Коммерциялық банктердің несиелік потенциалы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТІҢ НЕСИЕЛІК ҚЫЗМЕТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1. Несие: оның мәні, мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2. Коммерциялық банктердің несиелік операциясына сипаттама ... ...13
1.3. Қарыз пайызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
2. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТІҢ НЕСИЕЛІК ПОТЕНЦИАЛЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
2.1. Коммерциялық банктердің несиелік потенциалына сипаттама ... ... ..47
2.2. Қазақстан Республикасындағы несиелік потенциалының дамуын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
2.3. Несиелік потенциалды талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
3. КОММЕРЦИАЛЫҚ БАНКТІҢ НЕСИЕЛІК ПОТЕНЦИАЛЫН АРТТЫРУДЫҢ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..81
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .90
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..93
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТІҢ НЕСИЕЛІК ҚЫЗМЕТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1. Несие: оның мәні, мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2. Коммерциялық банктердің несиелік операциясына сипаттама ... ...13
1.3. Қарыз пайызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
2. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТІҢ НЕСИЕЛІК ПОТЕНЦИАЛЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
2.1. Коммерциялық банктердің несиелік потенциалына сипаттама ... ... ..47
2.2. Қазақстан Республикасындағы несиелік потенциалының дамуын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
2.3. Несиелік потенциалды талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
3. КОММЕРЦИАЛЫҚ БАНКТІҢ НЕСИЕЛІК ПОТЕНЦИАЛЫН АРТТЫРУДЫҢ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..81
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .90
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..93
КІРІСПЕ
Нарықтық экономикада банктердің ресурстық потенциалын өсіру маңызды мәселе болып табылады. Ерекше несиелік ресурс болып эмиссионық ресурс. Оның несиелік ресурс ретінде құралуы және пайдалану мүмкіндігі келесімен байланысты. Тұрғындардың қолма-қол ақшалай түрде алатын табыстары бірден жұмсалмайды, сондықтан банктың кассаларынан берілетін қолма-қол ақшалардың осы кассаларға келіп түсетін түсімдерде бір жыл ішінде артық болуы тұрғындардың өз табыстарының бөлігін жұмсамай-ақ банк тұлғасында мемлекеттік несиелеуге беріледі.
Коммерциялық банктерде меншіктік капиталды қалыптастыру банк қызметінің алдындағы бірінші міндеті. Меншікті капитал бәрінен бұрын қаржылық ресурстардың көзі. Ол құрылтайшылар банк қызметінің бастапқы сатысында бірқатар бірінші кезекті шығындарды жүзеге асырған кезде қажет.
Сонымен бірге банктер мен ақша қаражаттарын тырту үшін шығарылатын комуналдық облигациялар әртүрлі мемлекеттік заңды тұлғаларға қарыздар бойынша талаптардың қамтамасыз етілуі болады. Бұл бағалы қағаздар қатаң өсім ақылы және әдетте оның 25 жылға дейінгі мерзімде шығарылады.
Коммерциялық банктер бағалы қағаздарды нарықта сата отырып, қайта сатып алу операциясын (репо) жасайды. Бұл банктердің өтімділігін реттеу үшін ақша нарығында қаражаттарды қысқа мерзімді жұмылдыру үшін өте икемді және ыңғайлы тәсілі.
Несиелік ресурстардың анағұрлым тұрақты бөлігі депозитті қаражаттар болып табылады. Олар әртүрлі белгілер бойынша жіктеледі.
Депозиттің тұрақты бөлігінің көбеюі банктің өтімді активтерге мұқтаждығын азайтады.
Депозиттердің сапалығы тұрақты бөлігі неғұрлым көп болса, банктің өтімділігі соғұрлы жоғары болады.
Несиелік ресурстар – ақшалай қаражаттардың бір формасы. Демек, біздің көзқарамызша экономикалық белгісі бойынша анағұрлым дұрысы несиелік ресурстардың қайтарымдылық негізде уақытшща пайдаланылатын ақшалай қаражаттардың бөліктері ретінде айқындалуы болып табылады.
Несиелік ресурстар – банктік жүйенің арнайы несиелеу үшін арналған қаражаттар жиынтығынан тұрады.
Несиелік ресурстар пассивтік операциялар нәтижесінде құралады. Пассивтік операциялар көмегімен банктер нарықтан несиелік ресурстарды сатып алады.
Банкаралық займдар – банктің ресурстық потенциалының тұрақтылығын қолдау үшін ресурстарды қалыптастырудың маңызды көзі. Банкаралық несиелеу банктің тиімділік тенденциясын қолдау мақсатында жүзеге асырылады және негізінен қысқа мерзімді сипатта болады.
Банкаралық займдар ерекшелігі мынада: біріншіден, банкаралық ресурстар банкаралық ақша нарығынан тартылады, екіншіден, банкаралық несиелерді тарту клирингтік орталықтағы корреспондеттік шоттардың ақшалай қаражаттарының қалдықтары шегінде жүзеге асырылады.
Банкаралық ақша нарығында несиелік қаражаттар жетіспеген жағдайда коммерциялық банк Ұлттық банктен қысқа мерзімді несие алады. Әдетте бұл несиелік қаражаттар басқа ресурстарға қарағанда қымбат болып келеді.
Қазіргі банктердегі несиелеу жүйесінің басты ерекшелігі тек қана тартылған және меншікті қаражаттарға ғана байланысты емес сол сияқты клиенттерді несиелеуді жүзеге асыратын коммерциялық банктер үшін Ұлттық банк бекіткен нормаларға және пруденциялық нормативтерге байланысты келеді.
Мысалы, ҚР ҰБ орталық резервтерге міндетті төлемдер аудару үшін нормасын белгілейді. Сол сияқты басқа да нормативтер, оның ішінде коммерциялық банкте құрылатын төменгі ақшалай резервтер түрінде, ең ірі несиелер көлеміне байланысты шектеу, банк балансының өтімділігінің параметрлері сияқты банктің міндеттемелерін өтімді қаражаттар резервімен салыстыра өлшеу арқылы белгіленетін формалардағы нормативтері.
Нарықтық экономикада банктердің ресурстық потенциалын өсіру маңызды мәселе болып табылады. Ерекше несиелік ресурс болып эмиссионық ресурс. Оның несиелік ресурс ретінде құралуы және пайдалану мүмкіндігі келесімен байланысты. Тұрғындардың қолма-қол ақшалай түрде алатын табыстары бірден жұмсалмайды, сондықтан банктың кассаларынан берілетін қолма-қол ақшалардың осы кассаларға келіп түсетін түсімдерде бір жыл ішінде артық болуы тұрғындардың өз табыстарының бөлігін жұмсамай-ақ банк тұлғасында мемлекеттік несиелеуге беріледі.
Коммерциялық банктерде меншіктік капиталды қалыптастыру банк қызметінің алдындағы бірінші міндеті. Меншікті капитал бәрінен бұрын қаржылық ресурстардың көзі. Ол құрылтайшылар банк қызметінің бастапқы сатысында бірқатар бірінші кезекті шығындарды жүзеге асырған кезде қажет.
Сонымен бірге банктер мен ақша қаражаттарын тырту үшін шығарылатын комуналдық облигациялар әртүрлі мемлекеттік заңды тұлғаларға қарыздар бойынша талаптардың қамтамасыз етілуі болады. Бұл бағалы қағаздар қатаң өсім ақылы және әдетте оның 25 жылға дейінгі мерзімде шығарылады.
Коммерциялық банктер бағалы қағаздарды нарықта сата отырып, қайта сатып алу операциясын (репо) жасайды. Бұл банктердің өтімділігін реттеу үшін ақша нарығында қаражаттарды қысқа мерзімді жұмылдыру үшін өте икемді және ыңғайлы тәсілі.
Несиелік ресурстардың анағұрлым тұрақты бөлігі депозитті қаражаттар болып табылады. Олар әртүрлі белгілер бойынша жіктеледі.
Депозиттің тұрақты бөлігінің көбеюі банктің өтімді активтерге мұқтаждығын азайтады.
Депозиттердің сапалығы тұрақты бөлігі неғұрлым көп болса, банктің өтімділігі соғұрлы жоғары болады.
Несиелік ресурстар – ақшалай қаражаттардың бір формасы. Демек, біздің көзқарамызша экономикалық белгісі бойынша анағұрлым дұрысы несиелік ресурстардың қайтарымдылық негізде уақытшща пайдаланылатын ақшалай қаражаттардың бөліктері ретінде айқындалуы болып табылады.
Несиелік ресурстар – банктік жүйенің арнайы несиелеу үшін арналған қаражаттар жиынтығынан тұрады.
Несиелік ресурстар пассивтік операциялар нәтижесінде құралады. Пассивтік операциялар көмегімен банктер нарықтан несиелік ресурстарды сатып алады.
Банкаралық займдар – банктің ресурстық потенциалының тұрақтылығын қолдау үшін ресурстарды қалыптастырудың маңызды көзі. Банкаралық несиелеу банктің тиімділік тенденциясын қолдау мақсатында жүзеге асырылады және негізінен қысқа мерзімді сипатта болады.
Банкаралық займдар ерекшелігі мынада: біріншіден, банкаралық ресурстар банкаралық ақша нарығынан тартылады, екіншіден, банкаралық несиелерді тарту клирингтік орталықтағы корреспондеттік шоттардың ақшалай қаражаттарының қалдықтары шегінде жүзеге асырылады.
Банкаралық ақша нарығында несиелік қаражаттар жетіспеген жағдайда коммерциялық банк Ұлттық банктен қысқа мерзімді несие алады. Әдетте бұл несиелік қаражаттар басқа ресурстарға қарағанда қымбат болып келеді.
Қазіргі банктердегі несиелеу жүйесінің басты ерекшелігі тек қана тартылған және меншікті қаражаттарға ғана байланысты емес сол сияқты клиенттерді несиелеуді жүзеге асыратын коммерциялық банктер үшін Ұлттық банк бекіткен нормаларға және пруденциялық нормативтерге байланысты келеді.
Мысалы, ҚР ҰБ орталық резервтерге міндетті төлемдер аудару үшін нормасын белгілейді. Сол сияқты басқа да нормативтер, оның ішінде коммерциялық банкте құрылатын төменгі ақшалай резервтер түрінде, ең ірі несиелер көлеміне байланысты шектеу, банк балансының өтімділігінің параметрлері сияқты банктің міндеттемелерін өтімді қаражаттар резервімен салыстыра өлшеу арқылы белгіленетін формалардағы нормативтері.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Р.С. Сейтқасымова. Ақша, несие, банктер. Алматы: Ғылым, 2001
2. С.Б. Мақыш. Коммерциялық банктердің операциялары. Алматы: Ғылым, 2002
3. Каренов Р.С. Кадровый менеджмент. – Алматы: Ғылым, 1998
4. Нақыпова Г.Н. Қызмет маркетингі. Оқу құралы. Қарағанды. 2002
5. Маркетинг: учебник. / А.Н Романов, Ю.Ю. Кормогов и др. Под ред. А.Н. Романова. – М.: Банки и биржи, ЮНИТИ, 1996
6. Рыночная экономика: 200 терминов. / Под общ. ред. Г.Я. Кипермана. – М.: Политиздат, 1996
7. Севрук В.Т. Банковский маркетинг. – М.: Дело. ЛТД, 1994
8. Каренов Р.С. Терминология рыночной экономики и бизнеса. – Алматы: Ғылым, 1994
9. Искакова З.Д., Абдильманова Н.Р. Банковская система и ее правовые основы. – Караганды, 1997
10. Современный маркетинг. / В.Е. Хруцкий, И.В. Корнеева, Е.А. Автухова. – М.: Финансы и статистика, 1991
11. Деньги, кредит, банки. / Под ред. Лаврушина О.И. М.: Финансы и статистика, 2000
12. Антонов Н.Г., Пессель М.А. Денежное обращение, кредит и банки. М., АО «Финстатинформ», 1995
13. Ямпольский М.М. Особенности деятельности коммерческого банка // Деньги и кредит, 1994. № 2
14. Сафонов А. А. Экономическая природа и сущность ресурсов коммерческих банков. // Банки Казахстана, 2002, № 11
15. Усоскин В.М. Рейтинговая оценка деятельности коммерческих банков. // Банки Казахстана, 2000, № 6
16. Полищук А.И. Кредитная система: научные и «человеческие» суждения // Бизнес и банки, 2002, № 18
17. Туран-Алем-Банк балансы // Егеменді Қазақстан, 2003, № 6
18. Б. Көшенова. Ақша, қаржы, несие. – Алматы, 2000
19. Л.С. Гальперин. Управление активами и пассивами банка. // Банки Казахстана, 2003, № 6
20. Леусский А.И. Механизм формирования ресурсов в коммерческих банков. // Банки Казахстана, 2003, № 11
21. Сейдахметов Ф.Б. Ликвидность коммерческих банков. // Банки Казахстана, 2003, № 9
22. Аменова С.С. Информационные технологии как фактор развития мирового финансового рынка. // Деньги, кредит, 2001, № 1
23. Екінші деңгейдегі банктердің берген кредиттеріжәне сыйақы ставкалары. // Статистикалық бюллетень,2003, № 4
24. Антонов Н.Г. Кредитные операции коммерческих банков. // Финансы и кредит, 2003, № 1
25. Н.Г. Антонов, М.А. Пессель “Денежное обращение, кредит и банки”. “Финстатинформ” Москва 1995.
26. Э.Дж.Долан "Деньги, банки и денежно-кредитная политика" "Санкт-Петербург Оркестр", С-Пб, 1994 г.
1. Р.С. Сейтқасымова. Ақша, несие, банктер. Алматы: Ғылым, 2001
2. С.Б. Мақыш. Коммерциялық банктердің операциялары. Алматы: Ғылым, 2002
3. Каренов Р.С. Кадровый менеджмент. – Алматы: Ғылым, 1998
4. Нақыпова Г.Н. Қызмет маркетингі. Оқу құралы. Қарағанды. 2002
5. Маркетинг: учебник. / А.Н Романов, Ю.Ю. Кормогов и др. Под ред. А.Н. Романова. – М.: Банки и биржи, ЮНИТИ, 1996
6. Рыночная экономика: 200 терминов. / Под общ. ред. Г.Я. Кипермана. – М.: Политиздат, 1996
7. Севрук В.Т. Банковский маркетинг. – М.: Дело. ЛТД, 1994
8. Каренов Р.С. Терминология рыночной экономики и бизнеса. – Алматы: Ғылым, 1994
9. Искакова З.Д., Абдильманова Н.Р. Банковская система и ее правовые основы. – Караганды, 1997
10. Современный маркетинг. / В.Е. Хруцкий, И.В. Корнеева, Е.А. Автухова. – М.: Финансы и статистика, 1991
11. Деньги, кредит, банки. / Под ред. Лаврушина О.И. М.: Финансы и статистика, 2000
12. Антонов Н.Г., Пессель М.А. Денежное обращение, кредит и банки. М., АО «Финстатинформ», 1995
13. Ямпольский М.М. Особенности деятельности коммерческого банка // Деньги и кредит, 1994. № 2
14. Сафонов А. А. Экономическая природа и сущность ресурсов коммерческих банков. // Банки Казахстана, 2002, № 11
15. Усоскин В.М. Рейтинговая оценка деятельности коммерческих банков. // Банки Казахстана, 2000, № 6
16. Полищук А.И. Кредитная система: научные и «человеческие» суждения // Бизнес и банки, 2002, № 18
17. Туран-Алем-Банк балансы // Егеменді Қазақстан, 2003, № 6
18. Б. Көшенова. Ақша, қаржы, несие. – Алматы, 2000
19. Л.С. Гальперин. Управление активами и пассивами банка. // Банки Казахстана, 2003, № 6
20. Леусский А.И. Механизм формирования ресурсов в коммерческих банков. // Банки Казахстана, 2003, № 11
21. Сейдахметов Ф.Б. Ликвидность коммерческих банков. // Банки Казахстана, 2003, № 9
22. Аменова С.С. Информационные технологии как фактор развития мирового финансового рынка. // Деньги, кредит, 2001, № 1
23. Екінші деңгейдегі банктердің берген кредиттеріжәне сыйақы ставкалары. // Статистикалық бюллетень,2003, № 4
24. Антонов Н.Г. Кредитные операции коммерческих банков. // Финансы и кредит, 2003, № 1
25. Н.Г. Антонов, М.А. Пессель “Денежное обращение, кредит и банки”. “Финстатинформ” Москва 1995.
26. Э.Дж.Долан "Деньги, банки и денежно-кредитная политика" "Санкт-Петербург Оркестр", С-Пб, 1994 г.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕЛІК ПОТЕНЦИАЛЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТІҢ НЕСИЕЛІК ҚЫЗМЕТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ..6
1. Несие: оның мәні,
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .6
2. Коммерциялық банктердің несиелік операциясына сипаттама ... ...13
3. Қарыз
пайызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .44
2. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТІҢ НЕСИЕЛІК ПОТЕНЦИАЛЫН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
2.1. Коммерциялық банктердің несиелік потенциалына
сипаттама ... ... ..47
2.2. Қазақстан Республикасындағы несиелік потенциалының дамуын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
2.3. Несиелік потенциалды
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
64
3. КОММЕРЦИАЛЫҚ БАНКТІҢ НЕСИЕЛІК ПОТЕНЦИАЛЫН АРТТЫРУДЫҢ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ..81
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... 90
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...93
КІРІСПЕ
Нарықтық экономикада банктердің ресурстық потенциалын өсіру маңызды
мәселе болып табылады. Ерекше несиелік ресурс болып эмиссионық ресурс. Оның
несиелік ресурс ретінде құралуы және пайдалану мүмкіндігі келесімен
байланысты. Тұрғындардың қолма-қол ақшалай түрде алатын табыстары бірден
жұмсалмайды, сондықтан банктың кассаларынан берілетін қолма-қол ақшалардың
осы кассаларға келіп түсетін түсімдерде бір жыл ішінде артық болуы
тұрғындардың өз табыстарының бөлігін жұмсамай-ақ банк тұлғасында
мемлекеттік несиелеуге беріледі.
Коммерциялық банктерде меншіктік капиталды қалыптастыру банк
қызметінің алдындағы бірінші міндеті. Меншікті капитал бәрінен бұрын
қаржылық ресурстардың көзі. Ол құрылтайшылар банк қызметінің бастапқы
сатысында бірқатар бірінші кезекті шығындарды жүзеге асырған кезде қажет.
Сонымен бірге банктер мен ақша қаражаттарын тырту үшін шығарылатын
комуналдық облигациялар әртүрлі мемлекеттік заңды тұлғаларға қарыздар
бойынша талаптардың қамтамасыз етілуі болады. Бұл бағалы қағаздар қатаң
өсім ақылы және әдетте оның 25 жылға дейінгі мерзімде шығарылады.
Коммерциялық банктер бағалы қағаздарды нарықта сата отырып, қайта
сатып алу операциясын (репо) жасайды. Бұл банктердің өтімділігін реттеу
үшін ақша нарығында қаражаттарды қысқа мерзімді жұмылдыру үшін өте икемді
және ыңғайлы тәсілі.
Несиелік ресурстардың анағұрлым тұрақты бөлігі депозитті қаражаттар
болып табылады. Олар әртүрлі белгілер бойынша жіктеледі.
Депозиттің тұрақты бөлігінің көбеюі банктің өтімді активтерге
мұқтаждығын азайтады.
Депозиттердің сапалығы тұрақты бөлігі неғұрлым көп болса, банктің
өтімділігі соғұрлы жоғары болады.
Несиелік ресурстар – ақшалай қаражаттардың бір формасы. Демек, біздің
көзқарамызша экономикалық белгісі бойынша анағұрлым дұрысы несиелік
ресурстардың қайтарымдылық негізде уақытшща пайдаланылатын ақшалай
қаражаттардың бөліктері ретінде айқындалуы болып табылады.
Несиелік ресурстар – банктік жүйенің арнайы несиелеу үшін арналған
қаражаттар жиынтығынан тұрады.
Несиелік ресурстар пассивтік операциялар нәтижесінде құралады.
Пассивтік операциялар көмегімен банктер нарықтан несиелік ресурстарды сатып
алады.
Банкаралық займдар – банктің ресурстық потенциалының тұрақтылығын
қолдау үшін ресурстарды қалыптастырудың маңызды көзі. Банкаралық несиелеу
банктің тиімділік тенденциясын қолдау мақсатында жүзеге асырылады және
негізінен қысқа мерзімді сипатта болады.
Банкаралық займдар ерекшелігі мынада: біріншіден, банкаралық ресурстар
банкаралық ақша нарығынан тартылады, екіншіден, банкаралық несиелерді тарту
клирингтік орталықтағы корреспондеттік шоттардың ақшалай қаражаттарының
қалдықтары шегінде жүзеге асырылады.
Банкаралық ақша нарығында несиелік қаражаттар жетіспеген жағдайда
коммерциялық банк Ұлттық банктен қысқа мерзімді несие алады. Әдетте бұл
несиелік қаражаттар басқа ресурстарға қарағанда қымбат болып келеді.
Қазіргі банктердегі несиелеу жүйесінің басты ерекшелігі тек қана
тартылған және меншікті қаражаттарға ғана байланысты емес сол сияқты
клиенттерді несиелеуді жүзеге асыратын коммерциялық банктер үшін Ұлттық
банк бекіткен нормаларға және пруденциялық нормативтерге байланысты келеді.
Мысалы, ҚР ҰБ орталық резервтерге міндетті төлемдер аудару үшін
нормасын белгілейді. Сол сияқты басқа да нормативтер, оның ішінде
коммерциялық банкте құрылатын төменгі ақшалай резервтер түрінде, ең ірі
несиелер көлеміне байланысты шектеу, банк балансының өтімділігінің
параметрлері сияқты банктің міндеттемелерін өтімді қаражаттар резервімен
салыстыра өлшеу арқылы белгіленетін формалардағы нормативтері.
Коммерциялық банктер өз клиенттерінің ақшаларын сақтауға әртүрлі
депозит түрлерін ұсынады. Олар талап ету депозиттері, мерзімді депозиттер
және жинақтық депозиттер.
Несиелік ресурстар депозит емес көздерден құралады. Оларға жататындар
банкаралық нарықтан займдар алу, бағалы қағаздарды сата отырып, кейін қайта
сатып алу (репо), вексельдерді есепке алу және Орталық банктен ссуда алу,
банктік акцептерді сату, бағалы қағаздарды шығару, обли.ацияларды шығару,
евродоллар нарығынан займдар алу.
Меншікті қаражаттар арқылы барлық қаражаттарға деген 10 пайызы
өтеледі. Меншікту қаражаттар арқылы қосымша капиталдар, жарғылық капитал,
негізгі қорлар, резервтер құралады.
Депозиттік және депозиттік емес пассивтер салымшыларға пайыз төлеумен,
оларға есепайырысу төлемдік қызметтер көрсетумен, оларды банктердің
шоттарында сақтандыруды ынталандыру жолымен жинақталады.
Коммерциялық банктердің несиелік операцияларда қарыздарды пайдаланғаны
үшін төленетін төлем көлемі пайыз, оны пайдалану мерзіміне қарыз алушының
төлем қабілетсіздігі тәуекелділігіне несиелік ресурстар үшін төлеміне,
объектінің сипатына, банктердің мөлшепрлемеріне т.б. факторларға тәуекелі
белгіленеді.
Қарыз пайызы экономикалық категория ретінде екі функция орындайды:
үлестіру және банктің несиелік потенциалын өсіру.
Бірінші қарыз пайызының үлестіру функциясы барлық құнның үлестірілуіне
емес, оның жаңадан құрылған құнды білдіретін бөлігімен байланысты.
Екінші функция банктің кредитор ретіндегі потенциалының ұлғаюымен және
сақталуымен байланысты. Банктің несиелік потенциалының ұлғаюы алынатын
пайыз бен төленетін пайыз арасындағы айырмашылық есебінде болады.
1. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТІҢ НЕСИЕЛІК ҚЫЗМЕТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
Несие: оның мәні, мазмұны
Қарыз мәмілесі ретінде несиені екі көзқараста қарастыруға
болады . Біріншіден , оның техникалық заңдылық белгілері көзқарасынан
, екіншіден әлеуметтік мазмұны , яғни осы келісім негізінде өсетін
және дамитын немесе онда өз көрінісін табатын өндірістік
байланыстар типін сипаттайтын белгілер тұрғысынан . Бұл екеуі бір –
бірінен бөлінгісіз , бұлар өзара байланысты және себепші . Бірақ
экономикалық талдау үшін маңыздысы қарыз мәмілесінің эканомикалық
мазмұны яғни өндірістік қатынастардың белгілі формаларымен байланысты
шаруашылық әдістері , жұмыс тәсілдері емес , өндірістік
қатынастардың өзі болып табылады .
Бұл жағдайды былайша түсіндіруге болады . Мысалы , машина
өндірісін таза техникалық тұрғыда машина өндірісінің
макроэканомикалық орта параметріне анағұрлым бейімделуін оның жұмыс
және таза техникалық тиімтілігі тұрғысынан қарастыруға болады .
Сонымен қатар , сол машина өндірісін оның әлеуметтік жағынан да
қарастыруын , яғни машина өндірісі негізінде пайда болатын және
дамитын өндірістік байланыстардың формалары мен типтері тұрғысынан ,
бұл бір жағынан оларға себепші , екінші жағынан , олар оны
анықтайды. Бірінші жағдайда біз машина өндірісін техникалық –
экономикалық категория , ал екінші жағдайда - экономикалық категория
ретінде қарастырамыз .
Несиеге қатысты осыны айтуға болады . Несиені оның техникалық –
заңдылық белгілері жағынан тауарлар айналысы процессін жүзеге
асыратын мәміленің белгілі бір типі ретінде қарастыруға болады .
Бұл жағдайда несие олардың алдында техникалық немесе құқықтық
категория ретінде танылады . Несиені құбылыстардың экономикалық
мазмұны ретіндегі көзқарас тұрғысынан қарастыруға болады . Бұл
жағдайда несие олардың алдында экономикалық ғылым категориясы ретінде
қабылданады . Несие теориясы оны техникалық - заңдылық категория
ретінде емес, қоғамдық – экономикалық категория ретінде қарастырады .
Несиені оның формальді - заңдылық белгілері жа ғынан оқып білудің
несиелік мәмілені тек меншіктің қозғалысы әдісінің ерекше түрі
ретінде түсіну үшін маңызы бар . Сондықтан несие экономикалық
категория ретінде несиелік мәміленің ерекше техникалық - заңдылық
белгілерімен сипаттала алмайды . Осылайша, несие - өндірістік
қатынастарды білдіретін экономикалық категория . Несие экономикалық
категория ғана емес , сонымен қатар тарихи категория екенін атап
өту керек. Ол өндірістік күштердің тек белгілі бір дамуында пайда
болады. Экономикалық категориялар - жалпы тарихи категориялар.
Несиенің және несиелік қатынастардың пайда болуына табиғи
негіз , тауар шаруашылығы болып табылады . Тауардың пайда болуы екі
жағдайда қатар жүреді . Біріншіден , тауар тек натуралды формасы
және құны бар болған жағдайда ғана тауар бола алады . Біріншіден
ол бір мезгілде тұтыну заты болады және олардың құны болады ;
екіншіден , қандай да бір заттар бір – біріне тауар ретіндегі
қатынаста болуы үшін оларды өндірушілер өздеріне де ортақ ерікті
әрекеті , өз меншігіндегі тауарды иелігінен шығара отырып басқа
тауарды өзіне иеленуге ықыласы бар меншік иелері ретінде бір –
біріне қарама – қарсы тұрулары қажет .
Тауардың бір тауар иесінен басқаға ауысуы нарықта айырбас
арқылы жүзеге асады . Тауар айырбасы сферасының несие үшін маңызы
зор . Оның пайда болуын ішкі тұтыну үшін өндірілген өнімдер
сферасынан емес , тауар иелері , экономикалық қатынасқа түсуге дайын
меншік иелері дербес заңды тұлға ретінде бір – біріне қарама –
қарсы тұрған айырбас сферасынан іздеу қажет .
Несие қарыз мәмілесі ретінде ежелгі әлемде де орта ғасырлық
қолөнері дамыған тауар шаруашылығында да кездеседі . Барлық кезде
біз анағұрлым жетілген , бір қарыз мәміле-сіне ездесіп отырдық ,
бірақ осы мәмілелер негізінде ұлғайып отыратын , құқықтық хатталуы
осы мәмілелер болып табылатын өндірістік қатынастардың әр түрлі
шаруашылық жүйелерінде бір - бірінен өте қатты айырмашылықтары
болады .
Несие бәрінен бұрын тауар өндірісі процессінде пайда болатын
оның негізгі өндірістік қатынастарымен анықталатын қоғамның
әлеуметтік байланыстарының белгілі бір типі . Сондықтан несие
экономикалық категория ретінде тек өндірістік қатынастар шеңберінде
ғана сипатталуы мүмкін . Бұл несиені экономикалық мазмұны көзқарасы
тұрғысынан қарастыруға қатысты . Несие әлеуметтік байланыстың белгілі
бір типі бола отырып , өндірістік қатынастар тобына жатады .
Өндірістік қатынастар өз жиынтығында қоғамдық қатынастар , қоғам
аталатындарды құрайды және сонымен қатар тарихи дамудың белгілі бір
сатысында тұрған , өзіне ерекше сипаты бар қоғамды құрайды .
Қоғамның негізгі өндірістік байланыстарына сүйенген неселік
қатынастар жекелеген тұлғалар мен кесіпорындар , кесіпорындар мен
мемлекет , мемлекет пен тұрғындар , адамдардың әлеуметтік топтарының
арасындағы тауарлар айналысы сферасында пайда болады . Айналыс
сферасы немесе тауарлар айналысы өндірістік қатынастармен анықталады
. Осылайша белгілі бір өндіріс белгілі бір тұтынуға , үлестіруге ,
айырбасқа және осы әр түрлі жағдайлардың бір – біріне белгілі бір
қатынасына себепші болады . Өндіріс жағдайындағы айырбас құн ның
немесе меншіктің бір иесінен басқаға ауысуы тәрізді әр түрлі
тәсілдерімен жүзеге асырылады . Мұндай тәсілдердің бірі қарыз деп
аталатын тауар айналысының бір формасы болған мәміле типі болып
табылады . Тауар айналысының мұндай формасы өндірістің ерекше
шарттарымен анықталады , осы себептен тауарлардың иеліктен шығаруылуы
уақыт бойынша олардың бағасының өткізілуінен бөлініп қалады . Бұл
шарттар мынаған байланысты : тауарлардың бір типі өз өндірісіне
көп уақытты , ал басқа түрі анағұрлым аз уақытты талап етеді .
Әр түрлі тауарлардың өндірісі жылдың әр түрлі мерзімімен
байланысты . Бір тауар өз нарығында пайда болса , басқасы алыс
нарыққа сапар шегуі қажет . Сондықтан әлде бір тауар иеленуші
келесі бір сатып алушыдан бұрын сатушы ретінде көрінуі мүмкін .
Бірдей мәмілелердің бір тұлғалардың арасында жиі қайталануы кезінде
тауарларды сату шарттары олардың өндіріс шарттарымен реттеледі .
Екінші жағынан , тауарлардың белгілі бір түрін пайдалану , мысалы
үйді , белгілі бір уақыт аралығына сатады . Бұл жағдайда сатып
алушы тек мерзімі өткеннен кейін ғана шын мәнінде тауардың тұтыну
құнын алады . Сондықтанда ол тауарды төлемі төлегеннен бұрын
алады .
Ақшаның қажеттілігін қамтамасыз ететін себептер , несие
қажеттілігінің де себептері болып табылады . Жай тауар шаруашылығы
жағдайында тауар айналысының формасы ретіндегі қарыз мәмілесі
қажеттілік пен өндіріс шарттарынан туындайды . Алайда өндіріс
шарттары несиенің қажеттілігін толығымен ашпайды . Тауар айналысының
ішкі мазмұны ретіндегі құн қозғалысы несиенің қажеттілігі туралы
түсінікті тереңдетеді . Айырбас шаруашылығы жағдайында құн қозғалысы
капиталдардың шеңбер айналымында және өндірістік айналымда
нақтылы түрде көрінеді және ол несиелік қатынастар пайда болатын ,
дамитын нақтылы экономикалық негіз болып табылады . Артынан
несиелік қатынас өзінің табиғаты бойынша құндық болады .
Несие ұдайы өндіріс процессінің үздіксіздігін қамтамасыз ету
қажеттілігінен келіп шығады . Несие берілген сайын ол шаруашылық
субъектілерінің өндірістік капиталы ақшалай (негізгі және айналым
) , өндірістік және тауарлық формаларда бола алатыны бәрімізге
мәлім . Бұл кезде олардың міндеті әр түрлі . Шеңбер айналымының
бірінші сатысында ақшалай қаражаттардың тауарға айналуы жүреді ,
өндірістік форма тауарлық формаға ауысады , өндіріс құралдары
құнына жаңадан жасалған құн қосылады . Соңында , үшінші сатыда
тауар өткізіледі және қайтатан ақшаға айналады .
Өндірістік капиталдардың қозғалысы олардың бір формадан басқа
формаға ауысуымен тұйықталмайды , қозғалыс олардың ұдайы
өндірісінің процесі , капиталдардың шеңбер айналымы болып
табылады . Капиталдардың үнемі қайталанатын шеңбер айналымы – бұл
капиталдардың айналымы . Өндірістік капиталдардың бірде тауар
формасында , бірде ақшалай формада болуы олардың қозғалысының
жалпы формасы болып келеді , яғни олардың ұдайы өндіріс формасы
болып саналады .
Өндірістік капиталдардың жүйелі түрде бір формадан басқа
формаға айналуы , сонымен қатар олардың үнемі шеңбер қозғалысы ,
капиталтардың шеңбер айналымы және айналымы барлық жерде бірдей
емес ; әрбір нақты жағдайда олар өндірістің тауар айналысының
ерекшеліктерін қамтып көрсе- теді. Өндірістік капиталдардың
қозғалысы олардың шеңбер айналымы шегінде үздіксіздігімен
ерекшелінеді . Олардың қозғалыс процесінде ақшалай қаражаттардың
құйылуы және кері қайтуы , ресурстарда және оларды жабатын
көздерде қажеттілердің толқуы байқалады . Мұны функционалдық
формаларының өзгерісіне қарай негізгі , содай – ақ айналым
капиталдарының да қозғалысына байланысты байқауға болады .
Негізгі капиталдардың қозғалысы процесінде мезгіл - мезгіл
ақшалай ресурстар формасында құн босатылады . Еңбек құралдары
өндіріс процесінле ұзақ уақыт пайдаланылатыны белгілі , олардың
құны тауар құнына бөлшектеніп ауысады . Негізгі капиталдар құнының
ақшалай формада бірте - бірте қалпына келтірілуі , босаған ақшалай
қаражаттардың кәсіпорындар шотында тұрып қалуына әкеп соғады . Бұл
кәсіпорындар оларды тозған еңбек құралдарының орнына жаңаларын алу
үшін , соның ішінде кезекті машиналар мен механизмдерді алу үшін
жеткілікті белгілі соманы жинақтағаннан кейін ғана пайдалана алады .
Алайда негізгі капиталдар құнының бірте – бірте босатылуы , өз
мөлшері бойынша кәсіпорынның олардың жаңа партияларын алу
қажеттіліктерін қанағаттандыра алмайды , өйткені машиналар мен
механизмдердің жаңа партиясы жекелеген бөлшектерімен , детальдарымен
емес толығымен алынады . Амартизациялық қорда негізгі капиталдардың
тозған бөлшектерінің ауыстырылуы жинақталған амартизациялық
қаражаттар есебінен жүзеге асырылады . Негізгі капиталдарды қалпына
келтіруге немесе алуға өте үлкен шығындар жұмсалады , сондықтан
оларды қаржыландыру ұзақ уақыт бойынша ақшалай қаражаттар жинақтауды
қажет етеді .
Негізгі капиталдар құнының қозғалысының бірқалыпсыздығы ,
капиталдың шеңбер айналымының және олардың айналымының сатылары
бойынша қозғалысының ұзақтығынан болады . Нәтижесінде бір
кәсіпорындарда еркін ақшалай қаражаттар пайда болса , басқаларында
(ірі бір реттік шығындарға қажеттілікпен байланысты) олардың
жеткілісіздігі пайда болады.
Айналым капиталы құнының қозғалысымен байланысты осындай
көрініс туындайды . Оның шеңбер айналымы және айналымының ұзақтығы
әр түрлі . Уақыт бойынша ұзақтылық өзгерісі бәрінен бұрын
өндірістің маусымдылығы , өндірістің және тауар уақыт бойынша сай
келмеуі салдарынан пайда болады . Қосымша қаражаттарды тарту
қажеттілігі импорттық қойылымдармен , тауарлы материалды
құндылықтарды бір реттік әкелуімен және басқа факторлармен
байланысты болуы мүмкін қаражаттар қозғалысындағы бірқалыпсыздық
дайын тауарларды жөнелтумен байланысты пайда болады . Тауарларды
жөнелту мерзімі , оларды өткізуден түсім алу мерзімімен әрқашан
сәйкес келе бермейтіндігі белгілі . Бұл көбінесе тауар өндірісі
орынын көп жағдайда алыс орналасуына сонымен бірге , тауарларды
өткізу нарығынан бұл алшақтың едәуір болуы және уақытша бос
ақшалай қаражаттарға деген қосымша қажеттілікті тудыруы мүмкін .
Тауарлай және ақшалай формаларға және өндірістік капитал
шеңбер айналымы мен айналымы , құндық болып табылатын қатынастың
пайда болуына және дамуына нақты материалдық негіз болады .
Берілген шеңбер айналым процесінде , бір жағынан , оның аяқталуы
жүреді , осының нәтижесі ретінде бәрінен бұрын өткізілген құн
ретінде болатын ақшалай қа ражаттар формасындағы құнның босатылуы
жүреді . Екінші жағынан , объективті себептерге байланысты ақшалай
ресурстардың жеткіліксіздігі олардың өндірістік жұмсалуына қосымша
қажеттіліктер пайда болады . Демек , несие және несиелік қатынастар
құн қозғалысы кезіндегі өндіріс уақытымен құн айналысы уақыт
арасындағы , оның ақша формасында шот тарда уақытша тұрып қалуымен
, оларды тауар өндірісінде пайдалану қажеттілігі арасындағы қарама
- қарсы қайшылықтарды шешудің табиғи процесі ретінде пайда болды .
Біріншеден , қоғам босатылған ресурстардың бекерге доғарылуын
болдырмауға , екіншіден , ұдайы өндірістің үздіксіз жүзеге асуына
мүделі болады . Өндіріс уақытымен айналыс уықыты арасындағы
сәйкес келушілік құндық субстанциясы бар жиынтық ұлттық өнім
қозғалысына қатысты . Босатылған жиынтық ұлттық өнім құнының барлық
бөліктерінің - С , V және М - өнімдері болуы мүмкін .
Мысалы: жалпы экономика көлемінде өндірістік процесінде жұмсалған
өндірістік құралдарын қалпына келтіру бірден жұмсалмайды:
амортизациялық аударымдар жинақталады , бос ресурстар өз қозғалысында
тоқтап қалған және өнімді пайдалануды талап ететін құндар түрінде
тұрып қалады . Ұдайы өндірістің объективті процестеріне байланысты
құн өндірісте толығымен қатыспайтын V - да да осындай көрініс
байқалады , оның кейбір бөлігі уақытша пайдаланылмайды және ақшалай
формада банктегі шоттарда тұрып қалады . Әрине , бұл қоғамдық
өнім құнның уақытша босатылған бөлігі несиеге негізделіп
жинақталады , қарыз ақша түрінде өз қозғалысын жалғастырады . Мұнан
басқа М түрінде жаңадан жасалған құнның бөлігі де несие арқылы
қайта бөлу сферасына тартылуы , несие қозғалысына құндық сипат
беруі мүмкін . Тауар шаруашылығы жағдайында өндірістік капиталдардың
(негізгі және айналым ) шеңбер айналымы және айналымы несиенің
объективті қажеттілігін толық түрде түсіндіре алмайтынын атап өту
керек . Уақыт бойынша капиталдың шеңбер айналымының кеңістікте бір
қалыпты еместігі тек қаражаттардың бір буынында босатылуы және
басқа буында оларға қажеттіліктің бар болу фактын сипаттайды.
Демек , тауар шаруашылығында капиталдың шеңбер айналымы және
айналыиында несиелік қатынастардың пайда болу мүмкіндігі қаланған
.
Несиенің мүмкіндігі нақты болуы үшін белгілі бір шарттар
қажет . Олар кем дегенде екеу 1 - несиелік мәмілеге қатысушылар
- кредитормен қарыз алушы - экономикалық байланыстардан келіп
шығатын міндеттемелердің орындалуына материалдық кепілдік беретін
заңды дербес субъектілер ретінде болулары керек . Несиелік
қатынасқа түсуші заңды тұлғалар өз қызметтерін нарық заңдары және
экономикалық мүдделердің сәйкестігі негізінде жүзеге асырылуы қажет
.2-несиеге, егер қарыз алушы мен қарыз беруші мүдделері сәйкес
келген жағдайда қажет болады. Несиелік мәміле жасалуы үшін оның
қатысушылары өзара ықылас білдіруі қажет. Экономикалық қатынастар
бәрінен бұрын мүдделері ретінде көрінеді . Бұл мүдделер соңында
өндірістік қатынастың қатысушыларының еркімен реттелетін қандай да
бір субъективті нәрсе емес. Әрекетті тудыратын кез-келген мүдде
бәрінен бұрын объективті процестерге өзара мүдделікті болдырмайтын
нақты жағдайларға сүйенеді. Несиелік қатынастар, бір жағынан, кредитор
мен қа-рыз алушының арасында ақшалай қаражаттарды қарызға беру,
екінші жағынан , оларды алу кезінде мүдделілік пайда болған жағдайда
ғана жүзеге асады
1.2. Коммерциялық банктердің несиелік операциясына сипаттама
Несиелеу жүйесі несиелік процесті ұйымдастыруды және несиелеу
приницптеріне сай оны реттеуді анықтайтын элементтер жиынтығы ретінде
түсіндіріледі. Қазіргі несиелеу жүесінін құрылымдық элементтеріне мыналар
жатады:
• несиелік қызметті реттеуге бағытталған заңдармен нормативтік-актілер
• несиелік саясат
• несиелік механизм
• несиеулеу техникасы
Қайта құру кезеніне дейінгі несиелуе жүйесінін элементтері
бұрынғысынша қалғанымен шарушылықтын нарықтық жағдайына өтуге аталған
элементтерінің әрқайсынын мазмұны түбірімен өзгерді Сонымен қатар несиелеу
жүйесінде ен басты буын ретінде болатын, оның барлық эелементтерінін өзара
байланысымен біртұтастығын қамтамасыз етіп отыратын несиелеу приниптерінін
мазмұны өзгереді.
Қазіргі несиелеу жүйесінде шаруашылық ұйымдардың меншікті және
заемдық қаражаттар арасындағы шекті қатынасты белгілеуде мемлекет тарапынан
қандай да бір әмір жүргізу жоқ. Шарушылық ұйымдарынын қызметтерінін
коммерциялық негізі, экономикалық тұрғыда олардын меншікті қаражаттарынын
заемдық қаражаттар үшін толық материалдық жауапкершілікті болуға жүктейді
.Мұнда заемдық қаражаттар ретінде тек қана банктік несие ғана емес сол
сияқты ақшалай және тауарлай формасындағы шаруашылықаралық несие
қарастырылады. Кәсіпорындарға кімнін қаражатын және қанша көлемде заемға
алу туралы өздері анықтауға құқық берілген ал оларды пайдалану шартты
келісім-шартта айтылады.
Шаруашылық айналысындағы меншікті қаражаттар шамасы бүгінгі күні
берілуге жататын несие шамасына сондай-ақ несиеліе қабілетін анықтау
барысындағы клиенттік кластық дәрежесін сипаттайтын көрсеткіштерге әсер
етеді.
Қазіргі несиелеу жүйесі банктін ресурсына негізделеді. Бүгінгі
жағдайдын бұрынғы әрекет еткен жүйеден айырмашылығы- ол уақытта несиеліе
мекемелер өздері жоғарыдан берілген несиелік ресурстар мен ғана жұмыс
жасаған болатын. Шынында да төменгі банктер мен жинақталатын ресурстар КСРО
Мемлекеттік банкі басқармасында орталықтандырылған түрде жинақталып
қайтадан сол орындарға несиелеу лимиті түрінде қайта беріліп отрыған.
Сондай несиелеу шегінде, сол немесе басқа аумақтың клиенттерін несиелеген.
Банк бөлімшелерінін ол уақыттарында қаражат жинауқтау деген ешқандай да
мүдделері болмаған және олардын актвитері пассивтерінен тәуелсіз болған.
Қазіргі несиелеу жүйесі басқа негізді құрылған, яғни берілетін несиелердін
көлемі толығымен банкттердін тартылған қаражаттарын байланысты. Бұл
берілетін несиелердін ауқымынын, сонымен қатар несиелік мекемеде
қалыптасатын пайда мөлшерін көрсетеді.
Қазіргі несиелік механизм коммерциялық сипатқа ие. Осыған байланысты
сауда мотивтері, үнемдеу мотивтері ерекше маңызды болып келеді. Мұндай
жағдайда несиелеудін тек кәсіпорыннын қосымша қаражатқа деген қажеттілігін
қанағтаттандыру ғана маңызды емес. Сонымен қатар несиелік мекеменін
рентабельдігін арттыру үшін де несиелеудін маңызы зор. Дәл осы тұста
коммерцияның: арзанға сатып алып қымбатқа сату принипі орын алады. Бұл
әрине клиенттердің несиелері мен депозиттеріне сол сияқты банк аралық
несиегеде тиісті.
Қазіргі несиелеу жүйесінін басты ерекшелігі банктердің меншікті және
тартылған ресурстарына ғана байланысты емес, сол сияқты клиенттерді
несиелеуді жүзеге асыратын коммерциялық банктер үшін Орталық банк бекітетін
нормаларға және пруденциялық нормативтерге байланысты келеді. Мысалға, ҚР
ұлттық банкі орталық резервтерге міндетті төлемдер аудару нормасын
белгілейді. Сол сияқты, басқада нормативтер, ол ішінде коммерциялық банкте
ұқұрылатын ең төменгі ақшалай резевтер түрінде ең ірі несиелер көлеміне
байланысты шектеу, банк балансынын өтімділігің параметрлері сияқты банктің
міндеттемерін өтімді қаражаттар резервімен салыстыра өлшеу арқылы
белгіленетін формалардағы норматвитері де бар.
Қазіргі несиелеу жүйесінің маңызды бір белгісі оның келісім-шартақ
негізделуі болып табылады. Өткен несиелеу жүйесінде клиентпен банк арасында
қарыз алу барысында келісім-шарттын экономикалық маңызы төмен болғандықтан
да, оны формальдық сипатта болды деп айтуға болады. Кейінен коммерциялық
ынталандыру туындағаннан кейін ғана банк пен қарыз алушынын арасында
несиелік шарттқа отырып ол шарт несие берушінің де сол сияқты қарыз
алушының жауапкершілігін нығайту түсті.
Қалыптасып отырған қазіргі несиелеу жүйесінің келесі маңызды
ерекшелігі , бұл несиелеудің объектіден субъектіні несиелеуге өтуі
болып табылады. Бұрынғы несиелеу жүйесі объектіні несиелеуге ғана
негізделгендігі бізге белгілі. Тауарлы –материалдық құндылықтар қоры
және өндірістік шығындардың болуы несиені алуға кұқық берді де,
ссуданың қайтарылу барысына терең талдау жасалмады, клиент үшін
жоспардың орындалуы ссуданың қайтарылуына автаматты түрде кепіл
болады.
Жаңа несиелеу жүйесі дәстүрлі және өзіндік ерекше принциптерге
негізделеді , оның ішінде мерзімділік және қамтамасыз ету қағидалары ,
сол сияқты несиенің ақылық сипаты да ескеріледі . Сонымен қатар ,
олардың бір қатарының мазмұны түбірімен өзгерген. Бұдан бірнеше
жылдар бұрын жақсы және жаман жұмыс жасайтын кәсіпорындар
категориялары өмір сүріп, несиелеуде дифференцирленген режим
қолданылған. Кәсіпорынды бағалау негізінде олардың жоспарлы
көрсеткіштерін орындау дәрежелері жатқызылды. Бүгінгі таңда қалыптасқан
жүйе несиенің уақытында қайтармау тәуекелін төмендететін клиенттің
несиелік қабілетін ескереді. Сондай-ақ коммерциялық банк қарыз алушыны
төлем қабілетінсіз деп жариялай отырып, оны қайта ұйымдастыру және
тарату туралы сұрақты қоюға құқылы.
Несиенің қамтамасыз етілу принциптеріне де байланысты өзгерістер
болды. Тәжірбие көрсеткендей ссудалардың тауарлы- материалдық
құндылықтар қалдығымен қамтамасыз етілуі, олардың уақтылы
қайтарылуына кепіл болмады. Сондықтан да қамтамасыз етілмеген
ссудаларды бұрынғы тәжирбиеде қалыптасуына байланысты түсіну банк
тарапынан жіберілмеуге тиіс. Қайтару тұрғысынан алғанда толық
кепілдігі жоқ ссудалар ғана біршама сенімді несиелер болып табылады.
Қазіргі несиелеу жүйесінің келесі бір ерекшелігіне банк
несиелерін жоғарғы дәрежеде кепілдендіру формаларына өту
жатады.Несиенің қайтарылуын қамтамасыз ету тұрғысынан алғанда әлемдік
тәжірбиедегідей біршама сенімді формаларға кепіл кұқы ( оның ішінде
ипотека, зпаклад, бағалы қағаздар кепілдігі ) кепілдеме және кепіл-
хат, жалпы алғанда сақтандыру жүйелері жатады. Осындай формаларды
қамтитын несиелік механизм банкке өзінің тәуелсіздігін нығайту,
сонымен қатар несиелік төмендету мүмккіндігін береді.
Жалпы кәсіпорындарды несиелеудің өзгерген жүйесі біршама
дәрежеде нарықтық қатынастарға сай келетін мүмкіндік жасайды
Несиелік саясат банктың несиелік қызметтерінің міндеттерін
оларды іске асыру құралдары мен әдістерін, сондай- ақ несиелік
процесті ұйымдастыру принциптері және тәртібін белгілейді . Несиелік
саясат , несиелік механизм көмегімен жүзеге асырылады . Несиелік
саясат --- бұл банктің несиелік жұмысын ұйымдастыру негізін және
несиелеу процесіне қажетті құжаттар жүйесін жасау шарттарын
білдіреді .
Кең мағынасында , несиелік саясатты несие беруші банк пен
қарыз алушылар тұрғысыннан қарастыруға болады .
Тар мағынасында , несиелік саясат бұл несиелік процесті
ұйымдастыру барысында банктің стратегиясы мен тактикасынт
сипаттайды .
Барлық банктер үшін бірдей несиелік саясат болмайды . Әрбір
банк, елдегі экономикалық , саяси , әлеуметтік жағдайды ескере
отырып өзінің меншікті несиелік асясатын анықтайды . Несиелік
саясатты жасау барысында банктер олардың қызметтеріне тікелей
әсер ететін көптеген факторларды талдайды . Ол ардың ішінде
макроэкономикалық , яғни нақты бір банктің жұмысына ықпал ететін
факторлар болады . Несиелік саясат банктің қызметтерінің міндеттері
мен маңыздылығын , бұлардың іске асыру құралдары мен әдістерін ,
сондай - несиелік процесті ұйымдастыру принциптері мен тәртіптерін
анықтайды . Несиелік саясат банктің несиелік жұмысын , оның жалпы
стратегияларына сай ұйымдастыру негізін және несиелік процесін
қалыптастыруға қажетті құжаттар жүйесін жасау шарттарын білдіреді .
Жалпы несиелік саясат мынадай сипатта болуға тиіс:
- инструкциялық емес, яғни директивті нұсқауларды қамтиды ;
- несиелеудің мақсаттарын нақты және мағыналы анықтауға мүмкіндік
береді ;
- нақты мақсаттарды іске асырудың бірнеше ережелерін қамтиды;
- оны іске асыруды қамтамасыз ететін стандарттар мен нұсқауларды
қамтитын құжаттардан тұрады .
Несилік саясат банктің стратегиясын , оның тауекелді басқару
облысындағы саясаттарын ескере отырып жасалады. Несиелік саясат
несиелік қызметтің төмендегідей негізгі бағыттарын анықтауға
мүмкіндік береді :
- несиенің берілуіне және несиелік портфельді басқаруға жауап
беретін банк қызметкерлері жетекшілікке алатын объективтік
стандарттар мен критерийлерін;
- несиелеу облысындағы стратегиялық шешімдерді қабылдайтын
тұлғаларды басты іс - әрекеттерін ;
- сыртқы аудит қызметкерлерінің жұмысын және банктегі несиелік
қызметтің сапалығын ;
- ішкі бақылау қағидаларын ;
Несиелік саясат банк қызметін диверсификациялаудағы іс
әрекеттердің тізбектелуін қамтамасыз ету үшін және несиелік
қызметкерлердің лауазымды міндетемелерін анықтау үшін қажет .
Несиелік саясатты іске асырудың белгілі бір тәртібі болмайынша
несиелеудің бір ережелерін тәжірбиеге енгізу мүмкін емес . Сондықтан
да, жазбаша түрде жазылған несиелік саясат пен оны іске асырудың
соған сәйкес ержелері несиелік процесті жүргізудің негізін құрайды
.Несиелік саясат банк қызметкерінің бүгінгі таңда несиелеуге
болатын экономика секторын дұрыс таңдай білуіне , сондай-ақ, несие
беру мүмкіндігі туралы сұрақты шешуде банк үшін бірінші реттік
маңызы бар басқа факторлар мен қарыз алушының несиелік қабілетіне
қарап өз клиентін таңдаудағы біліктілігіне негізделеді . Сондай-ақ
несиелік саясат банктің бүгінгі иелігіндегі немесе ертең енгізуді
дұрыс санайтын несиелік өнімдермен анықталады . Мысалға
кісіпорындарға қысқа мерзімді несиелер (айналым қаражаттарын
толықтыруға) және ұзақ мерзімді инвестициялық несиелер (өндірісті
жаңғыртуға , кеңейтуге , техникалық қайта қаруландыруға, ғылыми
техникалық инновацияларды енгізуге) берген қолайлы .
Несиелік саясаттың маңызды элементі банктегі бақылауды
ұйымдастыру болып табылады .(потенциялды қарыз алушының несиелеу
мүмкіндігі туралы сұрақты шешу барысында несиелік стандартты
дұрыс қолдануға бақылау жасау, жекелеген несиелік қызметкерлердің
құзіретін сақтауға бақылау жасау, банктің несилік жағдайына және
оның ішінде проблемалық несиелерге қойылатын жалпы бақылау.)
Ішкі несиелік саясатын жасау.
Ішкі несиелік саясатын жасау банк жетекшілерінің несиелеу мақсатын
қалыптастыруды және бұл мақсаттардың банктің жалпы міндеттерімен
стратегиялық мақсаттарымен қаншалықты сай келетінін анықтауды талап
етеді. Несиелеу мақсаттары анықталғаннан соң соның негізінде банк
қызметкерлерінің қажетті несиелік операцияларды атқаруына
мүмкіндік беретін банктің несиелік саясатын және оған қоса
несиелеу стандарты мен несиелік нұсқаулары жасалады.
Несиелік стандарттар мен нұсқаулықтарды жасаудың бастапқы
кезеңі аяқталуына байланысты бұл құжаттардың бірінші редакциясы
тәжірбиелі қызметкерлерге сараптауға берілуі тиіс. Сараптаушылардың
талдауы және ұсыныстары енгізілгеннен кейін несиелік саясат
бойынша комитет (немесе директорлар кеңесі, несиелік комитет)
саясатты және оған сәйкес нұсқауларды бекітеді.
Несиелік саясат жүйелі түрде қайта өңделіп, банк жүйесіндегі
және банк ішіндегі өзгерістерді ескере отырып толықтырылады .
Сондықтан да , несиелік саясат пен соған сай стандарттар мен
нұсқаулықтардың мазмұны нарық конъюктурасындағы өзгере отырып
түзеледі. Несиелік саясат несиелеу лимиттерін, тәртібін , кейде
несиелеу бойынша жекелеген ережелерді қамтиды . Мысалы несиелік
саясатта бір қарыз алушыға келетін тәуекел лимитті анықталады .
Сонымен қатар несиелік саясатта барлық несиелердің несиелік
құжатта көзделген мақсаттарға сай берілуі де қарастырылуы мүмкін .
Несиелік саясатта қарыз алушылардың негізгі қызметіне байланысты
тәуекелдігі жоғары операцмяларды немесе жобаларды қаржыландыру үшін
тағанындалатын несиелер туралы да айтылуға тиіс . Несиелік саясатпен
банк қызметкерлерін таныстыру , оларды соған сай келетін
ережелермен және нұсқаулықтарға үйрету банкте несиелік саясатты
енгізудің негізгі элементі болып табылады . Несиелік саясаттың
элементтері . Несиелік саясат несиелік қызметтің басты бағыттарын
анықтайды . Оларды өз кезегінде несиелік саясаттың қабылдаған
бағыттарын іске асыру жүйесі ретінде тұжырымдауға болады . Несиелік
саясатта төмендегідей элементтер көрсетілуге тиіс :
- Несиелік қызметті ұйымдастыру;
- Несиелік портфельді басқару ;
- Несиелеуге бақылау жасау ;
- Құзіретті бөлу принциптері ;
- Несиелеуді таңдаудың жалпы критерилері ;
- Несиелеудің жекелеген бағыттары бойынша шектеулер ;
- Несиелермен жасалатын ағымдақ жұмыстардың принцип –
тері ;
- Несиелер бойынша зиян шегу жағдайларына резерв жасау.
Несиелік саясатты іске асыру формалары .
Іс жүзінде несиелік саясатты іске асыру тәсілдері мен әдістерін
белгілі бір формада , яғни соған сай келетін төмендегідей үш құжат
түрінде көруге болады :
1. Несиелік саясат ;
2. Несиелеу стандарты ;
3. Несиелеу нұсқаулықтары .
Сондай – ақ аталған үш құжатты ерекше бір құжатта – несиелік
саясат бойынша жетекшілік ету - біріктіруге болады . Онда несиелік
саясат несиелеуді жүзеге асыратын бөлімшелер жұмыскерлерінің
қызметтерін нақтылайтын несиелік нұсқаулықтар мен несиелеу стандарты
, несиелеудің жалпы бағыттары мен бағдарла ры анықталады . Несиелеу
стандарты бұл банкте несиелік қызметі жүзеге асыратын барлық
қызметкерлердің жетекшілікке алатын құжаты .
Несиелік нұсқаулық - несиелеу процедурасын іске асырудың
алгоритмін бекітетін кезектіліктің қадамдарын суреттеуді білдіреді.
Басқаша айтқанда , ол несиелік қызметін нақты бір бағыттарына жатады
.
Жалпы несиелік саясат бойынша жетекшілі ету құжатында қарыз
алушы туралы қажетті ақпараттар жинау және несиелік қабілетіне
талдаудан бастап несиелік талдау және аудит , ссудалар мүмкін
болар зиян процесін қамтитын несиелік процестің барлық кезеңдері
көрсетіледі .
Несиелік саясат бойынша жетекшілік ету құжаты - бұл несиелік
саясатты іске асырудың ең бір тиімді құралы болып табылады және
ол мынадай қызметтерді атқарады :
• банктегі несиелеу процесін ұйымдастыруға бақылау жасауға
негіз ретінде болу ;
• несиелеуді жүзеге асыратын бөлімдердің қызметкерлері үшің
анықтама материал және нұсқаулық ретінде болу ;
• несиелік бөлімдердің жетекшілері үшін несиелік
нұсқаулықтардың талаптарының орындалуына бақылау жасау
құралы;
• несиелік талдау және аудит бөлімі жұмыскерлерінің
тексеруді жүзеге асыруына негіз болатын талаптарды
анықтау;
• ағымдық несиелік саясатқа және оның іске асырылу
тәртібіне түзетулер енгізуді жеңілдету .
Коммерциялық банктің несиелік саясатын іске асыру процесінде
проблемалық ссудалармен жасалатын жұмысқа ерекше көңіл бөлініп
және қосымша бақылау жасалуға тиіс .
Несиелеу шарты.
Несиелеу шарты – несилеудің басты элементтеріне яғни несиелеу
субъектілері мен объектілеріне және несиенің қамтамасыз етілуіне
қойылатын талаптарды білдіреді . Несиелеу шарты , біріншіден ,
несиелік мәміле жасайтын екі жақтың мүдделерін ескереді . Банктер
шаруашылық қажеттілігін мүдделеріне сай клиенттің қажеттілігін
қанағаттандыруға бағытталады . Несиелеу шарты , сондай – ақ несие
беруші банктердің мүдделері қорғалуын көздейді . Несиелеу шарты ,
екіншіден несиелеу принциптерінің сақталуын талап етеді . Егер
клиент аталған принциптердің біреуін бұзатын болса, онда несиелеу
мәмілесі жасалмайды . Несиелеу шарты , үшіншіден , банктің коммерциялық
мүддесі сақталатын негізде жүзеге асырылады . Несиелеу ақылы түрде
жүргізіледі . Оның ақысы көбінесе несиелік тәуекелге , Орталық банктің
қайта қаржыландыру мөлшерлемесінің деңгейіне нарықтағы несиеге деген
сұраныс пен ұсыныстың жалпы жағдайына байланысты анықталады .
Несиелеудің төртінші шарты банк пен қарыз алушы арасындағы
жасалатын несиелік келісімді қамтиды . Несиелеу несиелік мәмілеге
қатынасатын тараптардың міндеттерімен құқықтарын экономикалық
жауапкершілігін көздейтін келісім негізінде іске асады . Соңғы бір
несиелеу шарты екі жақтың өз ара қарым- қатынастарының жоспарлануын
қамтиды . Банктегі жоспарлау объектісіне берілетін несиенің соммасы ,
оның қайтарылатын мөлшері несиелік операцияларға байланысты табыстар
мен шығыстар жатады . Несиелік процесс қарыз алушыны алынған несиені
уақытылы және толық қайтаруын , сондай-ақ ссудалық пайызды төлеуді
алдын ала қарауда өндірістік және қаржылық мүмкіндігін соған сай
реттеп отыруға міндеттейді .
Сонымен, несиелеу шарттарын төмендегідей түрде жеке қарастыруға
болады:
• несиелеудің басты элементтеріне қойылатын талаптардың
сақталуы ;
• несиелік мәміле жасаушы екі жақтың мүдделерінің сәйкес
келуі ;
• несие беруші банк пен қарыз алушының өз
міндеттемелерінің болуы;
• несиелеу принциптерінің сақталуы;
• кепілдің іске асырылу мүмкіндігі және кепілдеменің болуы;
• банктің коммерциялық мүделерінің қамтамасыз етілуі ;
• несиелік мәміле жасаушы тараптардың өзара қарым-
қатынастардың жоспарлануы;
Несиелік механизмнің экономикалық мазмұны.
Экономикалық түсінікдегі механизм белгілі бір қызметті жандандыруға
және бір нәрсені іске қосуға болатын құралды білдіреді . Бұл
мағынысында механизм термині басқаруда жиі қолданылады. Яғни, оның
мәні экономикалық, оның ішінде несие саясатының міндеттерімен
анықталатын, басқарылатын объектіге басқаратын субъектінің әрекет ету
мазмұнымен байланысты болып келеді. Несиелік механизм – нарықтық
қатынастарға сай экономиканың тиімді дамуын қамтамасыз ететін несие
түрлерін, несиелеу принциптерін , несиелеу әдістері мен тәсілдерін және
несиеләк тәуекелді басқарудан тұратын экономикалық механизмнің құрамдас
бөлігін білдіреді.
Қазіргі несиелік механизм экономикалық механизмнің бір бөлігі ретінде
бола отырып, іс жүзінде несие қызметінің жүйесін нақты және кешенді түрде
бейнелейді. Нарықты экономика жағдайында несиенің дамуы және қызмет етуі
үшін пайдаланылатын несиелік механизм өзінің негізгі және құрылымы
бойынша объективті сипатқа ие. Олай болмаса несиелік механизм несиенің
экономикалық категория ретіндегі қызмет етуін жеткізе және тура
бейнелей алмай , сондай-ақ оның қозғалысының объективті негізінен
айырылып қалар еді. Несиелік механизм сипатының объективтігін айта
отырып, екі элементті : несиені және несиелік механизмді бір-бірінен
бөліп қарау дұрыс емес. Соңғысы несиенің бейнелейтін қатынастарынан алыс
жатпайды, яғни олардың нақты бір қабатын құрайды. Несиелік механизм
несиелеуді экономикалық- ұйымдастыру қатынастарын белгілі бір қабатын ,
яғни несиелік қатынастардың жоғарғы буынын білдіреді . Мұндағы буын
ретінде несиелік объективті сипатын және несиелік қатынастарды
ұйымдастыруға байланысты шаруашылықтың субъективтің қызметінің өзара
іс әрекеті түсіндіріледі . Демек, несиелік механизмге несиенің мазмұны
және өзіндік ерекшеліктерін сипаттайтын қатынастар және олардың пайда
болу әдістері , тәсілдері және формалары жатады. Соңғылары несиелік
қатынастардың мәніне жатпағанымен де, олар несиелік іс-тәжірибиені
сипаттайтын процеске жақын немесе оның үстінде қалыптасады . Берілген
несиелік механизм тұжырымы бұл механизмнің тек субъективтік сипаты
туралы кездесетін позицияларға қарама-қарсы тұрады. Осы тұрғыдан,
кейбір мамандар несие категориясын жалпы әдістемелік жоспардан оқып
біле отырып, ғылыми таным барысында бірден несиенің мазмұнын, оның
қызметтерін талдаудан несиелеу механизіміне өтеді . Несиелік механизм
банктің қызметке байланысты заңдармен, банктердің дербес несиелік
саясаттармен және экономиканың тиімділігін арттыру міндеттерімен
анықталады. Кез келген экономикалық механизм өзара байланысқан, яғни оның
бір элементінің қозғалысы немесе өзгеруі басқаларының қозғалуы мен
өзгеруіне ықпал ететін элементтер жиынтығынан тұрады. Сондай-ақ
қазіргі несиелік миханизмнің бассқа да экономикалық миханизмдер
сияқты, мынадай құрылымдық элементтері болады:
• несиенің түрлері ;
• несиелеу объектілері ;
• несиелеу субъектілері ;
• несиелеу принциптері ;
• несиелеу тәуекелді басқару :
Несиенің түрі - бұл несиелік қатынастар құрылымының олардың
негізгі қызметтерінің , яғни әр алуан сыртқы және ішкі өзгерістер
барысында толық сақталатын көрінісі .Несие берушілер мен қарыз
алушылар арасындағы байланыстар қалай өзгергенімен де , несиенің
түрі сол қалпында сақталады . Іс жүзінде несиенің екі формасы
болады : товар және ақша . Ал, несиенің жекелеген түрлеріне келсек,
олар несиенің осы екі формасының қолданылуы барысында қалыптасады .
Несиелеу субъектілері мен объектілері .
Несие құрылымы несие беруші мен қарыз алушыдан , сондай-ақ
қарыз капиталынан тұрады . Мұндағы несие беруші мен қарыз
алушыларды несиелік мәміліге қатысушы тарапынан оларды несиелік
қатынас субъектілері деп атауға болады . Осы тараптардың бірі
болмаса несиелік мәміле жасалмайды. Несие берушілерге мемлекет ,
банктер , банк типтес мекемелер мен қаржылық ұйымдар сондай-ақ
халықаралық қаржы ұйымдары да жатады . Кейбір жағдайларда, несиенің
коммерциялық формада берілуіне байланысты несие берушіге өнім
өндіруші кәсіпкерлер де жатуы мүмкін. Ал, қарыз алушыларға қаражатқа
деген уақытша қажеттілігі бар кез – келген заңды және жеке
тұлғалар жатады . Несиелеу объектісі – бұл несиенің пайдалану заты
яғни неси- нің іске асырылу аясы деп түсіеуге болады . Қазақстанның
банктік тәжірбиесінде қысқа мерзімді несиелеу объектісіне
экономиканы қысқа мерзімді несиелеу ережесіне сәйкес , банк несиесі
есебінен құралатын өндірісті айналым қорлары мен айналыс қорларының
бір бөлігі жатады . Несиелеу объектісі материалдық құндылықтар
өндіріс және айналыс шығындары түрінде сол сияқты егер несие
материалдық жағынан қамтамасыз етілмеген жағдайда банк алдындағы
шаруашылық ұйымның міндеттемесі ретінде де болады . Материалды
қамтамасыз етілген несиелеу объектісіне өндірістік шикі зат
қорларын, негізгі және көмекші материалдарды, жанар май, ыдыстар,
сатып алынатын жартылай өнімдер тағы да басқа материалды
құндылықтардың маусымдық жинағы және өнеркәсіптегі дайын өнімдердің
және сауда ұйымдарындағы тауарлардың маусымды қорлары жатады .
Мұндац қорларды жасау ең бастысы, өндіріспен және өнімдерді сату
процесімен тығыз байланысты . Жоғарыда айтылған экономиканы қысқа
мерзімде несиелеу ережесіне сәйкес несиелеу объектісіне экспортты
және импортты
тауарлар мен қызметтермен
жабдықтау экономикалық қызметке байланысты шығындар , кәсіпкерлікпен
айналысатын заңды және жеке тұлғалардың сатып алынатын шикі
заттары, материалдары, құралдары және басқа да мүліктері, ламбардтық
опеациялар, шаруашылық субъектілердің кірістірі мен шығыстары
арасындағы алшақтық жатады .
Ұзақ мерзімді несиелеу объектілерінде жататындар мынадай
түрлерге бөлінеді :
• өндіріс объектілерінің құрылысы;
• өндіріс объектілерін қайта құру, техникалық жағынан қайта
қаруландыру, кеңейту;
• техникалар, құрал жабдықтар және көлік құралдарын сатып
алу;
• жаңа өнім шығаруды ұйымдастыру ;
• өндірістік емес маңызы бар объектілерді салу ;
Несиелеу принциптері .
Несиелеу принциптері несиенің мәнін және қызметтерін, сондай- ақ
несиелік қатынастарды ұйымдастыру облысындағы объективті экономикалық
заңдардың талаптарды бейнелейді. Несиелеу принциптері негізінде
несиелік процесс яғни , банктік несиелердің берілуі, пайдаланылуы
және қайтарылуы жүзеге асырылады. Несиелеу принциптеріне байланысты
банктік несиелердің берілуінің басты шарттары : несиенің мақсаты және
мерзімі олардың қаражаттар айналымы шеңберінде қатынасу нәтижелілігі
және т.б. анықталады.
Қазіргі несиелік қатынастарды ұйымдастыру принциптері екі топқа
бөлінеді :
1. топқа - жалпы экономикалық тәртіптегі принциптері :
• несиенің мақсаттылығы;
• несиенің дифференциялдығы ;
2. топқа - несиенің мәнін бейнелейтін принциптер :
• несиенің мерзімділігі ;
• несиенің қайтарылымдылығы;
• несиенің төлемділігі;
• несиенің қамтамасыз етілуі;
Қазіргі несиенің дифференциялдық принципінің мазмұны өзгерген
десе де болады. Біріншіден, ол мерзімділік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕЛІК ПОТЕНЦИАЛЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТІҢ НЕСИЕЛІК ҚЫЗМЕТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ..6
1. Несие: оның мәні,
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .6
2. Коммерциялық банктердің несиелік операциясына сипаттама ... ...13
3. Қарыз
пайызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .44
2. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТІҢ НЕСИЕЛІК ПОТЕНЦИАЛЫН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
2.1. Коммерциялық банктердің несиелік потенциалына
сипаттама ... ... ..47
2.2. Қазақстан Республикасындағы несиелік потенциалының дамуын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
2.3. Несиелік потенциалды
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
64
3. КОММЕРЦИАЛЫҚ БАНКТІҢ НЕСИЕЛІК ПОТЕНЦИАЛЫН АРТТЫРУДЫҢ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ..81
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... 90
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...93
КІРІСПЕ
Нарықтық экономикада банктердің ресурстық потенциалын өсіру маңызды
мәселе болып табылады. Ерекше несиелік ресурс болып эмиссионық ресурс. Оның
несиелік ресурс ретінде құралуы және пайдалану мүмкіндігі келесімен
байланысты. Тұрғындардың қолма-қол ақшалай түрде алатын табыстары бірден
жұмсалмайды, сондықтан банктың кассаларынан берілетін қолма-қол ақшалардың
осы кассаларға келіп түсетін түсімдерде бір жыл ішінде артық болуы
тұрғындардың өз табыстарының бөлігін жұмсамай-ақ банк тұлғасында
мемлекеттік несиелеуге беріледі.
Коммерциялық банктерде меншіктік капиталды қалыптастыру банк
қызметінің алдындағы бірінші міндеті. Меншікті капитал бәрінен бұрын
қаржылық ресурстардың көзі. Ол құрылтайшылар банк қызметінің бастапқы
сатысында бірқатар бірінші кезекті шығындарды жүзеге асырған кезде қажет.
Сонымен бірге банктер мен ақша қаражаттарын тырту үшін шығарылатын
комуналдық облигациялар әртүрлі мемлекеттік заңды тұлғаларға қарыздар
бойынша талаптардың қамтамасыз етілуі болады. Бұл бағалы қағаздар қатаң
өсім ақылы және әдетте оның 25 жылға дейінгі мерзімде шығарылады.
Коммерциялық банктер бағалы қағаздарды нарықта сата отырып, қайта
сатып алу операциясын (репо) жасайды. Бұл банктердің өтімділігін реттеу
үшін ақша нарығында қаражаттарды қысқа мерзімді жұмылдыру үшін өте икемді
және ыңғайлы тәсілі.
Несиелік ресурстардың анағұрлым тұрақты бөлігі депозитті қаражаттар
болып табылады. Олар әртүрлі белгілер бойынша жіктеледі.
Депозиттің тұрақты бөлігінің көбеюі банктің өтімді активтерге
мұқтаждығын азайтады.
Депозиттердің сапалығы тұрақты бөлігі неғұрлым көп болса, банктің
өтімділігі соғұрлы жоғары болады.
Несиелік ресурстар – ақшалай қаражаттардың бір формасы. Демек, біздің
көзқарамызша экономикалық белгісі бойынша анағұрлым дұрысы несиелік
ресурстардың қайтарымдылық негізде уақытшща пайдаланылатын ақшалай
қаражаттардың бөліктері ретінде айқындалуы болып табылады.
Несиелік ресурстар – банктік жүйенің арнайы несиелеу үшін арналған
қаражаттар жиынтығынан тұрады.
Несиелік ресурстар пассивтік операциялар нәтижесінде құралады.
Пассивтік операциялар көмегімен банктер нарықтан несиелік ресурстарды сатып
алады.
Банкаралық займдар – банктің ресурстық потенциалының тұрақтылығын
қолдау үшін ресурстарды қалыптастырудың маңызды көзі. Банкаралық несиелеу
банктің тиімділік тенденциясын қолдау мақсатында жүзеге асырылады және
негізінен қысқа мерзімді сипатта болады.
Банкаралық займдар ерекшелігі мынада: біріншіден, банкаралық ресурстар
банкаралық ақша нарығынан тартылады, екіншіден, банкаралық несиелерді тарту
клирингтік орталықтағы корреспондеттік шоттардың ақшалай қаражаттарының
қалдықтары шегінде жүзеге асырылады.
Банкаралық ақша нарығында несиелік қаражаттар жетіспеген жағдайда
коммерциялық банк Ұлттық банктен қысқа мерзімді несие алады. Әдетте бұл
несиелік қаражаттар басқа ресурстарға қарағанда қымбат болып келеді.
Қазіргі банктердегі несиелеу жүйесінің басты ерекшелігі тек қана
тартылған және меншікті қаражаттарға ғана байланысты емес сол сияқты
клиенттерді несиелеуді жүзеге асыратын коммерциялық банктер үшін Ұлттық
банк бекіткен нормаларға және пруденциялық нормативтерге байланысты келеді.
Мысалы, ҚР ҰБ орталық резервтерге міндетті төлемдер аудару үшін
нормасын белгілейді. Сол сияқты басқа да нормативтер, оның ішінде
коммерциялық банкте құрылатын төменгі ақшалай резервтер түрінде, ең ірі
несиелер көлеміне байланысты шектеу, банк балансының өтімділігінің
параметрлері сияқты банктің міндеттемелерін өтімді қаражаттар резервімен
салыстыра өлшеу арқылы белгіленетін формалардағы нормативтері.
Коммерциялық банктер өз клиенттерінің ақшаларын сақтауға әртүрлі
депозит түрлерін ұсынады. Олар талап ету депозиттері, мерзімді депозиттер
және жинақтық депозиттер.
Несиелік ресурстар депозит емес көздерден құралады. Оларға жататындар
банкаралық нарықтан займдар алу, бағалы қағаздарды сата отырып, кейін қайта
сатып алу (репо), вексельдерді есепке алу және Орталық банктен ссуда алу,
банктік акцептерді сату, бағалы қағаздарды шығару, обли.ацияларды шығару,
евродоллар нарығынан займдар алу.
Меншікті қаражаттар арқылы барлық қаражаттарға деген 10 пайызы
өтеледі. Меншікту қаражаттар арқылы қосымша капиталдар, жарғылық капитал,
негізгі қорлар, резервтер құралады.
Депозиттік және депозиттік емес пассивтер салымшыларға пайыз төлеумен,
оларға есепайырысу төлемдік қызметтер көрсетумен, оларды банктердің
шоттарында сақтандыруды ынталандыру жолымен жинақталады.
Коммерциялық банктердің несиелік операцияларда қарыздарды пайдаланғаны
үшін төленетін төлем көлемі пайыз, оны пайдалану мерзіміне қарыз алушының
төлем қабілетсіздігі тәуекелділігіне несиелік ресурстар үшін төлеміне,
объектінің сипатына, банктердің мөлшепрлемеріне т.б. факторларға тәуекелі
белгіленеді.
Қарыз пайызы экономикалық категория ретінде екі функция орындайды:
үлестіру және банктің несиелік потенциалын өсіру.
Бірінші қарыз пайызының үлестіру функциясы барлық құнның үлестірілуіне
емес, оның жаңадан құрылған құнды білдіретін бөлігімен байланысты.
Екінші функция банктің кредитор ретіндегі потенциалының ұлғаюымен және
сақталуымен байланысты. Банктің несиелік потенциалының ұлғаюы алынатын
пайыз бен төленетін пайыз арасындағы айырмашылық есебінде болады.
1. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТІҢ НЕСИЕЛІК ҚЫЗМЕТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
Несие: оның мәні, мазмұны
Қарыз мәмілесі ретінде несиені екі көзқараста қарастыруға
болады . Біріншіден , оның техникалық заңдылық белгілері көзқарасынан
, екіншіден әлеуметтік мазмұны , яғни осы келісім негізінде өсетін
және дамитын немесе онда өз көрінісін табатын өндірістік
байланыстар типін сипаттайтын белгілер тұрғысынан . Бұл екеуі бір –
бірінен бөлінгісіз , бұлар өзара байланысты және себепші . Бірақ
экономикалық талдау үшін маңыздысы қарыз мәмілесінің эканомикалық
мазмұны яғни өндірістік қатынастардың белгілі формаларымен байланысты
шаруашылық әдістері , жұмыс тәсілдері емес , өндірістік
қатынастардың өзі болып табылады .
Бұл жағдайды былайша түсіндіруге болады . Мысалы , машина
өндірісін таза техникалық тұрғыда машина өндірісінің
макроэканомикалық орта параметріне анағұрлым бейімделуін оның жұмыс
және таза техникалық тиімтілігі тұрғысынан қарастыруға болады .
Сонымен қатар , сол машина өндірісін оның әлеуметтік жағынан да
қарастыруын , яғни машина өндірісі негізінде пайда болатын және
дамитын өндірістік байланыстардың формалары мен типтері тұрғысынан ,
бұл бір жағынан оларға себепші , екінші жағынан , олар оны
анықтайды. Бірінші жағдайда біз машина өндірісін техникалық –
экономикалық категория , ал екінші жағдайда - экономикалық категория
ретінде қарастырамыз .
Несиеге қатысты осыны айтуға болады . Несиені оның техникалық –
заңдылық белгілері жағынан тауарлар айналысы процессін жүзеге
асыратын мәміленің белгілі бір типі ретінде қарастыруға болады .
Бұл жағдайда несие олардың алдында техникалық немесе құқықтық
категория ретінде танылады . Несиені құбылыстардың экономикалық
мазмұны ретіндегі көзқарас тұрғысынан қарастыруға болады . Бұл
жағдайда несие олардың алдында экономикалық ғылым категориясы ретінде
қабылданады . Несие теориясы оны техникалық - заңдылық категория
ретінде емес, қоғамдық – экономикалық категория ретінде қарастырады .
Несиені оның формальді - заңдылық белгілері жа ғынан оқып білудің
несиелік мәмілені тек меншіктің қозғалысы әдісінің ерекше түрі
ретінде түсіну үшін маңызы бар . Сондықтан несие экономикалық
категория ретінде несиелік мәміленің ерекше техникалық - заңдылық
белгілерімен сипаттала алмайды . Осылайша, несие - өндірістік
қатынастарды білдіретін экономикалық категория . Несие экономикалық
категория ғана емес , сонымен қатар тарихи категория екенін атап
өту керек. Ол өндірістік күштердің тек белгілі бір дамуында пайда
болады. Экономикалық категориялар - жалпы тарихи категориялар.
Несиенің және несиелік қатынастардың пайда болуына табиғи
негіз , тауар шаруашылығы болып табылады . Тауардың пайда болуы екі
жағдайда қатар жүреді . Біріншіден , тауар тек натуралды формасы
және құны бар болған жағдайда ғана тауар бола алады . Біріншіден
ол бір мезгілде тұтыну заты болады және олардың құны болады ;
екіншіден , қандай да бір заттар бір – біріне тауар ретіндегі
қатынаста болуы үшін оларды өндірушілер өздеріне де ортақ ерікті
әрекеті , өз меншігіндегі тауарды иелігінен шығара отырып басқа
тауарды өзіне иеленуге ықыласы бар меншік иелері ретінде бір –
біріне қарама – қарсы тұрулары қажет .
Тауардың бір тауар иесінен басқаға ауысуы нарықта айырбас
арқылы жүзеге асады . Тауар айырбасы сферасының несие үшін маңызы
зор . Оның пайда болуын ішкі тұтыну үшін өндірілген өнімдер
сферасынан емес , тауар иелері , экономикалық қатынасқа түсуге дайын
меншік иелері дербес заңды тұлға ретінде бір – біріне қарама –
қарсы тұрған айырбас сферасынан іздеу қажет .
Несие қарыз мәмілесі ретінде ежелгі әлемде де орта ғасырлық
қолөнері дамыған тауар шаруашылығында да кездеседі . Барлық кезде
біз анағұрлым жетілген , бір қарыз мәміле-сіне ездесіп отырдық ,
бірақ осы мәмілелер негізінде ұлғайып отыратын , құқықтық хатталуы
осы мәмілелер болып табылатын өндірістік қатынастардың әр түрлі
шаруашылық жүйелерінде бір - бірінен өте қатты айырмашылықтары
болады .
Несие бәрінен бұрын тауар өндірісі процессінде пайда болатын
оның негізгі өндірістік қатынастарымен анықталатын қоғамның
әлеуметтік байланыстарының белгілі бір типі . Сондықтан несие
экономикалық категория ретінде тек өндірістік қатынастар шеңберінде
ғана сипатталуы мүмкін . Бұл несиені экономикалық мазмұны көзқарасы
тұрғысынан қарастыруға қатысты . Несие әлеуметтік байланыстың белгілі
бір типі бола отырып , өндірістік қатынастар тобына жатады .
Өндірістік қатынастар өз жиынтығында қоғамдық қатынастар , қоғам
аталатындарды құрайды және сонымен қатар тарихи дамудың белгілі бір
сатысында тұрған , өзіне ерекше сипаты бар қоғамды құрайды .
Қоғамның негізгі өндірістік байланыстарына сүйенген неселік
қатынастар жекелеген тұлғалар мен кесіпорындар , кесіпорындар мен
мемлекет , мемлекет пен тұрғындар , адамдардың әлеуметтік топтарының
арасындағы тауарлар айналысы сферасында пайда болады . Айналыс
сферасы немесе тауарлар айналысы өндірістік қатынастармен анықталады
. Осылайша белгілі бір өндіріс белгілі бір тұтынуға , үлестіруге ,
айырбасқа және осы әр түрлі жағдайлардың бір – біріне белгілі бір
қатынасына себепші болады . Өндіріс жағдайындағы айырбас құн ның
немесе меншіктің бір иесінен басқаға ауысуы тәрізді әр түрлі
тәсілдерімен жүзеге асырылады . Мұндай тәсілдердің бірі қарыз деп
аталатын тауар айналысының бір формасы болған мәміле типі болып
табылады . Тауар айналысының мұндай формасы өндірістің ерекше
шарттарымен анықталады , осы себептен тауарлардың иеліктен шығаруылуы
уақыт бойынша олардың бағасының өткізілуінен бөлініп қалады . Бұл
шарттар мынаған байланысты : тауарлардың бір типі өз өндірісіне
көп уақытты , ал басқа түрі анағұрлым аз уақытты талап етеді .
Әр түрлі тауарлардың өндірісі жылдың әр түрлі мерзімімен
байланысты . Бір тауар өз нарығында пайда болса , басқасы алыс
нарыққа сапар шегуі қажет . Сондықтан әлде бір тауар иеленуші
келесі бір сатып алушыдан бұрын сатушы ретінде көрінуі мүмкін .
Бірдей мәмілелердің бір тұлғалардың арасында жиі қайталануы кезінде
тауарларды сату шарттары олардың өндіріс шарттарымен реттеледі .
Екінші жағынан , тауарлардың белгілі бір түрін пайдалану , мысалы
үйді , белгілі бір уақыт аралығына сатады . Бұл жағдайда сатып
алушы тек мерзімі өткеннен кейін ғана шын мәнінде тауардың тұтыну
құнын алады . Сондықтанда ол тауарды төлемі төлегеннен бұрын
алады .
Ақшаның қажеттілігін қамтамасыз ететін себептер , несие
қажеттілігінің де себептері болып табылады . Жай тауар шаруашылығы
жағдайында тауар айналысының формасы ретіндегі қарыз мәмілесі
қажеттілік пен өндіріс шарттарынан туындайды . Алайда өндіріс
шарттары несиенің қажеттілігін толығымен ашпайды . Тауар айналысының
ішкі мазмұны ретіндегі құн қозғалысы несиенің қажеттілігі туралы
түсінікті тереңдетеді . Айырбас шаруашылығы жағдайында құн қозғалысы
капиталдардың шеңбер айналымында және өндірістік айналымда
нақтылы түрде көрінеді және ол несиелік қатынастар пайда болатын ,
дамитын нақтылы экономикалық негіз болып табылады . Артынан
несиелік қатынас өзінің табиғаты бойынша құндық болады .
Несие ұдайы өндіріс процессінің үздіксіздігін қамтамасыз ету
қажеттілігінен келіп шығады . Несие берілген сайын ол шаруашылық
субъектілерінің өндірістік капиталы ақшалай (негізгі және айналым
) , өндірістік және тауарлық формаларда бола алатыны бәрімізге
мәлім . Бұл кезде олардың міндеті әр түрлі . Шеңбер айналымының
бірінші сатысында ақшалай қаражаттардың тауарға айналуы жүреді ,
өндірістік форма тауарлық формаға ауысады , өндіріс құралдары
құнына жаңадан жасалған құн қосылады . Соңында , үшінші сатыда
тауар өткізіледі және қайтатан ақшаға айналады .
Өндірістік капиталдардың қозғалысы олардың бір формадан басқа
формаға ауысуымен тұйықталмайды , қозғалыс олардың ұдайы
өндірісінің процесі , капиталдардың шеңбер айналымы болып
табылады . Капиталдардың үнемі қайталанатын шеңбер айналымы – бұл
капиталдардың айналымы . Өндірістік капиталдардың бірде тауар
формасында , бірде ақшалай формада болуы олардың қозғалысының
жалпы формасы болып келеді , яғни олардың ұдайы өндіріс формасы
болып саналады .
Өндірістік капиталдардың жүйелі түрде бір формадан басқа
формаға айналуы , сонымен қатар олардың үнемі шеңбер қозғалысы ,
капиталтардың шеңбер айналымы және айналымы барлық жерде бірдей
емес ; әрбір нақты жағдайда олар өндірістің тауар айналысының
ерекшеліктерін қамтып көрсе- теді. Өндірістік капиталдардың
қозғалысы олардың шеңбер айналымы шегінде үздіксіздігімен
ерекшелінеді . Олардың қозғалыс процесінде ақшалай қаражаттардың
құйылуы және кері қайтуы , ресурстарда және оларды жабатын
көздерде қажеттілердің толқуы байқалады . Мұны функционалдық
формаларының өзгерісіне қарай негізгі , содай – ақ айналым
капиталдарының да қозғалысына байланысты байқауға болады .
Негізгі капиталдардың қозғалысы процесінде мезгіл - мезгіл
ақшалай ресурстар формасында құн босатылады . Еңбек құралдары
өндіріс процесінле ұзақ уақыт пайдаланылатыны белгілі , олардың
құны тауар құнына бөлшектеніп ауысады . Негізгі капиталдар құнының
ақшалай формада бірте - бірте қалпына келтірілуі , босаған ақшалай
қаражаттардың кәсіпорындар шотында тұрып қалуына әкеп соғады . Бұл
кәсіпорындар оларды тозған еңбек құралдарының орнына жаңаларын алу
үшін , соның ішінде кезекті машиналар мен механизмдерді алу үшін
жеткілікті белгілі соманы жинақтағаннан кейін ғана пайдалана алады .
Алайда негізгі капиталдар құнының бірте – бірте босатылуы , өз
мөлшері бойынша кәсіпорынның олардың жаңа партияларын алу
қажеттіліктерін қанағаттандыра алмайды , өйткені машиналар мен
механизмдердің жаңа партиясы жекелеген бөлшектерімен , детальдарымен
емес толығымен алынады . Амартизациялық қорда негізгі капиталдардың
тозған бөлшектерінің ауыстырылуы жинақталған амартизациялық
қаражаттар есебінен жүзеге асырылады . Негізгі капиталдарды қалпына
келтіруге немесе алуға өте үлкен шығындар жұмсалады , сондықтан
оларды қаржыландыру ұзақ уақыт бойынша ақшалай қаражаттар жинақтауды
қажет етеді .
Негізгі капиталдар құнының қозғалысының бірқалыпсыздығы ,
капиталдың шеңбер айналымының және олардың айналымының сатылары
бойынша қозғалысының ұзақтығынан болады . Нәтижесінде бір
кәсіпорындарда еркін ақшалай қаражаттар пайда болса , басқаларында
(ірі бір реттік шығындарға қажеттілікпен байланысты) олардың
жеткілісіздігі пайда болады.
Айналым капиталы құнының қозғалысымен байланысты осындай
көрініс туындайды . Оның шеңбер айналымы және айналымының ұзақтығы
әр түрлі . Уақыт бойынша ұзақтылық өзгерісі бәрінен бұрын
өндірістің маусымдылығы , өндірістің және тауар уақыт бойынша сай
келмеуі салдарынан пайда болады . Қосымша қаражаттарды тарту
қажеттілігі импорттық қойылымдармен , тауарлы материалды
құндылықтарды бір реттік әкелуімен және басқа факторлармен
байланысты болуы мүмкін қаражаттар қозғалысындағы бірқалыпсыздық
дайын тауарларды жөнелтумен байланысты пайда болады . Тауарларды
жөнелту мерзімі , оларды өткізуден түсім алу мерзімімен әрқашан
сәйкес келе бермейтіндігі белгілі . Бұл көбінесе тауар өндірісі
орынын көп жағдайда алыс орналасуына сонымен бірге , тауарларды
өткізу нарығынан бұл алшақтың едәуір болуы және уақытша бос
ақшалай қаражаттарға деген қосымша қажеттілікті тудыруы мүмкін .
Тауарлай және ақшалай формаларға және өндірістік капитал
шеңбер айналымы мен айналымы , құндық болып табылатын қатынастың
пайда болуына және дамуына нақты материалдық негіз болады .
Берілген шеңбер айналым процесінде , бір жағынан , оның аяқталуы
жүреді , осының нәтижесі ретінде бәрінен бұрын өткізілген құн
ретінде болатын ақшалай қа ражаттар формасындағы құнның босатылуы
жүреді . Екінші жағынан , объективті себептерге байланысты ақшалай
ресурстардың жеткіліксіздігі олардың өндірістік жұмсалуына қосымша
қажеттіліктер пайда болады . Демек , несие және несиелік қатынастар
құн қозғалысы кезіндегі өндіріс уақытымен құн айналысы уақыт
арасындағы , оның ақша формасында шот тарда уақытша тұрып қалуымен
, оларды тауар өндірісінде пайдалану қажеттілігі арасындағы қарама
- қарсы қайшылықтарды шешудің табиғи процесі ретінде пайда болды .
Біріншеден , қоғам босатылған ресурстардың бекерге доғарылуын
болдырмауға , екіншіден , ұдайы өндірістің үздіксіз жүзеге асуына
мүделі болады . Өндіріс уақытымен айналыс уықыты арасындағы
сәйкес келушілік құндық субстанциясы бар жиынтық ұлттық өнім
қозғалысына қатысты . Босатылған жиынтық ұлттық өнім құнының барлық
бөліктерінің - С , V және М - өнімдері болуы мүмкін .
Мысалы: жалпы экономика көлемінде өндірістік процесінде жұмсалған
өндірістік құралдарын қалпына келтіру бірден жұмсалмайды:
амортизациялық аударымдар жинақталады , бос ресурстар өз қозғалысында
тоқтап қалған және өнімді пайдалануды талап ететін құндар түрінде
тұрып қалады . Ұдайы өндірістің объективті процестеріне байланысты
құн өндірісте толығымен қатыспайтын V - да да осындай көрініс
байқалады , оның кейбір бөлігі уақытша пайдаланылмайды және ақшалай
формада банктегі шоттарда тұрып қалады . Әрине , бұл қоғамдық
өнім құнның уақытша босатылған бөлігі несиеге негізделіп
жинақталады , қарыз ақша түрінде өз қозғалысын жалғастырады . Мұнан
басқа М түрінде жаңадан жасалған құнның бөлігі де несие арқылы
қайта бөлу сферасына тартылуы , несие қозғалысына құндық сипат
беруі мүмкін . Тауар шаруашылығы жағдайында өндірістік капиталдардың
(негізгі және айналым ) шеңбер айналымы және айналымы несиенің
объективті қажеттілігін толық түрде түсіндіре алмайтынын атап өту
керек . Уақыт бойынша капиталдың шеңбер айналымының кеңістікте бір
қалыпты еместігі тек қаражаттардың бір буынында босатылуы және
басқа буында оларға қажеттіліктің бар болу фактын сипаттайды.
Демек , тауар шаруашылығында капиталдың шеңбер айналымы және
айналыиында несиелік қатынастардың пайда болу мүмкіндігі қаланған
.
Несиенің мүмкіндігі нақты болуы үшін белгілі бір шарттар
қажет . Олар кем дегенде екеу 1 - несиелік мәмілеге қатысушылар
- кредитормен қарыз алушы - экономикалық байланыстардан келіп
шығатын міндеттемелердің орындалуына материалдық кепілдік беретін
заңды дербес субъектілер ретінде болулары керек . Несиелік
қатынасқа түсуші заңды тұлғалар өз қызметтерін нарық заңдары және
экономикалық мүдделердің сәйкестігі негізінде жүзеге асырылуы қажет
.2-несиеге, егер қарыз алушы мен қарыз беруші мүдделері сәйкес
келген жағдайда қажет болады. Несиелік мәміле жасалуы үшін оның
қатысушылары өзара ықылас білдіруі қажет. Экономикалық қатынастар
бәрінен бұрын мүдделері ретінде көрінеді . Бұл мүдделер соңында
өндірістік қатынастың қатысушыларының еркімен реттелетін қандай да
бір субъективті нәрсе емес. Әрекетті тудыратын кез-келген мүдде
бәрінен бұрын объективті процестерге өзара мүдделікті болдырмайтын
нақты жағдайларға сүйенеді. Несиелік қатынастар, бір жағынан, кредитор
мен қа-рыз алушының арасында ақшалай қаражаттарды қарызға беру,
екінші жағынан , оларды алу кезінде мүдделілік пайда болған жағдайда
ғана жүзеге асады
1.2. Коммерциялық банктердің несиелік операциясына сипаттама
Несиелеу жүйесі несиелік процесті ұйымдастыруды және несиелеу
приницптеріне сай оны реттеуді анықтайтын элементтер жиынтығы ретінде
түсіндіріледі. Қазіргі несиелеу жүесінін құрылымдық элементтеріне мыналар
жатады:
• несиелік қызметті реттеуге бағытталған заңдармен нормативтік-актілер
• несиелік саясат
• несиелік механизм
• несиеулеу техникасы
Қайта құру кезеніне дейінгі несиелуе жүйесінін элементтері
бұрынғысынша қалғанымен шарушылықтын нарықтық жағдайына өтуге аталған
элементтерінің әрқайсынын мазмұны түбірімен өзгерді Сонымен қатар несиелеу
жүйесінде ен басты буын ретінде болатын, оның барлық эелементтерінін өзара
байланысымен біртұтастығын қамтамасыз етіп отыратын несиелеу приниптерінін
мазмұны өзгереді.
Қазіргі несиелеу жүйесінде шаруашылық ұйымдардың меншікті және
заемдық қаражаттар арасындағы шекті қатынасты белгілеуде мемлекет тарапынан
қандай да бір әмір жүргізу жоқ. Шарушылық ұйымдарынын қызметтерінін
коммерциялық негізі, экономикалық тұрғыда олардын меншікті қаражаттарынын
заемдық қаражаттар үшін толық материалдық жауапкершілікті болуға жүктейді
.Мұнда заемдық қаражаттар ретінде тек қана банктік несие ғана емес сол
сияқты ақшалай және тауарлай формасындағы шаруашылықаралық несие
қарастырылады. Кәсіпорындарға кімнін қаражатын және қанша көлемде заемға
алу туралы өздері анықтауға құқық берілген ал оларды пайдалану шартты
келісім-шартта айтылады.
Шаруашылық айналысындағы меншікті қаражаттар шамасы бүгінгі күні
берілуге жататын несие шамасына сондай-ақ несиеліе қабілетін анықтау
барысындағы клиенттік кластық дәрежесін сипаттайтын көрсеткіштерге әсер
етеді.
Қазіргі несиелеу жүйесі банктін ресурсына негізделеді. Бүгінгі
жағдайдын бұрынғы әрекет еткен жүйеден айырмашылығы- ол уақытта несиеліе
мекемелер өздері жоғарыдан берілген несиелік ресурстар мен ғана жұмыс
жасаған болатын. Шынында да төменгі банктер мен жинақталатын ресурстар КСРО
Мемлекеттік банкі басқармасында орталықтандырылған түрде жинақталып
қайтадан сол орындарға несиелеу лимиті түрінде қайта беріліп отрыған.
Сондай несиелеу шегінде, сол немесе басқа аумақтың клиенттерін несиелеген.
Банк бөлімшелерінін ол уақыттарында қаражат жинауқтау деген ешқандай да
мүдделері болмаған және олардын актвитері пассивтерінен тәуелсіз болған.
Қазіргі несиелеу жүйесі басқа негізді құрылған, яғни берілетін несиелердін
көлемі толығымен банкттердін тартылған қаражаттарын байланысты. Бұл
берілетін несиелердін ауқымынын, сонымен қатар несиелік мекемеде
қалыптасатын пайда мөлшерін көрсетеді.
Қазіргі несиелік механизм коммерциялық сипатқа ие. Осыған байланысты
сауда мотивтері, үнемдеу мотивтері ерекше маңызды болып келеді. Мұндай
жағдайда несиелеудін тек кәсіпорыннын қосымша қаражатқа деген қажеттілігін
қанағтаттандыру ғана маңызды емес. Сонымен қатар несиелік мекеменін
рентабельдігін арттыру үшін де несиелеудін маңызы зор. Дәл осы тұста
коммерцияның: арзанға сатып алып қымбатқа сату принипі орын алады. Бұл
әрине клиенттердің несиелері мен депозиттеріне сол сияқты банк аралық
несиегеде тиісті.
Қазіргі несиелеу жүйесінін басты ерекшелігі банктердің меншікті және
тартылған ресурстарына ғана байланысты емес, сол сияқты клиенттерді
несиелеуді жүзеге асыратын коммерциялық банктер үшін Орталық банк бекітетін
нормаларға және пруденциялық нормативтерге байланысты келеді. Мысалға, ҚР
ұлттық банкі орталық резервтерге міндетті төлемдер аудару нормасын
белгілейді. Сол сияқты, басқада нормативтер, ол ішінде коммерциялық банкте
ұқұрылатын ең төменгі ақшалай резевтер түрінде ең ірі несиелер көлеміне
байланысты шектеу, банк балансынын өтімділігің параметрлері сияқты банктің
міндеттемерін өтімді қаражаттар резервімен салыстыра өлшеу арқылы
белгіленетін формалардағы норматвитері де бар.
Қазіргі несиелеу жүйесінің маңызды бір белгісі оның келісім-шартақ
негізделуі болып табылады. Өткен несиелеу жүйесінде клиентпен банк арасында
қарыз алу барысында келісім-шарттын экономикалық маңызы төмен болғандықтан
да, оны формальдық сипатта болды деп айтуға болады. Кейінен коммерциялық
ынталандыру туындағаннан кейін ғана банк пен қарыз алушынын арасында
несиелік шарттқа отырып ол шарт несие берушінің де сол сияқты қарыз
алушының жауапкершілігін нығайту түсті.
Қалыптасып отырған қазіргі несиелеу жүйесінің келесі маңызды
ерекшелігі , бұл несиелеудің объектіден субъектіні несиелеуге өтуі
болып табылады. Бұрынғы несиелеу жүйесі объектіні несиелеуге ғана
негізделгендігі бізге белгілі. Тауарлы –материалдық құндылықтар қоры
және өндірістік шығындардың болуы несиені алуға кұқық берді де,
ссуданың қайтарылу барысына терең талдау жасалмады, клиент үшін
жоспардың орындалуы ссуданың қайтарылуына автаматты түрде кепіл
болады.
Жаңа несиелеу жүйесі дәстүрлі және өзіндік ерекше принциптерге
негізделеді , оның ішінде мерзімділік және қамтамасыз ету қағидалары ,
сол сияқты несиенің ақылық сипаты да ескеріледі . Сонымен қатар ,
олардың бір қатарының мазмұны түбірімен өзгерген. Бұдан бірнеше
жылдар бұрын жақсы және жаман жұмыс жасайтын кәсіпорындар
категориялары өмір сүріп, несиелеуде дифференцирленген режим
қолданылған. Кәсіпорынды бағалау негізінде олардың жоспарлы
көрсеткіштерін орындау дәрежелері жатқызылды. Бүгінгі таңда қалыптасқан
жүйе несиенің уақытында қайтармау тәуекелін төмендететін клиенттің
несиелік қабілетін ескереді. Сондай-ақ коммерциялық банк қарыз алушыны
төлем қабілетінсіз деп жариялай отырып, оны қайта ұйымдастыру және
тарату туралы сұрақты қоюға құқылы.
Несиенің қамтамасыз етілу принциптеріне де байланысты өзгерістер
болды. Тәжірбие көрсеткендей ссудалардың тауарлы- материалдық
құндылықтар қалдығымен қамтамасыз етілуі, олардың уақтылы
қайтарылуына кепіл болмады. Сондықтан да қамтамасыз етілмеген
ссудаларды бұрынғы тәжирбиеде қалыптасуына байланысты түсіну банк
тарапынан жіберілмеуге тиіс. Қайтару тұрғысынан алғанда толық
кепілдігі жоқ ссудалар ғана біршама сенімді несиелер болып табылады.
Қазіргі несиелеу жүйесінің келесі бір ерекшелігіне банк
несиелерін жоғарғы дәрежеде кепілдендіру формаларына өту
жатады.Несиенің қайтарылуын қамтамасыз ету тұрғысынан алғанда әлемдік
тәжірбиедегідей біршама сенімді формаларға кепіл кұқы ( оның ішінде
ипотека, зпаклад, бағалы қағаздар кепілдігі ) кепілдеме және кепіл-
хат, жалпы алғанда сақтандыру жүйелері жатады. Осындай формаларды
қамтитын несиелік механизм банкке өзінің тәуелсіздігін нығайту,
сонымен қатар несиелік төмендету мүмккіндігін береді.
Жалпы кәсіпорындарды несиелеудің өзгерген жүйесі біршама
дәрежеде нарықтық қатынастарға сай келетін мүмкіндік жасайды
Несиелік саясат банктың несиелік қызметтерінің міндеттерін
оларды іске асыру құралдары мен әдістерін, сондай- ақ несиелік
процесті ұйымдастыру принциптері және тәртібін белгілейді . Несиелік
саясат , несиелік механизм көмегімен жүзеге асырылады . Несиелік
саясат --- бұл банктің несиелік жұмысын ұйымдастыру негізін және
несиелеу процесіне қажетті құжаттар жүйесін жасау шарттарын
білдіреді .
Кең мағынасында , несиелік саясатты несие беруші банк пен
қарыз алушылар тұрғысыннан қарастыруға болады .
Тар мағынасында , несиелік саясат бұл несиелік процесті
ұйымдастыру барысында банктің стратегиясы мен тактикасынт
сипаттайды .
Барлық банктер үшін бірдей несиелік саясат болмайды . Әрбір
банк, елдегі экономикалық , саяси , әлеуметтік жағдайды ескере
отырып өзінің меншікті несиелік асясатын анықтайды . Несиелік
саясатты жасау барысында банктер олардың қызметтеріне тікелей
әсер ететін көптеген факторларды талдайды . Ол ардың ішінде
макроэкономикалық , яғни нақты бір банктің жұмысына ықпал ететін
факторлар болады . Несиелік саясат банктің қызметтерінің міндеттері
мен маңыздылығын , бұлардың іске асыру құралдары мен әдістерін ,
сондай - несиелік процесті ұйымдастыру принциптері мен тәртіптерін
анықтайды . Несиелік саясат банктің несиелік жұмысын , оның жалпы
стратегияларына сай ұйымдастыру негізін және несиелік процесін
қалыптастыруға қажетті құжаттар жүйесін жасау шарттарын білдіреді .
Жалпы несиелік саясат мынадай сипатта болуға тиіс:
- инструкциялық емес, яғни директивті нұсқауларды қамтиды ;
- несиелеудің мақсаттарын нақты және мағыналы анықтауға мүмкіндік
береді ;
- нақты мақсаттарды іске асырудың бірнеше ережелерін қамтиды;
- оны іске асыруды қамтамасыз ететін стандарттар мен нұсқауларды
қамтитын құжаттардан тұрады .
Несилік саясат банктің стратегиясын , оның тауекелді басқару
облысындағы саясаттарын ескере отырып жасалады. Несиелік саясат
несиелік қызметтің төмендегідей негізгі бағыттарын анықтауға
мүмкіндік береді :
- несиенің берілуіне және несиелік портфельді басқаруға жауап
беретін банк қызметкерлері жетекшілікке алатын объективтік
стандарттар мен критерийлерін;
- несиелеу облысындағы стратегиялық шешімдерді қабылдайтын
тұлғаларды басты іс - әрекеттерін ;
- сыртқы аудит қызметкерлерінің жұмысын және банктегі несиелік
қызметтің сапалығын ;
- ішкі бақылау қағидаларын ;
Несиелік саясат банк қызметін диверсификациялаудағы іс
әрекеттердің тізбектелуін қамтамасыз ету үшін және несиелік
қызметкерлердің лауазымды міндетемелерін анықтау үшін қажет .
Несиелік саясатты іске асырудың белгілі бір тәртібі болмайынша
несиелеудің бір ережелерін тәжірбиеге енгізу мүмкін емес . Сондықтан
да, жазбаша түрде жазылған несиелік саясат пен оны іске асырудың
соған сәйкес ержелері несиелік процесті жүргізудің негізін құрайды
.Несиелік саясат банк қызметкерінің бүгінгі таңда несиелеуге
болатын экономика секторын дұрыс таңдай білуіне , сондай-ақ, несие
беру мүмкіндігі туралы сұрақты шешуде банк үшін бірінші реттік
маңызы бар басқа факторлар мен қарыз алушының несиелік қабілетіне
қарап өз клиентін таңдаудағы біліктілігіне негізделеді . Сондай-ақ
несиелік саясат банктің бүгінгі иелігіндегі немесе ертең енгізуді
дұрыс санайтын несиелік өнімдермен анықталады . Мысалға
кісіпорындарға қысқа мерзімді несиелер (айналым қаражаттарын
толықтыруға) және ұзақ мерзімді инвестициялық несиелер (өндірісті
жаңғыртуға , кеңейтуге , техникалық қайта қаруландыруға, ғылыми
техникалық инновацияларды енгізуге) берген қолайлы .
Несиелік саясаттың маңызды элементі банктегі бақылауды
ұйымдастыру болып табылады .(потенциялды қарыз алушының несиелеу
мүмкіндігі туралы сұрақты шешу барысында несиелік стандартты
дұрыс қолдануға бақылау жасау, жекелеген несиелік қызметкерлердің
құзіретін сақтауға бақылау жасау, банктің несилік жағдайына және
оның ішінде проблемалық несиелерге қойылатын жалпы бақылау.)
Ішкі несиелік саясатын жасау.
Ішкі несиелік саясатын жасау банк жетекшілерінің несиелеу мақсатын
қалыптастыруды және бұл мақсаттардың банктің жалпы міндеттерімен
стратегиялық мақсаттарымен қаншалықты сай келетінін анықтауды талап
етеді. Несиелеу мақсаттары анықталғаннан соң соның негізінде банк
қызметкерлерінің қажетті несиелік операцияларды атқаруына
мүмкіндік беретін банктің несиелік саясатын және оған қоса
несиелеу стандарты мен несиелік нұсқаулары жасалады.
Несиелік стандарттар мен нұсқаулықтарды жасаудың бастапқы
кезеңі аяқталуына байланысты бұл құжаттардың бірінші редакциясы
тәжірбиелі қызметкерлерге сараптауға берілуі тиіс. Сараптаушылардың
талдауы және ұсыныстары енгізілгеннен кейін несиелік саясат
бойынша комитет (немесе директорлар кеңесі, несиелік комитет)
саясатты және оған сәйкес нұсқауларды бекітеді.
Несиелік саясат жүйелі түрде қайта өңделіп, банк жүйесіндегі
және банк ішіндегі өзгерістерді ескере отырып толықтырылады .
Сондықтан да , несиелік саясат пен соған сай стандарттар мен
нұсқаулықтардың мазмұны нарық конъюктурасындағы өзгере отырып
түзеледі. Несиелік саясат несиелеу лимиттерін, тәртібін , кейде
несиелеу бойынша жекелеген ережелерді қамтиды . Мысалы несиелік
саясатта бір қарыз алушыға келетін тәуекел лимитті анықталады .
Сонымен қатар несиелік саясатта барлық несиелердің несиелік
құжатта көзделген мақсаттарға сай берілуі де қарастырылуы мүмкін .
Несиелік саясатта қарыз алушылардың негізгі қызметіне байланысты
тәуекелдігі жоғары операцмяларды немесе жобаларды қаржыландыру үшін
тағанындалатын несиелер туралы да айтылуға тиіс . Несиелік саясатпен
банк қызметкерлерін таныстыру , оларды соған сай келетін
ережелермен және нұсқаулықтарға үйрету банкте несиелік саясатты
енгізудің негізгі элементі болып табылады . Несиелік саясаттың
элементтері . Несиелік саясат несиелік қызметтің басты бағыттарын
анықтайды . Оларды өз кезегінде несиелік саясаттың қабылдаған
бағыттарын іске асыру жүйесі ретінде тұжырымдауға болады . Несиелік
саясатта төмендегідей элементтер көрсетілуге тиіс :
- Несиелік қызметті ұйымдастыру;
- Несиелік портфельді басқару ;
- Несиелеуге бақылау жасау ;
- Құзіретті бөлу принциптері ;
- Несиелеуді таңдаудың жалпы критерилері ;
- Несиелеудің жекелеген бағыттары бойынша шектеулер ;
- Несиелермен жасалатын ағымдақ жұмыстардың принцип –
тері ;
- Несиелер бойынша зиян шегу жағдайларына резерв жасау.
Несиелік саясатты іске асыру формалары .
Іс жүзінде несиелік саясатты іске асыру тәсілдері мен әдістерін
белгілі бір формада , яғни соған сай келетін төмендегідей үш құжат
түрінде көруге болады :
1. Несиелік саясат ;
2. Несиелеу стандарты ;
3. Несиелеу нұсқаулықтары .
Сондай – ақ аталған үш құжатты ерекше бір құжатта – несиелік
саясат бойынша жетекшілік ету - біріктіруге болады . Онда несиелік
саясат несиелеуді жүзеге асыратын бөлімшелер жұмыскерлерінің
қызметтерін нақтылайтын несиелік нұсқаулықтар мен несиелеу стандарты
, несиелеудің жалпы бағыттары мен бағдарла ры анықталады . Несиелеу
стандарты бұл банкте несиелік қызметі жүзеге асыратын барлық
қызметкерлердің жетекшілікке алатын құжаты .
Несиелік нұсқаулық - несиелеу процедурасын іске асырудың
алгоритмін бекітетін кезектіліктің қадамдарын суреттеуді білдіреді.
Басқаша айтқанда , ол несиелік қызметін нақты бір бағыттарына жатады
.
Жалпы несиелік саясат бойынша жетекшілі ету құжатында қарыз
алушы туралы қажетті ақпараттар жинау және несиелік қабілетіне
талдаудан бастап несиелік талдау және аудит , ссудалар мүмкін
болар зиян процесін қамтитын несиелік процестің барлық кезеңдері
көрсетіледі .
Несиелік саясат бойынша жетекшілік ету құжаты - бұл несиелік
саясатты іске асырудың ең бір тиімді құралы болып табылады және
ол мынадай қызметтерді атқарады :
• банктегі несиелеу процесін ұйымдастыруға бақылау жасауға
негіз ретінде болу ;
• несиелеуді жүзеге асыратын бөлімдердің қызметкерлері үшің
анықтама материал және нұсқаулық ретінде болу ;
• несиелік бөлімдердің жетекшілері үшін несиелік
нұсқаулықтардың талаптарының орындалуына бақылау жасау
құралы;
• несиелік талдау және аудит бөлімі жұмыскерлерінің
тексеруді жүзеге асыруына негіз болатын талаптарды
анықтау;
• ағымдық несиелік саясатқа және оның іске асырылу
тәртібіне түзетулер енгізуді жеңілдету .
Коммерциялық банктің несиелік саясатын іске асыру процесінде
проблемалық ссудалармен жасалатын жұмысқа ерекше көңіл бөлініп
және қосымша бақылау жасалуға тиіс .
Несиелеу шарты.
Несиелеу шарты – несилеудің басты элементтеріне яғни несиелеу
субъектілері мен объектілеріне және несиенің қамтамасыз етілуіне
қойылатын талаптарды білдіреді . Несиелеу шарты , біріншіден ,
несиелік мәміле жасайтын екі жақтың мүдделерін ескереді . Банктер
шаруашылық қажеттілігін мүдделеріне сай клиенттің қажеттілігін
қанағаттандыруға бағытталады . Несиелеу шарты , сондай – ақ несие
беруші банктердің мүдделері қорғалуын көздейді . Несиелеу шарты ,
екіншіден несиелеу принциптерінің сақталуын талап етеді . Егер
клиент аталған принциптердің біреуін бұзатын болса, онда несиелеу
мәмілесі жасалмайды . Несиелеу шарты , үшіншіден , банктің коммерциялық
мүддесі сақталатын негізде жүзеге асырылады . Несиелеу ақылы түрде
жүргізіледі . Оның ақысы көбінесе несиелік тәуекелге , Орталық банктің
қайта қаржыландыру мөлшерлемесінің деңгейіне нарықтағы несиеге деген
сұраныс пен ұсыныстың жалпы жағдайына байланысты анықталады .
Несиелеудің төртінші шарты банк пен қарыз алушы арасындағы
жасалатын несиелік келісімді қамтиды . Несиелеу несиелік мәмілеге
қатынасатын тараптардың міндеттерімен құқықтарын экономикалық
жауапкершілігін көздейтін келісім негізінде іске асады . Соңғы бір
несиелеу шарты екі жақтың өз ара қарым- қатынастарының жоспарлануын
қамтиды . Банктегі жоспарлау объектісіне берілетін несиенің соммасы ,
оның қайтарылатын мөлшері несиелік операцияларға байланысты табыстар
мен шығыстар жатады . Несиелік процесс қарыз алушыны алынған несиені
уақытылы және толық қайтаруын , сондай-ақ ссудалық пайызды төлеуді
алдын ала қарауда өндірістік және қаржылық мүмкіндігін соған сай
реттеп отыруға міндеттейді .
Сонымен, несиелеу шарттарын төмендегідей түрде жеке қарастыруға
болады:
• несиелеудің басты элементтеріне қойылатын талаптардың
сақталуы ;
• несиелік мәміле жасаушы екі жақтың мүдделерінің сәйкес
келуі ;
• несие беруші банк пен қарыз алушының өз
міндеттемелерінің болуы;
• несиелеу принциптерінің сақталуы;
• кепілдің іске асырылу мүмкіндігі және кепілдеменің болуы;
• банктің коммерциялық мүделерінің қамтамасыз етілуі ;
• несиелік мәміле жасаушы тараптардың өзара қарым-
қатынастардың жоспарлануы;
Несиелік механизмнің экономикалық мазмұны.
Экономикалық түсінікдегі механизм белгілі бір қызметті жандандыруға
және бір нәрсені іске қосуға болатын құралды білдіреді . Бұл
мағынысында механизм термині басқаруда жиі қолданылады. Яғни, оның
мәні экономикалық, оның ішінде несие саясатының міндеттерімен
анықталатын, басқарылатын объектіге басқаратын субъектінің әрекет ету
мазмұнымен байланысты болып келеді. Несиелік механизм – нарықтық
қатынастарға сай экономиканың тиімді дамуын қамтамасыз ететін несие
түрлерін, несиелеу принциптерін , несиелеу әдістері мен тәсілдерін және
несиеләк тәуекелді басқарудан тұратын экономикалық механизмнің құрамдас
бөлігін білдіреді.
Қазіргі несиелік механизм экономикалық механизмнің бір бөлігі ретінде
бола отырып, іс жүзінде несие қызметінің жүйесін нақты және кешенді түрде
бейнелейді. Нарықты экономика жағдайында несиенің дамуы және қызмет етуі
үшін пайдаланылатын несиелік механизм өзінің негізгі және құрылымы
бойынша объективті сипатқа ие. Олай болмаса несиелік механизм несиенің
экономикалық категория ретіндегі қызмет етуін жеткізе және тура
бейнелей алмай , сондай-ақ оның қозғалысының объективті негізінен
айырылып қалар еді. Несиелік механизм сипатының объективтігін айта
отырып, екі элементті : несиені және несиелік механизмді бір-бірінен
бөліп қарау дұрыс емес. Соңғысы несиенің бейнелейтін қатынастарынан алыс
жатпайды, яғни олардың нақты бір қабатын құрайды. Несиелік механизм
несиелеуді экономикалық- ұйымдастыру қатынастарын белгілі бір қабатын ,
яғни несиелік қатынастардың жоғарғы буынын білдіреді . Мұндағы буын
ретінде несиелік объективті сипатын және несиелік қатынастарды
ұйымдастыруға байланысты шаруашылықтың субъективтің қызметінің өзара
іс әрекеті түсіндіріледі . Демек, несиелік механизмге несиенің мазмұны
және өзіндік ерекшеліктерін сипаттайтын қатынастар және олардың пайда
болу әдістері , тәсілдері және формалары жатады. Соңғылары несиелік
қатынастардың мәніне жатпағанымен де, олар несиелік іс-тәжірибиені
сипаттайтын процеске жақын немесе оның үстінде қалыптасады . Берілген
несиелік механизм тұжырымы бұл механизмнің тек субъективтік сипаты
туралы кездесетін позицияларға қарама-қарсы тұрады. Осы тұрғыдан,
кейбір мамандар несие категориясын жалпы әдістемелік жоспардан оқып
біле отырып, ғылыми таным барысында бірден несиенің мазмұнын, оның
қызметтерін талдаудан несиелеу механизіміне өтеді . Несиелік механизм
банктің қызметке байланысты заңдармен, банктердің дербес несиелік
саясаттармен және экономиканың тиімділігін арттыру міндеттерімен
анықталады. Кез келген экономикалық механизм өзара байланысқан, яғни оның
бір элементінің қозғалысы немесе өзгеруі басқаларының қозғалуы мен
өзгеруіне ықпал ететін элементтер жиынтығынан тұрады. Сондай-ақ
қазіргі несиелік миханизмнің бассқа да экономикалық миханизмдер
сияқты, мынадай құрылымдық элементтері болады:
• несиенің түрлері ;
• несиелеу объектілері ;
• несиелеу субъектілері ;
• несиелеу принциптері ;
• несиелеу тәуекелді басқару :
Несиенің түрі - бұл несиелік қатынастар құрылымының олардың
негізгі қызметтерінің , яғни әр алуан сыртқы және ішкі өзгерістер
барысында толық сақталатын көрінісі .Несие берушілер мен қарыз
алушылар арасындағы байланыстар қалай өзгергенімен де , несиенің
түрі сол қалпында сақталады . Іс жүзінде несиенің екі формасы
болады : товар және ақша . Ал, несиенің жекелеген түрлеріне келсек,
олар несиенің осы екі формасының қолданылуы барысында қалыптасады .
Несиелеу субъектілері мен объектілері .
Несие құрылымы несие беруші мен қарыз алушыдан , сондай-ақ
қарыз капиталынан тұрады . Мұндағы несие беруші мен қарыз
алушыларды несиелік мәміліге қатысушы тарапынан оларды несиелік
қатынас субъектілері деп атауға болады . Осы тараптардың бірі
болмаса несиелік мәміле жасалмайды. Несие берушілерге мемлекет ,
банктер , банк типтес мекемелер мен қаржылық ұйымдар сондай-ақ
халықаралық қаржы ұйымдары да жатады . Кейбір жағдайларда, несиенің
коммерциялық формада берілуіне байланысты несие берушіге өнім
өндіруші кәсіпкерлер де жатуы мүмкін. Ал, қарыз алушыларға қаражатқа
деген уақытша қажеттілігі бар кез – келген заңды және жеке
тұлғалар жатады . Несиелеу объектісі – бұл несиенің пайдалану заты
яғни неси- нің іске асырылу аясы деп түсіеуге болады . Қазақстанның
банктік тәжірбиесінде қысқа мерзімді несиелеу объектісіне
экономиканы қысқа мерзімді несиелеу ережесіне сәйкес , банк несиесі
есебінен құралатын өндірісті айналым қорлары мен айналыс қорларының
бір бөлігі жатады . Несиелеу объектісі материалдық құндылықтар
өндіріс және айналыс шығындары түрінде сол сияқты егер несие
материалдық жағынан қамтамасыз етілмеген жағдайда банк алдындағы
шаруашылық ұйымның міндеттемесі ретінде де болады . Материалды
қамтамасыз етілген несиелеу объектісіне өндірістік шикі зат
қорларын, негізгі және көмекші материалдарды, жанар май, ыдыстар,
сатып алынатын жартылай өнімдер тағы да басқа материалды
құндылықтардың маусымдық жинағы және өнеркәсіптегі дайын өнімдердің
және сауда ұйымдарындағы тауарлардың маусымды қорлары жатады .
Мұндац қорларды жасау ең бастысы, өндіріспен және өнімдерді сату
процесімен тығыз байланысты . Жоғарыда айтылған экономиканы қысқа
мерзімде несиелеу ережесіне сәйкес несиелеу объектісіне экспортты
және импортты
тауарлар мен қызметтермен
жабдықтау экономикалық қызметке байланысты шығындар , кәсіпкерлікпен
айналысатын заңды және жеке тұлғалардың сатып алынатын шикі
заттары, материалдары, құралдары және басқа да мүліктері, ламбардтық
опеациялар, шаруашылық субъектілердің кірістірі мен шығыстары
арасындағы алшақтық жатады .
Ұзақ мерзімді несиелеу объектілерінде жататындар мынадай
түрлерге бөлінеді :
• өндіріс объектілерінің құрылысы;
• өндіріс объектілерін қайта құру, техникалық жағынан қайта
қаруландыру, кеңейту;
• техникалар, құрал жабдықтар және көлік құралдарын сатып
алу;
• жаңа өнім шығаруды ұйымдастыру ;
• өндірістік емес маңызы бар объектілерді салу ;
Несиелеу принциптері .
Несиелеу принциптері несиенің мәнін және қызметтерін, сондай- ақ
несиелік қатынастарды ұйымдастыру облысындағы объективті экономикалық
заңдардың талаптарды бейнелейді. Несиелеу принциптері негізінде
несиелік процесс яғни , банктік несиелердің берілуі, пайдаланылуы
және қайтарылуы жүзеге асырылады. Несиелеу принциптеріне байланысты
банктік несиелердің берілуінің басты шарттары : несиенің мақсаты және
мерзімі олардың қаражаттар айналымы шеңберінде қатынасу нәтижелілігі
және т.б. анықталады.
Қазіргі несиелік қатынастарды ұйымдастыру принциптері екі топқа
бөлінеді :
1. топқа - жалпы экономикалық тәртіптегі принциптері :
• несиенің мақсаттылығы;
• несиенің дифференциялдығы ;
2. топқа - несиенің мәнін бейнелейтін принциптер :
• несиенің мерзімділігі ;
• несиенің қайтарылымдылығы;
• несиенің төлемділігі;
• несиенің қамтамасыз етілуі;
Қазіргі несиенің дифференциялдық принципінің мазмұны өзгерген
десе де болады. Біріншіден, ол мерзімділік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz