СССР. - №3. -1990.
90.Волженкин Б.В. О так называемой взятке-благодарности. // Социалистическая законность. - №6. - 1991.-51 с.
91.Сыздыков М.Н. Некоторые вопросы ответственности за взяточности // Борьба с правонарушениями. - Алма-Ата, 1984. - 164 с.
92.Волженкин Б.В. Служебные преступления. - М., 2000. - 330 с.
93 .Максимов СВ. Коррупция. Закон. Ответственность. - М., 2000. - 76 с.
122
94.Уголовное право России. Особенная часть // Ответ ред. А.И.Игнатов. М., 1998- 663 с.
95.Степанов В. Обычный подарок или обычная взятка // Российская юстиция. - №4. - 2000.
96.Кирпичников А.И. Взятка и коррупция в России. - СПБ - 1997 г. - 210 б.
97.Модельный Уголовный Кодекс для государств участников СНГ // Правоведение. - №6. - 1995. - 145 с.
98.Волженкин Б.В. Обычный подарок или взятка? / Законность. - М.,1997. -27 с.
99.Лунеев В.В. Преступность XX века: Мировой криминологический анализ. - М, 1997. - 343 с.
ЮО.Бюллетень Верховного Суда СССР. - №3. - 1990.
ЮІ.Медведев А.И. Вымогательства взятки / Государство и право. - №8. -1996.-110 6.
Ю2.Семенов Д.А. Уголовно-правовая оценка подкупа. - Дисс.канд. юрид. наук. -М.,1991.-159с.
103 .Решетников Ф.М. Ответственность за должностные преступление в зарубежных странах. - М., 1994. - 262 с.
Ю4.Уголовное право: Особенная часть, Учебник. - М, 1995. - 498 с.
Ю5.Тадевосян B.C. К разработке проекта УК СССР // Советское государство и право. - №4. - 1954. - С. 72-84.
Юб.Бюллетень Верховного Суда СССР. - №3. - 1990.
Ю7.Комментарий к Уголовному кодексу РФ // под ред. В.И.Падченко. - М., 1996.-6116.
108. Постановления Пленума Верховного Суда СССР. №4, 1986 г. О квалификации преступлений по службе совершенных контролерами исправительно-трудовых учреждений и следственных изоляторов // Сборник постановлении Пленума Верховного Суда СССР: 1924-1986. - М., 1987. - 682 с.
Ю9.Уголовное право ФРГ: Учебное пособие. - 1981. - 271 с.
ИО.Постановление Пленума Верховного Суда СССР "О судебной практике по делам о злоупотреблении власгью или служебным положением, превышением власти и служебными полномочиями, халатности и должностным подлогом" 30 марта, 1990, №4 // Бюллетень Верховного Суда СССР. -№3.- 1990.
111 .Қазақстан Республикасының азаматтық кодексі: Жалпы бөлім. -Алматы, 1998.-240 с
112.Коржанский Н.И. Квалификация следователей должностных преступлений. - М.,1986. - 86 с.
1 ІЗ.Уголовное уложение. -Т.8. - СПб. - 1897. - 528 с.
114.Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының жаршысы. - №1. - 1996 г.
115.Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының жаршысы. - №1. - 1996 г.
Пб.Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының қаулыларының жинагы. - Алматы: Санат баспасы, 1999. - 312 б.
П7.Кудрявцев. Общая теория квалификации преступлений. - М., 1972. -280 с.
123
118.Ляпунов Ю.И. Ответственность за взятку. - М.,1987. - 131 с.
П9.Волженкин Б.В. Получение взятки или злоупотребление служебным положением // Социалистическая законность. - №9. - 1989.
120.Егорова Н. Субъект преступлений против интересов службы // Законность. - №4. - 1998.
121.Владимиров В.А., Ляпунов В.И. Социалистическая собственность под охраной закона. - М., 1979. - 210 с.
122.Волженкин Б.В. Квалификация посредничества во взяточничестве // Правоведение. - №4, 1979. - 62 с.
123 .Бюллетень Верховного Суда СССР. - №3, 1990.
124.Яни П.С. Экономические и служебные преступления. - М.,1997. - 162 с.
125.Бюллетень Верховного Суда СССР. - №3. - 1990.
126.Солопанов Ю. Вопросы ответственности за взяточничества. //Социалистическая законность. - №6. - 1991.
127.Бюллетень Верховного Суда СССР. - №3. - 1990.
128. А.Н. Ағыбаев. Уголовная ответственность за должностные злоупотребления в Республике Казахстан. - Алматы: Жеті жарғы, 1995 г. - 192 с.
129.А.Н.Ағыбаев. Ответственность должностных лиц, служебные преступления. - Алматы: Жеті жарғы, 1997. - 268 с.
ІЗО.Қазақстан Республикасы Жогаргы Сотының жаршысы. - №1. - 1996.
131.Курс Советского уголовного права. - Т.4. - М.,1971. - 410 с.
132.Медведев A.M. Вымогательство взятки / Государство и право. - №8, 1996.
ІЗЗ.Қазақстан Республикасы Жогаргы Сотының жаршысы. - №1, 1996 г.
134.Бюллетень Верховного Суда СССР. - №3, 1990.
135.Бюллетень Верховного Суда СССР. - №3, 1990.
ІЗб.Волженкин Б.В. Освобождение от уголовной ответственности в связи с добровольным заявлением о даче взятки // Социалистическая законность - № 1. -1989.
137.Семин СВ. Ответственность за дачу взятки. - автореф...канд. юрид. наук. -М., 1988.
138.Бюллетень Верховного Суда СССР. - №3. - 1990.
139.Асланов P.M. Деятельное раскаяние взяточника и его правовое значение // Вестник ЛГУ: сер. 6. - Л., 1989. - вып.№2.- С. 96-105.
140.Якименко А. Как усилить борьбу со взяточничеством. //Социалистическая законность. - №8. -1986 г. -175 б.
141.Бюллетень Верховного Суда СССР. - №3. - 1990.
142.Бюллетень Верховного Суда СССР. - №3. - 1990.
143 .Палиашвили Ш.Г. Проблемы должностных преступлений и борьба с ними по уголовному праву и судебной практике. - автореф.-.докт. юр. наук. Тбилиси, 1983.-72 с.
144.3убкова В.И. Пути повышения эффективности со взяточничеством и побором.// Советское государство и право, №4, 1989.
124
145.Васецов А. Соучастие и посредничество во взяточничестве // Советская юстиция. -№1. - 1986.
Нб.Гришаев П.И., Кригер Г.А. Соучастие по уголовному праву. - М., 1959.- 192 с.
147.Бакланов СВ. Обстоятельства, влияющие на ответственность при взяточнистве: Сборник научных трудов. - 1969. - 142 с.
148. Борзенков Г.Н. Уголовно-правовые меры борьбы с коррупцией //
Вестник МГУ. - №1. - 1993.
149. Асланов P.M. Квалифицированные виды получения взятки / Вестник
ЛГУ: вып. 2.-1998.
150. Яковлев A.M. Социология экономической преступности. - М., 1988. -
155 с.
151. Ансель М. Методологические проблемы сравнительного права //
Очерки сравнительного права. - М., 1991. - 72 с.
152. Уголовный-кодекс ФРГ / Науч.ред. Н.Ф.Кузнецова и
Ф.М.Решентников. - М., 1996. - 210 с.
153. Новый Уголовный кодекс Франции / Научн. ред. Н.Ф.Кузнецова,
Э.Ф.Побегайло. - М., 1993.-180 с.
154. Уголовный кодекс Испании / Под ред. Н.Ф.Кузнецова и
Ф.М.Решетникова. - М., 1998. -140 с.
155. Уголовный кодекс Польши / Под общ. ред Н.Ф.Кузнецова - М., 1998. -
47 с.
156. Ответственность за должностные преступления в зарубежных странах /
отв. ред. Ф.М.Решетников. - М., 1994. - 210 с.
157. Примерный уголовный кодекс США / Под ред. Б.С.Никифорова. - М.,
1969.- 192 с.
158. Швейцарский Уголовный кодекс. - М., 1947. - 30 с.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 131 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 131 бет
Таңдаулыға:
Әл Фараби атындағы Қазақ ¥лттық Университеті
ӘОЖ-343.352 (574) Қолжазба құқығында
Қожаниязов Амангелді Тілеубайұлы
ПАРАҚОРЛЫҚ ҮШІН ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАУАПТЫЛЫҚ
12.00.08. - Қылмыстық құқық жэне криминология, қылмыстық атқарушылық құқық мамандығы бойынша заң ғылымдарының кандидаты ғылыми дэрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми жетекшісі заң ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері. Ағыбаев А.Н.
Алматы 2004 жыл
МАЗМҮНЫ
КІРІСПЕ 3
1 ПАРАҚОРЛЫҚ ҮШШ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҮҚЫҚТЫҚ
НОРМАЛЛРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ШАРТТАРЫ
Сыбайлас жемқорлық-әлеуметтік қүбылыс 10
Парақорлық сыбайлас жемқорлықтың құрамдас түрі 20
1.3 Парақорлық үшін жауаптьтлық жөніндегі қылмыстық заңдардың
қысқаша даму тарихы 23
2 ИАРАҚОРЛЫҚ ҮЩПІ ЖАУАПТЫЛЫҚТЫҢ ЖАЛПЫ
МӘСЕЛЕЛЕРІ
Парақорлықтың объектісі мен заты 27
Пара алудың объективтік жағы 34
Пара алудың субъектІсі 56
Пара алудың субъективтік жағы 67
Пара берудІң объективті жэне субъективті белгілері 69
Парақорлыққа делдалдықтың обьективтік жэне субьективтік
белгілерІ 73
3 ПАРАҚОРЛЫҚ ҮШІН ЖАУАПТЫЛЫҚТЫҢ АРНАЙЫ
МӘСЕЛЕЛЕРІ
3.1. Парақорлықтың басқа қылмыстардан
ерекшелігі 78
3.2. Парақорлықтың басқа қылмыстармен
жиынтығы 86
3.3. Пара берушіні қылмыстық жауаптылықтан
босату шарттары 88
3.4. Парақорлықтағы қылмысқа бірлесіп
қатысушылық 96
4 ПАРАҚОЛЫҚТЫҢ ЖЕТІЛДІРІЛГЕН БЕЛГІЛЕРІ
4.1. Пара алудың жэне пара берудің сараланған түрлері 105
а) параны адамдар тобының алдын ала келісімі бойыншаалуы 106
б) параны әлденеше рет алу 109
в) параны ірі көлемде алу 110
г) пара берудің сараланатын түрлері 110
4.2. ІІІет елдердің заңдары бойынша парақорлық үшін жауаптылықтың
түрлерІ , 111
ҚОРЫТЫВДЫ 116
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 119
ҚОСЫМША 126
КІРІСПЕ
Жұмыстыц жал и ы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыста Қазақстан Республикасындағы сыбайлас жемқорлықтың құрамдас бөлігі болып табылатын парақорлық қылмыстарының түсінігі, қүрамдас бөліктерінің анықтамасы, парақорлық қүрамыйың объективтік жэне субъективтік белгілерінІң ерекшеліктері, парақорлық - қылмыстарын саралау мэселелері теориялық түрғыдан кеңінен сөз болады.
Зепттеудегі негізгі мэселелердің бірі парақорлық қылмыстарын реттейтін қылмыстық-қүқықтық нормалардың әлеуметтік алғы шарты, сыбайлас жемқорлықтың парақорлық қүрамымен байланысы және парақорлықтың коррупциялық қ^былыстың қүрамдас бөлігі ретіндегі проблемалардың мэнін ашып көрсету болып табылады. Бүл мэселенің элеуметтік-қүқықтық мэнін терең ашу үшін парақорлыққа жуаптылықты белгілеген заңдар тарихының даму кезеңдерін де ғылыми нсгізде талдауды қажет етеді. Зерттеуде парақорлықтың жекелеген түрлері: пара алу, пара беру жэне парақорлыққа делдалдықтың объективтік және субъективтік белгілеріне талдау жасалумен бірге парақорлықтың үқсас қылмыстардан өзгешелігі, парақорлықтың басқа қылмыстармен жиынтығы, иарақорлыққа қатысудың ерекшеліктері, пара берушіні қылмыстық жауаптылықтан босатудың шарттары, парақорлық қылмыстарының саралаушылық белгілеріне теориялық түргыдан терең зерттелумен бірге қазіргі қолданылып жүрген заңдардың парақорлыққа арналган нормаларын одан эрі жетілдіру жолдары іздестірілген.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Тэуелсіз Қазақстан Республикасының саяси, экономикалық жэне элеуметтік түрғыдан даму, өркендеу процесі берік орын алдьі. Елімізде жылма-жыл алға өрлеушілік, дүниежүзілік деңгейге көтерілуғе қадам баскандық айқын керініс беруде. Тэуелсіздік алғаннан бері көптеген реформалар жүзеге асты. Мемлекетімізде екі мэрте 1993 жылы жэне 1995 жылы Конституция қабылданды [1]. Мемлекетіміздің құқықтық негізі берік орнады. Осы аз уақыт ішінде Қазақстан Республикасында көптеген кодекстер - қылмыстық, қылмыстық атқару, азаматтық, азаматтық іс жүргізу, экімшілік және т.б. қабылданды. Осындай заңдылық нормалардың қабылдануы қүқық бүзушылықтың алдын алуға жэне қылмысты құбылыстармен пәрменді күрес жүргізуге құқықтық негіз жасап берді. Мемлекетімізде орын алып жатқан осындай оңды жетістіктерімізбен бірге қоғамның одан эрі серпінді дамуына кедергі келтіріп жатқан теріс қүбылыстар да бар. Сондай қоғамға жат қүбылыстардың бірі - қылмыстылық болып табылады. Қылмыстық көрсеткіші де жылма-жыл өсуде. Қылмыстылықпен күресуде мемлекет көптеген үйымдастырушылық шараларын іске қосуда. Қазақстан Республикасының Президенті 2003 жылы 10-шы қыркүйекте қылмыспен қарсы күрес мәселелері бойынша Республикалық кеңесте сөйлеген сөзінде қылмыспен күрес ортақ іске үлес қосқандық деп атап көрсетіп, осы істі жүзеге асырудың нақты он түрлі жолын қадап айтты [2]. Бүл міндеттерді жүзеге асыруда мемлекеттік өкімет жэне басқару органдарының қызметін одан әрі жетілдіруді, елімізде құқықтық мемлекет қүру ісінде сапалы заңдарды қабылдауды өрістету, азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарын қорғауда мемлекеттік билік органдарын эділеттілік, заңдылық, жариялылық, ізгілік принциптерін басшылыққа алған мінсіз қызметі өте қажет.
Мемлекеттік саясатты, экономиканы, елдегі тұрақтылық пен тыныштықты сақтауда, құқықтық тэртіп пен заңдылықтың нығаюында мемлекеттік қызметшілердің, лауазымды тұлғалардың атқаратын міндеті өте зор. Қазақстан Республикасының Президент! Н.Э.Назарбаев "Қазақстан-2030" атты халыққа жолдауында мемлекеттік қызметшілердің қызыметіне ерекше мэн беріп, олардың патриоттық, оділетті, өз ісін кэсіби жетік білетіндігінің, мемлекеттік қызметші деген жоғарғы мэртебелі атаққа кір келтірмей, әділетті әрі патриоттық сезімге толы жігерлілікпен қызмет атқаруын одан әрі өрістету мемлекетіміздің стратегиялық міндеті деп атап көрсетті [3]. Елімізде қабылданған "Мемлекеттік қызмет туралы", "Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы" заңдарда мемлекеттік аппарат қызметінің бір қалыпты, дұрыс, заңды қызметіне кедергі келтіретін құбылыстарға қарсы құқықтық шаралардың түрі саралап көрсетілген. Бірақта сот, тергеу тэжірибесі көрсетіп отырғандай мемлекеттік Үкімет және басқару билігІ саласында, сыбайлас жемқорлыққа байланысты қылмыстар әлі де баршылық. Республика бойынша 1999 жылы -128859, 2000жылы-135778, 2001жылы-137405, 2002 жылы-120816, 2003 жылы-106737 қылмыс тіркелсе, соның І999 жылы-1891, 2000 жылы-1535, 2001 жылы-1582, 2002 жылы-1439, 2003 жылы-590-сы сыбайлас жемқорлыққа жататын қылмыстар болып отыр. Жалпы қылмыстылық деңгейімен салыстырғанда тіркелген сыбайлас жемқорлық қылмыстарының өзінше көрсеткіші онша орасан көп емес. Бірақ та бұл т.урғыдағы қылмыстардың қоғамға қауіптілігі оның латенггігіне байланысты, яғни мұндай - қылмыстардың ашылуы, ресми тіркелуі көп қиындықтарды туғызады. Сыбайлас жемқорлық қылмыстардың ішіндегі ең қауштісі, әрі көп тараған түрІ парақорлық (пара алу, пара беру, парақорлықка делдал болу) болып табылады.
Тамырын тереңге жіберғен бұл құбылыс қоғамды қылмыстылыққа бой алдырады, мемлекетіміздің карқынды дамуына кедергі келтіруде. ЕлдегІ парақорлықтың етек алып кетуінің тағы бір қауіптілігі мүндай құбылыс ұлтты моральдық жағынан аздырады, жүртшылықтың мемлекеттік өкімет және билік орғандарына сенбеушілігін, қүқық қорғау органдарының қызметін бағаламау, олардың жұмысына көмектеспеу, мемлекеттегі қүқықты қорғаудың рөлін мүлде теріс бағалау сияқты көзқарастардың дамуына жол береді.
Жалиы сыбайлас жемкррлық жэне жеке алғанда парақорлық біздің қоғамға көптен белгілі. Экономикадағы, басқару жүйесіндегі әлеуметтік саладағы, идеологиялық қатынастардағы өзғерістерге байланысты парақорлықта өзін қылмыстық қүқықтық түрғыдан алғаида теориялық жағынан бір жақты қарауға мүмкіндік бермейтІн көптеген сапалық өзгерістерге үшырады. Парақорлыққа қылмыстық - құқыктық баға беру мэселесіне ерекше мән Қазақстан Республикасы Президентінің 2002 жылғы 20 қыркүйектегі №949 жарлығымен мақұлданған "Қазақстан Республикасының қүқықтық түжырымдамасында да" атап көрсетілген (4).
Парақорлық мэселесі қылмыстық құқық теориясында көптен бері зерттелініп келе жатыр. Парақорлықтың үғымы, белгілері, түрлері, олардың ұқсас қылмыстардан айырмашылығы, парақорлық қылмыстарының басқа қылмыстармен жиынтығы, парақорлық қүрамдарының ауырлататын, өте ауырлататын белгілерін ашу сияқты мэселелерді арнайы, жан-жақты зерттеу объектісі болмаған.
Бұл мәселелерге арналған бірлі жарым ғылыми мақалалардан басқа Республика көлемінде осы проблеманың табиғатын айқындайтын, оның ішінде мемлекеітік тілде жазылған, зерттелген арнайы теориялық, сүбелі, іргелі еңбектер жоқ. Жоғарыдағы тұжырымдамадан туындайтыны қылмыстық қүқық саласында ауыр қылмыстардың бірі болып табылатын парақорлық мэселелесі ерекше маңызға ие.
Кеңестік қылмыстық заң эдебиеттерінде парақорлық проблемасы эр уақыттарда заңгер ғалымдардың еңбектерінде жалпылама жарық көрді. Бүл проблемалар А.А. Аслаханов, СВ. Бакланов, Г.Н. Борзенков, Б.В. Волженкин, А.А. Жиленко, Б.В. Здравомыслов, В.Ф. Кириченко, Н.П. Кучерявый, М.Д. Лысов, М.Д. Дурманов, А.Я. Светлов және т.б. ғалымдардың еңбектерінде жарық көрді. Бүл еңбектерді ескі, тоталитарлық жүйенің заңдарына теориялық талдау жасаумен шектелді. Еліміз егемендік алғаннан кейін, Қазақстанда тұңғыш рет 1997 жылы жаңа Қылмыстық кодекс қабылданды. Бүл кодексте парақорлық күрамы жаңаша белгіленді, оның өзіндік ерекшеліктері көрсетілді. Бүл проблемаға байланысты А.Н. Ағыбаев, Н.А. Әбдиров, Е.І. Қайыржанов, М.С. Нэрікбаев, Н.О. Дулатбеков, З.О. Ашитов, К.А. Бегалиев, Б.Ж. Жүнісов, Л.Ч. Сыдықова, А.А. Исаев, Е.О. Алауханов, Г.Р. Рүстемова өздерінің ғылыми еңбектерінде ерекше мэн берді, парақорлық қүрамының жекеленген құрамына теориялық зерттеу берілді. Дегенмен осы қүбылыспен күрес проблемалары толық шешімін тапты деп қорытындылау қиын. Заман өзгерген сайын, заңда, қылмыстық парақорлықтың құрылымы да өзгереді. Оларға жаңа баға беруді, саралауды өмір талап етеді. Осыған баиланысты зерттеліп отырған тақырып теориялық жэне практикалық жағынан өте өзекті болып табылады. Үйткені парақорлық қүрамының құрылысының ерекшеліктерді, олардың түрлерінің жекелеген белгілерін талдау, парақорлық қылмысын саралаудың қылмыстық құқықтық ерекшеліктерді, парақорлық қылмыстар үшін тағайындалатын жаза түрлерінің ерекшелігін зерттеу тақырыптың өте өзекті екендігін көрсетеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Зерттеліп отырған проблема Қазақстан Республикасында арнайы зерттеу объектісі болған емес. Бұл проблема Қазақстан кылмыстық қүқық теориясында көптен бері түбегейлі шешімІн таппай келе жатқан өзекті мэселе. Парақорлық ұғымына, оның қүрамдас бөліктерІ туралы түрлі көзқарастар, ой-пікірлер баршылық, бірақ осы проблемаларға оның ішінде қылмыстың объективтік және субъективтік белгілерінің ерекшеліктеріне, қылмыс субъектісІн анықтаудағы даулы мэселелерге, қылмж құрамының жай, ауырлататын, өте ауырлататын белгілерінің түсініктеріне ғылыми анықтамалар беру терең зерттеу объектісі болмаған. Осы даулы мәселелерге арналған жекеленген мақалалардан басқа Республикаларды осы институттың табиғатын зерттеген ғылыми теориялық,
іргелі ецбектер жоқ. Осы проблемаға арналған бұрыңғы кеңестік жүйедегі заңдарға негізделген ғылыми еңбектер қазір уақыт талабына, жаңа қылмыстық заңдар мазмұнына, сот-тергеу тәжірбиесіне сәйкес келмейді. Осыған орай осы проблеманың құқықтық табиғатын, тарихи, элеуметтік - қырларын кешенді түрде зерттеу қажеттілігі айтпаса да өзінен-өзі түсінікті.
Осы мақсатқа жету үшін парақорлық құрамыньщ белгілеріне жаңаша талдау жасап оны анықтаудың методологиялық ғылыми негіздеріне белгілеу, парақорлық пен сыбайлас жемқорлықтан өзара айырмашылығын анықтау, парақорлықтың жекелеген түрлеріне (пара алу, пара беру, парақорлыққа делдалдық) тэн және соларға ортақ белгілерді анықтау, осы тұрғыдағы заңдарды жетілдіруге ғылыми ұсыныстар жасау мэселелері жан-жақты қарастырылады.
Зерттеу объектісі: Парақорлық үғымы, оның белгілері оның негізгі, сараланатын түрлеріне талдау жасау, парақорлықты оған ұқсас қылмыстардан ажырату мәселелері болып табылады.
Зерттеу пәні: Парақорлық үшін қылмыстық жауаптылықты қарастыратын қылмыстық кодекстің 311, 312, 313 баптарына байланысты қатынастарды зерттеу.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті. Диссертациялық зерттеудің басты мақсаты парақорлық үшін қылмыстық жауаптылықтың теориялық проблемасын кешенді түрде зерттеу парақорлыққа байланысты қылмыстық заңдарды жетілдіру бағытында ұсыныстар жасау, зерттеліп отырылған проблемаға байланысты қылмыстық заңды теориялық және практикалық тұрғыда қолданудың бірегей жолын іздестіріп, оны дамытуға мүмкін болатын жағдайларды көрсету болып табылады.
Көрсетілген мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді шешу жолы қарастырыл ады:
сыбайлас жемқорлықты элеуметгік құбылыс ретінде зерттеу, оның қылмыстық-қүқықтық көріністерінің нысандарын нақтылау;
парақорлыққа қарсы күреске бағытталған құқықтық нормаларды жетілдіруге, дамытуға арналғаи үсыныстарды, тұжырымдарды көрсету;
парақорлық жайлы қылмыстық-құқықтық нормалардың әлеуметтік алғы шарттарын табу;
парақорлық үшін жауапкершілік мэселесінің ғылыми теориялық және тарихи-қүқықтық аспектілерін зерттеу;
Қазақстан Республикасының жаңа қылмыстық кодексінің жэне бұрыңғы қолданыста болған заңдарда парақорлық үшін жауаптылықтың негізі мен шегін салыстыру.
парақорлық үшін жауаптылық мәселелеріне арналған заңдардың сот тэжірибесінде қолдану аясына талдау жүргізу;
парақорлық үшін жауаптылық белгілейтін заңдарды жетілдіруге ұсыныстар
енгізу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Диссертация Қазақстан Республикасының жаңа қылмыстық заңы қабылданғаннан кейінгі теориялық және іс-тэжірибелік
материалдарға негізделіп жазылған тұңғыш монографиялық зерттеу болып табылады.
Еңбектің теориялық жэне практикалық маңызы диссертацияда келтірілген қорытындылар мен ережелерді, заң нормаларды жетілдіру процесінде қолдану мүмкіндігімен үштасады. Зерттеу жұмысы Қазақстан Республикасының Конституциясының қағидаларына, қолданыстағы қылмыстық кодекспен халықаралық нормативтік актілердің нормаларына негізделген жэне парақорлық проблемаларына байланысты нормативтік-статистикалық материалдар мен ғыдыми заң эдебиеттері қолданылды. Парақорлыққа арналған қылмыстық құрамның белгілері талданды. Диссертацияда парақорлықтың түсінігі, оның сыбайлас жемқорлыққа арақатынасы, олардың ортақ белгілері мен айырмашылықтары қаралды. Парақорлықтың объектісі, субъектісі объективтік, субъективтІк жақтары ұзақ терең зерттеле отырып, оның белгілері туралы эртүрлі ғылыми заңдылықтарға талдау жасалып, жеке көзқарас ұсынылды. Қоғамға қауІпті парақорлық іс-эрекетгі жүзеге асыру барысында пайда болған әр. түрлі қиыншылықтардың ерекшелігіне байланысты осы тұрғыдағы қылмысты саралаудың теориялық жэне практикалық мэні бар аспектілері арнайы қарастырылды. Парақорлық істері бойынша қылмыстық ниетті дүрыс анықтаудың іс-әректке дұрыс баға берудегі жэне жаза тағайындаудағы , сондай-ақ парақорлықпен қарсы күрес жүргізудегі мэніне терең талдау жасалды. Аталған теориялық түжырымдар негізінде заңды жетілдіруге нақты ұсыныстар айтылды.
Қорғауға ұсынылған негізгі тұжырымдар:
1.Сыбайлас жемқорлықпен парақорлықтың ара қатынасын белгілеу, сыбайлас жемқорлық қылмысына құқықтық анықтама беру, оның көріністерінің белгілерін анықтау.
2.Қызмет өкілдігін пандаланып қылмыс жасауда жазаны ауырлататын мән-жай ретінде қарастырып, ҚК-тің 54-бабында арнайы көрсетуді ұсыну.
3. Қызмет өкілдігін пайдалана отырып қылмыс жасаған барлық
субъектілерді, белгілі лауазымдык қызмет атқару немесе белгілі бір кәсіппен
шұғылдану құқығынан міндетті түрде оларды қосымша жаза ретінде қолдануды
үсыну.
4. Мемлекеттік қызмет атқаруға уәкілетті адамның не оған теңестірілген
адамның, лауазымды тұлғаныя, сыбайлас жемқорлыққа қарсы бағытталған
заңды эдейі орындамағапы үшін қылмыстық жауаптылыққа тарту нормасын
енгізуді ұсыну.
5.Қылмыстық кодекстің 31-бабының 3-ші бөліғінде ұйымдасқан топ мүддесі үшін немесе ауыр зардаптарға әкеліп соққан пара алу үшін қылмыстық жауаптылықты көрсету.
б.Парақорлық қылмысының затына кез-келген материалдық, өзіндік қасиеті бар нэрселер жатады. Қылмыс заты - парақорлық қылмыс құрамының қажетті белгісі болып табылады.
7. Парақорлықтың міндетті белгісіне субъектінің белғілі бір іс-әрекетті жасау немесе жасамауын шартпен байланыстыратынын есте сақтау қажеттілігіне назар аудару.
Қылмыстық кодекстің 307-бабынан ескертуінде жергілікті өзін-өзін
басқару органдарының қызметшілерін, лауазымды адамдарын мемлекеттік
қызмет пен мемлекеттік басқару мүдделеріне қарсы сыбайлас жемқорлық және
өзге де қылмыстардың субъектісі ретінде арнайы атап көрсетудің дүрыстығын
негіздеу.
Жауапты мемлекеттік лауазым қызметін атқаратын адамдар санатына
қүқық қорғау органдары қызметкерлерін жатқызуды көрсету.
10.Пара алушыны, парақорлыққа делдал болушыны қылмыстық жауаптылыктан босатудың шартын заңда қарастыру кажеттілігіне назар аударылған. Егер пара алған адам тиісті органга ол туралы ерікті түрде хабар берсе, бірақ оның іс әрекетінде ҚК-тің 311 -бабының 2,3,4-бөліктерінде көрсетілген қылмыстың белгілері болмаса ол қылмыстық жауаптылықтан босатылады деп заңмен белгілеудің парақорлыққа қарсы пэрменді күрес жүргізуде пайдалы әсері болатынын көрсету.
Зерттеудің әдістемелік негізі. Диссертациялық еңбектің әдістмелік негізін философияда, әлеуметтануда, элеуметтік психология, қүқық тарихы және теориясында, қылмыстық құқық және криминалогияда қалыптасқан үстанымдар мен таным категориялары қүрады. Жұмысты жазу барысында Алматы, Жамбыл, Қызылорда облыстық, Ллматы қалалық соттарында"172" қылмыстық істерін таңдамалы түрде оқып, зерттеп, талдау жасалды. Сондай-ақ Қазақстан Рсспубликасына Жогарғы сотының Пленарлық мәжілісі қабылдаған нормативтік қаулылары да кеңінен пайдаланылып, оларға теориялық тұжырым жасалынды, сондай-ақ ішкі істер, прокуратура, адвокатура, сот органдары қызметкерлерімен республиканың эр түрлі санатына жататын азаматтарға (барлығы 260 адам) сауалнама өткізу нэтижесі де есепке алынды. Сонымен бірге мерзімді баспасөзге жарияланған материалдар пайдаланылды.
Зерттеу жұмысынын деректік негізі. Диссертациялық жүмыстың теориялық базасын бүрын және кейінгі жылдарында жарық көрген криминалист ғалымдардың гылыми еңбектері құрады. Диссертациялық зертеудің деректік негізІ мен тұжырымдары Қазақстан Республикасының Конститутциясына, қылмыстық, қылмыстық іс жүргізу жэне Қазақстан Республикасының басқа да заңдарына, Республикалық Жоғаргы Сотының нормативтік каулыларына негізделеді. Салыстырмалы түрде Ресей Федерациясы, Қыргыз Республикасы қылмыстық заңдарды, кейбір алыс шет елдерінің құкық негіздері (АҚШ, Испания жэне т.б.)кылмыстық заңдары зерттеледі.
Зерттеу жүмысынан практикалық қундылығы мен теориялық маңыздылығы. Дисертациялық зерттеу қортындысы Қазақстан Республикасыидағы сыбайлас жемқорлыққа қарсы пэрменді күрес жүргізуге мүмкіндік беретін кылмыстық заңцарды жетілдіруге, осы салада сот практикасы қызметін жаңа сатыға көтеруге мүмкіндік береді. Диссертацияда терең зерттелген кейбір дау туғызған анықтамалар мен түсініктерге берілген сипаттамалар Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотына осы мэселеге байланысты нормативтік күқықтық қаулысын эзірлеуге септігін тигізеді. Теориялық зерттеу негізінде көрініс тапқан ғылыми ұсыныстарды сот
практикасында кеңінен қолдануға болады. Сонымен катар диссертация материалдарын жоғарғы оқу орындарындарының заң факультеттерінде қылмыстық құқық жэне криминология пәнінен лекция және семинар сабақтарын өткізгенде, , ғылыми-зерттеу жұмы-сьш жүзеге асырғанда пайдалануға болады.
Зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі. Зерттеудің негізгі тұжырымдары бірқатар оқу орындарында өткен ғылыми теориялық, ғылыми практикалық конференцияларда жасалған баяндамаларда және басқа да жарияланған ғылыми еңбектерде кеңінен баяндалды. Атап айтқанда:
1 .Парақорлықтың қоғамға қауіптілігі. Әл- Фараби атындағы Қаз ¥У-нің 70 жылдығы жанындағы жэне Қазакстандағы құқықтық білімнің 65 жылдығына арналған Республикалық ғылыми практикалық Конференция материалдары. Алматы 2003 ж. 303-306 б.б.
2.Парақорлық қылмысының құрамы "Қазақстан Республикасындағы Конституциялық процесс жэне қүқықтық мемлекеттік орнығуының проблемалары". Академик М.Т.Баймахановтың 70 жылдығына арналған Республикалық ғылыми-теориялық Конференция материалдары. Алматы 2004 ж.277-278 б.б.
3 .Парақорлықты саралау мэселелері Қазақстан Ішкі істер Министрлігі Академиясында 28.05.2004 жыл өткізілген "Қылмыстан сақтандыру мемлекеттІк саясаттың маңызды құрамдас бөлігі" халықаралық ғылыми практикалық конференция материалдары. Алматы 2004ж
Сыбайлас жемқорлык, (ҚазҮУ) Хабаршысы, заң сериясы №1 2004ж 129-
333 б.б.
Параны қорқытып алу (Қаз ҮУ -нің хабаршысы, заң сериясы, №2, 2004,
161-163 66.
Қызмет беру үшін пара алу. (Қонаев атындағы Университет хабаршысы,
№1(10)2004,58-606.6.
7. Парақорлық жэне сот тэжірибесі (Әл Фараби атындагы Қаз¥У-ның
хабаршысы, заң сериясы №3,2004 ж 102-104 б.б.
Зерттеу жұмысының қурлымы және көлемі. Жұмыстың құрылымы зерттеудің негізгі мақсаты мен міндеггеріне сәйкес келеді. Зерттеу жүмысы кіріспеден, 4 тараудан, қортындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ПАРАҚОРЛЫҚ ТУР АЛЫ ҚЫЛМЫСТЫҚ-ҚҮҚЫҚТЫҚ НОРМАЛАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ШАРТТАРЫ
1.1. Сыбайлас жемқорлық - әлеуметтік құбылыс.
XX ғасырдың аяғы сыбайлас жемқорлыққа байланысты проблемаға ерекше мэн берумен бірге, осы түрғыдағы қүбылыспен күрес жүргізуге арналған сан қырлы ғылыми ізденістердің өсуімен де ерекшеленеді. Бұл мәселеге байланысты алғашқы ғылыми зертеулерді америка криминологі Э.Сатерланд жэне оның көмекшісі Кресси жолға қойды. Тұңғыш рет Э.Сатерланд "ақ жағалылардың" қылмыстылығы деген ұғымды енгізді, ал бүл үғымынан Батыс елдерінің ғалымдары сыбайлас жемқорлықты қылмыстылықтың ереже тобына жатқызып, жеке бөліп алды [5, 320-330 б.]. Бүгінгі күні сыбайлас жемқорлық үғымы азаматық қоғамда үйреншікті қүбылысқа айналса, ал екінші жағынан Қазақсатанның қауіпсіздігіне, елдің экономикасының дамуына кереғар эсер ететін факторға айналуда. Статискалық мәліметтерге көз салсақ Республикада сыбайлас жемқорлықтың нэтижесінде көлеңкелі бизнес дамып, жылына мемлекеттік қазынаға түсетін 540 миллион доллар кіріске кірмейді, яғни ішкі табыс көзінің 27% желге ұшқандай болады екен [6, 34-40 б].
Халықаралық "Транспортенса пен интернешнл" деректеріне жүгінсек Қазақстан әлемдегі 133 мемлекеттІң ішінен сыбайлас жемқорлық бойынша 2000 жылы 65- орында болса, 2001 жылы 71 орын, 2003 жылы 100-ші орында болды. Бұл көрсеткіштІң өзі-ақ осы кеселдің меңдеп кеткенін және оның мемлекет тарапынан күрделІ шараларды жасап жатқанына қарамастан емдеуІнің қиынга соғып отырғанын көрсетеді.
Қазақстан Республикасы Бас прокаратурасының құқықтық статистика деректеріне көз салсақ 2003 жылы Республика бойынша 807 сыбайлас жемқорлық қылмысы тІркелген, бұл 2002 жылмен салыстырғанда 60% азайғандығын көрсетеді [7, 42 б.].
Бұл көрсеткіштің азаюының басты себебі 2003жылы 25-қыркүйекте "Сыбайлас жемқорлыққа күрес мэселелері бойынша бірқатар заңдылық актілерге өзгерістер мен толықтырулар енгізу" туралы Қазақстан Ресбубликасы Заңына сәйкес, сыбайлас жемқорлық қылмыстарының саны едэуір азайды. Сыбайлас жемқорлықка жататын қылмыстар күрамының тізбегі қылмыстық кодексінің 41-бабында заңды түрде белгіленді.
Сыбайлас жемқорлық қылмысының қоғам үшін қауіптілігі. Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігін алғаннан кейін-ақ біліне басталды, Мемлекеттік аппарат шенеуніктерінің сыбайластыққа салынуы эу бастан белгілі бола бастады. Осыған байланысты Республикада бұл қүбылысқа қарсы бағытталған заңдылық жэне ұйымдастырушылық шаралары қолға алына бастады. 1992 жылы 17 наурызда ҚР Президентінің "¥йымдасқан қылмыстық нысандары жэне сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес шараларын күшейту туралы" Жарлығы, 1994 жылы Үйымдасқан қылмыспен күрес жөніндегІ Республиканың комиссия қүрылды.
ю
1997 жылы 5 қарашада "Үйымдасқан қылмыстылық пен сыбайлас жемқорлыққа қарсы куресті одан әрі өрістету, ұлттық қауіпсіздікті нығайту шаралары туралы" Қазақстан Республикасының Президентінің жарлығы қабылданды. Ал 1998 жылы 2 шілдеде "Сыбайлас жемқорлықпен күрес туралы" Қазақстан Республикасының заңы қабылданды.
2002 жылы 20 қыркүйекте Қазақстан Республикасында құқықтық саясат Концепциясы қабылданды, осы қүжатта сыбайлас жемқорлықтан сақтандыру шараларына мэн берілген. 2001-2005 жылда сыбайлас жемқорлықпен күрес жөніндегі Мемлекеттік бағдарламада жүзеге асырылуда. Үйткені Мемлекет пен қоғам мүддесіне тікелей қатысты ең қауіпті әлеуметтік қүбылыстың бірі сыбайлас жемқорлық болып табылады. Онымен күрес мэселесі әр түрлі деңгейде талқыланатын басты тақырыпқа айналды. Тек 2000-2004 жылдары аралығында ғана орталық баспасөз беттерінде сыбайлас жемқорлыққа арналған мыңнан астам материалдар жарияланды, ал теледидарда осы тақырыпта 87 материал көрсетілді. Осы элеуметтік қауіпті құбылыспен күрестің көкейтестілігІ мына жағдайларға байланысты:
а) Сыбайлас жемқорлық азаматтардың конституциялық бостандығы мен
қүқықтарын бүзуға әкеліп соғады. Көптеген жылдар бойы жүргізілген
элеуметтІк зерттеу азаматтардың басым бөлігін ойландыратын маңызды
мэселелер арасында бірінші орынға сыбайлас жемқорлықпен күрес екендігін
дэлелдеп отыр.
б) Осы қүбылыстың мемлекеттік-билік қүрылымдарында тез тарау
ерекшелігі бар.
в) Сыбайлас жемқорлықтың epic алуы мемлекеттІк аппараттың жүмысына
нұқсан келтіріп, оның беделін түсіреді. Қоғамдық санада өкімет органдары
жүмысының тиімсІз екенін, олардың қүзіретінің әлсіз екенін көрсетеді.
Халықтың өкіметтен алшақтауы орын алады. Осының бэрі мемлекет пен
қоғамның саяси қауіпсіздігіне нақты қауІп төндіреді [8, 22 б.].
г) Сыбайлас жемқорлықтың қазіргі кездегі көлемі өте үлкен. Үз өкІлеттігін
сатумен бірге, оны сатып алушы адамдардың көбейе түсуі, билік
тармақтарының барлығының да сыбайлас жемқорлық кеселІне душар болғанын
көрсетедІ. Мүны соңғы жылдарда жүрғізілген криминологиялық зерттеулер
айқын көрсетіп отыр. [9, 3-22 б.].
д) Сыбайлас жемқорлар өз мақсаттарына жетуде ұйымдасқан қылмыстарды
пайдаланады. Сыбайлас жемқорлық арқасында ^йымдасқан қылмыс
экономиканың маңызды секторларына өз ықпалын жүргізуде, бүл түрғыда олар
шын мэнінде жаңа сапа мен түрге ие болды.
и) Сыбайлас жемқорлық табиғи жэне жасанды латентті қылмыс болып табылады [10, 34-526.6]. Оны жүзеге асырушы субъектілердің жоғары қоғамдық дэрежесІ, олардың Іс-эрекет қимылдарының интеллектуалдық ерекшелігі, бүл топтағы адамдарға билік басындағылардың ізгілікпен қарауы, сыбайластық іс-эрекетке "келісімділік" сипатын (арыз айтылмайды, себебі кінэлі екі жақта заңсыз іс-әрекет аркылы пайда табады) т.б. осы тұрғыдағы қылмыстардың өзіндік ерекшелігін бейнелейді.
п
Осы айтылғандар жэне басқа да жағдайлар Қазақстанда да жэне халықаралық деңгейде бүл қүбылыска соңғы кездері ерекше көңіл бөліп отырғанын көрсетеді. Міне сол шаралардың бірі Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 2-ші шілдедегі "Сыбайлас жемқорлықпен күрес туралы" Заңы. Бұл Заң ТМД елдерІ Ішінде бірінші рет бүкіл мемлекеттік деңгейде сыбайлас жемқорлықпен күреске бағытталған заңдылық нормаларды белгіледІ. Бірақ бұл заңда сыбайлас жемқорлықтың кұқық бұзу субъектісінің нақты анықтамасының, ал ең бастысы осы заңды қолданудың құқықтық механизмінің болмауы қиындық келтірді. Осыған орай "Сыбайлас жемқорлықпен күрес" жайлы заң нормалары бІрнеше рет өзгеріске ұшырады.
Сыбайлас жемқорлықтан дүниежүзі кауіптенуде, 1989 жылы Б¥¥ басшылығымен мемлекеттік қару саласындағы сыбайлас жемқорлық мәселелесі бойынша Гаагада (Нидерланды) халықаралық семинар болып, оның нәтижелері Б¥¥ Сегізінші Конгресінде осы мэселені қараудың алғы шарты болды. Экономикалық және элеумеггік кеңес (ЭКОСОС) төмендегідей үсыныс берді: Мемлекеттік лауазым иелері арасындағы сыбайлас жемқорлықтың мемлекеттік бағдарламалардың барлық түрлерінің тиімділІгін жоққа шығаруына, дамытуды қиындатуына байланысты жэне кейбір адамдармен топтарға қауіп туғызуына орай, барлық мемлекеттердің:
а) Сыбайлас жемқорлықтың барлық түрлеріне оны тежеуге сәйкес келетін
қылмыстық заңдардың санкциясын жетілдіру;
б) Сыбайлас жемқорлықты және өкімет билігіне кызмет жасаудан
сақтандыруды реттейтін механизмдерді дайындау;
в) Сыбайлас жемқорлықпен құныққан лауазымды тұлғаларды анықтаудың,
тергеудің жэне соттаудың тетіктерін қабылдау;
г) Сыбайлас жемқорлық арқылы алынған мүліктер мен құралдарды
тэркілеудің қүқықтық ережесін белгілеу.
д) Сыбайлас жемқорлыққа қатысы бар кәсіпорындарға экономикалық
санкция қолдану өте маңызды [11].
Осы конгресс "Сыбайлас жемқорлықпен күрестің парктикалық шаралары" атты нұскауда қарады, ал нұсқаудың қайта дайындалған варианты баспасөзде жарық көрді жэне "Конгресс мемлекеттік басқару саласындағы сыбайлас жемқорлық" атты қарар қабылданды. Сонымен қатар сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес мәселелері Амстердам қаласында 1992 жылдың 9-12 наурыз аралығында өткен осы мэселемен күреске арналған 5-ші халықарлық конференцияда талқыланды.
Үткізілген іс-шаралардың толық емес тізімі және осыған қарамастан сыбайлас жемқорлықпен күресте ешқандай елеулі нәтижеге жете алмау, бұрыңғы қүқықтық нормалардың қолдану практикасын тежеуді жэне сонымен қатар қазіргі қолданыстағы заңдылықтардың тиімділігін арттыру мақсатында оларды одан эрі дамыту, жетілдіру қажет деген қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Осыған байланысты сыбайлас жемқорлықпен күресте тек қана қылмыстық қуғын-сүргін шараларын күшейтуге әкеліп тіреуге болмайтыны өзінен-өзі түсінікті. Бұл мэселеге байланысты заң эдебиеттерінде элеуметтік, экономикалық ұйымдастыру жэне құқықтық шараларды кешенді түрде
12
дайындау қажеттілігі эр уақытта эділ айтылуда. Сонымен қатар нақты үсыныстар да берілген. Үз кезегінде құқықтық шараларды тек қана қылмыстық-құқықтық шаралармен шектеуге болмайды. Сыбайлас жемқорлықтың кең таралуы жэне оның алуан түрлілігі, қоғамда эртүрлі деңгейдегі көрініс беруі сыбайлас жемқорлық құбылыстары мен күрестің эртүрлі құқықтық құралдарының жүйесін қолдану қажеттілігін талап етеді. Осыған орай қылмыстық-қүқықтық сипаттағы шаралар оның өте қауіпті көріністері бойынша ғана қолданылады.
Жалпы алғанда коррупциялық құқық бұзушылық сан түрлі жэне ол (қылмыстық құқықпен қатар) әкімшілік, азаматтық-құқықтық жэне тэртіптік құқық бүзушылық сипат алады. Тек қана осы Амстердам қаласында өткен конгресте, құқықтық шаралар арасында, қылмыстық заңды қолдануға және оны дамытуға үлкен мэн берілген.
Атап өткеніміздей, мұндағы негізгі мэселе заңды колдану практикасына байланысты. Бірақ, бұл сыбайлас жемқорлық туралы қылмыстық заңды жетілдіру қажет емес дегенді білдірмейді. Осы тұрғыдан алғанда мына мэселелер бойынша заңдылық анықтама берудің мэні зор деп есептелінеді: а) сыбайлас жемқорлыққа қылмыстық құқықтық анықтама беру; б) сыбайлас жемқорлыктың қылмыстық құқықтық нысанындағы керіністерін анықтау; в) сыбайлас жемқорлыққа байланысты қылмыстық заңдылықтарды жетілдірудің басқа да тиімді жолдарын белгілеу.
Сыбайлас жемкорлык ¥ғымьь Кез-келген құбылысты зерттеуді оның ұғымын анықтаудан бастау қажет. Бұл тек ғылыми ізденісті жеңілдетіп қана қоймай, сонымен қатар оның нәтижелерін зерттеушілердің жете түсінуін жеңілдетеді.
"Сыбайлас жемқорлық" термині зацдылық, оның ішінде қылмыстық-қүқықтық ұғым болып табылмағандықтан оның қүқықтық анықтамасы белгілі бір қиындық тұғызады. Сыбайлас жемкррлықтың халыкаралық атауы -"коррупция" терминінің этимологиясы латынның "corruptio" (паралап сатып алу) ұғымын білдіреді. Бірақ 1978 жылғы 17-ші желтолқсанда Б¥¥ Бас Ассамблеясында қабылдаған кодексте: Коррупция ұғымы, лауазым иелерінің құқықтық мінез қүлқы, лауазым иелерінің істеген немесе істеуге мүмкін іс-эрекеттері үшін заңсыз салық алуы, уэде берулері үлттық қүқық нормаларымен анықталуы қажет делінген.
Н.Ф.Кузнецова сыбайлас жемқорлықты элеуметтік көлеңкелі құбылыс деп көрсетіп, оның бір тұлғаны екінші бір тұлғаның сатып алуынан тұратынын анықтайды [12, 25-26 б.[. А.И.Долгова осындай пікірді қолдай отырып, коррупцияны мемлекеттік немесе басқа да қызметкерлердің жеке басының пайдасы үшін ресми қызметтік өкілеттіліктерін және соған байланысты беделдері мен мүмкіндіктерін сатуы немесе сол үшін сатылуы деп атап көрсетеді [13. 50 б.]. Бүл дегеніміз коррупция ұғымы паракррлықпен теңестіру деген сөз. Басқалар коррупцияны шенеуніктердің өз қызмет бабын жеке басының пайда табуы мақсатында қолдануға негізделген басқару аппаратының іріп-шіруі деген анықтама береді [4, 30 б.], [15, 34 б.], [16, 22 б.]. Бүл жағдайда олар "cor" (дене) сөзін негізге алып, коррупция деген сөзге латын тілімен сөзбе
13
сөз "дененің іруі" іріп-шіру процесі деп анықтама келтіреді. Б.В.Волженкин "Сыбайлас жемқорлык дегеніміз әлеуметтік құбылыс болып табылатын биліктің іріп-шіруі, мемлекеттік функцияны атқаруға өкілетті мемлекеттің немесе басқа да соларға теңестірілген адамдардың өз қызмет бабымен қызмет статусы мен беделін жеке басыыың баюы мақсатында немесе топтық мүдде үшін пайдалануы " деп анықтама береді [17, 8 б.].
Осы анықтамадан сыбайлас жемқорлықтың парақорлық шегінен шығып кететінін жэне оның мемлекеттік биліктІ жеке өзінІң, басқаның пайда табуы мақсатында асыра пайдаланудың кез-келген түрін айтамыз.
Осылайша заң эдебиетінде сыбайлас жемқорлыққа қатысты екі түрлі көзқарас қалыптасқан: тар мағьшадағы сыбайлас жемқорлық (парақорлық) жэне кең мағынадағы сыбайлас жемқорлық (мемлекеттІк билікті пайдалану пайдакүнемдік мақсатта асыра пайдаланудың кез-келген түрі).
Біздің пікіріміз бойынша сыбайлас жемқорлықтың кең көлемдегі түсінігін қолдану дүрыс сияқты, Сатып алу сыбайлас жемқорлықтың тарихи бірІнші көрініс болса да, сыбайлас жемқорлықты парақорлыққа теліп қою дұрыс болмаған болар еді. Осындай мұқият қарауды талап ететін заңдылық мэселені жеңіл шешу позициясын үстану дүрыс болмайды. Осыған орай шешу сыбайлас жемқорлыққа анықтама бермес бұрын осы құбылысқа тэн негІзгі сипаттарды теориялық жағынан белгілеген мэнді болады.
1. Сыбайлас жемқорлықтың орын алатын салалары жергілікті өзін - өзі
басқару жэне мемлекеттік билік органдары болып табылады. Кейбір авторлар
бұл салаға коммерциялық жэне басқа да ұйымдарды қосып кеңітеді [12, 11-27
б.]. Ал бұған толық негіз жоқ. Сыбайлас жемқорлықтың қауіптілігі сол, мұндай
қоғамға қауіпті іс-әрекет орын алған кезде мемлекеттің жэне жергілікті өзін-өзі
басқару органдары беделіне зор нұқсан келтіріп, нэтижесінде олардың
элсіреуіне әкелІп соғады.
Коммерциялық құрылымдардың қызметкерлерімен өзге де ұйымдардың кызметкерлері қызмет бабын асыра пайдаланған жағдайда ондай нұқсан келмейді жэне олардың әлсіреуіне экеліп соқпайды [18, 237-238 б.]. Әрине, осындай өкілеттіктерді теріс пайдаланушылық көп материалдық шығынға ұшыратуы жэне басқа да ауыр жағдайға ұщыратуы мүмкін, ал ол үшін сол коммерциялық және өзге ұйымдардағы кінәлі адамдар тиісті жауапкершілікке тартылуы тиіс.
ЖергіліктІ Мемлекеттік басқару жэне басқару органдарына келетін болсақ,оларды сыбайлас жемқорлықтың орын алған саласына қосу принципті түрде маңызды болып табылады. Бірақ Қазақстан Республикасы Конститутциясының 8 бөлігіне сэйкес аталған органдар мемлекеттік өкімет органдары жүйесіне кірмейді, ал конститутциялық құрылымның негізін анықтайтын осы баптарды бөлім етіп алу кездейсоқ емес. Баптардың мазмұны мен орны жергілікті мемлекеттік басқару жэне өзін-өзі басқаруды осындай негіздің бірі ретінде қараудың куәсі болып табылады.
2. Сыбайлас жемқорлықтың субъектілері мемлекеттік қызметті атқаруға
уәкілетті адамдар, не оған тексертілген адамдар, лауазымды адамдар, лауазым
иелері болып табылмайтын мемлекеттік қызметкерлер танылады. Егер
14
лауазым иелерінің сыбайлас жемқорлық субъектілеріне қатысы жайлы әдебиетте бірыңғай пікір қалыптасқан болса, лауазым иесі болып табылмайтын мемлекеттік қызметкерлердің осы санатқа жату мэселесі даулы болып табылады. В. С .Коммисаров сыбайлас жемқорл ық субъектісін мемлекеттікқызметкерлер ретінде қарау қағидасы дұрыс емес деп есептеп,оны төмендегі ойларға байланыстырады. Біріншіден, бұл дегеніміз қылмыстық жауапкершілікке тартылатын адамдар шеңберін едэуір үлғайтады деген ұғымды білдіредІ, ал бұл болса қылмыстық саясатты дамыту пәрменділігімен толық дэрежеде сэйкес келмейді. Екіншіден, бұл түбірімен дүрыс еме, себебі сыбайлас жемқорлықтың мәні билік өкіллеттілігі болмағандықтан олар сыбайлас жемқорлық эрекет жасай алмайды, ал бІрақосындай қыллмыстарға қатысушы болуы мүмкін. [18, 42 б.]
Н.Ф. Кузнецова лауазым иесі болып табылмайтын мемлекеттік қызметкерлерді коррупциялық қылмысы үшін қылмыстық жауапкершілікке тарту криминологиялық негізсіз деп есептейді. Оның пікірінше, бүл адамдардың қоғамдық қауіптІлІгі антиэлеуметтік криминалдық дәрежеге жетпейді [12, 29 б]. Басқа да авторлар осындай пікірдІ ұстанады [20, 33 б.].
Біздіц пікірімізше лауазым иесі болып табылмайтын Мемлекеттік қызметшілерді сыбайлас жемқорлық қылмыстардың субъектісі қатыстарына қосу төмендегі жағдайларға байланысты:
а) Сыбайлас жемқорлықтың соңғы кездегі ұлғаю көлемі биліктің барлық
тармақтарының сыбайлас жемқорлықпен байланыса, оларға қарсы қылмыстық-
құққықтық ықпал ету шараларының ең тиімді жолдарын іздеуге, соның ішінде
коррупциялық қылмыс субъектілерінің шеңберін кеңейту жолымен де негіз
болды. Егер "қылмыстық саясатты дамыту тенденциясы" деген сөздерден
қылмыстық заңдарды ізгілендіруді түсінсек, онда мұндай ізгілендІру
жемқорлық қылмыстың белең алып тұрған қазіргі кезінде де, онымен табысты
күресте де өзін-өзі ақтамайды [21, 153-160 б.].
б) В.С.Комиссаровтың лауазым иелері болып табылмайтын
қызметкерлердің билік өкілеттілІгі болмайды деген пікірмен келісе отырып,
келесі мэселені атап откен жен. Сыбайлас жемқорлықтың мэні адамның жеке
басының мүддесі үшін оз қызмет бабын, билік өкілеттілігін пайдалануда.
Қызмет бабын пайдалану деген тек билік өкілеттілігін пайдалану ғана емес,
сонымен бірге оның белгілі бір лауазымдық орынға не болуына байланысты
берілген мүмкіндіктерімен беделін пайдалану деген сөз. Осылайша мемлекеттік
қызметкерлер лауазым иесі болмаса да жэне олардың билік өкілеттілігі болмаса
да олар өздерінің қызмет бабына байланысты берілген мүмкіндіктері мен
беделін пайдакүнемдікке немесе басқа жеке мақсатта пайдалану мүмкіндіктері
бар.
в) Мемлекеттік билікпен жергілікті өзін-өзі басқару органдарына қарсы кез
келген қызметкер (нұсқаушы, референт, хатшы, көмекші) жоғары дэрежеде
қауіп төндіре алады. Б.В.Волженкин дұрыс атап көрсеткендей, іске осылай
қарау үсақ қызметкерлерді жауапқа тарту керек деген ойды білдірмесе керек,
себебі, қызмет бабындағы қылмыстың көпшІлігі үшін қылмыстық
жауапкершілікке тартудың міндетті шарты заң қорғайтын мүддеге - елеулі
15
түрде бұзу, зиян келтіру болып табылады, ал мұндай эрекетті олар өздерінің қызмет бабының шектелуіне байланысты эдетте жасай алмайды [22, 55 б]. Егер қызметкер өзінің қызмет бабын жеке мақсатта пайдаланып, қүқық қорғау мүддесіне орасан зор нұқсан келтірсе, онда оны жауапқа тарту керек.
3. Іс-әрекеті жеке адам, мемлекет, қоғам мүддесіне қарсы келіп және ол пайдакүнемдік басқа да жеке мүддені көздеу сипатына ие болады. Осылайша, сыбайлас жемқорлық тек пайдакүнемдікпен ғана байланысты емес сонымен қатар ол басқада жеке мүддеге байланысты (басшыға жағымпаздану, туыстық қамқорлық жасау, рулық қатынасты қоздыру және т. б.)
Сыбайлас жемқорлық эрекеті нэтижесінде жеке тұлғаның, қоғам мен мемлекеттің қүқық қорғайтын мүддесін елеулі түрде бұзу орын алады. Тек осы белгі бойынша сыбайлас жемқорлық қылмысын экімшілік тәртіптІк, азаматық-қүқықтық жауапкершілікке тартып коррупцияның болмашы түрін айырып алуға болады.
Заң әдебиеттерінде сыбайлас жемқорлықты қоғамға қауіпті іс-эрекеттерді үнемі жасау деп түсіндіру көзқарасы қалыптасқан [23, 13 б]. Бірақ бұл біздің көзқарасымызға сай емес, өйткені мұндай түсінік коррупциямен күресті өте қиындатып жібереді, себебі үнемі жасау үғымын сипатын дэлелдеу қажеттілігі туады. Сонымен бірге сыбайлас жемқорлықтың қауіптілікті оның қылмыстық-құқықтық қорғау объектісін елеулі түрде бүзады. Осы келтірілген зиянды қол сұғушылықтың санына қатысты қарап бағалау дұрыс емес. Қызмет өкілеттілігін бір рет теріс пайдаланудың өзі жеке адам, қоғам, мемлекет мүддесіне онша қауіпті емес бірнеше сыбайлас жемкррлық қылмысты жасаудан гөрі көп зиян келтіруі мүмкін. Сонымен біз сыбайлас жемқорлыққа тән негізгі белгілерді анықтадық. Осыған байланысты сыбайлас жемқорлықта төмендегідей қылмыстық-құқықтық анықтама беруге болады. Сыбайлас жемқорлық деп мемлекеттік қызметтер аткаруға уәкілетті адамнан, не оған теңестірілген адамның, лауазымды адамның қызметтік өкілеттігін өзі немесе басқа адамдар немесе ұйымдар үшін пайда мен артықшылық алу не басқа адамдарға немесе ұйымдарға зиян келтіру мақсатында қызмет мүдделерін керағар пайдалану нэтижесінде жеке адамның заңды құқықтары мен мүдделерІне, крғам, мемлекеттік заңмен қорғалатын мүдделерін елеулі түрде бұзуға әкеліп соққан заңсыз іс-әрекеттердІ айтамыз. Көріп отырғанымыздай, бұл анықтама құбылыстың накты көрінІстерінің кең шеңберін қамтып отыр.
Сыбайлас жемқорлықтың қылмыстық-құқықтың көрініс нысандары: Сыбайлас жемқорлыктың көрініс түрлері жайлы көптеген пікірлер бар. Бірақ олардың құқықтық дэлдігі мен толық түсінігі жоқ. Сыбайлас жемқорлыққа анықтама бере отырып, біз, бұл қүбылыстың тек парақорлықпен ғана шектелмейтінін атап өтіп, оның белгілі іс-әрекет түрлерІнің жиынтығы екенін айттық. Бірақ, осы жиынтықты құрайтын нақты іс-эрекет турасында эдебиеттегі пікірлер эр түрлі.
В.С.Комиссаров сыбайлас жемқорлықтың нақты қылмыстық-қүқықтық көрініс нысандары ретінде қызмет өкілеттігін теріс пайдалану мен пара алуды айтады. Оның пікірІ бойынша кез келген лауазымдық қылмыс сыбайлас
16
жемқорлық больш табылмайды, бірақ кез келген сыбайлас жемқорлық қылмыс лауазымдық қылмысқа жатады [18, 28 б.].
Г.Н.Борзенков қылмыстың: талан-тараж, парақорлық жэне қызмет өкілеттілігін пайдакүнемдік мақсатта теріс пайдалану сиякты үш тобын сыбайлас жемқорлыққа жататын қылмыс деп көрсетеді [14, 30 б.].
П.Н.Панченко сыбайлас жемкррлықтың: қызмет өкілеттілігін теріс пайдаланып құқық бұзу, қызмет өкілеттілігін теріс пайдаланып талан-таражға салу, қызмет бабын пайдаланып пара алу сиякты нысандарын анықтады [23, 13 б.].
Л.А.Жуков коррупциялық құқық бұзуды шартты түрде пара-сыйлық, параға сатып алу жэне коррупциялық сыбайластық деп бөледі [24, 13 6.].
Сыбайлас жемқорлық көрініс нысандары жайлы бірыңғай келісілген пікірдің болмауы бұл терминді өз бетінше жэне қарама-қарсы мағынада мемлекеттік билік жэне басқару органдарының нормативтік-құқықтық актілеріне қолдануға әкеліп соқты.
Сыбайлас жемқорлық көрініс нысандық анықтамасы көптеген нақты қылмыс құрамының түрлері көрсетілген халықаралық құжаттарда аталып кеткен [11].
Біздің пікіріміз бойынша, сыбайлас жемқорлық көрінісінің қылмыстық-құқықтық нысандарын тек қана парақорлықка экеліп тіреу дұрыс емес. Бұл коррупция сияқты күрделі де эрқилы құбылысқа жеңіл-желпі қарау болып есептеледі. Сонымен қатар, сыбайлас жемқорлық бұзу субъектісінің ауқымы парақорлық субъектІсі ауқымынан кең екенін де есте сактау қажет.
Осылайша, біз, сыбайлас жемқорлықтың қылмыстық-қүқықтық көрініс нысандарына:
а) мемлекеттік билікке қарсы, мемлекеттік қызмет жэне жергілікті өзін-өзі
басқару органдары қызметінің мүдделеріне қарсы қылмыс;
б) лауазым иелерінің басқа да кез келген қылмыстары, сонымен қатар
лауазым иесі болып табылмайтын мемлекеттік қызметкерлердің;
в) қызмет бабын пайдакүнемдік немесе басқа да жеке мүддесі үшін
пайдаланып жасаған қылмыстарды жатқызамыз.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресте қылмыстық заңдылыкты дамытудың маңызды ерекше. Бұрын айтқанымыздай, сыбайлас жемқорлықпен күресте қылмыстық жаза маңызды роль атқарады.
Бүл шаралар панацея емес - олар белгілі бір жағдайда ең бір тиімді мүмкіндік беретін күрестің қажетті бір бөлігінің бөлінбейтІн факторы. Қазақстан Республикасының жаңа Қылмыстық Кодексі сыбайлас жемқорлықпен күресте қарсы қазіргі заман талаптарына толығырақ жауап береді, бірақ сонда да болса қылмыстық кодексте бұл тұрғыдан алғанда кейбір кемшіліктер бар. Сыбайлас жемқорлык көрінісі құбылмалы, міндетті түрде жэне тез жаңа түрге өзгеріп түрады. Жеткілікті қылмыстық қүқыктық нормасыз онымен күресу мүмкін емес. Сондықтан да үнемі қылмыстық заңдылықты жетілдірудің белгілі қажеттілігі туындайды.
Бірақ бүл процесс мақсат болып табылмайды, оның нақты теориялық базаға негізделуі, ішкі және халықаралық тэжірибелердің тарихи дэстүрлер
17
ерекшеліктері ескерілуі тиіс. Сондықтан да іс жүргізудегі пайда болған қажеттіліктерді объективті жағдайларда абайлап және орынды түрде өзгерту керек.
Жоғарыда айтылғандарды есепке ала отырып осы тұрғыдағы заңдылықты жетілдірудің негізгІ ұсыныстары мынадай:
МемлекеттІк кызметтер атқаруға өкілетті адамның не оған теңестірілген адамның жэне лауазым адамының өз қызмет бабы бойынша берілген мүмкіндіктерін пайдалана отырып жасаған кез келген қылмысы оны жасауды жеңілдетедіжэне оның қоғамдық қауіптілігін арттыратынын есепке ала отырып "лауазым иесінің, сонымен қатар лауазым иесі болып табылмайтын мемлекеттік қызметкерлердің өздерінің қызмет өкілеттілігін пайдалана отырып қылмыс жасауын" жазаны ауырлататын мән-жай ретінде қарастырған дұрыс болар еді (ҚРҚК-54бабы).
2. Қызмет бабын пайдалана отырып қылмыс жасағандарға соттар белгілі бір
лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құкығынан айыру
сияқты жаза түрін өте сирек қолданады. Ішінара біз зерттеген 40 қылмыстық
істері бойынша Қызылорда облысы аудандық жэне қалалық соттары 2000-2004
жылдар іщінде оның тек 9% ғана осындай жаза қолданған. Жазаның осындай
түрін негізсІз сирек қолдану сыбайлас жемқорлық қылмыс жасағандардың
қызметіне өзінің негІзгі жазасын өтеп келгеннен соң орналасуына мүмкіндік
береді. Осындай мүмкіндікті, эрине олар "бұрыңғы байланыстарын" және,
сонымен қатар оларға "қарыз" адамдарды пайдалана отырып іске асырады.
Осының бәрі халықтың элеуметтік эділеттілікке деген сенімін қалпына келтіре
алмайды, сонымен қатар жазаның өз максаттарына жетуіне көмегін тигізбейді.
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, өз қызмет бабын пайдаланып қылмыс жасаған адамдарға міндетті түрде белгілі бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘОЖ-343.352 (574) Қолжазба құқығында
Қожаниязов Амангелді Тілеубайұлы
ПАРАҚОРЛЫҚ ҮШІН ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАУАПТЫЛЫҚ
12.00.08. - Қылмыстық құқық жэне криминология, қылмыстық атқарушылық құқық мамандығы бойынша заң ғылымдарының кандидаты ғылыми дэрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми жетекшісі заң ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері. Ағыбаев А.Н.
Алматы 2004 жыл
МАЗМҮНЫ
КІРІСПЕ 3
1 ПАРАҚОРЛЫҚ ҮШШ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҮҚЫҚТЫҚ
НОРМАЛЛРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ШАРТТАРЫ
Сыбайлас жемқорлық-әлеуметтік қүбылыс 10
Парақорлық сыбайлас жемқорлықтың құрамдас түрі 20
1.3 Парақорлық үшін жауаптьтлық жөніндегі қылмыстық заңдардың
қысқаша даму тарихы 23
2 ИАРАҚОРЛЫҚ ҮЩПІ ЖАУАПТЫЛЫҚТЫҢ ЖАЛПЫ
МӘСЕЛЕЛЕРІ
Парақорлықтың объектісі мен заты 27
Пара алудың объективтік жағы 34
Пара алудың субъектІсі 56
Пара алудың субъективтік жағы 67
Пара берудІң объективті жэне субъективті белгілері 69
Парақорлыққа делдалдықтың обьективтік жэне субьективтік
белгілерІ 73
3 ПАРАҚОРЛЫҚ ҮШІН ЖАУАПТЫЛЫҚТЫҢ АРНАЙЫ
МӘСЕЛЕЛЕРІ
3.1. Парақорлықтың басқа қылмыстардан
ерекшелігі 78
3.2. Парақорлықтың басқа қылмыстармен
жиынтығы 86
3.3. Пара берушіні қылмыстық жауаптылықтан
босату шарттары 88
3.4. Парақорлықтағы қылмысқа бірлесіп
қатысушылық 96
4 ПАРАҚОЛЫҚТЫҢ ЖЕТІЛДІРІЛГЕН БЕЛГІЛЕРІ
4.1. Пара алудың жэне пара берудің сараланған түрлері 105
а) параны адамдар тобының алдын ала келісімі бойыншаалуы 106
б) параны әлденеше рет алу 109
в) параны ірі көлемде алу 110
г) пара берудің сараланатын түрлері 110
4.2. ІІІет елдердің заңдары бойынша парақорлық үшін жауаптылықтың
түрлерІ , 111
ҚОРЫТЫВДЫ 116
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 119
ҚОСЫМША 126
КІРІСПЕ
Жұмыстыц жал и ы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыста Қазақстан Республикасындағы сыбайлас жемқорлықтың құрамдас бөлігі болып табылатын парақорлық қылмыстарының түсінігі, қүрамдас бөліктерінің анықтамасы, парақорлық қүрамыйың объективтік жэне субъективтік белгілерінІң ерекшеліктері, парақорлық - қылмыстарын саралау мэселелері теориялық түрғыдан кеңінен сөз болады.
Зепттеудегі негізгі мэселелердің бірі парақорлық қылмыстарын реттейтін қылмыстық-қүқықтық нормалардың әлеуметтік алғы шарты, сыбайлас жемқорлықтың парақорлық қүрамымен байланысы және парақорлықтың коррупциялық қ^былыстың қүрамдас бөлігі ретіндегі проблемалардың мэнін ашып көрсету болып табылады. Бүл мэселенің элеуметтік-қүқықтық мэнін терең ашу үшін парақорлыққа жуаптылықты белгілеген заңдар тарихының даму кезеңдерін де ғылыми нсгізде талдауды қажет етеді. Зерттеуде парақорлықтың жекелеген түрлері: пара алу, пара беру жэне парақорлыққа делдалдықтың объективтік және субъективтік белгілеріне талдау жасалумен бірге парақорлықтың үқсас қылмыстардан өзгешелігі, парақорлықтың басқа қылмыстармен жиынтығы, иарақорлыққа қатысудың ерекшеліктері, пара берушіні қылмыстық жауаптылықтан босатудың шарттары, парақорлық қылмыстарының саралаушылық белгілеріне теориялық түргыдан терең зерттелумен бірге қазіргі қолданылып жүрген заңдардың парақорлыққа арналган нормаларын одан эрі жетілдіру жолдары іздестірілген.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Тэуелсіз Қазақстан Республикасының саяси, экономикалық жэне элеуметтік түрғыдан даму, өркендеу процесі берік орын алдьі. Елімізде жылма-жыл алға өрлеушілік, дүниежүзілік деңгейге көтерілуғе қадам баскандық айқын керініс беруде. Тэуелсіздік алғаннан бері көптеген реформалар жүзеге асты. Мемлекетімізде екі мэрте 1993 жылы жэне 1995 жылы Конституция қабылданды [1]. Мемлекетіміздің құқықтық негізі берік орнады. Осы аз уақыт ішінде Қазақстан Республикасында көптеген кодекстер - қылмыстық, қылмыстық атқару, азаматтық, азаматтық іс жүргізу, экімшілік және т.б. қабылданды. Осындай заңдылық нормалардың қабылдануы қүқық бүзушылықтың алдын алуға жэне қылмысты құбылыстармен пәрменді күрес жүргізуге құқықтық негіз жасап берді. Мемлекетімізде орын алып жатқан осындай оңды жетістіктерімізбен бірге қоғамның одан эрі серпінді дамуына кедергі келтіріп жатқан теріс қүбылыстар да бар. Сондай қоғамға жат қүбылыстардың бірі - қылмыстылық болып табылады. Қылмыстық көрсеткіші де жылма-жыл өсуде. Қылмыстылықпен күресуде мемлекет көптеген үйымдастырушылық шараларын іске қосуда. Қазақстан Республикасының Президенті 2003 жылы 10-шы қыркүйекте қылмыспен қарсы күрес мәселелері бойынша Республикалық кеңесте сөйлеген сөзінде қылмыспен күрес ортақ іске үлес қосқандық деп атап көрсетіп, осы істі жүзеге асырудың нақты он түрлі жолын қадап айтты [2]. Бүл міндеттерді жүзеге асыруда мемлекеттік өкімет жэне басқару органдарының қызметін одан әрі жетілдіруді, елімізде құқықтық мемлекет қүру ісінде сапалы заңдарды қабылдауды өрістету, азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарын қорғауда мемлекеттік билік органдарын эділеттілік, заңдылық, жариялылық, ізгілік принциптерін басшылыққа алған мінсіз қызметі өте қажет.
Мемлекеттік саясатты, экономиканы, елдегі тұрақтылық пен тыныштықты сақтауда, құқықтық тэртіп пен заңдылықтың нығаюында мемлекеттік қызметшілердің, лауазымды тұлғалардың атқаратын міндеті өте зор. Қазақстан Республикасының Президент! Н.Э.Назарбаев "Қазақстан-2030" атты халыққа жолдауында мемлекеттік қызметшілердің қызыметіне ерекше мэн беріп, олардың патриоттық, оділетті, өз ісін кэсіби жетік білетіндігінің, мемлекеттік қызметші деген жоғарғы мэртебелі атаққа кір келтірмей, әділетті әрі патриоттық сезімге толы жігерлілікпен қызмет атқаруын одан әрі өрістету мемлекетіміздің стратегиялық міндеті деп атап көрсетті [3]. Елімізде қабылданған "Мемлекеттік қызмет туралы", "Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы" заңдарда мемлекеттік аппарат қызметінің бір қалыпты, дұрыс, заңды қызметіне кедергі келтіретін құбылыстарға қарсы құқықтық шаралардың түрі саралап көрсетілген. Бірақта сот, тергеу тэжірибесі көрсетіп отырғандай мемлекеттік Үкімет және басқару билігІ саласында, сыбайлас жемқорлыққа байланысты қылмыстар әлі де баршылық. Республика бойынша 1999 жылы -128859, 2000жылы-135778, 2001жылы-137405, 2002 жылы-120816, 2003 жылы-106737 қылмыс тіркелсе, соның І999 жылы-1891, 2000 жылы-1535, 2001 жылы-1582, 2002 жылы-1439, 2003 жылы-590-сы сыбайлас жемқорлыққа жататын қылмыстар болып отыр. Жалпы қылмыстылық деңгейімен салыстырғанда тіркелген сыбайлас жемқорлық қылмыстарының өзінше көрсеткіші онша орасан көп емес. Бірақ та бұл т.урғыдағы қылмыстардың қоғамға қауіптілігі оның латенггігіне байланысты, яғни мұндай - қылмыстардың ашылуы, ресми тіркелуі көп қиындықтарды туғызады. Сыбайлас жемқорлық қылмыстардың ішіндегі ең қауштісі, әрі көп тараған түрІ парақорлық (пара алу, пара беру, парақорлықка делдал болу) болып табылады.
Тамырын тереңге жіберғен бұл құбылыс қоғамды қылмыстылыққа бой алдырады, мемлекетіміздің карқынды дамуына кедергі келтіруде. ЕлдегІ парақорлықтың етек алып кетуінің тағы бір қауіптілігі мүндай құбылыс ұлтты моральдық жағынан аздырады, жүртшылықтың мемлекеттік өкімет және билік орғандарына сенбеушілігін, қүқық қорғау органдарының қызметін бағаламау, олардың жұмысына көмектеспеу, мемлекеттегі қүқықты қорғаудың рөлін мүлде теріс бағалау сияқты көзқарастардың дамуына жол береді.
Жалиы сыбайлас жемкррлық жэне жеке алғанда парақорлық біздің қоғамға көптен белгілі. Экономикадағы, басқару жүйесіндегі әлеуметтік саладағы, идеологиялық қатынастардағы өзғерістерге байланысты парақорлықта өзін қылмыстық қүқықтық түрғыдан алғаида теориялық жағынан бір жақты қарауға мүмкіндік бермейтІн көптеген сапалық өзгерістерге үшырады. Парақорлыққа қылмыстық - құқыктық баға беру мэселесіне ерекше мән Қазақстан Республикасы Президентінің 2002 жылғы 20 қыркүйектегі №949 жарлығымен мақұлданған "Қазақстан Республикасының қүқықтық түжырымдамасында да" атап көрсетілген (4).
Парақорлық мэселесі қылмыстық құқық теориясында көптен бері зерттелініп келе жатыр. Парақорлықтың үғымы, белгілері, түрлері, олардың ұқсас қылмыстардан айырмашылығы, парақорлық қылмыстарының басқа қылмыстармен жиынтығы, парақорлық қүрамдарының ауырлататын, өте ауырлататын белгілерін ашу сияқты мэселелерді арнайы, жан-жақты зерттеу объектісі болмаған.
Бұл мәселелерге арналған бірлі жарым ғылыми мақалалардан басқа Республика көлемінде осы проблеманың табиғатын айқындайтын, оның ішінде мемлекеітік тілде жазылған, зерттелген арнайы теориялық, сүбелі, іргелі еңбектер жоқ. Жоғарыдағы тұжырымдамадан туындайтыны қылмыстық қүқық саласында ауыр қылмыстардың бірі болып табылатын парақорлық мэселелесі ерекше маңызға ие.
Кеңестік қылмыстық заң эдебиеттерінде парақорлық проблемасы эр уақыттарда заңгер ғалымдардың еңбектерінде жалпылама жарық көрді. Бүл проблемалар А.А. Аслаханов, СВ. Бакланов, Г.Н. Борзенков, Б.В. Волженкин, А.А. Жиленко, Б.В. Здравомыслов, В.Ф. Кириченко, Н.П. Кучерявый, М.Д. Лысов, М.Д. Дурманов, А.Я. Светлов және т.б. ғалымдардың еңбектерінде жарық көрді. Бүл еңбектерді ескі, тоталитарлық жүйенің заңдарына теориялық талдау жасаумен шектелді. Еліміз егемендік алғаннан кейін, Қазақстанда тұңғыш рет 1997 жылы жаңа Қылмыстық кодекс қабылданды. Бүл кодексте парақорлық күрамы жаңаша белгіленді, оның өзіндік ерекшеліктері көрсетілді. Бүл проблемаға байланысты А.Н. Ағыбаев, Н.А. Әбдиров, Е.І. Қайыржанов, М.С. Нэрікбаев, Н.О. Дулатбеков, З.О. Ашитов, К.А. Бегалиев, Б.Ж. Жүнісов, Л.Ч. Сыдықова, А.А. Исаев, Е.О. Алауханов, Г.Р. Рүстемова өздерінің ғылыми еңбектерінде ерекше мэн берді, парақорлық қүрамының жекеленген құрамына теориялық зерттеу берілді. Дегенмен осы қүбылыспен күрес проблемалары толық шешімін тапты деп қорытындылау қиын. Заман өзгерген сайын, заңда, қылмыстық парақорлықтың құрылымы да өзгереді. Оларға жаңа баға беруді, саралауды өмір талап етеді. Осыған баиланысты зерттеліп отырған тақырып теориялық жэне практикалық жағынан өте өзекті болып табылады. Үйткені парақорлық қүрамының құрылысының ерекшеліктерді, олардың түрлерінің жекелеген белгілерін талдау, парақорлық қылмысын саралаудың қылмыстық құқықтық ерекшеліктерді, парақорлық қылмыстар үшін тағайындалатын жаза түрлерінің ерекшелігін зерттеу тақырыптың өте өзекті екендігін көрсетеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Зерттеліп отырған проблема Қазақстан Республикасында арнайы зерттеу объектісі болған емес. Бұл проблема Қазақстан кылмыстық қүқық теориясында көптен бері түбегейлі шешімІн таппай келе жатқан өзекті мэселе. Парақорлық ұғымына, оның қүрамдас бөліктерІ туралы түрлі көзқарастар, ой-пікірлер баршылық, бірақ осы проблемаларға оның ішінде қылмыстың объективтік және субъективтік белгілерінің ерекшеліктеріне, қылмыс субъектісІн анықтаудағы даулы мэселелерге, қылмж құрамының жай, ауырлататын, өте ауырлататын белгілерінің түсініктеріне ғылыми анықтамалар беру терең зерттеу объектісі болмаған. Осы даулы мәселелерге арналған жекеленген мақалалардан басқа Республикаларды осы институттың табиғатын зерттеген ғылыми теориялық,
іргелі ецбектер жоқ. Осы проблемаға арналған бұрыңғы кеңестік жүйедегі заңдарға негізделген ғылыми еңбектер қазір уақыт талабына, жаңа қылмыстық заңдар мазмұнына, сот-тергеу тәжірбиесіне сәйкес келмейді. Осыған орай осы проблеманың құқықтық табиғатын, тарихи, элеуметтік - қырларын кешенді түрде зерттеу қажеттілігі айтпаса да өзінен-өзі түсінікті.
Осы мақсатқа жету үшін парақорлық құрамыньщ белгілеріне жаңаша талдау жасап оны анықтаудың методологиялық ғылыми негіздеріне белгілеу, парақорлық пен сыбайлас жемқорлықтан өзара айырмашылығын анықтау, парақорлықтың жекелеген түрлеріне (пара алу, пара беру, парақорлыққа делдалдық) тэн және соларға ортақ белгілерді анықтау, осы тұрғыдағы заңдарды жетілдіруге ғылыми ұсыныстар жасау мэселелері жан-жақты қарастырылады.
Зерттеу объектісі: Парақорлық үғымы, оның белгілері оның негізгі, сараланатын түрлеріне талдау жасау, парақорлықты оған ұқсас қылмыстардан ажырату мәселелері болып табылады.
Зерттеу пәні: Парақорлық үшін қылмыстық жауаптылықты қарастыратын қылмыстық кодекстің 311, 312, 313 баптарына байланысты қатынастарды зерттеу.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті. Диссертациялық зерттеудің басты мақсаты парақорлық үшін қылмыстық жауаптылықтың теориялық проблемасын кешенді түрде зерттеу парақорлыққа байланысты қылмыстық заңдарды жетілдіру бағытында ұсыныстар жасау, зерттеліп отырылған проблемаға байланысты қылмыстық заңды теориялық және практикалық тұрғыда қолданудың бірегей жолын іздестіріп, оны дамытуға мүмкін болатын жағдайларды көрсету болып табылады.
Көрсетілген мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді шешу жолы қарастырыл ады:
сыбайлас жемқорлықты элеуметгік құбылыс ретінде зерттеу, оның қылмыстық-қүқықтық көріністерінің нысандарын нақтылау;
парақорлыққа қарсы күреске бағытталған құқықтық нормаларды жетілдіруге, дамытуға арналғаи үсыныстарды, тұжырымдарды көрсету;
парақорлық жайлы қылмыстық-құқықтық нормалардың әлеуметтік алғы шарттарын табу;
парақорлық үшін жауапкершілік мэселесінің ғылыми теориялық және тарихи-қүқықтық аспектілерін зерттеу;
Қазақстан Республикасының жаңа қылмыстық кодексінің жэне бұрыңғы қолданыста болған заңдарда парақорлық үшін жауаптылықтың негізі мен шегін салыстыру.
парақорлық үшін жауаптылық мәселелеріне арналған заңдардың сот тэжірибесінде қолдану аясына талдау жүргізу;
парақорлық үшін жауаптылық белгілейтін заңдарды жетілдіруге ұсыныстар
енгізу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Диссертация Қазақстан Республикасының жаңа қылмыстық заңы қабылданғаннан кейінгі теориялық және іс-тэжірибелік
материалдарға негізделіп жазылған тұңғыш монографиялық зерттеу болып табылады.
Еңбектің теориялық жэне практикалық маңызы диссертацияда келтірілген қорытындылар мен ережелерді, заң нормаларды жетілдіру процесінде қолдану мүмкіндігімен үштасады. Зерттеу жұмысы Қазақстан Республикасының Конституциясының қағидаларына, қолданыстағы қылмыстық кодекспен халықаралық нормативтік актілердің нормаларына негізделген жэне парақорлық проблемаларына байланысты нормативтік-статистикалық материалдар мен ғыдыми заң эдебиеттері қолданылды. Парақорлыққа арналған қылмыстық құрамның белгілері талданды. Диссертацияда парақорлықтың түсінігі, оның сыбайлас жемқорлыққа арақатынасы, олардың ортақ белгілері мен айырмашылықтары қаралды. Парақорлықтың объектісі, субъектісі объективтік, субъективтІк жақтары ұзақ терең зерттеле отырып, оның белгілері туралы эртүрлі ғылыми заңдылықтарға талдау жасалып, жеке көзқарас ұсынылды. Қоғамға қауІпті парақорлық іс-эрекетгі жүзеге асыру барысында пайда болған әр. түрлі қиыншылықтардың ерекшелігіне байланысты осы тұрғыдағы қылмысты саралаудың теориялық жэне практикалық мэні бар аспектілері арнайы қарастырылды. Парақорлық істері бойынша қылмыстық ниетті дүрыс анықтаудың іс-әректке дұрыс баға берудегі жэне жаза тағайындаудағы , сондай-ақ парақорлықпен қарсы күрес жүргізудегі мэніне терең талдау жасалды. Аталған теориялық түжырымдар негізінде заңды жетілдіруге нақты ұсыныстар айтылды.
Қорғауға ұсынылған негізгі тұжырымдар:
1.Сыбайлас жемқорлықпен парақорлықтың ара қатынасын белгілеу, сыбайлас жемқорлық қылмысына құқықтық анықтама беру, оның көріністерінің белгілерін анықтау.
2.Қызмет өкілдігін пандаланып қылмыс жасауда жазаны ауырлататын мән-жай ретінде қарастырып, ҚК-тің 54-бабында арнайы көрсетуді ұсыну.
3. Қызмет өкілдігін пайдалана отырып қылмыс жасаған барлық
субъектілерді, белгілі лауазымдык қызмет атқару немесе белгілі бір кәсіппен
шұғылдану құқығынан міндетті түрде оларды қосымша жаза ретінде қолдануды
үсыну.
4. Мемлекеттік қызмет атқаруға уәкілетті адамның не оған теңестірілген
адамның, лауазымды тұлғаныя, сыбайлас жемқорлыққа қарсы бағытталған
заңды эдейі орындамағапы үшін қылмыстық жауаптылыққа тарту нормасын
енгізуді ұсыну.
5.Қылмыстық кодекстің 31-бабының 3-ші бөліғінде ұйымдасқан топ мүддесі үшін немесе ауыр зардаптарға әкеліп соққан пара алу үшін қылмыстық жауаптылықты көрсету.
б.Парақорлық қылмысының затына кез-келген материалдық, өзіндік қасиеті бар нэрселер жатады. Қылмыс заты - парақорлық қылмыс құрамының қажетті белгісі болып табылады.
7. Парақорлықтың міндетті белгісіне субъектінің белғілі бір іс-әрекетті жасау немесе жасамауын шартпен байланыстыратынын есте сақтау қажеттілігіне назар аудару.
Қылмыстық кодекстің 307-бабынан ескертуінде жергілікті өзін-өзін
басқару органдарының қызметшілерін, лауазымды адамдарын мемлекеттік
қызмет пен мемлекеттік басқару мүдделеріне қарсы сыбайлас жемқорлық және
өзге де қылмыстардың субъектісі ретінде арнайы атап көрсетудің дүрыстығын
негіздеу.
Жауапты мемлекеттік лауазым қызметін атқаратын адамдар санатына
қүқық қорғау органдары қызметкерлерін жатқызуды көрсету.
10.Пара алушыны, парақорлыққа делдал болушыны қылмыстық жауаптылыктан босатудың шартын заңда қарастыру кажеттілігіне назар аударылған. Егер пара алған адам тиісті органга ол туралы ерікті түрде хабар берсе, бірақ оның іс әрекетінде ҚК-тің 311 -бабының 2,3,4-бөліктерінде көрсетілген қылмыстың белгілері болмаса ол қылмыстық жауаптылықтан босатылады деп заңмен белгілеудің парақорлыққа қарсы пэрменді күрес жүргізуде пайдалы әсері болатынын көрсету.
Зерттеудің әдістемелік негізі. Диссертациялық еңбектің әдістмелік негізін философияда, әлеуметтануда, элеуметтік психология, қүқық тарихы және теориясында, қылмыстық құқық және криминалогияда қалыптасқан үстанымдар мен таным категориялары қүрады. Жұмысты жазу барысында Алматы, Жамбыл, Қызылорда облыстық, Ллматы қалалық соттарында"172" қылмыстық істерін таңдамалы түрде оқып, зерттеп, талдау жасалды. Сондай-ақ Қазақстан Рсспубликасына Жогарғы сотының Пленарлық мәжілісі қабылдаған нормативтік қаулылары да кеңінен пайдаланылып, оларға теориялық тұжырым жасалынды, сондай-ақ ішкі істер, прокуратура, адвокатура, сот органдары қызметкерлерімен республиканың эр түрлі санатына жататын азаматтарға (барлығы 260 адам) сауалнама өткізу нэтижесі де есепке алынды. Сонымен бірге мерзімді баспасөзге жарияланған материалдар пайдаланылды.
Зерттеу жұмысынын деректік негізі. Диссертациялық жүмыстың теориялық базасын бүрын және кейінгі жылдарында жарық көрген криминалист ғалымдардың гылыми еңбектері құрады. Диссертациялық зертеудің деректік негізІ мен тұжырымдары Қазақстан Республикасының Конститутциясына, қылмыстық, қылмыстық іс жүргізу жэне Қазақстан Республикасының басқа да заңдарына, Республикалық Жоғаргы Сотының нормативтік каулыларына негізделеді. Салыстырмалы түрде Ресей Федерациясы, Қыргыз Республикасы қылмыстық заңдарды, кейбір алыс шет елдерінің құкық негіздері (АҚШ, Испания жэне т.б.)кылмыстық заңдары зерттеледі.
Зерттеу жүмысынан практикалық қундылығы мен теориялық маңыздылығы. Дисертациялық зерттеу қортындысы Қазақстан Республикасыидағы сыбайлас жемқорлыққа қарсы пэрменді күрес жүргізуге мүмкіндік беретін кылмыстық заңцарды жетілдіруге, осы салада сот практикасы қызметін жаңа сатыға көтеруге мүмкіндік береді. Диссертацияда терең зерттелген кейбір дау туғызған анықтамалар мен түсініктерге берілген сипаттамалар Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотына осы мэселеге байланысты нормативтік күқықтық қаулысын эзірлеуге септігін тигізеді. Теориялық зерттеу негізінде көрініс тапқан ғылыми ұсыныстарды сот
практикасында кеңінен қолдануға болады. Сонымен катар диссертация материалдарын жоғарғы оқу орындарындарының заң факультеттерінде қылмыстық құқық жэне криминология пәнінен лекция және семинар сабақтарын өткізгенде, , ғылыми-зерттеу жұмы-сьш жүзеге асырғанда пайдалануға болады.
Зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі. Зерттеудің негізгі тұжырымдары бірқатар оқу орындарында өткен ғылыми теориялық, ғылыми практикалық конференцияларда жасалған баяндамаларда және басқа да жарияланған ғылыми еңбектерде кеңінен баяндалды. Атап айтқанда:
1 .Парақорлықтың қоғамға қауіптілігі. Әл- Фараби атындағы Қаз ¥У-нің 70 жылдығы жанындағы жэне Қазакстандағы құқықтық білімнің 65 жылдығына арналған Республикалық ғылыми практикалық Конференция материалдары. Алматы 2003 ж. 303-306 б.б.
2.Парақорлық қылмысының құрамы "Қазақстан Республикасындағы Конституциялық процесс жэне қүқықтық мемлекеттік орнығуының проблемалары". Академик М.Т.Баймахановтың 70 жылдығына арналған Республикалық ғылыми-теориялық Конференция материалдары. Алматы 2004 ж.277-278 б.б.
3 .Парақорлықты саралау мэселелері Қазақстан Ішкі істер Министрлігі Академиясында 28.05.2004 жыл өткізілген "Қылмыстан сақтандыру мемлекеттІк саясаттың маңызды құрамдас бөлігі" халықаралық ғылыми практикалық конференция материалдары. Алматы 2004ж
Сыбайлас жемқорлык, (ҚазҮУ) Хабаршысы, заң сериясы №1 2004ж 129-
333 б.б.
Параны қорқытып алу (Қаз ҮУ -нің хабаршысы, заң сериясы, №2, 2004,
161-163 66.
Қызмет беру үшін пара алу. (Қонаев атындағы Университет хабаршысы,
№1(10)2004,58-606.6.
7. Парақорлық жэне сот тэжірибесі (Әл Фараби атындагы Қаз¥У-ның
хабаршысы, заң сериясы №3,2004 ж 102-104 б.б.
Зерттеу жұмысының қурлымы және көлемі. Жұмыстың құрылымы зерттеудің негізгі мақсаты мен міндеггеріне сәйкес келеді. Зерттеу жүмысы кіріспеден, 4 тараудан, қортындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ПАРАҚОРЛЫҚ ТУР АЛЫ ҚЫЛМЫСТЫҚ-ҚҮҚЫҚТЫҚ НОРМАЛАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ШАРТТАРЫ
1.1. Сыбайлас жемқорлық - әлеуметтік құбылыс.
XX ғасырдың аяғы сыбайлас жемқорлыққа байланысты проблемаға ерекше мэн берумен бірге, осы түрғыдағы қүбылыспен күрес жүргізуге арналған сан қырлы ғылыми ізденістердің өсуімен де ерекшеленеді. Бұл мәселеге байланысты алғашқы ғылыми зертеулерді америка криминологі Э.Сатерланд жэне оның көмекшісі Кресси жолға қойды. Тұңғыш рет Э.Сатерланд "ақ жағалылардың" қылмыстылығы деген ұғымды енгізді, ал бүл үғымынан Батыс елдерінің ғалымдары сыбайлас жемқорлықты қылмыстылықтың ереже тобына жатқызып, жеке бөліп алды [5, 320-330 б.]. Бүгінгі күні сыбайлас жемқорлық үғымы азаматық қоғамда үйреншікті қүбылысқа айналса, ал екінші жағынан Қазақсатанның қауіпсіздігіне, елдің экономикасының дамуына кереғар эсер ететін факторға айналуда. Статискалық мәліметтерге көз салсақ Республикада сыбайлас жемқорлықтың нэтижесінде көлеңкелі бизнес дамып, жылына мемлекеттік қазынаға түсетін 540 миллион доллар кіріске кірмейді, яғни ішкі табыс көзінің 27% желге ұшқандай болады екен [6, 34-40 б].
Халықаралық "Транспортенса пен интернешнл" деректеріне жүгінсек Қазақстан әлемдегі 133 мемлекеттІң ішінен сыбайлас жемқорлық бойынша 2000 жылы 65- орында болса, 2001 жылы 71 орын, 2003 жылы 100-ші орында болды. Бұл көрсеткіштІң өзі-ақ осы кеселдің меңдеп кеткенін және оның мемлекет тарапынан күрделІ шараларды жасап жатқанына қарамастан емдеуІнің қиынга соғып отырғанын көрсетеді.
Қазақстан Республикасы Бас прокаратурасының құқықтық статистика деректеріне көз салсақ 2003 жылы Республика бойынша 807 сыбайлас жемқорлық қылмысы тІркелген, бұл 2002 жылмен салыстырғанда 60% азайғандығын көрсетеді [7, 42 б.].
Бұл көрсеткіштің азаюының басты себебі 2003жылы 25-қыркүйекте "Сыбайлас жемқорлыққа күрес мэселелері бойынша бірқатар заңдылық актілерге өзгерістер мен толықтырулар енгізу" туралы Қазақстан Ресбубликасы Заңына сәйкес, сыбайлас жемқорлық қылмыстарының саны едэуір азайды. Сыбайлас жемқорлықка жататын қылмыстар күрамының тізбегі қылмыстық кодексінің 41-бабында заңды түрде белгіленді.
Сыбайлас жемқорлық қылмысының қоғам үшін қауіптілігі. Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігін алғаннан кейін-ақ біліне басталды, Мемлекеттік аппарат шенеуніктерінің сыбайластыққа салынуы эу бастан белгілі бола бастады. Осыған байланысты Республикада бұл қүбылысқа қарсы бағытталған заңдылық жэне ұйымдастырушылық шаралары қолға алына бастады. 1992 жылы 17 наурызда ҚР Президентінің "¥йымдасқан қылмыстық нысандары жэне сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес шараларын күшейту туралы" Жарлығы, 1994 жылы Үйымдасқан қылмыспен күрес жөніндегІ Республиканың комиссия қүрылды.
ю
1997 жылы 5 қарашада "Үйымдасқан қылмыстылық пен сыбайлас жемқорлыққа қарсы куресті одан әрі өрістету, ұлттық қауіпсіздікті нығайту шаралары туралы" Қазақстан Республикасының Президентінің жарлығы қабылданды. Ал 1998 жылы 2 шілдеде "Сыбайлас жемқорлықпен күрес туралы" Қазақстан Республикасының заңы қабылданды.
2002 жылы 20 қыркүйекте Қазақстан Республикасында құқықтық саясат Концепциясы қабылданды, осы қүжатта сыбайлас жемқорлықтан сақтандыру шараларына мэн берілген. 2001-2005 жылда сыбайлас жемқорлықпен күрес жөніндегі Мемлекеттік бағдарламада жүзеге асырылуда. Үйткені Мемлекет пен қоғам мүддесіне тікелей қатысты ең қауіпті әлеуметтік қүбылыстың бірі сыбайлас жемқорлық болып табылады. Онымен күрес мэселесі әр түрлі деңгейде талқыланатын басты тақырыпқа айналды. Тек 2000-2004 жылдары аралығында ғана орталық баспасөз беттерінде сыбайлас жемқорлыққа арналған мыңнан астам материалдар жарияланды, ал теледидарда осы тақырыпта 87 материал көрсетілді. Осы элеуметтік қауіпті құбылыспен күрестің көкейтестілігІ мына жағдайларға байланысты:
а) Сыбайлас жемқорлық азаматтардың конституциялық бостандығы мен
қүқықтарын бүзуға әкеліп соғады. Көптеген жылдар бойы жүргізілген
элеуметтІк зерттеу азаматтардың басым бөлігін ойландыратын маңызды
мэселелер арасында бірінші орынға сыбайлас жемқорлықпен күрес екендігін
дэлелдеп отыр.
б) Осы қүбылыстың мемлекеттік-билік қүрылымдарында тез тарау
ерекшелігі бар.
в) Сыбайлас жемқорлықтың epic алуы мемлекеттІк аппараттың жүмысына
нұқсан келтіріп, оның беделін түсіреді. Қоғамдық санада өкімет органдары
жүмысының тиімсІз екенін, олардың қүзіретінің әлсіз екенін көрсетеді.
Халықтың өкіметтен алшақтауы орын алады. Осының бэрі мемлекет пен
қоғамның саяси қауіпсіздігіне нақты қауІп төндіреді [8, 22 б.].
г) Сыбайлас жемқорлықтың қазіргі кездегі көлемі өте үлкен. Үз өкІлеттігін
сатумен бірге, оны сатып алушы адамдардың көбейе түсуі, билік
тармақтарының барлығының да сыбайлас жемқорлық кеселІне душар болғанын
көрсетедІ. Мүны соңғы жылдарда жүрғізілген криминологиялық зерттеулер
айқын көрсетіп отыр. [9, 3-22 б.].
д) Сыбайлас жемқорлар өз мақсаттарына жетуде ұйымдасқан қылмыстарды
пайдаланады. Сыбайлас жемқорлық арқасында ^йымдасқан қылмыс
экономиканың маңызды секторларына өз ықпалын жүргізуде, бүл түрғыда олар
шын мэнінде жаңа сапа мен түрге ие болды.
и) Сыбайлас жемқорлық табиғи жэне жасанды латентті қылмыс болып табылады [10, 34-526.6]. Оны жүзеге асырушы субъектілердің жоғары қоғамдық дэрежесІ, олардың Іс-эрекет қимылдарының интеллектуалдық ерекшелігі, бүл топтағы адамдарға билік басындағылардың ізгілікпен қарауы, сыбайластық іс-эрекетке "келісімділік" сипатын (арыз айтылмайды, себебі кінэлі екі жақта заңсыз іс-әрекет аркылы пайда табады) т.б. осы тұрғыдағы қылмыстардың өзіндік ерекшелігін бейнелейді.
п
Осы айтылғандар жэне басқа да жағдайлар Қазақстанда да жэне халықаралық деңгейде бүл қүбылыска соңғы кездері ерекше көңіл бөліп отырғанын көрсетеді. Міне сол шаралардың бірі Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 2-ші шілдедегі "Сыбайлас жемқорлықпен күрес туралы" Заңы. Бұл Заң ТМД елдерІ Ішінде бірінші рет бүкіл мемлекеттік деңгейде сыбайлас жемқорлықпен күреске бағытталған заңдылық нормаларды белгіледІ. Бірақ бұл заңда сыбайлас жемқорлықтың кұқық бұзу субъектісінің нақты анықтамасының, ал ең бастысы осы заңды қолданудың құқықтық механизмінің болмауы қиындық келтірді. Осыған орай "Сыбайлас жемқорлықпен күрес" жайлы заң нормалары бІрнеше рет өзгеріске ұшырады.
Сыбайлас жемқорлықтан дүниежүзі кауіптенуде, 1989 жылы Б¥¥ басшылығымен мемлекеттік қару саласындағы сыбайлас жемқорлық мәселелесі бойынша Гаагада (Нидерланды) халықаралық семинар болып, оның нәтижелері Б¥¥ Сегізінші Конгресінде осы мэселені қараудың алғы шарты болды. Экономикалық және элеумеггік кеңес (ЭКОСОС) төмендегідей үсыныс берді: Мемлекеттік лауазым иелері арасындағы сыбайлас жемқорлықтың мемлекеттік бағдарламалардың барлық түрлерінің тиімділІгін жоққа шығаруына, дамытуды қиындатуына байланысты жэне кейбір адамдармен топтарға қауіп туғызуына орай, барлық мемлекеттердің:
а) Сыбайлас жемқорлықтың барлық түрлеріне оны тежеуге сәйкес келетін
қылмыстық заңдардың санкциясын жетілдіру;
б) Сыбайлас жемқорлықты және өкімет билігіне кызмет жасаудан
сақтандыруды реттейтін механизмдерді дайындау;
в) Сыбайлас жемқорлықпен құныққан лауазымды тұлғаларды анықтаудың,
тергеудің жэне соттаудың тетіктерін қабылдау;
г) Сыбайлас жемқорлық арқылы алынған мүліктер мен құралдарды
тэркілеудің қүқықтық ережесін белгілеу.
д) Сыбайлас жемқорлыққа қатысы бар кәсіпорындарға экономикалық
санкция қолдану өте маңызды [11].
Осы конгресс "Сыбайлас жемқорлықпен күрестің парктикалық шаралары" атты нұскауда қарады, ал нұсқаудың қайта дайындалған варианты баспасөзде жарық көрді жэне "Конгресс мемлекеттік басқару саласындағы сыбайлас жемқорлық" атты қарар қабылданды. Сонымен қатар сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес мәселелері Амстердам қаласында 1992 жылдың 9-12 наурыз аралығында өткен осы мэселемен күреске арналған 5-ші халықарлық конференцияда талқыланды.
Үткізілген іс-шаралардың толық емес тізімі және осыған қарамастан сыбайлас жемқорлықпен күресте ешқандай елеулі нәтижеге жете алмау, бұрыңғы қүқықтық нормалардың қолдану практикасын тежеуді жэне сонымен қатар қазіргі қолданыстағы заңдылықтардың тиімділігін арттыру мақсатында оларды одан эрі дамыту, жетілдіру қажет деген қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Осыған байланысты сыбайлас жемқорлықпен күресте тек қана қылмыстық қуғын-сүргін шараларын күшейтуге әкеліп тіреуге болмайтыны өзінен-өзі түсінікті. Бұл мэселеге байланысты заң эдебиеттерінде элеуметтік, экономикалық ұйымдастыру жэне құқықтық шараларды кешенді түрде
12
дайындау қажеттілігі эр уақытта эділ айтылуда. Сонымен қатар нақты үсыныстар да берілген. Үз кезегінде құқықтық шараларды тек қана қылмыстық-құқықтық шаралармен шектеуге болмайды. Сыбайлас жемқорлықтың кең таралуы жэне оның алуан түрлілігі, қоғамда эртүрлі деңгейдегі көрініс беруі сыбайлас жемқорлық құбылыстары мен күрестің эртүрлі құқықтық құралдарының жүйесін қолдану қажеттілігін талап етеді. Осыған орай қылмыстық-қүқықтық сипаттағы шаралар оның өте қауіпті көріністері бойынша ғана қолданылады.
Жалпы алғанда коррупциялық құқық бұзушылық сан түрлі жэне ол (қылмыстық құқықпен қатар) әкімшілік, азаматтық-құқықтық жэне тэртіптік құқық бүзушылық сипат алады. Тек қана осы Амстердам қаласында өткен конгресте, құқықтық шаралар арасында, қылмыстық заңды қолдануға және оны дамытуға үлкен мэн берілген.
Атап өткеніміздей, мұндағы негізгі мэселе заңды колдану практикасына байланысты. Бірақ, бұл сыбайлас жемқорлық туралы қылмыстық заңды жетілдіру қажет емес дегенді білдірмейді. Осы тұрғыдан алғанда мына мэселелер бойынша заңдылық анықтама берудің мэні зор деп есептелінеді: а) сыбайлас жемқорлыққа қылмыстық құқықтық анықтама беру; б) сыбайлас жемқорлыктың қылмыстық құқықтық нысанындағы керіністерін анықтау; в) сыбайлас жемқорлыққа байланысты қылмыстық заңдылықтарды жетілдірудің басқа да тиімді жолдарын белгілеу.
Сыбайлас жемкорлык ¥ғымьь Кез-келген құбылысты зерттеуді оның ұғымын анықтаудан бастау қажет. Бұл тек ғылыми ізденісті жеңілдетіп қана қоймай, сонымен қатар оның нәтижелерін зерттеушілердің жете түсінуін жеңілдетеді.
"Сыбайлас жемқорлық" термині зацдылық, оның ішінде қылмыстық-қүқықтық ұғым болып табылмағандықтан оның қүқықтық анықтамасы белгілі бір қиындық тұғызады. Сыбайлас жемкррлықтың халыкаралық атауы -"коррупция" терминінің этимологиясы латынның "corruptio" (паралап сатып алу) ұғымын білдіреді. Бірақ 1978 жылғы 17-ші желтолқсанда Б¥¥ Бас Ассамблеясында қабылдаған кодексте: Коррупция ұғымы, лауазым иелерінің құқықтық мінез қүлқы, лауазым иелерінің істеген немесе істеуге мүмкін іс-эрекеттері үшін заңсыз салық алуы, уэде берулері үлттық қүқық нормаларымен анықталуы қажет делінген.
Н.Ф.Кузнецова сыбайлас жемқорлықты элеуметтік көлеңкелі құбылыс деп көрсетіп, оның бір тұлғаны екінші бір тұлғаның сатып алуынан тұратынын анықтайды [12, 25-26 б.[. А.И.Долгова осындай пікірді қолдай отырып, коррупцияны мемлекеттік немесе басқа да қызметкерлердің жеке басының пайдасы үшін ресми қызметтік өкілеттіліктерін және соған байланысты беделдері мен мүмкіндіктерін сатуы немесе сол үшін сатылуы деп атап көрсетеді [13. 50 б.]. Бүл дегеніміз коррупция ұғымы паракррлықпен теңестіру деген сөз. Басқалар коррупцияны шенеуніктердің өз қызмет бабын жеке басының пайда табуы мақсатында қолдануға негізделген басқару аппаратының іріп-шіруі деген анықтама береді [4, 30 б.], [15, 34 б.], [16, 22 б.]. Бүл жағдайда олар "cor" (дене) сөзін негізге алып, коррупция деген сөзге латын тілімен сөзбе
13
сөз "дененің іруі" іріп-шіру процесі деп анықтама келтіреді. Б.В.Волженкин "Сыбайлас жемқорлык дегеніміз әлеуметтік құбылыс болып табылатын биліктің іріп-шіруі, мемлекеттік функцияны атқаруға өкілетті мемлекеттің немесе басқа да соларға теңестірілген адамдардың өз қызмет бабымен қызмет статусы мен беделін жеке басыыың баюы мақсатында немесе топтық мүдде үшін пайдалануы " деп анықтама береді [17, 8 б.].
Осы анықтамадан сыбайлас жемқорлықтың парақорлық шегінен шығып кететінін жэне оның мемлекеттік биліктІ жеке өзінІң, басқаның пайда табуы мақсатында асыра пайдаланудың кез-келген түрін айтамыз.
Осылайша заң эдебиетінде сыбайлас жемқорлыққа қатысты екі түрлі көзқарас қалыптасқан: тар мағьшадағы сыбайлас жемқорлық (парақорлық) жэне кең мағынадағы сыбайлас жемқорлық (мемлекеттІк билікті пайдалану пайдакүнемдік мақсатта асыра пайдаланудың кез-келген түрі).
Біздің пікіріміз бойынша сыбайлас жемқорлықтың кең көлемдегі түсінігін қолдану дүрыс сияқты, Сатып алу сыбайлас жемқорлықтың тарихи бірІнші көрініс болса да, сыбайлас жемқорлықты парақорлыққа теліп қою дұрыс болмаған болар еді. Осындай мұқият қарауды талап ететін заңдылық мэселені жеңіл шешу позициясын үстану дүрыс болмайды. Осыған орай шешу сыбайлас жемқорлыққа анықтама бермес бұрын осы құбылысқа тэн негІзгі сипаттарды теориялық жағынан белгілеген мэнді болады.
1. Сыбайлас жемқорлықтың орын алатын салалары жергілікті өзін - өзі
басқару жэне мемлекеттік билік органдары болып табылады. Кейбір авторлар
бұл салаға коммерциялық жэне басқа да ұйымдарды қосып кеңітеді [12, 11-27
б.]. Ал бұған толық негіз жоқ. Сыбайлас жемқорлықтың қауіптілігі сол, мұндай
қоғамға қауіпті іс-әрекет орын алған кезде мемлекеттің жэне жергілікті өзін-өзі
басқару органдары беделіне зор нұқсан келтіріп, нэтижесінде олардың
элсіреуіне әкелІп соғады.
Коммерциялық құрылымдардың қызметкерлерімен өзге де ұйымдардың кызметкерлері қызмет бабын асыра пайдаланған жағдайда ондай нұқсан келмейді жэне олардың әлсіреуіне экеліп соқпайды [18, 237-238 б.]. Әрине, осындай өкілеттіктерді теріс пайдаланушылық көп материалдық шығынға ұшыратуы жэне басқа да ауыр жағдайға ұщыратуы мүмкін, ал ол үшін сол коммерциялық және өзге ұйымдардағы кінәлі адамдар тиісті жауапкершілікке тартылуы тиіс.
ЖергіліктІ Мемлекеттік басқару жэне басқару органдарына келетін болсақ,оларды сыбайлас жемқорлықтың орын алған саласына қосу принципті түрде маңызды болып табылады. Бірақ Қазақстан Республикасы Конститутциясының 8 бөлігіне сэйкес аталған органдар мемлекеттік өкімет органдары жүйесіне кірмейді, ал конститутциялық құрылымның негізін анықтайтын осы баптарды бөлім етіп алу кездейсоқ емес. Баптардың мазмұны мен орны жергілікті мемлекеттік басқару жэне өзін-өзі басқаруды осындай негіздің бірі ретінде қараудың куәсі болып табылады.
2. Сыбайлас жемқорлықтың субъектілері мемлекеттік қызметті атқаруға
уәкілетті адамдар, не оған тексертілген адамдар, лауазымды адамдар, лауазым
иелері болып табылмайтын мемлекеттік қызметкерлер танылады. Егер
14
лауазым иелерінің сыбайлас жемқорлық субъектілеріне қатысы жайлы әдебиетте бірыңғай пікір қалыптасқан болса, лауазым иесі болып табылмайтын мемлекеттік қызметкерлердің осы санатқа жату мэселесі даулы болып табылады. В. С .Коммисаров сыбайлас жемқорл ық субъектісін мемлекеттікқызметкерлер ретінде қарау қағидасы дұрыс емес деп есептеп,оны төмендегі ойларға байланыстырады. Біріншіден, бұл дегеніміз қылмыстық жауапкершілікке тартылатын адамдар шеңберін едэуір үлғайтады деген ұғымды білдіредІ, ал бұл болса қылмыстық саясатты дамыту пәрменділігімен толық дэрежеде сэйкес келмейді. Екіншіден, бұл түбірімен дүрыс еме, себебі сыбайлас жемқорлықтың мәні билік өкіллеттілігі болмағандықтан олар сыбайлас жемқорлық эрекет жасай алмайды, ал бІрақосындай қыллмыстарға қатысушы болуы мүмкін. [18, 42 б.]
Н.Ф. Кузнецова лауазым иесі болып табылмайтын мемлекеттік қызметкерлерді коррупциялық қылмысы үшін қылмыстық жауапкершілікке тарту криминологиялық негізсіз деп есептейді. Оның пікірінше, бүл адамдардың қоғамдық қауіптІлІгі антиэлеуметтік криминалдық дәрежеге жетпейді [12, 29 б]. Басқа да авторлар осындай пікірдІ ұстанады [20, 33 б.].
Біздіц пікірімізше лауазым иесі болып табылмайтын Мемлекеттік қызметшілерді сыбайлас жемқорлық қылмыстардың субъектісі қатыстарына қосу төмендегі жағдайларға байланысты:
а) Сыбайлас жемқорлықтың соңғы кездегі ұлғаю көлемі биліктің барлық
тармақтарының сыбайлас жемқорлықпен байланыса, оларға қарсы қылмыстық-
құққықтық ықпал ету шараларының ең тиімді жолдарын іздеуге, соның ішінде
коррупциялық қылмыс субъектілерінің шеңберін кеңейту жолымен де негіз
болды. Егер "қылмыстық саясатты дамыту тенденциясы" деген сөздерден
қылмыстық заңдарды ізгілендіруді түсінсек, онда мұндай ізгілендІру
жемқорлық қылмыстың белең алып тұрған қазіргі кезінде де, онымен табысты
күресте де өзін-өзі ақтамайды [21, 153-160 б.].
б) В.С.Комиссаровтың лауазым иелері болып табылмайтын
қызметкерлердің билік өкілеттілІгі болмайды деген пікірмен келісе отырып,
келесі мэселені атап откен жен. Сыбайлас жемқорлықтың мэні адамның жеке
басының мүддесі үшін оз қызмет бабын, билік өкілеттілігін пайдалануда.
Қызмет бабын пайдалану деген тек билік өкілеттілігін пайдалану ғана емес,
сонымен бірге оның белгілі бір лауазымдық орынға не болуына байланысты
берілген мүмкіндіктерімен беделін пайдалану деген сөз. Осылайша мемлекеттік
қызметкерлер лауазым иесі болмаса да жэне олардың билік өкілеттілігі болмаса
да олар өздерінің қызмет бабына байланысты берілген мүмкіндіктері мен
беделін пайдакүнемдікке немесе басқа жеке мақсатта пайдалану мүмкіндіктері
бар.
в) Мемлекеттік билікпен жергілікті өзін-өзі басқару органдарына қарсы кез
келген қызметкер (нұсқаушы, референт, хатшы, көмекші) жоғары дэрежеде
қауіп төндіре алады. Б.В.Волженкин дұрыс атап көрсеткендей, іске осылай
қарау үсақ қызметкерлерді жауапқа тарту керек деген ойды білдірмесе керек,
себебі, қызмет бабындағы қылмыстың көпшІлігі үшін қылмыстық
жауапкершілікке тартудың міндетті шарты заң қорғайтын мүддеге - елеулі
15
түрде бұзу, зиян келтіру болып табылады, ал мұндай эрекетті олар өздерінің қызмет бабының шектелуіне байланысты эдетте жасай алмайды [22, 55 б]. Егер қызметкер өзінің қызмет бабын жеке мақсатта пайдаланып, қүқық қорғау мүддесіне орасан зор нұқсан келтірсе, онда оны жауапқа тарту керек.
3. Іс-әрекеті жеке адам, мемлекет, қоғам мүддесіне қарсы келіп және ол пайдакүнемдік басқа да жеке мүддені көздеу сипатына ие болады. Осылайша, сыбайлас жемқорлық тек пайдакүнемдікпен ғана байланысты емес сонымен қатар ол басқада жеке мүддеге байланысты (басшыға жағымпаздану, туыстық қамқорлық жасау, рулық қатынасты қоздыру және т. б.)
Сыбайлас жемқорлық эрекеті нэтижесінде жеке тұлғаның, қоғам мен мемлекеттің қүқық қорғайтын мүддесін елеулі түрде бұзу орын алады. Тек осы белгі бойынша сыбайлас жемқорлық қылмысын экімшілік тәртіптІк, азаматық-қүқықтық жауапкершілікке тартып коррупцияның болмашы түрін айырып алуға болады.
Заң әдебиеттерінде сыбайлас жемқорлықты қоғамға қауіпті іс-эрекеттерді үнемі жасау деп түсіндіру көзқарасы қалыптасқан [23, 13 б]. Бірақ бұл біздің көзқарасымызға сай емес, өйткені мұндай түсінік коррупциямен күресті өте қиындатып жібереді, себебі үнемі жасау үғымын сипатын дэлелдеу қажеттілігі туады. Сонымен бірге сыбайлас жемқорлықтың қауіптілікті оның қылмыстық-құқықтық қорғау объектісін елеулі түрде бүзады. Осы келтірілген зиянды қол сұғушылықтың санына қатысты қарап бағалау дұрыс емес. Қызмет өкілеттілігін бір рет теріс пайдаланудың өзі жеке адам, қоғам, мемлекет мүддесіне онша қауіпті емес бірнеше сыбайлас жемкррлық қылмысты жасаудан гөрі көп зиян келтіруі мүмкін. Сонымен біз сыбайлас жемқорлыққа тән негізгі белгілерді анықтадық. Осыған байланысты сыбайлас жемқорлықта төмендегідей қылмыстық-құқықтық анықтама беруге болады. Сыбайлас жемқорлық деп мемлекеттік қызметтер аткаруға уәкілетті адамнан, не оған теңестірілген адамның, лауазымды адамның қызметтік өкілеттігін өзі немесе басқа адамдар немесе ұйымдар үшін пайда мен артықшылық алу не басқа адамдарға немесе ұйымдарға зиян келтіру мақсатында қызмет мүдделерін керағар пайдалану нэтижесінде жеке адамның заңды құқықтары мен мүдделерІне, крғам, мемлекеттік заңмен қорғалатын мүдделерін елеулі түрде бұзуға әкеліп соққан заңсыз іс-әрекеттердІ айтамыз. Көріп отырғанымыздай, бұл анықтама құбылыстың накты көрінІстерінің кең шеңберін қамтып отыр.
Сыбайлас жемқорлықтың қылмыстық-құқықтың көрініс нысандары: Сыбайлас жемқорлыктың көрініс түрлері жайлы көптеген пікірлер бар. Бірақ олардың құқықтық дэлдігі мен толық түсінігі жоқ. Сыбайлас жемқорлыққа анықтама бере отырып, біз, бұл қүбылыстың тек парақорлықпен ғана шектелмейтінін атап өтіп, оның белгілі іс-әрекет түрлерІнің жиынтығы екенін айттық. Бірақ, осы жиынтықты құрайтын нақты іс-эрекет турасында эдебиеттегі пікірлер эр түрлі.
В.С.Комиссаров сыбайлас жемқорлықтың нақты қылмыстық-қүқықтық көрініс нысандары ретінде қызмет өкілеттігін теріс пайдалану мен пара алуды айтады. Оның пікірІ бойынша кез келген лауазымдық қылмыс сыбайлас
16
жемқорлық больш табылмайды, бірақ кез келген сыбайлас жемқорлық қылмыс лауазымдық қылмысқа жатады [18, 28 б.].
Г.Н.Борзенков қылмыстың: талан-тараж, парақорлық жэне қызмет өкілеттілігін пайдакүнемдік мақсатта теріс пайдалану сиякты үш тобын сыбайлас жемқорлыққа жататын қылмыс деп көрсетеді [14, 30 б.].
П.Н.Панченко сыбайлас жемкррлықтың: қызмет өкілеттілігін теріс пайдаланып құқық бұзу, қызмет өкілеттілігін теріс пайдаланып талан-таражға салу, қызмет бабын пайдаланып пара алу сиякты нысандарын анықтады [23, 13 б.].
Л.А.Жуков коррупциялық құқық бұзуды шартты түрде пара-сыйлық, параға сатып алу жэне коррупциялық сыбайластық деп бөледі [24, 13 6.].
Сыбайлас жемқорлық көрініс нысандары жайлы бірыңғай келісілген пікірдің болмауы бұл терминді өз бетінше жэне қарама-қарсы мағынада мемлекеттік билік жэне басқару органдарының нормативтік-құқықтық актілеріне қолдануға әкеліп соқты.
Сыбайлас жемқорлық көрініс нысандық анықтамасы көптеген нақты қылмыс құрамының түрлері көрсетілген халықаралық құжаттарда аталып кеткен [11].
Біздің пікіріміз бойынша, сыбайлас жемқорлық көрінісінің қылмыстық-құқықтық нысандарын тек қана парақорлықка экеліп тіреу дұрыс емес. Бұл коррупция сияқты күрделі де эрқилы құбылысқа жеңіл-желпі қарау болып есептеледі. Сонымен қатар, сыбайлас жемқорлық бұзу субъектісінің ауқымы парақорлық субъектІсі ауқымынан кең екенін де есте сактау қажет.
Осылайша, біз, сыбайлас жемқорлықтың қылмыстық-қүқықтық көрініс нысандарына:
а) мемлекеттік билікке қарсы, мемлекеттік қызмет жэне жергілікті өзін-өзі
басқару органдары қызметінің мүдделеріне қарсы қылмыс;
б) лауазым иелерінің басқа да кез келген қылмыстары, сонымен қатар
лауазым иесі болып табылмайтын мемлекеттік қызметкерлердің;
в) қызмет бабын пайдакүнемдік немесе басқа да жеке мүддесі үшін
пайдаланып жасаған қылмыстарды жатқызамыз.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресте қылмыстық заңдылыкты дамытудың маңызды ерекше. Бұрын айтқанымыздай, сыбайлас жемқорлықпен күресте қылмыстық жаза маңызды роль атқарады.
Бүл шаралар панацея емес - олар белгілі бір жағдайда ең бір тиімді мүмкіндік беретін күрестің қажетті бір бөлігінің бөлінбейтІн факторы. Қазақстан Республикасының жаңа Қылмыстық Кодексі сыбайлас жемқорлықпен күресте қарсы қазіргі заман талаптарына толығырақ жауап береді, бірақ сонда да болса қылмыстық кодексте бұл тұрғыдан алғанда кейбір кемшіліктер бар. Сыбайлас жемқорлык көрінісі құбылмалы, міндетті түрде жэне тез жаңа түрге өзгеріп түрады. Жеткілікті қылмыстық қүқыктық нормасыз онымен күресу мүмкін емес. Сондықтан да үнемі қылмыстық заңдылықты жетілдірудің белгілі қажеттілігі туындайды.
Бірақ бүл процесс мақсат болып табылмайды, оның нақты теориялық базаға негізделуі, ішкі және халықаралық тэжірибелердің тарихи дэстүрлер
17
ерекшеліктері ескерілуі тиіс. Сондықтан да іс жүргізудегі пайда болған қажеттіліктерді объективті жағдайларда абайлап және орынды түрде өзгерту керек.
Жоғарыда айтылғандарды есепке ала отырып осы тұрғыдағы заңдылықты жетілдірудің негізгІ ұсыныстары мынадай:
МемлекеттІк кызметтер атқаруға өкілетті адамның не оған теңестірілген адамның жэне лауазым адамының өз қызмет бабы бойынша берілген мүмкіндіктерін пайдалана отырып жасаған кез келген қылмысы оны жасауды жеңілдетедіжэне оның қоғамдық қауіптілігін арттыратынын есепке ала отырып "лауазым иесінің, сонымен қатар лауазым иесі болып табылмайтын мемлекеттік қызметкерлердің өздерінің қызмет өкілеттілігін пайдалана отырып қылмыс жасауын" жазаны ауырлататын мән-жай ретінде қарастырған дұрыс болар еді (ҚРҚК-54бабы).
2. Қызмет бабын пайдалана отырып қылмыс жасағандарға соттар белгілі бір
лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құкығынан айыру
сияқты жаза түрін өте сирек қолданады. Ішінара біз зерттеген 40 қылмыстық
істері бойынша Қызылорда облысы аудандық жэне қалалық соттары 2000-2004
жылдар іщінде оның тек 9% ғана осындай жаза қолданған. Жазаның осындай
түрін негізсІз сирек қолдану сыбайлас жемқорлық қылмыс жасағандардың
қызметіне өзінің негІзгі жазасын өтеп келгеннен соң орналасуына мүмкіндік
береді. Осындай мүмкіндікті, эрине олар "бұрыңғы байланыстарын" және,
сонымен қатар оларға "қарыз" адамдарды пайдалана отырып іске асырады.
Осының бәрі халықтың элеуметтік эділеттілікке деген сенімін қалпына келтіре
алмайды, сонымен қатар жазаның өз максаттарына жетуіне көмегін тигізбейді.
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, өз қызмет бабын пайдаланып қылмыс жасаған адамдарға міндетті түрде белгілі бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz