Құқық негіздері Оқу құралы
АЛҒЫ СӨЗ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1.тақырып. МЕМЛЕКЕТ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚ ТЕОРИЯСЫ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
2.тақырып. КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ...17
3.тақырып. ӘКІМШІЛІК ҚҰҚЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ...29
4.тақырып. ЕҢБЕК ҚҰҚЫҒЫ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
5.тақырып. ОТБАСЫ ҚҰҚЫҒЫ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ..50
6.тақырып. АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... .. .54
7.тақырып. ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... .82
8.тақырып. ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... .. 90
9.тақырып. ҚАРЖЫ ҚҰҚЫҒЫ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ...96
10.тақырып. ІС ЖҮРГІЗУ ҚҰҚЫҒЫ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... .113
11.тақырып. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚҰҚЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ...129
РЕФЕРАТТАР ТАҚЫРЫПТАРЫ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .140
РЕФЕРАТ ЖАЗУҒА АРНАЛҒАН ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .143
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..145
ТЕСТТІК ТАПСЫРМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 147
1.тақырып. МЕМЛЕКЕТ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚ ТЕОРИЯСЫ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
2.тақырып. КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ...17
3.тақырып. ӘКІМШІЛІК ҚҰҚЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ...29
4.тақырып. ЕҢБЕК ҚҰҚЫҒЫ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
5.тақырып. ОТБАСЫ ҚҰҚЫҒЫ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ..50
6.тақырып. АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... .. .54
7.тақырып. ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... .82
8.тақырып. ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... .. 90
9.тақырып. ҚАРЖЫ ҚҰҚЫҒЫ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ...96
10.тақырып. ІС ЖҮРГІЗУ ҚҰҚЫҒЫ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... .113
11.тақырып. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚҰҚЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ...129
РЕФЕРАТТАР ТАҚЫРЫПТАРЫ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .140
РЕФЕРАТ ЖАЗУҒА АРНАЛҒАН ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .143
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..145
ТЕСТТІК ТАПСЫРМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 147
Мемлекет – бұл қоғамды білдіре отырып, осы қоғамды басқаратын және оның интеграциясын (құрылуын) қамтамасыз ететін арнайы басқару және мәжбүрлеу аппараты болатын бұқаралық биліктің саяси – аумақтық, егеменді ұйымы.
Мемлекет оны рулық қауымның әлеуметтік билігінен ажыратуға мүмкіндік беретін мынадай негізгі белгілермен сипатталады:
1. Бұқаралық биліктің болуы;
2.Тұрғындарды аумақтық (территориялық) бөлу;
3.Салық жүйесі;
4. Егемендік;
5. Құқық.
Мемлекеттік билік әлеуметтік биліктің ерекше түрі болып табылады. Бұл мемлекеттік мәжбүрлеуге сүйенетін субъектілердің арасындағы үстемдік пен бағынушылықтың саяси – бұқаралық қатынасы. Мемлекеттік биліктің ерекшеліктері мыналардан көрінеді:
1. Бұқаралық (көпшілік ) билік;
2. Аппараттық билік;
3. Легитимдік (заңды деп танылған) билік.
Мемлекет мәнін түсіндіру мемлекет және құқық теориясының негізгі міндеттерінің бірі болып табылады. Мемлекет мәні - бұл осы құбылыстағы оның мазмұнын, мақсатын, қызмет етуін анықтайтын негізгілердің біреуі.
Мемлекет мәнін анықтауда қолданылатын тәсілдер:
- таптық;
- жалпы әлеуметтік.
Мемлекет типі (түрі) тиісті тарихи дәуірде туындаған оның маңызды жақтары мен қасиеттерінің қатаң жүйесін білдіреді. Нақты тарихи дәуірде туындаған мемлекеттердің барлығының белгілері ортақ болып келеді. Мемлекеттердің типологиясы негізінен екі тәсіл формациялық және өркениеттік тәсілдер тұрғысынан жүргізіледі.
Мемлекет функциялары – бұл мемлекеттің мәнін және мақсат - міндетін білдіретін оның қызметінің негізгі бағыттары. Мемлекет функциялары оның мақсат – міндетімен байланыстырылған, оның мәніне тәуелді және оның өзгеруіне байланысты, басқа тәртіптегі мәнге өтуіне байланысты өзгеріп отырады. Сонымен, мемлекет функциялары - өзгеріп отыратын категория.
Мемлекеттің функциялары ішкі және сыртқы деп екі
1. Экономикалық функция— мемлекеттің экономикалық дамуының негізгі стратегиялық бағыттарын анықтау, олардың орындалу жолдары, тәсілдерін көрсету. Экономиканың дамуын реттеудің төрт тәсілі бар:
- Салық саясаты арқылы мемлекет бюджетінің дамуын реттеп басқару;
- Экономиканың тиісті, қажетті саласына жеңілдік беріп, дамыту;
- Ғылым мен техниканы дамытып, экономиканы көтеру;
- Мемлекеттік өндірісті дамыту.
Мемлекет оны рулық қауымның әлеуметтік билігінен ажыратуға мүмкіндік беретін мынадай негізгі белгілермен сипатталады:
1. Бұқаралық биліктің болуы;
2.Тұрғындарды аумақтық (территориялық) бөлу;
3.Салық жүйесі;
4. Егемендік;
5. Құқық.
Мемлекеттік билік әлеуметтік биліктің ерекше түрі болып табылады. Бұл мемлекеттік мәжбүрлеуге сүйенетін субъектілердің арасындағы үстемдік пен бағынушылықтың саяси – бұқаралық қатынасы. Мемлекеттік биліктің ерекшеліктері мыналардан көрінеді:
1. Бұқаралық (көпшілік ) билік;
2. Аппараттық билік;
3. Легитимдік (заңды деп танылған) билік.
Мемлекет мәнін түсіндіру мемлекет және құқық теориясының негізгі міндеттерінің бірі болып табылады. Мемлекет мәні - бұл осы құбылыстағы оның мазмұнын, мақсатын, қызмет етуін анықтайтын негізгілердің біреуі.
Мемлекет мәнін анықтауда қолданылатын тәсілдер:
- таптық;
- жалпы әлеуметтік.
Мемлекет типі (түрі) тиісті тарихи дәуірде туындаған оның маңызды жақтары мен қасиеттерінің қатаң жүйесін білдіреді. Нақты тарихи дәуірде туындаған мемлекеттердің барлығының белгілері ортақ болып келеді. Мемлекеттердің типологиясы негізінен екі тәсіл формациялық және өркениеттік тәсілдер тұрғысынан жүргізіледі.
Мемлекет функциялары – бұл мемлекеттің мәнін және мақсат - міндетін білдіретін оның қызметінің негізгі бағыттары. Мемлекет функциялары оның мақсат – міндетімен байланыстырылған, оның мәніне тәуелді және оның өзгеруіне байланысты, басқа тәртіптегі мәнге өтуіне байланысты өзгеріп отырады. Сонымен, мемлекет функциялары - өзгеріп отыратын категория.
Мемлекеттің функциялары ішкі және сыртқы деп екі
1. Экономикалық функция— мемлекеттің экономикалық дамуының негізгі стратегиялық бағыттарын анықтау, олардың орындалу жолдары, тәсілдерін көрсету. Экономиканың дамуын реттеудің төрт тәсілі бар:
- Салық саясаты арқылы мемлекет бюджетінің дамуын реттеп басқару;
- Экономиканың тиісті, қажетті саласына жеңілдік беріп, дамыту;
- Ғылым мен техниканы дамытып, экономиканы көтеру;
- Мемлекеттік өндірісті дамыту.
Негізгі әдебиеттер
1. 1995 ж. ҚР Конституциясы (1998ж. 7 қазанда және 2007ж. 21 мамырда өзгертулер мен толықтырулар енгізілген).
2. Ағдарбеков Ә.А. Құқық негіздері. Алматы: 2009ж.
3. Ашитов Б.З. ҚР құқық негіздері. Алматы: 2003ж.
4. Баянов Е. ҚР-ның мемлекеті мен құқығының негіздері. Алматы: 2003ж.
5. Баққұлов С.Д. Құқық негіздері. Алматы: 2004ж.
Қосымша әдебиеттер:
6.Ағдарбеков Т. Құқық және мемлекет теориясы, Қарағанды, 2002ж.
7. Ағыбаев А.Н.Қылмыстық құқық Жалпы бөлім, Алматы,2001ж.
8. Ағыбаев А.Н.Қылмыстық құқық Ерекше бөлім, Алматы,2003ж.
9. Азаматтық құқық. /Жауапты редакторлары М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин том1,Алматы 2003ж.
10. Алауханов Е. Смертная казнь: да или нет.//Мысль 2003ж.
11. Антокольская Н.В. Семейное право М: Юрист, 1999ж.
12. Байдельдинов Д.А. Қазақстан Республикасының экологиялық құқығы, Алматы, 2005ж.
13. Бирюков Л.Н. Международное право М: Юрист, 2000ж.
14. Жайлин Ғ.А.Азаматтық құқық. Ерекше бөлім, 1 том Алматы, 2003ж.
15. Жоламанов М. Мемлекет және құқық теориясы. А. Эверо, 2004ж.
16. Ибрагимов Х.Ю. Административное право. А.Данекер, 2000ж.
17. Кулжумбаева Ж.О. Международное право, 1999ж.
18. Культелеев С.Т., Рахметов Е.Ш. Қазақстан Республикасының экологиялық құқығы, Алматы, 2008ж.
19. ҚР Қылмыстық құқығы Жалпы бөлім, Алматы,2001ж.
20. Сапаргалиев Ғ. ҚР Конституциялық құқығы , Алматы,1998ж.
21. Сарсембаев М.А. Международное право. А.:Жеті-Жарғы, 1996ж.
22. Таранов А.А. Административное право Рк. А.:Норма-К,2002ж.
23. Төлеугалиев Г. ҚР Азаматтық құқығы, Алматы 2001ж.
24. Уваров В.Н. ҚР Еңбек құқығы Алматы, 2002ж.
25. Оспанов С.Д. Уголовный процесс РК (часть общая), Алматы, 2003ж.
26. Нечаева А.М. Семейное право. М.:Юрист, 2002ж.
27. 2001ж. «Әкімшілік құқық бұзушылық туралы» ҚР Кодексі.
28.1999ж. ҚР Азаматтық кодексі. Алматы: Жеті Жарғы.
29.1997 ж.ҚР Қылмыстық кодексі. Жалпы сипаттама – Алматы.
30. 2007ж. Еңбек кодексі.
31. 2007ж. ҚР Экологиялық Кодексі.
32.2001ж. ҚР Салық кодексі.
33. 1998ж. «Неке мен отбасы туралы» ҚР Заңы.
34.1999 ж. Азаматтық іс жүргізу кодексі.
35.1997ж. Қылмыстық іс жүргізу кодексі
Интернеттік қайнар көздері:
1. www.president.kz
2. www.government.kz
3. www.parlam.kz
4. www.procuror.kz
5. www.zakon.kz
6. www.kodeks.ru
1. 1995 ж. ҚР Конституциясы (1998ж. 7 қазанда және 2007ж. 21 мамырда өзгертулер мен толықтырулар енгізілген).
2. Ағдарбеков Ә.А. Құқық негіздері. Алматы: 2009ж.
3. Ашитов Б.З. ҚР құқық негіздері. Алматы: 2003ж.
4. Баянов Е. ҚР-ның мемлекеті мен құқығының негіздері. Алматы: 2003ж.
5. Баққұлов С.Д. Құқық негіздері. Алматы: 2004ж.
Қосымша әдебиеттер:
6.Ағдарбеков Т. Құқық және мемлекет теориясы, Қарағанды, 2002ж.
7. Ағыбаев А.Н.Қылмыстық құқық Жалпы бөлім, Алматы,2001ж.
8. Ағыбаев А.Н.Қылмыстық құқық Ерекше бөлім, Алматы,2003ж.
9. Азаматтық құқық. /Жауапты редакторлары М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин том1,Алматы 2003ж.
10. Алауханов Е. Смертная казнь: да или нет.//Мысль 2003ж.
11. Антокольская Н.В. Семейное право М: Юрист, 1999ж.
12. Байдельдинов Д.А. Қазақстан Республикасының экологиялық құқығы, Алматы, 2005ж.
13. Бирюков Л.Н. Международное право М: Юрист, 2000ж.
14. Жайлин Ғ.А.Азаматтық құқық. Ерекше бөлім, 1 том Алматы, 2003ж.
15. Жоламанов М. Мемлекет және құқық теориясы. А. Эверо, 2004ж.
16. Ибрагимов Х.Ю. Административное право. А.Данекер, 2000ж.
17. Кулжумбаева Ж.О. Международное право, 1999ж.
18. Культелеев С.Т., Рахметов Е.Ш. Қазақстан Республикасының экологиялық құқығы, Алматы, 2008ж.
19. ҚР Қылмыстық құқығы Жалпы бөлім, Алматы,2001ж.
20. Сапаргалиев Ғ. ҚР Конституциялық құқығы , Алматы,1998ж.
21. Сарсембаев М.А. Международное право. А.:Жеті-Жарғы, 1996ж.
22. Таранов А.А. Административное право Рк. А.:Норма-К,2002ж.
23. Төлеугалиев Г. ҚР Азаматтық құқығы, Алматы 2001ж.
24. Уваров В.Н. ҚР Еңбек құқығы Алматы, 2002ж.
25. Оспанов С.Д. Уголовный процесс РК (часть общая), Алматы, 2003ж.
26. Нечаева А.М. Семейное право. М.:Юрист, 2002ж.
27. 2001ж. «Әкімшілік құқық бұзушылық туралы» ҚР Кодексі.
28.1999ж. ҚР Азаматтық кодексі. Алматы: Жеті Жарғы.
29.1997 ж.ҚР Қылмыстық кодексі. Жалпы сипаттама – Алматы.
30. 2007ж. Еңбек кодексі.
31. 2007ж. ҚР Экологиялық Кодексі.
32.2001ж. ҚР Салық кодексі.
33. 1998ж. «Неке мен отбасы туралы» ҚР Заңы.
34.1999 ж. Азаматтық іс жүргізу кодексі.
35.1997ж. Қылмыстық іс жүргізу кодексі
Интернеттік қайнар көздері:
1. www.president.kz
2. www.government.kz
3. www.parlam.kz
4. www.procuror.kz
5. www.zakon.kz
6. www.kodeks.ru
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
РЕСПУБЛИКАЛЫҚ ҚАЗЫНАЛЫҚ МЕКЕМЕ
С.АМАНЖОЛОВ АТЫНДАҒЫ ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Л.Қ.Садуақасова, А.М.Абілмажина
ҚҰҚЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Оқу құралы
Өскемен
2011
ӘОЖ 340 (075.8)
КБЖ 67.0я 73
С 15
С.Аманжолов атындағы ШҚМУ Әдістемелік кеңесі ұсынған
№5 хаттама 21 желтоқсан 2010 ж.
Рецензенттер:
А.Д. Дюсюпова – з.ғ.к.
Л.А.Темиржанова - з.ғ.к.
Р.А.Мурсалимов – з.ғ.к.
С15 Садуақасова Л.К., Абілмажина А.М. Құқық негіздері: - Өскемен:
С.Аманжолов атындағы ШҚМУ баспасы - 2011.- 185б.
ISBN 978-601-80108-8-0
Оқу құралында Құқық негіздері пәні бойынша дәрістер, бақылау сұрақтары,
реферат тақырыптары, реферат жазуға арналған әдістемелік нұсқаулар, тесттік
тапсырмалар және әдебиеттер тізімі берілген. Заңтану мамандығынан басқа
мамандықтардың күндізгі және сырттай бөлімдері студенттеріне арналған.
ӘОЖ 340 (075.8)
КБЖ 67.0я 73
© С.Аманжолов атындағы ШҚМУ баспасы, 2011
МАЗМҰНЫ
АЛҒЫ
СӨЗ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .. 3
1-тақырып. МЕМЛЕКЕТ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚ ТЕОРИЯСЫ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 5
2-тақырып. КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ...17
3-тақырып. ӘКІМШІЛІК ҚҰҚЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. .29
4-тақырып. ЕҢБЕК ҚҰҚЫҒЫ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... 36
5-тақырып. ОТБАСЫ ҚҰҚЫҒЫ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... 50
6-тақырып. АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... .. .54
7-тақырып. ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... .82
8-тақырып. ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... .. 90
9-тақырып. ҚАРЖЫ ҚҰҚЫҒЫ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. .. ...96
10-тақырып. ІС ЖҮРГІЗУ ҚҰҚЫҒЫ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... .113
11-тақырып. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚҰҚЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ...129
РЕФЕРАТТАР ТАҚЫРЫПТАРЫ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .140
РЕФЕРАТ ЖАЗУҒА АРНАЛҒАН ӘДІСТЕМЕЛІК
НҰСҚАУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .143
ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...145
ТЕСТТІК
ТАПСЫРМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .147
АЛҒЫ СӨЗ
Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуын жеделдету,
батыл экономикалық реформалар жүргізу және қоғамды сапалы жаңа жағдайға
жеткізу әр түрлі (құралдарды) саяси, экономикалық, идеологиялық,
ұйымдастырушылық құралдарды қолдануды талап етеді. Бұл істе маңызды рөлді
құқық, заң алады.
Құқықтық мемлекетті құруда мемлекеттік және қоғамдық өмірдің құқықтық
негізін бекіту, заңның беделін көтеру және оны барлық адамдардың қатаң
орындауы, адам құқығы мен еркіндігінің кепілін нығайту ерекше маңызды болып
отыр.
Қазақстанда құқықтық қамтамасыз ету бойынша ірі шаралар жүзеге
асырылып, кең құқықтық реформалар жүргізілуде. Ол қоғамдық өмірдің барлық
саласында заңның үстемдігіне кепілдік береді, құқықтық тәртіпті нығайту
және қолдау механизмін күшейтеді.
Құқық қоғамдық қатынастарды бекітудің күшті құралы, мемлекеттік және
қоғамдық істерді басқарудың, шаруашылық механизмін, экономиканы дамытудың
тиімді құралы.
Құқық негіздері оқу пәні жоғарғы оқу орындарының жалпы оқытушылық
пәндерінің міндетті бөлімін құрайды.
Оқу құралы Заңтану мамандығынан басқа мамандықтар студенттеріне
арналған.
Курстың мақсаты – студенттерді мемлекет және құқық туралы, Қазақстан
Республикасының құқық жүйесінің негізгі салаларымен, конституциялық,
азаматтық, қылмыстық, отбасылық, еңбек қатынастардың ерекшеліктерімен
таныстыру.
Курстың міндеттері:
- Студенттерге курстың өзекті мәселелерін оқыту;
- Құқық бұзу мен заңдық жауапкершіліктер туралы түсініктерді оқыту;
- Бұл білімдерді тәжірбиелік жұмыстарда және күнделікті өмірде қолдана білу
және нормативтік құқықтық актілерді дұрыс қолдана алу.
Осы пәнді оқу үшін жасалған бұл оқу құралы дәрістерден, бақылау
сұрақтарынан, реферат тақырыптарынан, реферат жазуға арналған әдістемелік
нұсқаудан, тесттік тапсырмалардан және әдебиеттер тізімінен тұрады.
1-тақырып
МЕМЛЕКЕТ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚ ТЕОРИЯСЫ НЕГІЗДЕРІ
1. Мемлекет түсінгі, белгілері , функциясы және механизмі.
2. Мемлекет нысаны түсінігі және құрылымы.
3. Құқық түсінігі, мәні, функциясы және қайнар көздері.
Мемлекет – бұл қоғамды білдіре отырып, осы қоғамды басқаратын және
оның интеграциясын (құрылуын) қамтамасыз ететін арнайы басқару және
мәжбүрлеу аппараты болатын бұқаралық биліктің саяси – аумақтық, егеменді
ұйымы.
Мемлекет оны рулық қауымның әлеуметтік билігінен ажыратуға мүмкіндік
беретін мынадай негізгі белгілермен сипатталады:
1. Бұқаралық биліктің болуы;
2.Тұрғындарды аумақтық (территориялық) бөлу;
3.Салық жүйесі;
4. Егемендік;
5. Құқық.
Мемлекеттік билік әлеуметтік биліктің ерекше түрі болып табылады.
Бұл мемлекеттік мәжбүрлеуге сүйенетін субъектілердің арасындағы үстемдік
пен бағынушылықтың саяси – бұқаралық қатынасы. Мемлекеттік биліктің
ерекшеліктері мыналардан көрінеді:
1. Бұқаралық (көпшілік ) билік;
2. Аппараттық билік;
3. Легитимдік (заңды деп танылған) билік.
Мемлекет мәнін түсіндіру мемлекет және құқық теориясының негізгі
міндеттерінің бірі болып табылады. Мемлекет мәні - бұл осы құбылыстағы оның
мазмұнын, мақсатын, қызмет етуін анықтайтын негізгілердің біреуі.
Мемлекет мәнін анықтауда қолданылатын тәсілдер:
- таптық;
- жалпы әлеуметтік.
Мемлекет типі (түрі) тиісті тарихи дәуірде туындаған оның маңызды
жақтары мен қасиеттерінің қатаң жүйесін білдіреді. Нақты тарихи дәуірде
туындаған мемлекеттердің барлығының белгілері ортақ болып келеді.
Мемлекеттердің типологиясы негізінен екі тәсіл формациялық және өркениеттік
тәсілдер тұрғысынан жүргізіледі.
Мемлекет функциялары – бұл мемлекеттің мәнін және мақсат - міндетін
білдіретін оның қызметінің негізгі бағыттары. Мемлекет функциялары оның
мақсат – міндетімен байланыстырылған, оның мәніне тәуелді және оның
өзгеруіне байланысты, басқа тәртіптегі мәнге өтуіне байланысты өзгеріп
отырады. Сонымен, мемлекет функциялары - өзгеріп отыратын категория.
Мемлекеттің функциялары ішкі және сыртқы деп екі күрделі топқа
бөлінеді. Мемлекттің ішкі функциялары:
1. Экономикалық функция— мемлекеттің экономикалық дамуының негізгі
стратегиялық бағыттарын анықтау, олардың орындалу жолдары, тәсілдерін
көрсету. Экономиканың дамуын реттеудің төрт тәсілі бар:
- Салық саясаты арқылы мемлекет бюджетінің дамуын реттеп басқару;
- Экономиканың тиісті, қажетті саласына жеңілдік беріп, дамыту;
- Ғылым мен техниканы дамытып, экономиканы көтеру;
- Мемлекеттік өндірісті дамыту.
2. Әлеуметтік функция — мемлекеттің негізгі міндеттерінің бірі
халықтың әлеуметтік жағдайын жан-жақты қамтамасыз етіп, жақсы дәрежеде
дамыту. Мемлекеттің әлеуметтік саясаты екі бағытқа бөлінеді: бірінші бағыты
— адамдардың қоғамдағы еңбегіне қарамай мүгедектерге, зейнеткерлерге,
науқас адамдарға, көп балалы жанұяға, студенттерге мемлекеттік көлемде жан-
жақты көмек жасап, олардың әлеуметтік жағдайын жақсарту; екінші бағыты —
адамдардың денсаулығын қорғауға, жақсартуға, мәдениетті дамытуға, халықтың
жақсы тұрып, демалуына қамқорлық жасап, мемлекеттік бюджеттен тиісті
мөлшерде қаржы бөліп отыру.
3. Қаржы реттеу функциясы — қоғамдағы барлық азаматтардың, ұйымдардың,
мемлекеттік бюджеттің шығысы мен кірісін реттеп, басқарып отыру.
4. Мәдениет бағытындағы функция - адамдардың денсаулығы, рухани сана-
сезімі, білімі, әдебиет, өнер, музыка, тәрбие т.б. мемлекеттің тұрақты
бақылауында болып, оны тиісті дәрежеде дамытып отырады.
5. Экологиялық функция.
6. Құқықтық тәртіпті және қоғамдағы тәртіпті қорғау функциясы.
7. Ғылыми – техикалық прогресті дамыту функциясы.
Мемлекеттің сыртқы функциялары:
1. лттық қауіпсіздікті қамтамсыз ету немесе өзін -өзі қорғау.
2. Басқа елдермен ынтымақтастықты дамыту.
3. Әлемдік келелі мәселелердің шешімін табуға қатысу.
4.Халықаралық қатынастарда мелекеттің мүддесін қорғау, сақтап қалу.
Мемлекет функцияларын жүзеге асыру нысандары – бұл мемлекеттің
функцияларын жүзеге асыратын оның органдарының біртекті қызметі. Оны
құқықтық және ұйымдық нысандарына бөлуге болады.
Құқықтық нысандарына мыналар жатады: құқық шығармашылық, құқық
қолданушылық, құқық қорғаушы.
Ұйымдық нысандарға мыналар жатады: ұйымдық –регламенттеуші (реттеуші),
ұйымдық, ұйымдық-идеологиялық.
Мемлекет механизмі – бұл мемлекет міндеттері мен функцияларын жүзеге
асыруға арналған мемлекеттік органдардың жүйесі. Мемлекеттік аппараттың,
оның барлық бөлімдерінің мазмұнын қоғамдық өмірдің барлық сфераларының
тиісті ұйымдастырылуын және тиімді қызмет етуін қамтамасыз етуге
бағытталған басқарушылық, ұйымдастырушылық жұмыстар құрайды.
Осы қызметтің нысандары көбінесе басқару кезінде заңдар, құқықтық
механизмдер қандай мөлшерде пайдаланылатындығына байланысты, осыдан
туындайтыны мемлекеттік аппараттың қызметінің мынадай нысандарын атауға
болады:
1) тікелей басқарушылық;
2) құқықтық нысандар.
Мемлекет механизмінің құрылымы мыналардан тұрады:
1) Мемлекеттік органдардан;
2) Мемлекеттік мекемелер мен кәсіпорындардан;
3) Мемлекеттік қызметшілерден;
4) Ұйымдастырушы құралдар мен қаражаттар, сондай –ақ мемлекеттік
аппараттың қызметін қамтамасыз етуге қажетті мәжбүрлеу күштерінен тұрады.
Мемлекеттік аппаратты ұйымдастыру және қызмет етуінің қағидалары – бұл
мемлекеттік органдарды құру және қызмет етуіндегі алғашқы бастаулар,
идеялар, анықтайтын негізгі тәсілдер. Оларға мыналар жатады:
1) Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының басымдылығы қағидасы;
2) Демократизм қағидасы;
3) Биліктің бөлінуі қағидасы;
4) Заңдылық қағидасы;
5) Жариялылық;
6) Кәсіпқойлық қағидасы;
7) Алқалылық пен дара басшылықтың үйлесу қағидасы;
8) Сайланушылық пен тағайындалушылықтың үйлесу қағидасы;
9) Иерархиялылық қағидасы.
Мемлекеттік орган – бұл мемлекеттік міндеттерді атқаратын және осы
үшін тиісті биліктік өкілеттіліктер берілген ұйым немесе мекеме. Әр бір
мемлекеттік органның: а) оның жедел басқаруында болатын мемлекеттік,
қазыналық мүлкі болады; б) қаражаттары, банктегі есебі, бюджеттен
қаржыландыратын қайнар көздері болады; в)өзіне белгіленген ұйымдық
құрылымы, осыған байланысты қызметтік бағыныштылығы және қызметтік
тәртібінің жүйесі болады; г) қажетті биліктік өкілеттілігі болады, осының
негізінде лауазымды тұлғалар мен алқалы органдар заңды міндетті іс -
әрекеттер жасайды.
Мемлекеттік органдардың классификациясы:
1. Мемлекеттік қызметті жүзеге асыру нысаны бойынша мемлекеттік
органдар өкілді, атқарушы-бұйырушы, соттық, прокурорлық және өзге де
бақылау- қадағалау органдарына бөлінеді.
2. Биліктің бөліну қағидасы бойынша – заң шығарушы, атқарушы және
сот.
3. Қызметінің құқықтық нысаны бойынша – құқық шығармашылық, құқық
қолданушылық және құқық қорғаушы.
4. Иерархия бойынша – республикалық және жергілікті.
5.Өкілеттіліктерінің мерзімі бойынша- тұрақты (әрекет ету мерзімін
шектеусіз құрылатын) және уақытша (қысқа мерзімді мақсаттарға жету үшін
құрылады).
6.Құзырлығының сипаты бойынша – жалпы құзырлықтағы (үкімет) және
арнайы құзырлықтағы (министрліктер).
Мемлекет нысаны – бұл басқару нысанынан, мемлекеттік құрылым
нысанынан және саяси режим нысанынан тұратын қоғамның құрылымдық ұйымы.
Басқару нысаны – жоғарғы мемлекеттік билік органдарының құрамы, құрылу
тәртібі және өкілеттіліктерінің арақатынасы. Басқару нысаны мынадай негізгі
түрлерге бөлінеді: монархия және республика. Монархия – бұл тақ ұрпақтан
ұрпаққа мұрагерлік жолмен берілетін, жоғарғы мемлекеттік билік бір адамның
– монархтың қолында болатын басқару нысаны. Монархиялар шексіз – мұнда
монарх бірден бір мемлекеттік билік органы болып табылады, және шектеулі –
мұнда жоғарғы билік өкілеттіліктері монархпен және қандай – да бір
монархтың билігін шектейтін басқа органның арасында бөлінген, болып
бөлінеді. Шектеулі монархиялар өз кезегінде өкілді (дуалистік), бұл кезде
монархта атқарушы билік, үкіметті құру құқығы, олардың алдында жауапты
министрлерді тағайындау және ығыстыру құқығы, вето құқығы және парламентті
шектеусіз тарату құқығы қалдырылған, және парламентарлық, мұнда монархтық
құқықтық жағдайы біршама шектелген, өйткені мемлекет басшысы тағайындаған
министрлер парламенттің сенім вотумына тәуелді болады, монархтың заңмен
қарастырылған жағдайда ғана кідіртушілікті қажет етпейтін вето құқығы,
парламентті тарату құқығы ғана қалдырылады.
Республика – бұл жоғарғы мемлекеттік билік нақты бір мерзімге
сайланған органдарға берілген және сайлаушылары алдында жауап беретін
басқару нысаны. Жоғарғы мемлекеттік билік органдарын сайлауға қатысу
құқығы берілген тұрғындардың топтарына байланысты барлық республикалар
ақсүйектік, автократтық және демократиялық болып бөлінеді.
Демократиялық республикалар өз кезегінде мынадай болып бөлінеді:1)
парламенттік, бұнда саяси өмірде шешуші рөл басында премьер–министр болатын
парламент құрған үкіметке тиесілі болады; 2) президенттік, бұнда сайланған
мемлекет басшысы, сонымен біруақытта үкіметтің басшысын тағайындайтын және
үкіметті тарататын үкімет басшысы болады.; 3) аралас, бұнда үкіметті
президент пен парламент біріге отырып құрады. ҚР президенттік басқару
нысандағы мемлекет болып табылады.
Мемлекеттік құрылым нысаны – бұл мемлекеттің құрамды бөліктерінің
арасындағы, сондай-ақ олардың әрқайсысының мемлекетпен арасындағы өзара
байланысын сипаттайтын мемлекеттің аумақтық құрылымы. Барлық мемлекеттер
өз мемлекеттік құрылым бойынша жай және күрделі болып бөлінеді.
Жай (қарапайым) немесе унитарлы мемлекеттер – бұл біртұтас,
бөлінбейтін мемлекет, өз ішінде жекеленген мемлекеттік құрылымдар
болмайтын, жоғарғы органдардың бірыңғай жүйесі, заң шығарушы органдардың
бірыңғай жүйесі, бірыңғай сот жүйесі, бірыңғай азаматтық және бір каналды
салық жүйесі болады. Қазақстан Республикасы унитарлы аумақтық құрылымы бар
мемлекет.
Күрделі мемлекет – бұл қандай да бір дербестілікті пайдаланатын
жекеленген мемлкеттік құрылымдардан тұратын мемлекет. Күрделі мемлекеттерге
империяларды, конфедерацияларды, федерацияларды, достастықтарды және
қауымдастықтарды жатқызады.
Империялар – бұл күштеп құрылған, құрамды бөліктері жоғарғы биліктен
тәуелділік дәрежесі әр түрлі болатын күрделі мемлекеттер. Империялардың
ерекшелігі олардың құрамды бөліктерінде ешқашанда бірыңғай мемлекеттік-
құқықтық мәртебесі болмағандығы болып табылады.
Конфедерациялардың империялардан айырмашылығы, олардың ерікті негізде
құрылуы. Бұл белгілі бір тарихи кезеңде нақты мақсаттарға жету үшін
құрылған мемлекеттердің уақытша одағы. Конфедерацияны құрған егеменді
мемлекеттер халықаралық – құқықтық қатынастардың субъектілері болып
табылады, өз азаматтығы, билік, басқару және әділсот органдарының жүйелері
сақталады.
Федерация – бұл құрамды бөліктерінде қандай да бір мөлшерде
мемлекеттік егемендік болатын және мемлекеттік құрылымдар болып табылатын
күрделі, одақтас мемлекет, онда жоғарғы федералды органдар мен федералды
заңнамамен қатар федерация субъектілерінің жоғарғы органдары мен
заңнамалары болады. Федерацияда екі каналды салық жүйесі пайдаланылады,
формалды белгілерінің біреуі қос азаматтықтың болуы. Федерациялар аумақтық
немесе ұлттық – мемлекеттік қағида бойынша орнауы мүмкін.
Достастық – бұл ортақ белгілерінің болуымен, нақты біртектілікпен
сипатталатын мемлекекттердің ұйымдастырылған бірлестігі. Біріктіретін
олардың белгілері экономикаға, құқыққа, тілге, мәдениетке, дінге қатысты
болады. Достастық мүшелері – бұл толғымен тәуелсіз, егеменді мемлекеттер,
халықаралық қатынастардың субъектілері.
Мемлекеттердің қауымдастығы – бұл қоғамның мемлекеттік ұйымға өтудегі
ауыспалы нысаны. Қауымдастықтың негізінде көп жағдайда қауымдастыққа
кіретін мемлекеттердің интеграциялық байланыстарын күшейтетін және
конфедерацияға бірігуге септігін тигізетін мемлекеттік аралық шарт
қаланады.
Саяси режим – бұл мемлекеттік билікті жүзеге асыратын тәсілдер мен
әдістер. Мемлекеттік билік жүргізудің әдістері мен тәсілдерінің
жинақталуына байланысты режимнің екі түрін ажыратуға болады: -
демократиялық және антидемократиялық. Қазақстан Республикасы өзін
демократиялық, құқықтық, зиялы, әлеуметтік мемлекет деп жариялады.
Құқық таптық құбылыс ретінде тарихи қалыптасты және ең бастысы
экономикалық үстемдік ететін таптардың ерік – жігері мен мүдделерін
білдірді. Егер әдет – ғұрыптар адамдардың сана – сезімінде сақталса, онда
құқық жалпыға мәлім жазбаша түрде ресімделе бастады. Құқықтың пайда болуы
- әлеуметтік байланыстардың күрделенуінің салдары, қоғамдағы қайшылықтардың
шиеленісуін реттеу.
Құқық – бұл мемлекет белгілеген, қамтамасыз ететін, кепіл болатын
және қоғамдық қатынастарды реттеуге бағытталған жалпыға міндетті, формалды
анықталған құқық нормаларының жүйесі.
Құқықтың белгілеріне мыналар жатады:
1. ерікті сипаты;
2. жалпыға міндеттілігі;
3. нормативтілігі;
4. мемлекетпен байланысы;
5. формалды анықталғандығы;
6. жүйелілігі.
Құқықтың жоғарғы қоғамдық міндет-мақсаты - нормативті тәртіпте
қоғамда бостандықты қамтамасыз ету және кепіл болу, әділеттілікті
нығайту, қоғамдық өмірден бассыздықты жоя отырып, қоғамда экономикалық
және рухани факторлардың әрекетінің басымдылығына тиімді жағдай туғызу.
Құқықтың құндылығы – бұл бүкіл қоғамның, азаматтардың әлеуметтік
әділетті, прогрессивті сұраныстары мен мүдделерін қанағаттанадыру
мақсатындағы және құралы ретіндегі құқықтың бейімділігі. Құқықтың мәні –
мәдениеттендіру жағдайында қоғамдық қатынастарды реттеу, яғни нормативті
негізде демократия, экономикалық бостандық, жеке адамның бостандығы
жүзеге асырылатын тұрақты ұйымдасқан қоғамға жету.
Құқықтың мәнін қарастыруда екі аспектіні есепке алу маңызды:
формалды және мазмұнды.
Объективті құқық – бұл мемлекет белгілеген, қамтамасыз ететін, кепіл
болатын және қоғамдық қатынастарды реттеуге бағытталған жалпыға міндетті,
формалды анықталған құқық нормаларының жүйесі. Объективті құқық - бұл
белгілі бір кезеңдегі нақты мемлекеттің заңнамасы, құқықтық әдет –
ғұрыптар, заң преценденттері және нормативті шарттар. Ол объективтілігі
жеке адамның сана – сезіміне байланысты еместігімен және оған тиесілі
еместігімен түсіндіріледі.
Субъективті құқық – бұл тұлғаның өз мүдделерін қанағаттандыруға
арналған заңды мүмкін болатын мінез – құлықтарының өлшемі. Субъективті
құқықтарға адамның нақты құқықтары жатады (еңбек етуге құқық, білім алуға
құқық және т.с.). Ол субъективтілігі субъектімен тікелей байланыстылығымен
және оған тиістілігімен және оның сана – сезіміне, ерік –жігеріне
тәуелдігімен түсіндіріледі.
Құқықтың заңды мағынасындағы мәнімен қатар (объективті, субъективті)
табиғи құқықтар да бар, ол өмір сүруге құқық, бостандыққа құқық сияқты
құқықтарды қамтиды. Табиғи құқықтарға жататын құқықтар қандай – да бір
құжаттарда бекітілгеніне немесе бекітілмегеніне байланыссыз өмір сүре
береді, және де олар заттардың, өмірдің өзінен тікелей туындайды.
Табиғи құқықтан, құқықтың заңды мағынасындағылардан
(объективті,субъективті) басқа позитивті құқық сияқты, яғни заңдарда және
басқа да қайнар көздерде көрсетілген құқықтар да болады.
Құқықтың пайда болуынан бастап және оның даму барысында оның қарама –
қарсы және де сонымен біруақытта өзара байланысты екі жағы анықталды.
Көпшілік (бұқаралық) құқық – бұл мемлекеттік істер облысы, яғни
мемлекеттің құрылымы мен қызметі көпшілік (бұқаралық) билік, барлық
көпшілік институттар сияқты билік пен бағыныштылық бастауларына,
субординация қатынастарына орнатылған.
Жеке құқық - бұл жеке істер облысы, яғни дербестікке, субъектілердің
заңды теңдігіне, олардың бір–біріне бағынбаушылық бастауларына
негізделген жеке бастың ерікті мәртебелерінің облысы.
Құқық қоғамдық қатынастардың мемлекеттік реттеушісі ретінде –
құқықтың мемлекетпен тығыз байланыстылығы өте маңызды рөл атқарады.
Құқықты түсіндірудегі қазіргі уақыттағы тәсілдер:нормативті тәсіл,
табиғи – құқықтық тәсіл, теологиялық, құқықтық – тарихи, психологиялық,
әлеуметтік және т.б.
Құқық қағидасы – бұл құқықты арнайы әлеуметтік реттеуші ретіндегі
мәнін білдіретін негізгі, алғашқы бастаулар, жағдайлар, ережелер, идеялар.
Таралу сферасына байланысты жалпы құқықтық, сала аралық және салалық
қағидалар болып бөлінеді.
Құқық функциялары – бұл құқықтың қоғамдық қатынастарды реттеудегі
рөлін көрсететін құқықтық ықпадың негізгі бағыттары.
Құқық функцияларының түрлері: сыртқы (экономикалық, саяси, тәрбиелік)
және ішкі (реттеуші және қорғаушы).
Құқықтың қайнар көздері – бұл мемлекеттен туындайтын немесе құқық
нормаларын көрсететін және бекітетін, оларға заңды және жалпыға міндетті
күш беретін мемлекет қабылдаған ресми құжаттық нысандар.
Құқықтың қайнар көздерінің түрлері:
1. Нормативті құқықтық актілер;
2. Құқықтық әдет – ғұрыптар;.
3. Заң прецеденті;
4. Нормативті шарт.
Нормативті құқықтық актілер – бұл құқық нормаларынан тұратын және
нақты қоғамдық қатынастарды реттеуге бағытталған құзырлы мемлекеттік
органнан шығатын ресми құжаттар. Нормативті актілерді нормашығармашылық
құзырлығы бар мемлекеттік органдар қатаң белгіленген нысанда шығарады.
Заңды күшіне байланысты барлық нормативті актілер заңдарға және заң
күшіндегі актілерге бөлінеді.
Заң – бұл жоғарғы күші бар және аса маңызды қоғамдық қатынастарды
реттейтін, халықтың ерік–жігерін білдіретін, ерекше тәртіпте заң шығарушы
орган немесе референдумда қабылданған нормативті акт.
Заңның түрлері: 1)Конституция; 2)Конституциялық заңдар;3)Жай заңдар.
Заң күшіндегі актілер – бұл заңның негізінде және солардың орындалуы
үшін шығарылған, құқық нормаларынан тұратын нормативті акт. Оларға мыналар
жатады:
1. Президенттің жарлықтары мен өкімдері;
2. Үкіметтің қаулылары мен өкімдері;
3. Мемлекеттік аймақтық және жергілікті муниципалдық органдардың актілері;
4. Ведомствалық актілер.
Бақылау сұрақтары;
1. Мемлекет дегеніміз не?
2. Мемлекеттің белгілерін атаңыз.
3. Мемлекеттің функциясы дегеніміз не?
4. Мемлекеттің сыртқы функцияларын атаңыз.
5. Мемлекеттің ішкі функцияларын атаңыз.
6. Мемлекет механизмінің құрылымы неден тұрады?
7. Мемлекет нысаны дегеніміз не?
8. Басқару нысаны дегеніміз не?
9. Құрылым нысаны дегеніміз не?
10. Саяси режим нысаны дегеніміз не?
11. Мемлекет механизмі дегеніміз не?
12. Құқық дегеніміз не?
13. Құқыққа тән белгілерді атаңыз.
14. Объективті құқық дегеніміз не?
15. Субъективті құқық дегеніміз не?
16. Құқық қандай функцияларды атқарады?
17. Құқық қағидасы дегеніміз не?
18. Құқықтың қайнар көздері дегеніміз не?
19. Құқықтың қайнар көздерін атаңыз.
2-тақырып
КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.Конституциялық құқық түсінігі, пәні және конституциялық құқықтық
қатынастар түсінігі.
2.Конституцияның түсінігі, мәні, функциясы. 1995 ж. ҚР Конституциясы:
мазмұны, мәні.
3.Қазақстан Республикасы азаматтарының конституциялық құқықтары,
бостандықтары және міндеттері.
Конституциялық құқық – құқықтық реттеудің жеке пәні болып табылатын,
біркелкі қоғамдық қатынастарды реттейтін және ішкі бірлігімен сипатталатын
құқық нормалар жиынтығын көрсететін ҚР құқық жүйесінің саласы.
Конституциялық құқықтың пәнін құрайтын қоғамдық қатынастар мемлекеттік
билікті жүзеге асырумен тікелей байланысты және мемлекеттік құрылыс, оның
ұйымдарымен қатынасы, сондай-ақ адам мен мемлекет арасындағы қатынастар
болып табылады. Сондықтан конституциялық құқықтың құқықтық реттеу пәні
болып мемлекет пен қоғам өмірінің саяси, экономикалық, әлеуметтік және
мәдени сферасындағы тек негізгі қоғамдық қатынастар болады.
Конституциялық құқық – бұл ҚР конституциялық құрылыс негізін, адам
мен азаматтың, мемлекеттік құрылыстың, мемлекеттік билік органдарының
жүйесін, жергілікті мемлекеттік басқару мен өзін-өзі басқару негізін
реттейтін құқық нормаларының жиынтығын көрсететін ҚР жетекші құқық саласы.
Конституциялық құқықтық қатынастар дегеніміз – мемлекеттік биліктің
функциясымен, ұйымдастырылуымен байланысты конституциялық нормалардың
негізінде тоқтатылатын және өзгертілетін қоғамдық қатынастардың адаммен
және азаматпен, саяси партиялармен, қоғамдық қозғалыстармен өзара қарым-
қатынасын айтамыз.
Конституциялық құқықтық қатынастардың субъектілері – бұл
конституциялық – құқықтық қатынасқа қатысушылар. Субъектілердің шеңбері
өте кең: бұл саланың құқықтық нормалары кімге міндет жүктеп және кімге
құқық берсе сол субъект бола алады. Олардың ішінде мынандай субъектілер:
мемлекет, халық, депутат, мемлекеттік билік органдары, сайлау комиссиялары,
азаматтар, азаматтығы жоқ азаматтар, шет ел азаматтары және тағы басқалары
болады.
Конституциялық құқықтық қатынастардың объектілері дегеніміз шынайы
әрекет құбылыстары негізінде құқық қатынастарының субъектілерінің құқықтық
байланысқа түсуі. Конституциялық құқық қатынастарының объектілеріне
жататындар: мемлекеттік территория, материалдық құндылықтар, адамдардың
тәртібі, мемлекеттік органның немесе лауазымды тұлғалардың әрекеті,
азаматтардың жеке мүліктік емес құқықтары жатады.
Конституциялық – құқықтық нормаларға басқа құқық саласы нормаларының
барлық белгілері тән. Олар сондай-ақ қоғамдық қатынастарды тәртіпке салу
құралы болып табылады және мемлекетпен қабылданып реттеушілік және
қорғаушылық функцияларды атқарады. Реттеуші нормаларға, құқықтық қатынас
мүшелеріне субъективтік құқық беру және оларға заңдық міндеттеме жүктеу
жолымен тәртіптің белгілі бір нұсқасын белгілейтін конституциялық-құқықтық
нормалар жатады. Құқық қорғаушы нормаларға субъектілер тәртібін, олар
тәртіпті бұзған жағдайда, мемлекеттік мәжбүрлеу шараларын белгілеу жолымен
анықтайтын конституциялық-құқықтық нормалар жатады.
Конституциялық-құқықтық нормалар - бұл мемлекеттің мәжбүрлеу күшімен
қамтамасыз етілетін және нақты құқықтар мен міндеттермен жүзеге асырылатын
белгілі бір қоғамдық қатынастарды реттеу және қорғау мақсатында мемлекетпен
бекітілген және санкцияланған жалпыға міндетті тәртіп ережелері.
Конституциялық–құқықтық институттар дегеніміз қоғамдық қатынастың бір
жақты және өзара байланысын реттейтін және біршама өзіндік топтар құрайтын
конституциялық құқық нормаларының жиынтығы.
Мысалы, азаматтық институты, президенттік институты, сайлау құқығының
институты және тағы басқалар. Құқықтық нормалардың институты реттелетін
сфераның барлық жақтарын қамтиды. Оларда өздеріне тән түсініктер,
терминдер, жағдайлар болады. Мысалы, азаматтық институтының мазмұны
азамат, азаматтық, азаматтықтан шығу, азаматтардың құқығы, еркіндігі
мен міндеттері сияқты тусініктерде көрсетіледі. Құқықтық институттың
құрамына кіретін нормалар ортақ құқықтық принциптер мен идеялармен
біріктіріледі. Яғни, азаматық институты азаматардың бірлігі мен теңдігі
принципіне негізделінеді.
Қазақстан Республикасының 1995 жылы 30 тамызда қабылданған
Конституциясы конституциялық құқықтың негізгі қайнар көзі болып табылады.
Заң ғылымында Конституция деп жоғарғы заңдық күшке ие және қоғамдық
құрылыс пен мемлекеттік құрылым, мемлекет пен тұлға арасындағы өзара
байланыс, мемлекеттік орган жүйесінің қызметі мен ұйымдастырылу негізін
бекітетін негізгі заң түсіндіріледі.
ҚР Конституциясы келесі заңдық қасиеттерді иеленеді:
1. Бұл құқықтық акт, заң. ҚР Конституциясы - бірыңғай ерекше заңдық
қасиетке ие құқықтық акт, оның көмегімен халық қоғам мен мемлекеттің
құрылымының негізгі принциптерін құрады, мемлекеттік биліктің
субъектілерін, оны жүзеге асыру механизмін анықтайды, мемлекет қорғайтын
адам мен азамат құқығын бекітеді.
2. Заңдық жоғарылығы. Конституцияның жоғарылығы конституциялық
құрылысты нығайтады, яғни мемлекетің Конституцияға, құқыққа бағынуы.
Конституция барлық басқа нормативтік актілерге қатысты жоғарғы заңдық күшке
ие. Сондықтан заңдар және басқа құқықтық актілер Конституцияға қайшы
келмеуі керек. Бұл оны қорғаудың ерекше құралымен кепілделінетіндігінен
байқалады. Конституцияға қайшы келетін актілер өзгертіледі немесе онымен
сәйкестендіріледі.
3. Ағымдағы заңның базасы болады. Нақ Конституция құқық шығармашылық
процессін анықтайды - әр түрлі органдар қандай негізгі акт
қабылдайтындығын, олардың атауын, заңдық күшін, заңдардың қабылдану тәртібі
мен процедурасын бекітеді.
4. Қабылдау және өзгертудің ерекше тәртібі. ҚР Конституциясына
өзгерістер енгізумен қайта қарау үшін ерекше, күрделі тәртіп бекітілген. ҚР
Конституциясы 1995 жылы бүкіл халықтық дауыс беру жолымен қабылданды және
қатаң конституциялардың қатарына жатады.
Конституциялық құрылыс – бұл мемлекетті құқыққа бағындыруды қамтамасыз
ететін және оны конституциялық мемлекет ретінде сипаттайтын мемлекетті
ұйымдастыру формасы.
Демократиялық конституциялық мемлекетте қоғам бір уақытта мемлекетті
басқарушы ретінде және өзін реттеуші жүйе ретінде өзін реттеуші азаматтық
қоғам мен оның қажеттілігінен тәуелді болады.
Әрекет ететін Қазақстан Конституцияда ҚР Конституциялық құрылысының
концепциясының негізіне Конституцияның 1 бөлімінің 1 бабында бекітілген
негізгі принцип гуманистік идея қойылған: қоғамдық келісім және саяси
тұрақтылық, бүкіл халық игілігіне экономикалық даму, қазақстандық
патриотизм, мемлекеттік өмірдің маңызды сұрақтарын шешуде демократиялық
әдістер қолдану бұған референдумда және Парламентте дауыс беру де кіреді.
ҚР Конституциялық құрылысына қоғамда қалыптасқан қоғамдық қатынастың
бүкіл жүйесі кіреді. Оның нығаюында Қазақстан Республикасының бүкіл құқық
саласы мен заңдары қатысады.
ҚР Конституциясына сәйкес (1б) Қазақстан Республикасы өзін
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет деп бекітеді.
1. Қазақстан Республикасы демократиялық мемлекет деп жариялайды
(ежелгі грек сөзі демократия аударғанда халық билігі). Оның демократиялық
сипаты келесіден көрінеді: онда халық билігін қамтамасыз ету; биліктің заң
шығарушы, атқарушы, сот тармақтарына бөлінуі; идологиялық және саяси
алуандылық; меншіктің барлық формасын тану және тең қорғау.
Демократиялық мемлекетте биліктің бірден-бір бастауы және қорғаушысы
халық болады. Бүкіл биліктің қорғаушысы халық деп тану халық егемендігін
көрсетеді. Халық егемендігі халықтың толық билігін көрсетеді., яғни қоғам
мен мемлекеттің істерін басқаруға халықтың шынайы қатысуы үшін халықтың
әлеуметтік-экономикалық және саяси құралдарды иеленуі.
Халық өзінің билігін тікелей республикалық референдум және сайлаумен
қатар, мемлекеттік билік органдарына делегат жіберу арқылы жүзеге асырады.
2. Құқықтық мемлекет. Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес
Қазақстан өзін құқықтық мемлекет деп бекітеді. Құқықтық мемлекет
мемлекеттік органдар, лауазымды тұлғалар, қоғамдық ұйымдар мен азаматтар
түгелімен бағынуға міндетті әрекет ететін құқықтық нормалармен өзін
шектеумен сипатталады. Осыған байланысты құқықтық мемлекеттің жұмыс
істеуінің негізгі принципі құқық жоғарылығы болып табылады. Бұл ең алдымен
Конституция мен заңдардың жоғарылығын көрсетеді.
Құқықтық мемлекеттің мәні – оның жүйелі демократизмі, билік көзі
ретіндегі халық егемендігін бекіту, мемлекетті қоғамға бағындыру құқықтық
мемлекет болып өзінің міндетті ерекшелік қасиетін танитын және билікті бөлу
институтын, соттың тәуелсіздігін, басқарудың заңдылығын, азаматтардың
құқығын мемлекеттік биліктің бұзуынан оларды құқықтық қорғауды танитын
мемлекет есептеледі. Құқықтық мемлекеттің басты идеясы құқықтық мемлекетпен
байланысты болуы, оның әрекеті болжау және сенімділік кепілдігі,
азаматтарды мемлекет пен оның органдары тарапынан болуы мүмкін зорлық-
зомбылықтан қорғау.
3. Әлеуметтік мемлекет. Әлеуметтік мемлекет – бұл әлеуметтік саясаты
адамның өмір сүруі мен оның еркін дамуына материалдық қатынастың еркін
дамуына, ақталмаған әлеуметтік айырмашылықты жеңуде лайықты қамтамасыз
етуге бағытталған мемлекет.
Әлеуметтік мемлекет өзінің әр бір азаматына адамға лайықты тіршілік
минимумын қамтамасыз етуге ұмытылады және осыған байланысты әр бір есейген
адамның өзін және өзінің отбасын асырауға ақша табу мүмкіндігі болуы қажет.
Егер әр түрлі себептерге байланысты мұндай мүмкіндік жүзеге асырылмаса және
адам қажеттілігі тиісті деңгейде қанағаттандырылмаса ғана мемлекет
араласады.
Әлеуметтік мемлекеттің маңызды бір мақсаттарының бірі әлеуметтік
теңдікті қамтамасыз ету болып табылады. Мемлекеттің әлеуметтік теңсіздікке
қарсы тұру құралы әлеуметтік қамтамасыз ету.
4. Зайырлы мемлекет. Зайырлы мемлекет мемлекеттің шіркеуден
бөлінгендігін, олардың қызмет шеңберін шектелгендігін (сонымен қатар мектеп
те шіркеуден бөлінген, бұл мемлекеттік құрылымның зайырлылық сипатымен
қамтамасыз етіледі), сондай-ақ қандай да бір діннің мемлекеттік немесе
міндетті болып бекітілуіне тиім салынудан көрінеді.
Қазақстан Республикасы зайырлы мемлекет ретінде діни ұйымдардың
мемлекеттен бөлінгендігімен сипатталынады. Мемлекет ісіне діни қоғамдық
ұйымдардың араласуына жол берілмейді және мемлекеттік органдардың діни
ұйымдардың ісіне араласуына жол берілмейді.
Қазақстан Республикасының Конституциясы адам құқы туралы халықаралық
құжаттардың негізгі идеялары мен қағидаларын қабылдады және оны мемлекеттің
өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып нығайтты.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабы Қазақстан қоғамының ең
қымбат қазынасы – адам, оның өмірі құқықтары мен бостандықтары деп нық
бекітті. Бұл конституциялық тұжырым адамдардың құқықтары мен
бостандықтарының мемлекет мүдделерінен жоғары тұратыны жөніндегі идеяны
білдіреді.
Қазақстан Республикасы Конституциясы жеке адамдардың барынша маңызды
құқықтары мен бостандықтарын бекітті. Қазақстан Конституциясында бірінші
рет, 12-баптың 2-тармағында Адам құқықтары мен бостандықтары әркімге
тумысынан жазылған, олар абсолютті деп танылады. Олардан ешкім айыра
алмайды, заңдар мен өзге де нормативтік-құқықтық актілердің мазмұны мен
қолданылуы осыған қарай анықталады деп атап көрсетілді . Бұл адамның
табиғи құқын мемлекеттің тануы және бастау алар қайнар көзі болып табылады
және Конституцияның Адам және азамат деген 2 тарауының мазмұнын
белгілейді. Мұнда адам құқы мен бірге азаматтың да құқы мен міндеті туралы
айтылады. Республиканың азаматы өзінің азаматтығына орай құқықтарға ие
болып, міндеттер атқарады (12-бап 3-тармақ). Сөйтіп, аталған бөлімде
Қазақстанның конституциялық заң тарихында бірінші рет азаматтардың
құқықтары мен міндеттерімен бірге азамат құқы ұғымы бірінші рет танылды.
Адам құқы мен азамат құқы ұғымы бір-біріне жақын және табиғи түрде
ұштасқан ұғымдар. Азамат деген – адам. Сондықтан, адамға қатыстының бәрі де
азаматқа да қатысты. Адамға тумысынан жазылған, абсолютті деп танылған және
олардан ешкім айыра алмайтын құқық пен бостандық Қазақстан Республикасының
азаматына да тән. Сонымен бірге табиғи құқықтар мен бостандықтар шетел
азаматтарына және азаматтығы жоқ тұлғаларға да берілген.
Жеке адам мен мемлекеттің, сонымен бірге адамдардың өздерінің арасында
пайда болған қатынастардың сипатына қарай конституциялық құқықтарды бөлудің
жалпыға бірдей үлгісі қалыптасқан. Осыған байланысты оларды жеке құқықтар
мен бостандықтар; әлеуметтік-экономикалық құқықтар мен бостандықтар; саяси
құқықтар мен бостандықтар.
1. Жеке құқықтар мен бостандықтар іс-жүзінде әрбір адамның жеке құқығы
болып есептеледі, оның тұлғаның мемлекетке қаншалықты байланысы барына
ешқандай қатысы жоқ. Бұл құқықтар әрбір адамның бөлінбес құқығы, ол құқық
оған туылған кезінен бастап тиісті болады. Адамның жеке құқығы болып
есептелетін құқықтарға адамның табиғи құқығы жатады. Бұл құқық адамның жеке
басы өмірімен байланысты көрінеді. Жеке құқықтар мен бостандықтарға мыналар
жатады:
- Әркімнің өмір сүру құқығы (15 бап);
- Жеке басының бостандығы құқығы (16 бап);
- Әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалуына құқығы
(13 бап);
- Адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмаушылық құқығы (17 бап);
- Әркімнің жеке өміріне қол сұғылмауына, өзінің және отбасының құпиясы
болуына, ар-намысы мен абыройлы атының қорғалуына құқығы (18 бап);
- Әркімнің өзінің жеке салымдары мен жинаған қаражатының, жазысқан
хаттарының, телефон арқылы сөйлескен сөздерінің, почта, телеграф арқылы
және басқа жолдармен алысқан хабарларының құпиялылығы сақталуына құқығы
(18-бап 2-тармақ);
- Әркім өзінің қай ұлтқа, қай партияға және қай дінге жататынын өзі
анықтауға және оны көрсету-көрсетпеуге хақылы (19-бап 1-тармақ);
- Әркімнің ана тілімен төл мәдениетін пайдалануға, қарым-қатынас, тәрбие,
оқу және шығармашылық тілін еркін таңдап алуға құқығы (19-бап 2-тармақ);
- Әркімнің заң жүзінде тиым салынбаған кез келген тәсілмен еркін ақпарат
алуға және таратуға құқығы бар (20-бап 2-тармақ);
- Қазақстан Республикасы аумағында заңды түрде жүрген әрбір адам, заңда
көрсетілгеннен басқа реттерде, оның аумағында еркін жүріп-тұруға және
тұрғылықты мекенді өз қалауынша таңдап алу құқығы (21-бап 1-тармақ);
- Әркімнің Республикадан тыс жерлерге кетуіне құқығы бар. Республика
азаматтарының Республикаға кедергісіз қайтып оралуына құқығы бар (21-бап 2-
тармақ);
- Әркімнің ар-ождан бостандығына құқығы бар (22-бап).
2. Адам мен азаматтың негізгі құқығы мен бостандығының ерекше тобын
әлеуметтік-экономикалық құқықтар құрайды. Экономикалық құқық пен бостандық
адамға өзінің материалдық өндіріс және бөлініс саласындағы өз мүліктерін
жүзеге асыру үшін қажет. Әлеуметтік құқық пен бостандық адамның рухани және
басқа да қоғамдық қажеттерін өтеуге қызмет етеді. Оларға:
- Әркімнің еңбек ету бостандығына, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдауына
құқығы бар (24 бап 1-тармақ);
- Әркімнің қауіпсіздік пен тазалық талаптарына сай еңбек ету жағдайына,
еңбегі үшін нендей бір кемсітусіз сыйақы алуына, сондай-ақ жұмыссыздықтан
әлеуметтік қорғалуға құқығы бар (24-бап 2-тармақ);
- Әркімнің тынығуға құқығы бар (24-бап 4-тармақ);
- Жеке меншік құқығы (26 бап);
- Әркімнің кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне, өз мүлкін кез келген заңды
кәсіпкерлік қызмет үшін еркін пайдалануға құқығы бар.(26 бап, 4-тармақ);
- Балаларына қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу құқығы (27 бап);
- Қазақстан Республикасы азаматтарының денсаулығын сақтауға құқығы бар (29
бап);
- Білім алу құқығы (30 бап).
3. Саяси құқықтар мен бостандықтар – бұл тек мемлекеттің азаматтарына
берілетін және оларға елдің қоғамдық және саяси өміріне қатысуға мүмкіндік
беретін конституциялық құқықтар мен бостандықтардың бір тобы.
Саяси құқықтар мен еркіндіктер мемлекет азаматтығын алумен тығыз
байланысты болады. Оған жататындар:
-Қазақстан Республикасы Азаматтарының бірлесу бостандығына құқығы бар (23
бап);
- Қазақстан Республикасы азаматтары бейбіт әрі қарусыз жиналуға,
жиналыстар, митингілер мен демонастрациялар, шерулер өткізуге және
тосқауылдарға тұруға хақылы. (32 бап);
- Қазақстан Республикасы азаматтарының тікелей және өз өкілдері арқылы
мемлекет ісін басқаруға қатысуға, мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-
өзі басқару органдарына тікелей өзі жүгінуге, сондай-ақ жеке және ұжымдық
өтініштер жолдауға құқығы бар (33- бап 1-тармақ);
- Республика азаматтарының мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін өзі
басқару органдарына сайлауға және оларға сайлануға, сондай-ақ республикалық
референдумға қатысуға құқығы бар (33-бап 2-тармақ);
- Республика азаматтарының мемлекеттік қызметке кіруге тең құқығы бар (33-
бап 4-тармақ).
Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының дербес мәні болғанымен
(оны азаматтар өз қалауымен пайдаланулары мүмкін), оларды азаматтардың
міндеттерінен бөлек қарастыруға болмайды. Әр адамның басқа адамдардың
алдында, қоғамның алдында, мемлекеттің алдында белгілі бір міндеттері бар.
Азаматтарға көптеген құқықтық міндеттер жүктеледі. Оларды
Конституцияда көзделген міндеттерге және конституциялық заңдарда көзделген
міндеттерге бөлуге болады. Конституциялық міндеттер басты міндеттер болып
табылады. Оған мыналар жатады:
Конституция мен заңдарды сақтау (34-бап). Конституция – Қазақстан
мемлекетінің негізгі заңы, ол халықтың еркін білдіреді, мемлекеттің
құқықтық негізін, азаматтардың құқықтық жағдайларын белгілейді. Конституция
– мемлекеттің егемендігі мен тәуелсіздігін бекітетін ең маңызды мемлекеттік
акт. Сондықтан қоғамда қандай орын алса да, қандай лауазымды қызметті
атқарса да Қазақстан Республикасының Конституциясын құрметтеу және оны
мүлтіксіз сақтау әр азаматтың қасиетті міндеті болып табылады.
Республиканың заңдарын сақтау азаматтардың конституциялық міндеті болып
табылады. Сақтау дегеніміз бір жағынан, заң талаптарын бұзбау, екінші
жағынан, жүктелген міндетті орындау;
- Азаматтардың тағы бір конституциялық міндеті – басқа адамдардың
құқықтарын, бостандықтарын, ар-намысы мен қадір-қасиетін құрметтеу (34-
бап). Азаматтарға осындай міндет жүктей отырып, Конституция ең жоғарғы
құндылық ретінде азаматтардың құқықтарына, бостандықтарына, ар-намысына,
қадір-қасиетіне айрықша мән береді;
- Салықтар мен алымдар төлеу міндеті (35-бап). Мемлекеттің, барлық
адамдардың, мемлекет қаржыландыратын ұйымдар мен мекемелердің өмір сүруінің
маңызды құралы салықтар мен алымдар болып табылады. Салықты төлемегені үшін
кінәлілер жауаптылыққа тартылады;
- Меншікті дұрыс пайдалану (26-бап). Қазақстан қоғамының экономикалық
негізін меншіктің екі түрі: мемлекеттік және жеке меншік құрайды. Меншік
иесі өз мүлкін пайдалануға құқылы. Бірақ меншікті пайдалану қоғам
шеңберінде, адамдар арасында жүргізілуі және оларға, олардың заңды
мүдделеріне зиян келтірмеуі тиіс;
- Қазақстан Республикасын қорғау (36-бап) – Республика азаматының
конституциялық қасиетті борышы. Барлық азаматтар өздерінің әскери борышын
өтеуге міндетті. Әскери міндетін өтеу - әр азаматтың Отан алдындағы
қасиетті борышы. Қазақстан мемлекеті – ұлтына, жынысына, діни сеніміне,
әлеуметтік жағдайына т.б. қарамастан олардың Отаны;
- Кәмелетке толған еңбекке қабілетті балалар еңбекке жарамсыз ата-анасына
қамқорлық жасауға міндетті (27-бап 3-тармақ);
- Қазақстан Республикасы азаматтары орта білім алуға міндетті (30-бап);
- Әркім Республиканың мемлекеттік нышандарын құрметтеуге міндетті. (34-бап
2-тармақ);
- Қазақстан Республикасы азаматтары тарихи және мәдени мұралардың
сақталуына қамқорлық жасауға, тарих пен мәдениет ескерткіштерін қорғауға
міндетті (37 бап);
- Қазақстан Республикасының азаматтары табиғатты сақтауға және табиғат
байлықтарына ұқыпты қарауға міндетті. (38-бап);
Бақылау сұрақтары:
1. Конституциялық құқық дегеніміз не?
2. Конституциялық құқықтың пәнін қандай қатынастар құрайды?
3. Конституциялық құқықтық қатынастар дегеніміз не?
4. Конституциялық құқықтық қатынастардың субъектілеріне кімдер жатады?
5. Конституциялық құқықтық қатынастардың объектілеріне нелер жатады?
6. Конституциялық құқықтық нормалар дегеніміз не?
7. Конституциялық құқықтық институттар дегеніміз не?
8. Конституция қандай заңдық қасиеттерге ие?
9. Құқықтық мемлекет нені білдіреді?
10. Демократиялық мемлекет нені білдіреді?
11. Зайырлы мемлекет дегеніміз қандай мемлекет?
12. Әлеуметтік мемлекет дегеніміз қандай мемлекет?
13. Жеке құқықтар мен бостандықтарды атаңыз.
14. Әлеуметтік экономикалық құқықтар мен бостандықтарды атаңыз.
15. Саяси құқықтар мен бостандықтарды атаңыз.
16. Адам және азаматтың міндеттерін атаңыз.
3-тақырып
ӘКІМШІЛІК ҚҰҚЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Әкімшілік құқық түсінігі, пәні, қайнар көздері және әкімшілік құқық
бұзушылық, оның құрамы.
2. ҚР азаматының әкімшілік – құқықтық мәртебесі.
3. Атқарушы билік және мемлекеттік қызмет.
Әкімшілік құқық – бұл қоғамдық қатынастардың ерекше тобын реттеуге
арналған ҚР құқықтық жүйесінің саласы.
Әкімшілік құқықтың пәні - бұл мемлекеттік басқару сферасында
туындайтын, дамитын және тоқтатылатын қоғамдық қатынастар.
Әкімшілік құқықтың пәніне мына қатынастарды жатқызуға болады:
1)Атқарушы билік органдарының ұйымымен байланысты;
2) Басқаруда атқарушы билік органдарының әкімшілік – биліктік
өкілеттіліктерді жүзеге асыру барысында және азаматтармен, мемлекеттік
және мемлекеттік емес ұйымдармен өзара әрекеттерінде туындайтын;
3) Әкімшілік құқық бұзушылықтарды істегені үшін туындайтын
қатынастар.
Әкімшілік құқық үшін тән құқықтық реттеу әдістері:
1) Билік әдісі – бағындыру, немесе тура бұйыру әдісі ( қатынастар
әкімшілік құқықтың шегінде біреуінің екіншісіне бағынуына тұрғызылады);
2) Ұсыну әдісі (басқару субъектісінің ұсыныстары егерде оны
басқару екінші қатысушысы қабылдаған жағдайда заңды күшке ие болады)
3) Келісу әдісі (өзара бағыныштылықта болмайтын қатысушылар
арасында)
4) Теңдік әдісі (мемлекеттік механизмнің бір деңгейінде тұратын
субъектілер әкімшілік келісімшарт түрінде бірлескен әрекеттерді
қабылдайды)
Әкімшілік құқықтың жүйесі - бұл салаларды құрайтын салашықтарға
жиыстырылған топтар – құқықтық институттар бойынша бөлінген құқық
нормаларының ғылыми – ұйымдастырылған жиынтығы – біртұтас нормативті
құрылым.
Әкімшілік құқықтың қайнар көздері – бұл басқару қатынастарының
субъектілерінің мінез–құлық ережелері көрсетілген және бекітілген
мемлекеттік билік ресми түрде мақұлдаған нысандар.
Құқықтың қайнар көзі болып табылуы үшін әрбір осындай нысанда
бірқатар мынадай белгілер болуы қажет:
1) Субъектілердің белгілі бір категориялары орындау үшін міндетті
бір немесе бірнеше мінез – құлық ережелері (құқық нормалары) болуы қажет.
2) Осындай болуы үшін мемлекеттік билік ресми түрде мақұлдауы
қажет.
Әкімшілік құқықтың басқа құқық салаларымен арақатынасы - әкімшілік
құқық бірыңғай жүйенің құрамды бөлігі бола отырып құқық салаларының
барлығымен өте тығыз байланысты.
ҚР Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодексінің 28-бабына сәйкес
әкімшілік құқық бұзушылық – бұл мемлекеттік немесе қоғамдық тәртіпке,
белгіленген басқару тәртібіне қол сұғатын, құқыққа қайшы, кінәлі әрекет
немесе әрекетсіздігі, сол үшін заңнамада әкімшілік жауаптылық
қарастырылған.
Әкімшілік құқық бұзушылық ерікті мінез–құлық актісі – іс-қимыл болып
табылады және мінез–құлықтың екі аспектісінен тұрады: әрекет немесе
әрекетсіздік. Әрекет - бұл міндеттерді, заңды талаптарды белсенді
орындамау, сонымен қатар тиым салушылықты бұзу (мысалы, егінді улау немесе
ауыл шаруашылық дақылдарын жою, көкнәр немесе сораны заңсыз егу және
өсіру). Әрекетсіздік - бұл міндеттемелерді бәсең орындамау, мысалы,
мемлекеттік статистикалық байқауды жүргізуден бас тарту, өндіріс
қалдықтарын көму бойынша және ағынды суларды төгудің талаптарын орындамау.
Әкімшілік құқық бұзушылықты жасау әкімшілік жауаптылықтың, тұлғаға
әкімшілік жаза қолданудың фактілік негізі болып табылады (нормативті
негізі – құқық нормасы, соған сәйкес әкімшілік жауаптылық белгіленеді және
қолданылады).
Әкімшілік құқық бұзушылықтың негізгі белгілері:
1) қоғамдық қауіптілік - бұл іс-әрекеттің қоғамның, мемлекеттің,
азаматтардың мүдделеріне зиян келтіруі, мысалы, ұсақ бұзақылық, мас
күйінде көлік құралдарын басқару;
2) құқыққа қайшылық – құқық нормасын бұзатын іс-әрекеттерді жасауы;
3) кінәлілік – бұл ерікті, саналы іс-әрекет. Кінә тұлғаның істеген ісіне
және оның салдарына психикалық қатысын білдіреді. Іс-әрекетті құқық
бұзушылық деп деп тану үшін оның ерік-жігерлік және саналы көрініс
екендігін анықтау қажет, яғни саналы ойлайтын адамның психикалық қызметінің
нәтижесі екендігін анықтау қажет;
4) жазаланушылық – бұл іс-әрекет әкімшілік құқық бұзушылық деп танылады,
егерде оны істегені үшін заңнамада әкімшілік жауаптылық қарастырылған
болса;
5) жаппай өріс алуы (массовость) - бұл егерде қандайда болмасын іс-
әрекетті істеудің таралуы, жаппай өріс алуы қоғамдық қатынастарға қауіп
төндірсе, заң шығарушы осы қатынастарға қорғалатын мәртебе беруге мәжбүр,
заңнамалық түрде мінез-құлық ережесін бекітуге және оны бұзғаны үшін
жауапкершілік белгілеуге мәжбүр болады.
Әкімшілік құқық бұзушылықтың құрамы - бұл әкімшілік жауапкершілікке
тартатындай жеткілікті белгілердің (элементтердің) жиынтығы.
ҚР азаматының әкімшілік – құқықтық мәртебесі – ҚР Конституциясымен
және қолданылып жүрген заңнамамен белгіленген азаматтың жалпы құқықтық
мәртебесінің маңызды және құрамды бөлігі болып табылады.
Әкімшілік құқық сферасындағы азаматтардың құқықтары мен бостандықтары
негізінен конституциялық құқықтары мен бостандықтарынан туындайды және
көптеген заңдарда және заң күшіндегі актілерде нақтыланады.
Азаматтардың құқықтарының кепілдіктерін экономикалық, саяси және
ұйымдық – құқықтық деп бөлуге болады.
Ұйымдық – құқықтық кепілдіктерге соттық және соттан тыс
кепілдіктер жатады.
Шағымның екі түрі болады: әкімшілік және соттық. Әрқайсысы өз
кезегінде жалпы және арнайы болуы мүмкін.
Жалпы әкімшілік шағым жасауға құқық ҚР Президентінің 1995ж. 19
маусымдағы “Азаматтардың шағымдарын қарау тәртібі туралы” заңды күші бар
Жарлығымен реттеледі, соған сәйкес шағым азаматтардың шағымдануларының
бір түрі болып табьлады (өтініш, арыздарымен, ұсыныстары мен сұрауларымен
қатар) және олардың құқықтарын бұзу фактісімен байланысты.
Шетел азаматтарының және азаматтығы жоқ тұлғалардың әкімшілік –
құқықтық мәртебесінің ерекшеліктері:
- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
РЕСПУБЛИКАЛЫҚ ҚАЗЫНАЛЫҚ МЕКЕМЕ
С.АМАНЖОЛОВ АТЫНДАҒЫ ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Л.Қ.Садуақасова, А.М.Абілмажина
ҚҰҚЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Оқу құралы
Өскемен
2011
ӘОЖ 340 (075.8)
КБЖ 67.0я 73
С 15
С.Аманжолов атындағы ШҚМУ Әдістемелік кеңесі ұсынған
№5 хаттама 21 желтоқсан 2010 ж.
Рецензенттер:
А.Д. Дюсюпова – з.ғ.к.
Л.А.Темиржанова - з.ғ.к.
Р.А.Мурсалимов – з.ғ.к.
С15 Садуақасова Л.К., Абілмажина А.М. Құқық негіздері: - Өскемен:
С.Аманжолов атындағы ШҚМУ баспасы - 2011.- 185б.
ISBN 978-601-80108-8-0
Оқу құралында Құқық негіздері пәні бойынша дәрістер, бақылау сұрақтары,
реферат тақырыптары, реферат жазуға арналған әдістемелік нұсқаулар, тесттік
тапсырмалар және әдебиеттер тізімі берілген. Заңтану мамандығынан басқа
мамандықтардың күндізгі және сырттай бөлімдері студенттеріне арналған.
ӘОЖ 340 (075.8)
КБЖ 67.0я 73
© С.Аманжолов атындағы ШҚМУ баспасы, 2011
МАЗМҰНЫ
АЛҒЫ
СӨЗ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .. 3
1-тақырып. МЕМЛЕКЕТ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚ ТЕОРИЯСЫ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 5
2-тақырып. КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ...17
3-тақырып. ӘКІМШІЛІК ҚҰҚЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. .29
4-тақырып. ЕҢБЕК ҚҰҚЫҒЫ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... 36
5-тақырып. ОТБАСЫ ҚҰҚЫҒЫ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... 50
6-тақырып. АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... .. .54
7-тақырып. ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... .82
8-тақырып. ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... .. 90
9-тақырып. ҚАРЖЫ ҚҰҚЫҒЫ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. .. ...96
10-тақырып. ІС ЖҮРГІЗУ ҚҰҚЫҒЫ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... .113
11-тақырып. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚҰҚЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ...129
РЕФЕРАТТАР ТАҚЫРЫПТАРЫ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .140
РЕФЕРАТ ЖАЗУҒА АРНАЛҒАН ӘДІСТЕМЕЛІК
НҰСҚАУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .143
ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...145
ТЕСТТІК
ТАПСЫРМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .147
АЛҒЫ СӨЗ
Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуын жеделдету,
батыл экономикалық реформалар жүргізу және қоғамды сапалы жаңа жағдайға
жеткізу әр түрлі (құралдарды) саяси, экономикалық, идеологиялық,
ұйымдастырушылық құралдарды қолдануды талап етеді. Бұл істе маңызды рөлді
құқық, заң алады.
Құқықтық мемлекетті құруда мемлекеттік және қоғамдық өмірдің құқықтық
негізін бекіту, заңның беделін көтеру және оны барлық адамдардың қатаң
орындауы, адам құқығы мен еркіндігінің кепілін нығайту ерекше маңызды болып
отыр.
Қазақстанда құқықтық қамтамасыз ету бойынша ірі шаралар жүзеге
асырылып, кең құқықтық реформалар жүргізілуде. Ол қоғамдық өмірдің барлық
саласында заңның үстемдігіне кепілдік береді, құқықтық тәртіпті нығайту
және қолдау механизмін күшейтеді.
Құқық қоғамдық қатынастарды бекітудің күшті құралы, мемлекеттік және
қоғамдық істерді басқарудың, шаруашылық механизмін, экономиканы дамытудың
тиімді құралы.
Құқық негіздері оқу пәні жоғарғы оқу орындарының жалпы оқытушылық
пәндерінің міндетті бөлімін құрайды.
Оқу құралы Заңтану мамандығынан басқа мамандықтар студенттеріне
арналған.
Курстың мақсаты – студенттерді мемлекет және құқық туралы, Қазақстан
Республикасының құқық жүйесінің негізгі салаларымен, конституциялық,
азаматтық, қылмыстық, отбасылық, еңбек қатынастардың ерекшеліктерімен
таныстыру.
Курстың міндеттері:
- Студенттерге курстың өзекті мәселелерін оқыту;
- Құқық бұзу мен заңдық жауапкершіліктер туралы түсініктерді оқыту;
- Бұл білімдерді тәжірбиелік жұмыстарда және күнделікті өмірде қолдана білу
және нормативтік құқықтық актілерді дұрыс қолдана алу.
Осы пәнді оқу үшін жасалған бұл оқу құралы дәрістерден, бақылау
сұрақтарынан, реферат тақырыптарынан, реферат жазуға арналған әдістемелік
нұсқаудан, тесттік тапсырмалардан және әдебиеттер тізімінен тұрады.
1-тақырып
МЕМЛЕКЕТ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚ ТЕОРИЯСЫ НЕГІЗДЕРІ
1. Мемлекет түсінгі, белгілері , функциясы және механизмі.
2. Мемлекет нысаны түсінігі және құрылымы.
3. Құқық түсінігі, мәні, функциясы және қайнар көздері.
Мемлекет – бұл қоғамды білдіре отырып, осы қоғамды басқаратын және
оның интеграциясын (құрылуын) қамтамасыз ететін арнайы басқару және
мәжбүрлеу аппараты болатын бұқаралық биліктің саяси – аумақтық, егеменді
ұйымы.
Мемлекет оны рулық қауымның әлеуметтік билігінен ажыратуға мүмкіндік
беретін мынадай негізгі белгілермен сипатталады:
1. Бұқаралық биліктің болуы;
2.Тұрғындарды аумақтық (территориялық) бөлу;
3.Салық жүйесі;
4. Егемендік;
5. Құқық.
Мемлекеттік билік әлеуметтік биліктің ерекше түрі болып табылады.
Бұл мемлекеттік мәжбүрлеуге сүйенетін субъектілердің арасындағы үстемдік
пен бағынушылықтың саяси – бұқаралық қатынасы. Мемлекеттік биліктің
ерекшеліктері мыналардан көрінеді:
1. Бұқаралық (көпшілік ) билік;
2. Аппараттық билік;
3. Легитимдік (заңды деп танылған) билік.
Мемлекет мәнін түсіндіру мемлекет және құқық теориясының негізгі
міндеттерінің бірі болып табылады. Мемлекет мәні - бұл осы құбылыстағы оның
мазмұнын, мақсатын, қызмет етуін анықтайтын негізгілердің біреуі.
Мемлекет мәнін анықтауда қолданылатын тәсілдер:
- таптық;
- жалпы әлеуметтік.
Мемлекет типі (түрі) тиісті тарихи дәуірде туындаған оның маңызды
жақтары мен қасиеттерінің қатаң жүйесін білдіреді. Нақты тарихи дәуірде
туындаған мемлекеттердің барлығының белгілері ортақ болып келеді.
Мемлекеттердің типологиясы негізінен екі тәсіл формациялық және өркениеттік
тәсілдер тұрғысынан жүргізіледі.
Мемлекет функциялары – бұл мемлекеттің мәнін және мақсат - міндетін
білдіретін оның қызметінің негізгі бағыттары. Мемлекет функциялары оның
мақсат – міндетімен байланыстырылған, оның мәніне тәуелді және оның
өзгеруіне байланысты, басқа тәртіптегі мәнге өтуіне байланысты өзгеріп
отырады. Сонымен, мемлекет функциялары - өзгеріп отыратын категория.
Мемлекеттің функциялары ішкі және сыртқы деп екі күрделі топқа
бөлінеді. Мемлекттің ішкі функциялары:
1. Экономикалық функция— мемлекеттің экономикалық дамуының негізгі
стратегиялық бағыттарын анықтау, олардың орындалу жолдары, тәсілдерін
көрсету. Экономиканың дамуын реттеудің төрт тәсілі бар:
- Салық саясаты арқылы мемлекет бюджетінің дамуын реттеп басқару;
- Экономиканың тиісті, қажетті саласына жеңілдік беріп, дамыту;
- Ғылым мен техниканы дамытып, экономиканы көтеру;
- Мемлекеттік өндірісті дамыту.
2. Әлеуметтік функция — мемлекеттің негізгі міндеттерінің бірі
халықтың әлеуметтік жағдайын жан-жақты қамтамасыз етіп, жақсы дәрежеде
дамыту. Мемлекеттің әлеуметтік саясаты екі бағытқа бөлінеді: бірінші бағыты
— адамдардың қоғамдағы еңбегіне қарамай мүгедектерге, зейнеткерлерге,
науқас адамдарға, көп балалы жанұяға, студенттерге мемлекеттік көлемде жан-
жақты көмек жасап, олардың әлеуметтік жағдайын жақсарту; екінші бағыты —
адамдардың денсаулығын қорғауға, жақсартуға, мәдениетті дамытуға, халықтың
жақсы тұрып, демалуына қамқорлық жасап, мемлекеттік бюджеттен тиісті
мөлшерде қаржы бөліп отыру.
3. Қаржы реттеу функциясы — қоғамдағы барлық азаматтардың, ұйымдардың,
мемлекеттік бюджеттің шығысы мен кірісін реттеп, басқарып отыру.
4. Мәдениет бағытындағы функция - адамдардың денсаулығы, рухани сана-
сезімі, білімі, әдебиет, өнер, музыка, тәрбие т.б. мемлекеттің тұрақты
бақылауында болып, оны тиісті дәрежеде дамытып отырады.
5. Экологиялық функция.
6. Құқықтық тәртіпті және қоғамдағы тәртіпті қорғау функциясы.
7. Ғылыми – техикалық прогресті дамыту функциясы.
Мемлекеттің сыртқы функциялары:
1. лттық қауіпсіздікті қамтамсыз ету немесе өзін -өзі қорғау.
2. Басқа елдермен ынтымақтастықты дамыту.
3. Әлемдік келелі мәселелердің шешімін табуға қатысу.
4.Халықаралық қатынастарда мелекеттің мүддесін қорғау, сақтап қалу.
Мемлекет функцияларын жүзеге асыру нысандары – бұл мемлекеттің
функцияларын жүзеге асыратын оның органдарының біртекті қызметі. Оны
құқықтық және ұйымдық нысандарына бөлуге болады.
Құқықтық нысандарына мыналар жатады: құқық шығармашылық, құқық
қолданушылық, құқық қорғаушы.
Ұйымдық нысандарға мыналар жатады: ұйымдық –регламенттеуші (реттеуші),
ұйымдық, ұйымдық-идеологиялық.
Мемлекет механизмі – бұл мемлекет міндеттері мен функцияларын жүзеге
асыруға арналған мемлекеттік органдардың жүйесі. Мемлекеттік аппараттың,
оның барлық бөлімдерінің мазмұнын қоғамдық өмірдің барлық сфераларының
тиісті ұйымдастырылуын және тиімді қызмет етуін қамтамасыз етуге
бағытталған басқарушылық, ұйымдастырушылық жұмыстар құрайды.
Осы қызметтің нысандары көбінесе басқару кезінде заңдар, құқықтық
механизмдер қандай мөлшерде пайдаланылатындығына байланысты, осыдан
туындайтыны мемлекеттік аппараттың қызметінің мынадай нысандарын атауға
болады:
1) тікелей басқарушылық;
2) құқықтық нысандар.
Мемлекет механизмінің құрылымы мыналардан тұрады:
1) Мемлекеттік органдардан;
2) Мемлекеттік мекемелер мен кәсіпорындардан;
3) Мемлекеттік қызметшілерден;
4) Ұйымдастырушы құралдар мен қаражаттар, сондай –ақ мемлекеттік
аппараттың қызметін қамтамасыз етуге қажетті мәжбүрлеу күштерінен тұрады.
Мемлекеттік аппаратты ұйымдастыру және қызмет етуінің қағидалары – бұл
мемлекеттік органдарды құру және қызмет етуіндегі алғашқы бастаулар,
идеялар, анықтайтын негізгі тәсілдер. Оларға мыналар жатады:
1) Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының басымдылығы қағидасы;
2) Демократизм қағидасы;
3) Биліктің бөлінуі қағидасы;
4) Заңдылық қағидасы;
5) Жариялылық;
6) Кәсіпқойлық қағидасы;
7) Алқалылық пен дара басшылықтың үйлесу қағидасы;
8) Сайланушылық пен тағайындалушылықтың үйлесу қағидасы;
9) Иерархиялылық қағидасы.
Мемлекеттік орган – бұл мемлекеттік міндеттерді атқаратын және осы
үшін тиісті биліктік өкілеттіліктер берілген ұйым немесе мекеме. Әр бір
мемлекеттік органның: а) оның жедел басқаруында болатын мемлекеттік,
қазыналық мүлкі болады; б) қаражаттары, банктегі есебі, бюджеттен
қаржыландыратын қайнар көздері болады; в)өзіне белгіленген ұйымдық
құрылымы, осыған байланысты қызметтік бағыныштылығы және қызметтік
тәртібінің жүйесі болады; г) қажетті биліктік өкілеттілігі болады, осының
негізінде лауазымды тұлғалар мен алқалы органдар заңды міндетті іс -
әрекеттер жасайды.
Мемлекеттік органдардың классификациясы:
1. Мемлекеттік қызметті жүзеге асыру нысаны бойынша мемлекеттік
органдар өкілді, атқарушы-бұйырушы, соттық, прокурорлық және өзге де
бақылау- қадағалау органдарына бөлінеді.
2. Биліктің бөліну қағидасы бойынша – заң шығарушы, атқарушы және
сот.
3. Қызметінің құқықтық нысаны бойынша – құқық шығармашылық, құқық
қолданушылық және құқық қорғаушы.
4. Иерархия бойынша – республикалық және жергілікті.
5.Өкілеттіліктерінің мерзімі бойынша- тұрақты (әрекет ету мерзімін
шектеусіз құрылатын) және уақытша (қысқа мерзімді мақсаттарға жету үшін
құрылады).
6.Құзырлығының сипаты бойынша – жалпы құзырлықтағы (үкімет) және
арнайы құзырлықтағы (министрліктер).
Мемлекет нысаны – бұл басқару нысанынан, мемлекеттік құрылым
нысанынан және саяси режим нысанынан тұратын қоғамның құрылымдық ұйымы.
Басқару нысаны – жоғарғы мемлекеттік билік органдарының құрамы, құрылу
тәртібі және өкілеттіліктерінің арақатынасы. Басқару нысаны мынадай негізгі
түрлерге бөлінеді: монархия және республика. Монархия – бұл тақ ұрпақтан
ұрпаққа мұрагерлік жолмен берілетін, жоғарғы мемлекеттік билік бір адамның
– монархтың қолында болатын басқару нысаны. Монархиялар шексіз – мұнда
монарх бірден бір мемлекеттік билік органы болып табылады, және шектеулі –
мұнда жоғарғы билік өкілеттіліктері монархпен және қандай – да бір
монархтың билігін шектейтін басқа органның арасында бөлінген, болып
бөлінеді. Шектеулі монархиялар өз кезегінде өкілді (дуалистік), бұл кезде
монархта атқарушы билік, үкіметті құру құқығы, олардың алдында жауапты
министрлерді тағайындау және ығыстыру құқығы, вето құқығы және парламентті
шектеусіз тарату құқығы қалдырылған, және парламентарлық, мұнда монархтық
құқықтық жағдайы біршама шектелген, өйткені мемлекет басшысы тағайындаған
министрлер парламенттің сенім вотумына тәуелді болады, монархтың заңмен
қарастырылған жағдайда ғана кідіртушілікті қажет етпейтін вето құқығы,
парламентті тарату құқығы ғана қалдырылады.
Республика – бұл жоғарғы мемлекеттік билік нақты бір мерзімге
сайланған органдарға берілген және сайлаушылары алдында жауап беретін
басқару нысаны. Жоғарғы мемлекеттік билік органдарын сайлауға қатысу
құқығы берілген тұрғындардың топтарына байланысты барлық республикалар
ақсүйектік, автократтық және демократиялық болып бөлінеді.
Демократиялық республикалар өз кезегінде мынадай болып бөлінеді:1)
парламенттік, бұнда саяси өмірде шешуші рөл басында премьер–министр болатын
парламент құрған үкіметке тиесілі болады; 2) президенттік, бұнда сайланған
мемлекет басшысы, сонымен біруақытта үкіметтің басшысын тағайындайтын және
үкіметті тарататын үкімет басшысы болады.; 3) аралас, бұнда үкіметті
президент пен парламент біріге отырып құрады. ҚР президенттік басқару
нысандағы мемлекет болып табылады.
Мемлекеттік құрылым нысаны – бұл мемлекеттің құрамды бөліктерінің
арасындағы, сондай-ақ олардың әрқайсысының мемлекетпен арасындағы өзара
байланысын сипаттайтын мемлекеттің аумақтық құрылымы. Барлық мемлекеттер
өз мемлекеттік құрылым бойынша жай және күрделі болып бөлінеді.
Жай (қарапайым) немесе унитарлы мемлекеттер – бұл біртұтас,
бөлінбейтін мемлекет, өз ішінде жекеленген мемлекеттік құрылымдар
болмайтын, жоғарғы органдардың бірыңғай жүйесі, заң шығарушы органдардың
бірыңғай жүйесі, бірыңғай сот жүйесі, бірыңғай азаматтық және бір каналды
салық жүйесі болады. Қазақстан Республикасы унитарлы аумақтық құрылымы бар
мемлекет.
Күрделі мемлекет – бұл қандай да бір дербестілікті пайдаланатын
жекеленген мемлкеттік құрылымдардан тұратын мемлекет. Күрделі мемлекеттерге
империяларды, конфедерацияларды, федерацияларды, достастықтарды және
қауымдастықтарды жатқызады.
Империялар – бұл күштеп құрылған, құрамды бөліктері жоғарғы биліктен
тәуелділік дәрежесі әр түрлі болатын күрделі мемлекеттер. Империялардың
ерекшелігі олардың құрамды бөліктерінде ешқашанда бірыңғай мемлекеттік-
құқықтық мәртебесі болмағандығы болып табылады.
Конфедерациялардың империялардан айырмашылығы, олардың ерікті негізде
құрылуы. Бұл белгілі бір тарихи кезеңде нақты мақсаттарға жету үшін
құрылған мемлекеттердің уақытша одағы. Конфедерацияны құрған егеменді
мемлекеттер халықаралық – құқықтық қатынастардың субъектілері болып
табылады, өз азаматтығы, билік, басқару және әділсот органдарының жүйелері
сақталады.
Федерация – бұл құрамды бөліктерінде қандай да бір мөлшерде
мемлекеттік егемендік болатын және мемлекеттік құрылымдар болып табылатын
күрделі, одақтас мемлекет, онда жоғарғы федералды органдар мен федералды
заңнамамен қатар федерация субъектілерінің жоғарғы органдары мен
заңнамалары болады. Федерацияда екі каналды салық жүйесі пайдаланылады,
формалды белгілерінің біреуі қос азаматтықтың болуы. Федерациялар аумақтық
немесе ұлттық – мемлекеттік қағида бойынша орнауы мүмкін.
Достастық – бұл ортақ белгілерінің болуымен, нақты біртектілікпен
сипатталатын мемлекекттердің ұйымдастырылған бірлестігі. Біріктіретін
олардың белгілері экономикаға, құқыққа, тілге, мәдениетке, дінге қатысты
болады. Достастық мүшелері – бұл толғымен тәуелсіз, егеменді мемлекеттер,
халықаралық қатынастардың субъектілері.
Мемлекеттердің қауымдастығы – бұл қоғамның мемлекеттік ұйымға өтудегі
ауыспалы нысаны. Қауымдастықтың негізінде көп жағдайда қауымдастыққа
кіретін мемлекеттердің интеграциялық байланыстарын күшейтетін және
конфедерацияға бірігуге септігін тигізетін мемлекеттік аралық шарт
қаланады.
Саяси режим – бұл мемлекеттік билікті жүзеге асыратын тәсілдер мен
әдістер. Мемлекеттік билік жүргізудің әдістері мен тәсілдерінің
жинақталуына байланысты режимнің екі түрін ажыратуға болады: -
демократиялық және антидемократиялық. Қазақстан Республикасы өзін
демократиялық, құқықтық, зиялы, әлеуметтік мемлекет деп жариялады.
Құқық таптық құбылыс ретінде тарихи қалыптасты және ең бастысы
экономикалық үстемдік ететін таптардың ерік – жігері мен мүдделерін
білдірді. Егер әдет – ғұрыптар адамдардың сана – сезімінде сақталса, онда
құқық жалпыға мәлім жазбаша түрде ресімделе бастады. Құқықтың пайда болуы
- әлеуметтік байланыстардың күрделенуінің салдары, қоғамдағы қайшылықтардың
шиеленісуін реттеу.
Құқық – бұл мемлекет белгілеген, қамтамасыз ететін, кепіл болатын
және қоғамдық қатынастарды реттеуге бағытталған жалпыға міндетті, формалды
анықталған құқық нормаларының жүйесі.
Құқықтың белгілеріне мыналар жатады:
1. ерікті сипаты;
2. жалпыға міндеттілігі;
3. нормативтілігі;
4. мемлекетпен байланысы;
5. формалды анықталғандығы;
6. жүйелілігі.
Құқықтың жоғарғы қоғамдық міндет-мақсаты - нормативті тәртіпте
қоғамда бостандықты қамтамасыз ету және кепіл болу, әділеттілікті
нығайту, қоғамдық өмірден бассыздықты жоя отырып, қоғамда экономикалық
және рухани факторлардың әрекетінің басымдылығына тиімді жағдай туғызу.
Құқықтың құндылығы – бұл бүкіл қоғамның, азаматтардың әлеуметтік
әділетті, прогрессивті сұраныстары мен мүдделерін қанағаттанадыру
мақсатындағы және құралы ретіндегі құқықтың бейімділігі. Құқықтың мәні –
мәдениеттендіру жағдайында қоғамдық қатынастарды реттеу, яғни нормативті
негізде демократия, экономикалық бостандық, жеке адамның бостандығы
жүзеге асырылатын тұрақты ұйымдасқан қоғамға жету.
Құқықтың мәнін қарастыруда екі аспектіні есепке алу маңызды:
формалды және мазмұнды.
Объективті құқық – бұл мемлекет белгілеген, қамтамасыз ететін, кепіл
болатын және қоғамдық қатынастарды реттеуге бағытталған жалпыға міндетті,
формалды анықталған құқық нормаларының жүйесі. Объективті құқық - бұл
белгілі бір кезеңдегі нақты мемлекеттің заңнамасы, құқықтық әдет –
ғұрыптар, заң преценденттері және нормативті шарттар. Ол объективтілігі
жеке адамның сана – сезіміне байланысты еместігімен және оған тиесілі
еместігімен түсіндіріледі.
Субъективті құқық – бұл тұлғаның өз мүдделерін қанағаттандыруға
арналған заңды мүмкін болатын мінез – құлықтарының өлшемі. Субъективті
құқықтарға адамның нақты құқықтары жатады (еңбек етуге құқық, білім алуға
құқық және т.с.). Ол субъективтілігі субъектімен тікелей байланыстылығымен
және оған тиістілігімен және оның сана – сезіміне, ерік –жігеріне
тәуелдігімен түсіндіріледі.
Құқықтың заңды мағынасындағы мәнімен қатар (объективті, субъективті)
табиғи құқықтар да бар, ол өмір сүруге құқық, бостандыққа құқық сияқты
құқықтарды қамтиды. Табиғи құқықтарға жататын құқықтар қандай – да бір
құжаттарда бекітілгеніне немесе бекітілмегеніне байланыссыз өмір сүре
береді, және де олар заттардың, өмірдің өзінен тікелей туындайды.
Табиғи құқықтан, құқықтың заңды мағынасындағылардан
(объективті,субъективті) басқа позитивті құқық сияқты, яғни заңдарда және
басқа да қайнар көздерде көрсетілген құқықтар да болады.
Құқықтың пайда болуынан бастап және оның даму барысында оның қарама –
қарсы және де сонымен біруақытта өзара байланысты екі жағы анықталды.
Көпшілік (бұқаралық) құқық – бұл мемлекеттік істер облысы, яғни
мемлекеттің құрылымы мен қызметі көпшілік (бұқаралық) билік, барлық
көпшілік институттар сияқты билік пен бағыныштылық бастауларына,
субординация қатынастарына орнатылған.
Жеке құқық - бұл жеке істер облысы, яғни дербестікке, субъектілердің
заңды теңдігіне, олардың бір–біріне бағынбаушылық бастауларына
негізделген жеке бастың ерікті мәртебелерінің облысы.
Құқық қоғамдық қатынастардың мемлекеттік реттеушісі ретінде –
құқықтың мемлекетпен тығыз байланыстылығы өте маңызды рөл атқарады.
Құқықты түсіндірудегі қазіргі уақыттағы тәсілдер:нормативті тәсіл,
табиғи – құқықтық тәсіл, теологиялық, құқықтық – тарихи, психологиялық,
әлеуметтік және т.б.
Құқық қағидасы – бұл құқықты арнайы әлеуметтік реттеуші ретіндегі
мәнін білдіретін негізгі, алғашқы бастаулар, жағдайлар, ережелер, идеялар.
Таралу сферасына байланысты жалпы құқықтық, сала аралық және салалық
қағидалар болып бөлінеді.
Құқық функциялары – бұл құқықтың қоғамдық қатынастарды реттеудегі
рөлін көрсететін құқықтық ықпадың негізгі бағыттары.
Құқық функцияларының түрлері: сыртқы (экономикалық, саяси, тәрбиелік)
және ішкі (реттеуші және қорғаушы).
Құқықтың қайнар көздері – бұл мемлекеттен туындайтын немесе құқық
нормаларын көрсететін және бекітетін, оларға заңды және жалпыға міндетті
күш беретін мемлекет қабылдаған ресми құжаттық нысандар.
Құқықтың қайнар көздерінің түрлері:
1. Нормативті құқықтық актілер;
2. Құқықтық әдет – ғұрыптар;.
3. Заң прецеденті;
4. Нормативті шарт.
Нормативті құқықтық актілер – бұл құқық нормаларынан тұратын және
нақты қоғамдық қатынастарды реттеуге бағытталған құзырлы мемлекеттік
органнан шығатын ресми құжаттар. Нормативті актілерді нормашығармашылық
құзырлығы бар мемлекеттік органдар қатаң белгіленген нысанда шығарады.
Заңды күшіне байланысты барлық нормативті актілер заңдарға және заң
күшіндегі актілерге бөлінеді.
Заң – бұл жоғарғы күші бар және аса маңызды қоғамдық қатынастарды
реттейтін, халықтың ерік–жігерін білдіретін, ерекше тәртіпте заң шығарушы
орган немесе референдумда қабылданған нормативті акт.
Заңның түрлері: 1)Конституция; 2)Конституциялық заңдар;3)Жай заңдар.
Заң күшіндегі актілер – бұл заңның негізінде және солардың орындалуы
үшін шығарылған, құқық нормаларынан тұратын нормативті акт. Оларға мыналар
жатады:
1. Президенттің жарлықтары мен өкімдері;
2. Үкіметтің қаулылары мен өкімдері;
3. Мемлекеттік аймақтық және жергілікті муниципалдық органдардың актілері;
4. Ведомствалық актілер.
Бақылау сұрақтары;
1. Мемлекет дегеніміз не?
2. Мемлекеттің белгілерін атаңыз.
3. Мемлекеттің функциясы дегеніміз не?
4. Мемлекеттің сыртқы функцияларын атаңыз.
5. Мемлекеттің ішкі функцияларын атаңыз.
6. Мемлекет механизмінің құрылымы неден тұрады?
7. Мемлекет нысаны дегеніміз не?
8. Басқару нысаны дегеніміз не?
9. Құрылым нысаны дегеніміз не?
10. Саяси режим нысаны дегеніміз не?
11. Мемлекет механизмі дегеніміз не?
12. Құқық дегеніміз не?
13. Құқыққа тән белгілерді атаңыз.
14. Объективті құқық дегеніміз не?
15. Субъективті құқық дегеніміз не?
16. Құқық қандай функцияларды атқарады?
17. Құқық қағидасы дегеніміз не?
18. Құқықтың қайнар көздері дегеніміз не?
19. Құқықтың қайнар көздерін атаңыз.
2-тақырып
КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.Конституциялық құқық түсінігі, пәні және конституциялық құқықтық
қатынастар түсінігі.
2.Конституцияның түсінігі, мәні, функциясы. 1995 ж. ҚР Конституциясы:
мазмұны, мәні.
3.Қазақстан Республикасы азаматтарының конституциялық құқықтары,
бостандықтары және міндеттері.
Конституциялық құқық – құқықтық реттеудің жеке пәні болып табылатын,
біркелкі қоғамдық қатынастарды реттейтін және ішкі бірлігімен сипатталатын
құқық нормалар жиынтығын көрсететін ҚР құқық жүйесінің саласы.
Конституциялық құқықтың пәнін құрайтын қоғамдық қатынастар мемлекеттік
билікті жүзеге асырумен тікелей байланысты және мемлекеттік құрылыс, оның
ұйымдарымен қатынасы, сондай-ақ адам мен мемлекет арасындағы қатынастар
болып табылады. Сондықтан конституциялық құқықтың құқықтық реттеу пәні
болып мемлекет пен қоғам өмірінің саяси, экономикалық, әлеуметтік және
мәдени сферасындағы тек негізгі қоғамдық қатынастар болады.
Конституциялық құқық – бұл ҚР конституциялық құрылыс негізін, адам
мен азаматтың, мемлекеттік құрылыстың, мемлекеттік билік органдарының
жүйесін, жергілікті мемлекеттік басқару мен өзін-өзі басқару негізін
реттейтін құқық нормаларының жиынтығын көрсететін ҚР жетекші құқық саласы.
Конституциялық құқықтық қатынастар дегеніміз – мемлекеттік биліктің
функциясымен, ұйымдастырылуымен байланысты конституциялық нормалардың
негізінде тоқтатылатын және өзгертілетін қоғамдық қатынастардың адаммен
және азаматпен, саяси партиялармен, қоғамдық қозғалыстармен өзара қарым-
қатынасын айтамыз.
Конституциялық құқықтық қатынастардың субъектілері – бұл
конституциялық – құқықтық қатынасқа қатысушылар. Субъектілердің шеңбері
өте кең: бұл саланың құқықтық нормалары кімге міндет жүктеп және кімге
құқық берсе сол субъект бола алады. Олардың ішінде мынандай субъектілер:
мемлекет, халық, депутат, мемлекеттік билік органдары, сайлау комиссиялары,
азаматтар, азаматтығы жоқ азаматтар, шет ел азаматтары және тағы басқалары
болады.
Конституциялық құқықтық қатынастардың объектілері дегеніміз шынайы
әрекет құбылыстары негізінде құқық қатынастарының субъектілерінің құқықтық
байланысқа түсуі. Конституциялық құқық қатынастарының объектілеріне
жататындар: мемлекеттік территория, материалдық құндылықтар, адамдардың
тәртібі, мемлекеттік органның немесе лауазымды тұлғалардың әрекеті,
азаматтардың жеке мүліктік емес құқықтары жатады.
Конституциялық – құқықтық нормаларға басқа құқық саласы нормаларының
барлық белгілері тән. Олар сондай-ақ қоғамдық қатынастарды тәртіпке салу
құралы болып табылады және мемлекетпен қабылданып реттеушілік және
қорғаушылық функцияларды атқарады. Реттеуші нормаларға, құқықтық қатынас
мүшелеріне субъективтік құқық беру және оларға заңдық міндеттеме жүктеу
жолымен тәртіптің белгілі бір нұсқасын белгілейтін конституциялық-құқықтық
нормалар жатады. Құқық қорғаушы нормаларға субъектілер тәртібін, олар
тәртіпті бұзған жағдайда, мемлекеттік мәжбүрлеу шараларын белгілеу жолымен
анықтайтын конституциялық-құқықтық нормалар жатады.
Конституциялық-құқықтық нормалар - бұл мемлекеттің мәжбүрлеу күшімен
қамтамасыз етілетін және нақты құқықтар мен міндеттермен жүзеге асырылатын
белгілі бір қоғамдық қатынастарды реттеу және қорғау мақсатында мемлекетпен
бекітілген және санкцияланған жалпыға міндетті тәртіп ережелері.
Конституциялық–құқықтық институттар дегеніміз қоғамдық қатынастың бір
жақты және өзара байланысын реттейтін және біршама өзіндік топтар құрайтын
конституциялық құқық нормаларының жиынтығы.
Мысалы, азаматтық институты, президенттік институты, сайлау құқығының
институты және тағы басқалар. Құқықтық нормалардың институты реттелетін
сфераның барлық жақтарын қамтиды. Оларда өздеріне тән түсініктер,
терминдер, жағдайлар болады. Мысалы, азаматтық институтының мазмұны
азамат, азаматтық, азаматтықтан шығу, азаматтардың құқығы, еркіндігі
мен міндеттері сияқты тусініктерде көрсетіледі. Құқықтық институттың
құрамына кіретін нормалар ортақ құқықтық принциптер мен идеялармен
біріктіріледі. Яғни, азаматық институты азаматардың бірлігі мен теңдігі
принципіне негізделінеді.
Қазақстан Республикасының 1995 жылы 30 тамызда қабылданған
Конституциясы конституциялық құқықтың негізгі қайнар көзі болып табылады.
Заң ғылымында Конституция деп жоғарғы заңдық күшке ие және қоғамдық
құрылыс пен мемлекеттік құрылым, мемлекет пен тұлға арасындағы өзара
байланыс, мемлекеттік орган жүйесінің қызметі мен ұйымдастырылу негізін
бекітетін негізгі заң түсіндіріледі.
ҚР Конституциясы келесі заңдық қасиеттерді иеленеді:
1. Бұл құқықтық акт, заң. ҚР Конституциясы - бірыңғай ерекше заңдық
қасиетке ие құқықтық акт, оның көмегімен халық қоғам мен мемлекеттің
құрылымының негізгі принциптерін құрады, мемлекеттік биліктің
субъектілерін, оны жүзеге асыру механизмін анықтайды, мемлекет қорғайтын
адам мен азамат құқығын бекітеді.
2. Заңдық жоғарылығы. Конституцияның жоғарылығы конституциялық
құрылысты нығайтады, яғни мемлекетің Конституцияға, құқыққа бағынуы.
Конституция барлық басқа нормативтік актілерге қатысты жоғарғы заңдық күшке
ие. Сондықтан заңдар және басқа құқықтық актілер Конституцияға қайшы
келмеуі керек. Бұл оны қорғаудың ерекше құралымен кепілделінетіндігінен
байқалады. Конституцияға қайшы келетін актілер өзгертіледі немесе онымен
сәйкестендіріледі.
3. Ағымдағы заңның базасы болады. Нақ Конституция құқық шығармашылық
процессін анықтайды - әр түрлі органдар қандай негізгі акт
қабылдайтындығын, олардың атауын, заңдық күшін, заңдардың қабылдану тәртібі
мен процедурасын бекітеді.
4. Қабылдау және өзгертудің ерекше тәртібі. ҚР Конституциясына
өзгерістер енгізумен қайта қарау үшін ерекше, күрделі тәртіп бекітілген. ҚР
Конституциясы 1995 жылы бүкіл халықтық дауыс беру жолымен қабылданды және
қатаң конституциялардың қатарына жатады.
Конституциялық құрылыс – бұл мемлекетті құқыққа бағындыруды қамтамасыз
ететін және оны конституциялық мемлекет ретінде сипаттайтын мемлекетті
ұйымдастыру формасы.
Демократиялық конституциялық мемлекетте қоғам бір уақытта мемлекетті
басқарушы ретінде және өзін реттеуші жүйе ретінде өзін реттеуші азаматтық
қоғам мен оның қажеттілігінен тәуелді болады.
Әрекет ететін Қазақстан Конституцияда ҚР Конституциялық құрылысының
концепциясының негізіне Конституцияның 1 бөлімінің 1 бабында бекітілген
негізгі принцип гуманистік идея қойылған: қоғамдық келісім және саяси
тұрақтылық, бүкіл халық игілігіне экономикалық даму, қазақстандық
патриотизм, мемлекеттік өмірдің маңызды сұрақтарын шешуде демократиялық
әдістер қолдану бұған референдумда және Парламентте дауыс беру де кіреді.
ҚР Конституциялық құрылысына қоғамда қалыптасқан қоғамдық қатынастың
бүкіл жүйесі кіреді. Оның нығаюында Қазақстан Республикасының бүкіл құқық
саласы мен заңдары қатысады.
ҚР Конституциясына сәйкес (1б) Қазақстан Республикасы өзін
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет деп бекітеді.
1. Қазақстан Республикасы демократиялық мемлекет деп жариялайды
(ежелгі грек сөзі демократия аударғанда халық билігі). Оның демократиялық
сипаты келесіден көрінеді: онда халық билігін қамтамасыз ету; биліктің заң
шығарушы, атқарушы, сот тармақтарына бөлінуі; идологиялық және саяси
алуандылық; меншіктің барлық формасын тану және тең қорғау.
Демократиялық мемлекетте биліктің бірден-бір бастауы және қорғаушысы
халық болады. Бүкіл биліктің қорғаушысы халық деп тану халық егемендігін
көрсетеді. Халық егемендігі халықтың толық билігін көрсетеді., яғни қоғам
мен мемлекеттің істерін басқаруға халықтың шынайы қатысуы үшін халықтың
әлеуметтік-экономикалық және саяси құралдарды иеленуі.
Халық өзінің билігін тікелей республикалық референдум және сайлаумен
қатар, мемлекеттік билік органдарына делегат жіберу арқылы жүзеге асырады.
2. Құқықтық мемлекет. Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес
Қазақстан өзін құқықтық мемлекет деп бекітеді. Құқықтық мемлекет
мемлекеттік органдар, лауазымды тұлғалар, қоғамдық ұйымдар мен азаматтар
түгелімен бағынуға міндетті әрекет ететін құқықтық нормалармен өзін
шектеумен сипатталады. Осыған байланысты құқықтық мемлекеттің жұмыс
істеуінің негізгі принципі құқық жоғарылығы болып табылады. Бұл ең алдымен
Конституция мен заңдардың жоғарылығын көрсетеді.
Құқықтық мемлекеттің мәні – оның жүйелі демократизмі, билік көзі
ретіндегі халық егемендігін бекіту, мемлекетті қоғамға бағындыру құқықтық
мемлекет болып өзінің міндетті ерекшелік қасиетін танитын және билікті бөлу
институтын, соттың тәуелсіздігін, басқарудың заңдылығын, азаматтардың
құқығын мемлекеттік биліктің бұзуынан оларды құқықтық қорғауды танитын
мемлекет есептеледі. Құқықтық мемлекеттің басты идеясы құқықтық мемлекетпен
байланысты болуы, оның әрекеті болжау және сенімділік кепілдігі,
азаматтарды мемлекет пен оның органдары тарапынан болуы мүмкін зорлық-
зомбылықтан қорғау.
3. Әлеуметтік мемлекет. Әлеуметтік мемлекет – бұл әлеуметтік саясаты
адамның өмір сүруі мен оның еркін дамуына материалдық қатынастың еркін
дамуына, ақталмаған әлеуметтік айырмашылықты жеңуде лайықты қамтамасыз
етуге бағытталған мемлекет.
Әлеуметтік мемлекет өзінің әр бір азаматына адамға лайықты тіршілік
минимумын қамтамасыз етуге ұмытылады және осыған байланысты әр бір есейген
адамның өзін және өзінің отбасын асырауға ақша табу мүмкіндігі болуы қажет.
Егер әр түрлі себептерге байланысты мұндай мүмкіндік жүзеге асырылмаса және
адам қажеттілігі тиісті деңгейде қанағаттандырылмаса ғана мемлекет
араласады.
Әлеуметтік мемлекеттің маңызды бір мақсаттарының бірі әлеуметтік
теңдікті қамтамасыз ету болып табылады. Мемлекеттің әлеуметтік теңсіздікке
қарсы тұру құралы әлеуметтік қамтамасыз ету.
4. Зайырлы мемлекет. Зайырлы мемлекет мемлекеттің шіркеуден
бөлінгендігін, олардың қызмет шеңберін шектелгендігін (сонымен қатар мектеп
те шіркеуден бөлінген, бұл мемлекеттік құрылымның зайырлылық сипатымен
қамтамасыз етіледі), сондай-ақ қандай да бір діннің мемлекеттік немесе
міндетті болып бекітілуіне тиім салынудан көрінеді.
Қазақстан Республикасы зайырлы мемлекет ретінде діни ұйымдардың
мемлекеттен бөлінгендігімен сипатталынады. Мемлекет ісіне діни қоғамдық
ұйымдардың араласуына жол берілмейді және мемлекеттік органдардың діни
ұйымдардың ісіне араласуына жол берілмейді.
Қазақстан Республикасының Конституциясы адам құқы туралы халықаралық
құжаттардың негізгі идеялары мен қағидаларын қабылдады және оны мемлекеттің
өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып нығайтты.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабы Қазақстан қоғамының ең
қымбат қазынасы – адам, оның өмірі құқықтары мен бостандықтары деп нық
бекітті. Бұл конституциялық тұжырым адамдардың құқықтары мен
бостандықтарының мемлекет мүдделерінен жоғары тұратыны жөніндегі идеяны
білдіреді.
Қазақстан Республикасы Конституциясы жеке адамдардың барынша маңызды
құқықтары мен бостандықтарын бекітті. Қазақстан Конституциясында бірінші
рет, 12-баптың 2-тармағында Адам құқықтары мен бостандықтары әркімге
тумысынан жазылған, олар абсолютті деп танылады. Олардан ешкім айыра
алмайды, заңдар мен өзге де нормативтік-құқықтық актілердің мазмұны мен
қолданылуы осыған қарай анықталады деп атап көрсетілді . Бұл адамның
табиғи құқын мемлекеттің тануы және бастау алар қайнар көзі болып табылады
және Конституцияның Адам және азамат деген 2 тарауының мазмұнын
белгілейді. Мұнда адам құқы мен бірге азаматтың да құқы мен міндеті туралы
айтылады. Республиканың азаматы өзінің азаматтығына орай құқықтарға ие
болып, міндеттер атқарады (12-бап 3-тармақ). Сөйтіп, аталған бөлімде
Қазақстанның конституциялық заң тарихында бірінші рет азаматтардың
құқықтары мен міндеттерімен бірге азамат құқы ұғымы бірінші рет танылды.
Адам құқы мен азамат құқы ұғымы бір-біріне жақын және табиғи түрде
ұштасқан ұғымдар. Азамат деген – адам. Сондықтан, адамға қатыстының бәрі де
азаматқа да қатысты. Адамға тумысынан жазылған, абсолютті деп танылған және
олардан ешкім айыра алмайтын құқық пен бостандық Қазақстан Республикасының
азаматына да тән. Сонымен бірге табиғи құқықтар мен бостандықтар шетел
азаматтарына және азаматтығы жоқ тұлғаларға да берілген.
Жеке адам мен мемлекеттің, сонымен бірге адамдардың өздерінің арасында
пайда болған қатынастардың сипатына қарай конституциялық құқықтарды бөлудің
жалпыға бірдей үлгісі қалыптасқан. Осыған байланысты оларды жеке құқықтар
мен бостандықтар; әлеуметтік-экономикалық құқықтар мен бостандықтар; саяси
құқықтар мен бостандықтар.
1. Жеке құқықтар мен бостандықтар іс-жүзінде әрбір адамның жеке құқығы
болып есептеледі, оның тұлғаның мемлекетке қаншалықты байланысы барына
ешқандай қатысы жоқ. Бұл құқықтар әрбір адамның бөлінбес құқығы, ол құқық
оған туылған кезінен бастап тиісті болады. Адамның жеке құқығы болып
есептелетін құқықтарға адамның табиғи құқығы жатады. Бұл құқық адамның жеке
басы өмірімен байланысты көрінеді. Жеке құқықтар мен бостандықтарға мыналар
жатады:
- Әркімнің өмір сүру құқығы (15 бап);
- Жеке басының бостандығы құқығы (16 бап);
- Әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалуына құқығы
(13 бап);
- Адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмаушылық құқығы (17 бап);
- Әркімнің жеке өміріне қол сұғылмауына, өзінің және отбасының құпиясы
болуына, ар-намысы мен абыройлы атының қорғалуына құқығы (18 бап);
- Әркімнің өзінің жеке салымдары мен жинаған қаражатының, жазысқан
хаттарының, телефон арқылы сөйлескен сөздерінің, почта, телеграф арқылы
және басқа жолдармен алысқан хабарларының құпиялылығы сақталуына құқығы
(18-бап 2-тармақ);
- Әркім өзінің қай ұлтқа, қай партияға және қай дінге жататынын өзі
анықтауға және оны көрсету-көрсетпеуге хақылы (19-бап 1-тармақ);
- Әркімнің ана тілімен төл мәдениетін пайдалануға, қарым-қатынас, тәрбие,
оқу және шығармашылық тілін еркін таңдап алуға құқығы (19-бап 2-тармақ);
- Әркімнің заң жүзінде тиым салынбаған кез келген тәсілмен еркін ақпарат
алуға және таратуға құқығы бар (20-бап 2-тармақ);
- Қазақстан Республикасы аумағында заңды түрде жүрген әрбір адам, заңда
көрсетілгеннен басқа реттерде, оның аумағында еркін жүріп-тұруға және
тұрғылықты мекенді өз қалауынша таңдап алу құқығы (21-бап 1-тармақ);
- Әркімнің Республикадан тыс жерлерге кетуіне құқығы бар. Республика
азаматтарының Республикаға кедергісіз қайтып оралуына құқығы бар (21-бап 2-
тармақ);
- Әркімнің ар-ождан бостандығына құқығы бар (22-бап).
2. Адам мен азаматтың негізгі құқығы мен бостандығының ерекше тобын
әлеуметтік-экономикалық құқықтар құрайды. Экономикалық құқық пен бостандық
адамға өзінің материалдық өндіріс және бөлініс саласындағы өз мүліктерін
жүзеге асыру үшін қажет. Әлеуметтік құқық пен бостандық адамның рухани және
басқа да қоғамдық қажеттерін өтеуге қызмет етеді. Оларға:
- Әркімнің еңбек ету бостандығына, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдауына
құқығы бар (24 бап 1-тармақ);
- Әркімнің қауіпсіздік пен тазалық талаптарына сай еңбек ету жағдайына,
еңбегі үшін нендей бір кемсітусіз сыйақы алуына, сондай-ақ жұмыссыздықтан
әлеуметтік қорғалуға құқығы бар (24-бап 2-тармақ);
- Әркімнің тынығуға құқығы бар (24-бап 4-тармақ);
- Жеке меншік құқығы (26 бап);
- Әркімнің кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне, өз мүлкін кез келген заңды
кәсіпкерлік қызмет үшін еркін пайдалануға құқығы бар.(26 бап, 4-тармақ);
- Балаларына қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу құқығы (27 бап);
- Қазақстан Республикасы азаматтарының денсаулығын сақтауға құқығы бар (29
бап);
- Білім алу құқығы (30 бап).
3. Саяси құқықтар мен бостандықтар – бұл тек мемлекеттің азаматтарына
берілетін және оларға елдің қоғамдық және саяси өміріне қатысуға мүмкіндік
беретін конституциялық құқықтар мен бостандықтардың бір тобы.
Саяси құқықтар мен еркіндіктер мемлекет азаматтығын алумен тығыз
байланысты болады. Оған жататындар:
-Қазақстан Республикасы Азаматтарының бірлесу бостандығына құқығы бар (23
бап);
- Қазақстан Республикасы азаматтары бейбіт әрі қарусыз жиналуға,
жиналыстар, митингілер мен демонастрациялар, шерулер өткізуге және
тосқауылдарға тұруға хақылы. (32 бап);
- Қазақстан Республикасы азаматтарының тікелей және өз өкілдері арқылы
мемлекет ісін басқаруға қатысуға, мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-
өзі басқару органдарына тікелей өзі жүгінуге, сондай-ақ жеке және ұжымдық
өтініштер жолдауға құқығы бар (33- бап 1-тармақ);
- Республика азаматтарының мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін өзі
басқару органдарына сайлауға және оларға сайлануға, сондай-ақ республикалық
референдумға қатысуға құқығы бар (33-бап 2-тармақ);
- Республика азаматтарының мемлекеттік қызметке кіруге тең құқығы бар (33-
бап 4-тармақ).
Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының дербес мәні болғанымен
(оны азаматтар өз қалауымен пайдаланулары мүмкін), оларды азаматтардың
міндеттерінен бөлек қарастыруға болмайды. Әр адамның басқа адамдардың
алдында, қоғамның алдында, мемлекеттің алдында белгілі бір міндеттері бар.
Азаматтарға көптеген құқықтық міндеттер жүктеледі. Оларды
Конституцияда көзделген міндеттерге және конституциялық заңдарда көзделген
міндеттерге бөлуге болады. Конституциялық міндеттер басты міндеттер болып
табылады. Оған мыналар жатады:
Конституция мен заңдарды сақтау (34-бап). Конституция – Қазақстан
мемлекетінің негізгі заңы, ол халықтың еркін білдіреді, мемлекеттің
құқықтық негізін, азаматтардың құқықтық жағдайларын белгілейді. Конституция
– мемлекеттің егемендігі мен тәуелсіздігін бекітетін ең маңызды мемлекеттік
акт. Сондықтан қоғамда қандай орын алса да, қандай лауазымды қызметті
атқарса да Қазақстан Республикасының Конституциясын құрметтеу және оны
мүлтіксіз сақтау әр азаматтың қасиетті міндеті болып табылады.
Республиканың заңдарын сақтау азаматтардың конституциялық міндеті болып
табылады. Сақтау дегеніміз бір жағынан, заң талаптарын бұзбау, екінші
жағынан, жүктелген міндетті орындау;
- Азаматтардың тағы бір конституциялық міндеті – басқа адамдардың
құқықтарын, бостандықтарын, ар-намысы мен қадір-қасиетін құрметтеу (34-
бап). Азаматтарға осындай міндет жүктей отырып, Конституция ең жоғарғы
құндылық ретінде азаматтардың құқықтарына, бостандықтарына, ар-намысына,
қадір-қасиетіне айрықша мән береді;
- Салықтар мен алымдар төлеу міндеті (35-бап). Мемлекеттің, барлық
адамдардың, мемлекет қаржыландыратын ұйымдар мен мекемелердің өмір сүруінің
маңызды құралы салықтар мен алымдар болып табылады. Салықты төлемегені үшін
кінәлілер жауаптылыққа тартылады;
- Меншікті дұрыс пайдалану (26-бап). Қазақстан қоғамының экономикалық
негізін меншіктің екі түрі: мемлекеттік және жеке меншік құрайды. Меншік
иесі өз мүлкін пайдалануға құқылы. Бірақ меншікті пайдалану қоғам
шеңберінде, адамдар арасында жүргізілуі және оларға, олардың заңды
мүдделеріне зиян келтірмеуі тиіс;
- Қазақстан Республикасын қорғау (36-бап) – Республика азаматының
конституциялық қасиетті борышы. Барлық азаматтар өздерінің әскери борышын
өтеуге міндетті. Әскери міндетін өтеу - әр азаматтың Отан алдындағы
қасиетті борышы. Қазақстан мемлекеті – ұлтына, жынысына, діни сеніміне,
әлеуметтік жағдайына т.б. қарамастан олардың Отаны;
- Кәмелетке толған еңбекке қабілетті балалар еңбекке жарамсыз ата-анасына
қамқорлық жасауға міндетті (27-бап 3-тармақ);
- Қазақстан Республикасы азаматтары орта білім алуға міндетті (30-бап);
- Әркім Республиканың мемлекеттік нышандарын құрметтеуге міндетті. (34-бап
2-тармақ);
- Қазақстан Республикасы азаматтары тарихи және мәдени мұралардың
сақталуына қамқорлық жасауға, тарих пен мәдениет ескерткіштерін қорғауға
міндетті (37 бап);
- Қазақстан Республикасының азаматтары табиғатты сақтауға және табиғат
байлықтарына ұқыпты қарауға міндетті. (38-бап);
Бақылау сұрақтары:
1. Конституциялық құқық дегеніміз не?
2. Конституциялық құқықтың пәнін қандай қатынастар құрайды?
3. Конституциялық құқықтық қатынастар дегеніміз не?
4. Конституциялық құқықтық қатынастардың субъектілеріне кімдер жатады?
5. Конституциялық құқықтық қатынастардың объектілеріне нелер жатады?
6. Конституциялық құқықтық нормалар дегеніміз не?
7. Конституциялық құқықтық институттар дегеніміз не?
8. Конституция қандай заңдық қасиеттерге ие?
9. Құқықтық мемлекет нені білдіреді?
10. Демократиялық мемлекет нені білдіреді?
11. Зайырлы мемлекет дегеніміз қандай мемлекет?
12. Әлеуметтік мемлекет дегеніміз қандай мемлекет?
13. Жеке құқықтар мен бостандықтарды атаңыз.
14. Әлеуметтік экономикалық құқықтар мен бостандықтарды атаңыз.
15. Саяси құқықтар мен бостандықтарды атаңыз.
16. Адам және азаматтың міндеттерін атаңыз.
3-тақырып
ӘКІМШІЛІК ҚҰҚЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Әкімшілік құқық түсінігі, пәні, қайнар көздері және әкімшілік құқық
бұзушылық, оның құрамы.
2. ҚР азаматының әкімшілік – құқықтық мәртебесі.
3. Атқарушы билік және мемлекеттік қызмет.
Әкімшілік құқық – бұл қоғамдық қатынастардың ерекше тобын реттеуге
арналған ҚР құқықтық жүйесінің саласы.
Әкімшілік құқықтың пәні - бұл мемлекеттік басқару сферасында
туындайтын, дамитын және тоқтатылатын қоғамдық қатынастар.
Әкімшілік құқықтың пәніне мына қатынастарды жатқызуға болады:
1)Атқарушы билік органдарының ұйымымен байланысты;
2) Басқаруда атқарушы билік органдарының әкімшілік – биліктік
өкілеттіліктерді жүзеге асыру барысында және азаматтармен, мемлекеттік
және мемлекеттік емес ұйымдармен өзара әрекеттерінде туындайтын;
3) Әкімшілік құқық бұзушылықтарды істегені үшін туындайтын
қатынастар.
Әкімшілік құқық үшін тән құқықтық реттеу әдістері:
1) Билік әдісі – бағындыру, немесе тура бұйыру әдісі ( қатынастар
әкімшілік құқықтың шегінде біреуінің екіншісіне бағынуына тұрғызылады);
2) Ұсыну әдісі (басқару субъектісінің ұсыныстары егерде оны
басқару екінші қатысушысы қабылдаған жағдайда заңды күшке ие болады)
3) Келісу әдісі (өзара бағыныштылықта болмайтын қатысушылар
арасында)
4) Теңдік әдісі (мемлекеттік механизмнің бір деңгейінде тұратын
субъектілер әкімшілік келісімшарт түрінде бірлескен әрекеттерді
қабылдайды)
Әкімшілік құқықтың жүйесі - бұл салаларды құрайтын салашықтарға
жиыстырылған топтар – құқықтық институттар бойынша бөлінген құқық
нормаларының ғылыми – ұйымдастырылған жиынтығы – біртұтас нормативті
құрылым.
Әкімшілік құқықтың қайнар көздері – бұл басқару қатынастарының
субъектілерінің мінез–құлық ережелері көрсетілген және бекітілген
мемлекеттік билік ресми түрде мақұлдаған нысандар.
Құқықтың қайнар көзі болып табылуы үшін әрбір осындай нысанда
бірқатар мынадай белгілер болуы қажет:
1) Субъектілердің белгілі бір категориялары орындау үшін міндетті
бір немесе бірнеше мінез – құлық ережелері (құқық нормалары) болуы қажет.
2) Осындай болуы үшін мемлекеттік билік ресми түрде мақұлдауы
қажет.
Әкімшілік құқықтың басқа құқық салаларымен арақатынасы - әкімшілік
құқық бірыңғай жүйенің құрамды бөлігі бола отырып құқық салаларының
барлығымен өте тығыз байланысты.
ҚР Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодексінің 28-бабына сәйкес
әкімшілік құқық бұзушылық – бұл мемлекеттік немесе қоғамдық тәртіпке,
белгіленген басқару тәртібіне қол сұғатын, құқыққа қайшы, кінәлі әрекет
немесе әрекетсіздігі, сол үшін заңнамада әкімшілік жауаптылық
қарастырылған.
Әкімшілік құқық бұзушылық ерікті мінез–құлық актісі – іс-қимыл болып
табылады және мінез–құлықтың екі аспектісінен тұрады: әрекет немесе
әрекетсіздік. Әрекет - бұл міндеттерді, заңды талаптарды белсенді
орындамау, сонымен қатар тиым салушылықты бұзу (мысалы, егінді улау немесе
ауыл шаруашылық дақылдарын жою, көкнәр немесе сораны заңсыз егу және
өсіру). Әрекетсіздік - бұл міндеттемелерді бәсең орындамау, мысалы,
мемлекеттік статистикалық байқауды жүргізуден бас тарту, өндіріс
қалдықтарын көму бойынша және ағынды суларды төгудің талаптарын орындамау.
Әкімшілік құқық бұзушылықты жасау әкімшілік жауаптылықтың, тұлғаға
әкімшілік жаза қолданудың фактілік негізі болып табылады (нормативті
негізі – құқық нормасы, соған сәйкес әкімшілік жауаптылық белгіленеді және
қолданылады).
Әкімшілік құқық бұзушылықтың негізгі белгілері:
1) қоғамдық қауіптілік - бұл іс-әрекеттің қоғамның, мемлекеттің,
азаматтардың мүдделеріне зиян келтіруі, мысалы, ұсақ бұзақылық, мас
күйінде көлік құралдарын басқару;
2) құқыққа қайшылық – құқық нормасын бұзатын іс-әрекеттерді жасауы;
3) кінәлілік – бұл ерікті, саналы іс-әрекет. Кінә тұлғаның істеген ісіне
және оның салдарына психикалық қатысын білдіреді. Іс-әрекетті құқық
бұзушылық деп деп тану үшін оның ерік-жігерлік және саналы көрініс
екендігін анықтау қажет, яғни саналы ойлайтын адамның психикалық қызметінің
нәтижесі екендігін анықтау қажет;
4) жазаланушылық – бұл іс-әрекет әкімшілік құқық бұзушылық деп танылады,
егерде оны істегені үшін заңнамада әкімшілік жауаптылық қарастырылған
болса;
5) жаппай өріс алуы (массовость) - бұл егерде қандайда болмасын іс-
әрекетті істеудің таралуы, жаппай өріс алуы қоғамдық қатынастарға қауіп
төндірсе, заң шығарушы осы қатынастарға қорғалатын мәртебе беруге мәжбүр,
заңнамалық түрде мінез-құлық ережесін бекітуге және оны бұзғаны үшін
жауапкершілік белгілеуге мәжбүр болады.
Әкімшілік құқық бұзушылықтың құрамы - бұл әкімшілік жауапкершілікке
тартатындай жеткілікті белгілердің (элементтердің) жиынтығы.
ҚР азаматының әкімшілік – құқықтық мәртебесі – ҚР Конституциясымен
және қолданылып жүрген заңнамамен белгіленген азаматтың жалпы құқықтық
мәртебесінің маңызды және құрамды бөлігі болып табылады.
Әкімшілік құқық сферасындағы азаматтардың құқықтары мен бостандықтары
негізінен конституциялық құқықтары мен бостандықтарынан туындайды және
көптеген заңдарда және заң күшіндегі актілерде нақтыланады.
Азаматтардың құқықтарының кепілдіктерін экономикалық, саяси және
ұйымдық – құқықтық деп бөлуге болады.
Ұйымдық – құқықтық кепілдіктерге соттық және соттан тыс
кепілдіктер жатады.
Шағымның екі түрі болады: әкімшілік және соттық. Әрқайсысы өз
кезегінде жалпы және арнайы болуы мүмкін.
Жалпы әкімшілік шағым жасауға құқық ҚР Президентінің 1995ж. 19
маусымдағы “Азаматтардың шағымдарын қарау тәртібі туралы” заңды күші бар
Жарлығымен реттеледі, соған сәйкес шағым азаматтардың шағымдануларының
бір түрі болып табьлады (өтініш, арыздарымен, ұсыныстары мен сұрауларымен
қатар) және олардың құқықтарын бұзу фактісімен байланысты.
Шетел азаматтарының және азаматтығы жоқ тұлғалардың әкімшілік –
құқықтық мәртебесінің ерекшеліктері:
- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz