Мектепке дейінгі балалардың ақыл- ой тәрбиесі
Кіріспе .. . .. . . . . . . 3 . 5 б
Негізгі бөлім
I Тарау
1.1. Мектепке дейінгі балалардың ақыл. ой тәрбиесі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 . 8 б
1.2. Ақыл. ой тәрбиесі . . . . . . 9 . 12 б
II Тарау
2.1. Ақыл.ой және таным әрекеті . . 12 . 18 б
2.2. Ақыл.ой әрекетін басқару . . 18 . 26 б
III Қорытынды . . . . . . 26 . 27 б.
Пайдаланған әдебиеттер
Негізгі бөлім
I Тарау
1.1. Мектепке дейінгі балалардың ақыл. ой тәрбиесі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 . 8 б
1.2. Ақыл. ой тәрбиесі . . . . . . 9 . 12 б
II Тарау
2.1. Ақыл.ой және таным әрекеті . . 12 . 18 б
2.2. Ақыл.ой әрекетін басқару . . 18 . 26 б
III Қорытынды . . . . . . 26 . 27 б.
Пайдаланған әдебиеттер
Дүниеге келген әрбір адамға рухани байлық , жауапкершілік сезім, өміршеңдік ата- ананың адал перзенті, халқының ұлы болу үшін , ел алдында борыштылық барлығы да, яғни адам баласының бүкіл ғұмырының мәнділігі ақыл , ой мен парасатқа байланысты. Ақыл , ой мен парасаттың кемдігінен , кем дамуынан әр түрлі өкінішті жағыдайлар болып жатады.
Адамның рухани байлығы кең пейілділік , салмақтылық , парасаттылық , бауырмалдық , шыдамдылық , биязылық , білімпаздық , өнерпаздық , ұқыптылық , меймандостық , тындырымдылық , жауаптылық , адалдылық бәрі де ақыл- ой мен парасатқа байланысты.
Олай болса , тәрбие жұмысын алдымен баланың ақыл- ой мен парасатын дамытудан бастау қажет.
Халқымыздың салты бойынша баланың ақыл- ойының , парасатының дамуына әсер ететін негіздер: қадірлі ата- ана , үлгілі әпке , аға , әдепті жолдас , дуалы ауызды қариялар , инабатты туыстар, мейрімді көршілер , нұрлы ілім, мейірлі ұстаз , жез таңдайлы шешендер , ел бастаған көсемдер болып табылады.
Баланың парасатсыз болып өсуіне әсер ететін негіздер: мойнындағы парызы мен қарызын өтемеген қадірсіз ата- ана , ұрлықпен табылған дүние , орынсыз ойын- күлкі , инабатсыз аға , әпке , ағайын туыс , әдепсіз жолдас , тұл болған ұстаз. Баланың ақыл парасатын дамыту үшін әрбір атқарылатын жұмысты ата – ана, мұғалім баламен ақылдасып мәслихатққа таратып отыруы қажет.
Адамның рухани байлығы кең пейілділік , салмақтылық , парасаттылық , бауырмалдық , шыдамдылық , биязылық , білімпаздық , өнерпаздық , ұқыптылық , меймандостық , тындырымдылық , жауаптылық , адалдылық бәрі де ақыл- ой мен парасатқа байланысты.
Олай болса , тәрбие жұмысын алдымен баланың ақыл- ой мен парасатын дамытудан бастау қажет.
Халқымыздың салты бойынша баланың ақыл- ойының , парасатының дамуына әсер ететін негіздер: қадірлі ата- ана , үлгілі әпке , аға , әдепті жолдас , дуалы ауызды қариялар , инабатты туыстар, мейрімді көршілер , нұрлы ілім, мейірлі ұстаз , жез таңдайлы шешендер , ел бастаған көсемдер болып табылады.
Баланың парасатсыз болып өсуіне әсер ететін негіздер: мойнындағы парызы мен қарызын өтемеген қадірсіз ата- ана , ұрлықпен табылған дүние , орынсыз ойын- күлкі , инабатсыз аға , әпке , ағайын туыс , әдепсіз жолдас , тұл болған ұстаз. Баланың ақыл парасатын дамыту үшін әрбір атқарылатын жұмысты ата – ана, мұғалім баламен ақылдасып мәслихатққа таратып отыруы қажет.
1.« Тәрбие жұмысын ұйымдастырудың теориясы мен әдістемесі»
Л. Қ. Рысбекова , Г. Х. Ерімбетова Түркістан – 2008ж.
2. « Мектепке дейінгі педагогика» Ф. Н . Жұмабекова ,
Астана – 2008 ж
3. «Қазақстан мектебі» № 10 2007 ж.
4. « Қазақстан мектебі» № 7-8 2007 ж.
5. « Педагогика және психология» мақала Н. Айқабылов.
6. Дистерверг А. Избранные педагогические сочинения. Москва, 1954.
7. Левандовская О. Я. Порядок рождения и особенности интеллекта
ребенка. Москва, 2000.
8. Лейтес Н. С. Умственные псособности и возраст. Москва, 1971.
9. Развитие личности ребенка. Общая редакция А. М. Фонарева.
Москва, 1987.
10. Сеченов И. М. Избранные философские и психологические
произведения. Москва, 1947.
11.Еденбаева З. «Білім» журналы 2001 №2
Л. Қ. Рысбекова , Г. Х. Ерімбетова Түркістан – 2008ж.
2. « Мектепке дейінгі педагогика» Ф. Н . Жұмабекова ,
Астана – 2008 ж
3. «Қазақстан мектебі» № 10 2007 ж.
4. « Қазақстан мектебі» № 7-8 2007 ж.
5. « Педагогика және психология» мақала Н. Айқабылов.
6. Дистерверг А. Избранные педагогические сочинения. Москва, 1954.
7. Левандовская О. Я. Порядок рождения и особенности интеллекта
ребенка. Москва, 2000.
8. Лейтес Н. С. Умственные псособности и возраст. Москва, 1971.
9. Развитие личности ребенка. Общая редакция А. М. Фонарева.
Москва, 1987.
10. Сеченов И. М. Избранные философские и психологические
произведения. Москва, 1947.
11.Еденбаева З. «Білім» журналы 2001 №2
Мазмұны
Кіріспе .. . . .. . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . 3 – 5 б
Негізгі бөлім
I Тарау
1. Мектепке дейінгі балалардың ақыл- ой тәрбиесі . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . 6 – 8 б
2. Ақыл- ой тәрбиесі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 – 12 б
II Тарау
2.1. Ақыл-ой және таным әрекеті . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . 12 – 18 б
2.2. Ақыл-ой әрекетін басқару . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . 18 – 26 б
III Қорытынды . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 – 27
б.
Пайдаланған әдебиеттер
Кіріспе
Дүниеге келген әрбір адамға рухани байлық , жауапкершілік сезім, өміршеңдік
ата- ананың адал перзенті, халқының ұлы болу үшін , ел алдында борыштылық
барлығы да, яғни адам баласының бүкіл ғұмырының мәнділігі ақыл , ой мен
парасатқа байланысты. Ақыл , ой мен парасаттың кемдігінен , кем дамуынан әр
түрлі өкінішті жағыдайлар болып жатады.
Адамның рухани байлығы кең пейілділік , салмақтылық , парасаттылық ,
бауырмалдық , шыдамдылық , биязылық , білімпаздық , өнерпаздық , ұқыптылық
, меймандостық , тындырымдылық , жауаптылық , адалдылық бәрі де ақыл- ой
мен парасатқа байланысты.
Олай болса , тәрбие жұмысын алдымен баланың ақыл- ой мен парасатын
дамытудан бастау қажет.
Халқымыздың салты бойынша баланың ақыл- ойының , парасатының дамуына
әсер ететін негіздер: қадірлі ата- ана , үлгілі әпке , аға , әдепті жолдас
, дуалы ауызды қариялар , инабатты туыстар, мейрімді көршілер , нұрлы ілім,
мейірлі ұстаз , жез таңдайлы шешендер , ел бастаған көсемдер болып
табылады.
Баланың парасатсыз болып өсуіне әсер ететін негіздер: мойнындағы
парызы мен қарызын өтемеген қадірсіз ата- ана , ұрлықпен табылған дүние ,
орынсыз ойын- күлкі , инабатсыз аға , әпке , ағайын туыс , әдепсіз жолдас ,
тұл болған ұстаз. Баланың ақыл парасатын дамыту үшін әрбір атқарылатын
жұмысты ата – ана, мұғалім баламен ақылдасып мәслихатққа таратып отыруы
қажет.
Қазіргі жағыдайда тәрбиенің тиімділігін арттырудың негізгі жолы –
тәрбие қызыметін ұйымдастыруға комплексті қарауды жүзеге асыру. Комплексті
тұрғыдан қарау тәрбие процессінің тұрақтылығын , тәрбиеленушінің және зіне
жасалатын барлық ықпалдың үйлесімділігін талап етеді.
Мектеп дамуының қазіргі кезеңде мектеп оқушыларын терең және жан-
жақты біліммен еңбек дағдыларымен қаруландыру , халық шаруашылығының түрлі
саласында оларды еңбекке даярлау зор мәнге ие болады. Жас ұрпақты еңбекке
даярлау міндеттерін ойдағыдай жүзеге асыру итәрбиеге комплексті тұрғыдан
қарауды , оқушыға деген барлық тәрбие ықпалын үйлестіруді , олардың еңбек
және адамгершілік тәрбиесінің тиімділігін одан әрі дамытуды талап етеді.
Онсыз жеке адамның жан- жақты үйлесімді дамуы мүмкін емес .
Комплексті тәрбиенің өзегі , оның мәні – ол идиялық – саяси еңбек
және адамгершілік тәрбиесінің бірлігі. Мұндай бірліксіз комплексті тәрбие
туралы әңгіме болуыда мүмкін емес .
Тәрбие процессінде идиология , еңбек және адамгершілік бірлігін
қамтамассыз ету ғана жеке адамның азаматтық және адамгершілік қалыпетасу
үшін берік негіз ьқалайды . Тәрбие жұмысын ұйымдастырғанда сынып жетекшісі
осының бәрін ескеру қажет .
Тәрбиенің бір ғана түрімен бір жақты әсер етуге жол берместен ,
қалыптасып келе жатқан адамға жан- жақта ықпал жасауды қамтамассыз еткен
жөн . Сынып жетекшісі өзінің жоспарларында тәрбиенің сан түрлерінің ең
алдымен ой , идиялық саяси еңбек және адамгершілік тәрбиесінің өзара
байланысын қарастырады .
Бұған мектеп оқушыларын мектептегі және мектептен тыс жерлердегі еңбек
қызыметі мен қоғамдық- саяси жұмыстарға тарту нәтижесінде қол жеткізіледі .
Комплексті тәрбие сондай- ақ жас ерекшеліктері мен олардың тәлім-
тәрбие дәрежесін ескере отырып , оқушылардың барлығын түгел тәрбиенің
барншлық түрімен қамтуды талап етеді .
Мектеп перактикасында кей жағыдайда тәртіпсіз , ұқыпсыз сабақты
үлгермейтін оқушыларды тәрбиелеуге немесе қайта тәрбиелеуге баса назар
аударылады . Ал қалғандары сенімді деп саналы да жеке тәрбие ықпалына
ілінбейді . Ал мектеп оқушыларының барлығына да тәрбие қажет .
Кез- келген соның ішінде ең ұйымшыл және тәртіпті деген сыныпқа жеке
адамның жақсы қасиеттерін қалыптастыруға , жаман қасиеттерін жоюға ,
бағыттылығын , күнделікті қолма- қол тәрбие жұмысы қажет . Комплексті
негізде тәрбиені ұйымдастыру оқушылардың жас ерекшелігі мен тәрбие
дәрежесін ескере отырып , ықпал етуде бұқавралық құралдарды пайдалануды
көздейді . Комплексті тәрбиені жүзеге асыру тәрбие процесінде тәрбиелік
ықпалдың сан алуан тәсілдері мен әдістерін әрқайсысы тәрбиелік ықпалдың
бүкіл комплексінің бір элементі ретінде қолданылуы өте маңызды.
Тәрбие мақсаттарына бұқаралық ақпарат құралдарын мүмкіндігінше мол
пайдалануы да комплексті тұрғыдан қарастыру керек . Радио мен теледидар ,
кино мен театр , мерзімді баспасөз – осының бәрі мектеп жастарының жан-
жақты дамуына көмектесуі керек.
Сынып жетекшісі қызыметінің тағы бір маңызды жағы – тәрбие мен өзін-
өзі тәрбиелеудің бірлігін қамтамасыз ету. Әдетте , олар өзара байланысты .
Сондықтан сынып жетекшісінің тәрбие қызыметінде оқушылардың өзін- өзі
тәрбиелеуді қажет етуін дамыту елеулі орын алады.
Комплексті тұрғыдан қаруды жүзеге асыру тәрбие нәтижелерін әрдайым
тексеруді және есепке алуды, осы негізде тәрбие процесіне өзгеріс ендіріп
отыруды талап етеді . Тәрбие саласында қол жеткенді білмей тұрып , алға
жылжу өте қиын . Мұнсыз тәрбие процесін ұйымдастыруда жүйеліліктіде ,
дәектілілікті де қамтамасыз ету мүмкін емес .
Сынып жетекшілері тек өз жұмысын жақсы жоспарлауға ғана емес, сонымен
бірге оның нәтижелерін ескеруді , тәрбие қызыметін ұйымдастырудағы
жетістіктері мен жеке кемшіліктерді саралай білуді, оларды жоюдың жолдарын
белгілеуді үйренгендері жөн.
Адамға қажетті білім көлемі күрт және тез өсіп отырғанда белгілі бір
фактілер жиынтығын игеруді басты міндент етіп қалдыра беру мүмкін емес.
Адамға дербес өз білмін толтыра білуге , ғылыми және саяси ақпараттың
үдеген тасқынында бағдыар таба білуге баулу қажет.
Тәрбие жұмысының барлық жүйесі оқу үлгерімін арттыруға тікелей әсер
етеді . Саналы тәнртіп пен жоғары жауапкершілік барлық тәрбие жүйесінің
нәтижесі болып табылады .
I. Тарау
1.1.Мектепке дейінгі жастағы ақыл- ой тәрбиесі
Ақыл- ойдың дамуы – бұл бала жасына , тәжірибесінің молаюы мен
тәрбиелілік ықпалдарының әсеріне байланысты ойлау әрекетінде пайда болатын
сан және сапалық өзгерістердің жиынтығы . Мектепке дейінгі шақта білімнің
қорлануы шап- шаң қарқын мен жүреді . Таным процестері жетіледі , бала ақыл-
ой әрекетінің қарапайым әдістерін меңгереді . Баланың ақыл- ой дамуын
қамтамасыз ету оның барлық кейінгі іс- әрекеті үшін зор маңызы бар . Ақыл-
ойды дамыту әлеуметтік ортаның ықпалымен жүзеге асырылады . Ол
айналадағылармен араласу барысында тілді қарым- қатынас құралы ретінде
пайдаланып , сонымен бірге қалыптасқан ұғымдар жүйесін игереді . Ақыл- ойды
неғұрлым тиімді дамыту оқыту мен тәрбиелеу негізінде жүзеге асырылады .
Қазіргі педагогика ғылыми ақыл- ой дамуының негізгі көрсеткіштері –
білімдер жүйесін игеру , олардың қорын жинау , шығармашылық ойды дамыту
және жаңа білімдер алуға танымдық қызымет әдістерін меңгереді деп есептейді
.
Мектепке дейінгі жастағы балалардың ақыл- ойын дамытуды дұрыс
ұйымдастыру үшін олардың ақыл- ой дамуының заңдылықтары мен мүмкіндіктерін
білу керек . Осыларды ескере отырып ,ақыл- ой тәрбиесінің міндеттері ,
мазмұны , ұйымдастырылуы мен әдістері белгіленеді . Ақыл- ой тәрбиесін шешу
жолдары : бір жағынан баланың мүмкіндігін барынша пайдалану және екінші
жағынан баланы шаршататын немесе қажытатын , шамадан тыс міндеттерді
жүктеуді болдырмау болып табылады .
Ақыл –ой тәрбиесі –балалардың белсенді ойлау қызыметінің дамуына
ересектердің мақсатты ықпалы . Ол қоршаған ьдүние туралы түсінікке жеңіл
білімдерді хабарлауы , оларды жүйелеп отыруды , танымдық мүдделерді
зияткерлік дағдылар мен іскерлікті қалыптастыруды , танымдық қабілеттерді
дамытуды қамтиды .
Ақыл – ой тәрбиесінің басты құралы- айналадағы адамдар , заттар ,
табиғат , қоғамдық құбылыстары. Осылардың әсерінен баланың дүниеге деген
көзқарасы кеңейіп , танымы дамиды. Ақыл- ой тәрбиесінің негізгі
құралдарының бірі- ойын . Ол баланың ерекше әрекеті . Әр ойын баланың
ерекше дамуына әр қилы әсер етеді . Мазмұнды рөлді ойындар айналадағы
дүние туралы түсінігін кеңейтіп , сөзін дамытады . Драмалық ойындар көркем
әдебиет шығармаларын терең түсінуіне , тілінің дамуына әсер етеді . Ақыл –
ойды дамытудың пәрменді құралдарының бірі – оқыту процесі . Оқытуда бала
жоспарлы түрде қажетті білім дағдысын игереді . Оқытудың мазмұны мен оны
ұйымдастырудың әсері күшті болады . Оқыту баланың ойлауға күш салса білу
қабілетін , еркін , табандылығын , төзімділігін , қиыншылықты жеңе білу
қабілетін, жауапкершілігін , тәртібін тәрбиелейді . Ақыл –ой тәрбиесінің
тағы бір бағалы құралы – еңбек . Еңбек арқылы әр бала түрлі құбылыстар
мен олардың пішіндері , көлемдерімен , сан алуан материалдардың қасиеті мен
танысады .
Ақыл- ой тәрбиесінің әдістері : табиғат пен қоғам құбылыстарын
бақылауды дұрыс және жүйелі ұйымдастыру, әңгіме әдісі , көркем сөзбен
әңгімелеу , көрнекіліктер пайдалану, қызықтыру т.б . Ақыл- ойды дамытуда
сезім ( сенсорлық) тәрбиесінің алатын орны ерекше . Сенсор латынның сезім ,
түйсік , қабылдау , түйсіктің қабілеті деген сөздерінен шыққан . Сенсорлық
тәрбие и- ақыл –ой тәрбиесінің негізі. Сенсорлық процестер мен таным – ақыл-
ой тәрбиесінің алғашқы сатысы . Сенсорлық тәрбиенің басты міндеттері –
ақыл- ой дамуының негізін салу және эстетикалық тәрбиенің құрамдас бөлігі
ретінде көріну . Айналадағы дүниені тану түйсік пен қабылдаудан басталады
. Сенсорлық тәрбие дегеніміз - түйсвік пен қабылдаудың дұрыс бағытта дамуы
. Баланың сенсорлық процестерінің дамуына мүмкіндік тудыратын іс- әрекеттің
тиімді түрі – көркем сурет салу , саз балшықтан, ермексаздан мүсіндер
жасау , салынған суреттерді , өрнектерді қиып желімдеу әрекеттері ,
бірлескен дидактикалық ойындар , педагогикалық басшылықпен ұйымдастырылған
іс- әрекет болып табылады .
Сенсорлық тәрбие мазмұны - баланың түстерді ажырата алуы , олардың
реңктері туралоы , яғни бояуларды араластыру арқылы түс немесе реңк пайда
болатынын үйрету . Сондай –ақ , суретті қараған кезде бейненің түс арқылы
қалайша көркемдік сипат алатынын көре білу қабілетін дамытады . Мектепке
дейінгі шақта алға – артқа , жоғары – төмен , алыс- жақын ,
солдан- оңнан т.б . кеңістік туралы түсініктерді игереді . Уақыт туралы
ұғымдарды : кеше , бүгін , ертең т.б. арнайы мақсатты оқыту
нәтижесінде қол жеткізеді . Сенсорлық тәрбие мазмұнына есту сезімділігін
дамыту , қоршаған жағыдайда дыбысты мұқият тыңдап , ажырата білуі
музыкалық есту қабілеті енеді . Сондай-ақ , заттың сапсын сипап сезу
арқылы ажырата білуі және оларды : тегіс , мамық , кедір –бұдыр , жұмсақ ,
қатты , ауыр , жеңіл , суық , жылы , т.б. деп дұрыс айта білуге үйренеді .
Қорта келгенде ақыл- ой тәрбиесі және айналадағы тіршілік
құбылыстары жайлы дұрыс түсініктерін қалыптастыруға баса көңіл бөлуге ,
танымдық психикалық процестерді дамытуға мән береді . Ақыл- ой тәрбиесінің
құралдары мен әдістері , баланың ақыл –ойын дамытудағы сенсорлық тәрбиенің
мааңызын түсінеді .
Әдістемелік нұсқау . Дәрісте ұсынылған материалдарды оқушы – студенттер
толық меңгеру үшін төмендегідей мәселелерге басым көңіл бөлуі шарт :
- ақыл- ой тәрбиесіне сәйкес негізгі тірек түсініктердің мәнін ашып ,
тмағынасын түсінуі ;
- ақыл- ой тәрбиесінің мақсаты мен міндеттерін нақты білуі ;
- ақыл- ой тәрбиесінің мазмұны мен құралдарын айқындай білуі ;
- ақыл – ой тәрбиесінің шарттары мен принциптерін және құралдарын
жете түсінуі ;
- ақыл- ой тәрбиесінің әдіс – тәсілдеріне таратпа материалдар арқылы
талдау жасалып , педагогикалық жағыдайаттарды шешу арқылы меңгерту
, тәжірибелік жаттығулар жасату .
1.2. Ақыл –ой тәрбиесі.
Ақыл- ой тәрбиесі.- адамның таным қабілетін дамытып , білім қорын
игеруіне жол ашатын тәлім –тәрбиенің негізгі бір саласы . Ақыл –ой
тәрбиесі арқылы оқушылардың оқып – білім алуына іс- әрекетін бағыттау -
сана –сезімінің дамуына , ғылыми негіздерін меңгеруіне бағыт – бағдар бере
отырып жеке тұлғаны қоғамның өркениетті даму бағытына сай жан- жақты
тәрбиелеудің құрамды бөліктерінің бірі .
Ойлау құрылымының механизімін түсіну үшін ақыл- ой қызыметінің
репродуктивті және продуктивті бөліктері қатынастарының қағидасы ерекше
маңызды . Ойлау – шындықты танудың қорытындыланған және жанама түрдегі
үрдісі, бірақ оның диолектикалық , қарама – қайшылықтық бірлігінде
продуктивті және репродуктивті бөліктері тұтасып кеткен деп көрсетеді З .
Калмыкова [ 3; 55б.] .
Н. Менчинская өз еңбегінде Жақсы нақтыланған және нық бегітілген
тәсілдерді қалыптастыру оқушылардың ақыл- ойы дамуына елеулі әсер береді
деп , оның дамытушылық функциясының жоғарлауын , оқу тәсілдерінің рөлін
анықтайды [ 3; 55б] .
Ақыл – ой қызыметінің тәсілі- ол белгілі бір топтағы мәселелерді шешу
үшін ұйымдастырылған қисынды операция немесе операциялар жиынтығы.
Абстрактылы ойлау елеулі емес екінші дәрежелі белгілерден аулақтануға
, жалпы және елеулерін бөліп алуға , сөйтіп , осы негізде абстрактылы
ұғымдарды тұжырымдауға адамның іскерлігін ткөздеуде өз маңыздылығымен
ерекшеленеді . Абстарактылы ойлауға қабілеттілік , сөз жоқ , оқушылардың
жасына байланысты . Алайда , абстракылы ойлаудың дамуы мектеп жасында
мейлінше инстенсивті өтеді . Жүйелі оқыту оның дамуын жеңілдетіп тездетеді
. Осы қабілеттіліктердің көріну уақыты оқытудың мазмұны мен сабақ беру
әдістеріне байланысвты болып келеді . Сондай- ақ негізгі ой әрекеттері мен
операцияларды игеруі ісінде арнаулы машықтануды қажет етеді . Талдай ,
жинақтай білу және пәндер мен құбылыстарды жіктей алу , шешімдер қабылдауды
, қорытындылар шығаруды , баға беруді , ұғымға келтіруді , құбылыстың
немесе пәннің белгілі бір қажеттілікпен анықталуын қажетсінеді .
Тасмалдауға қабілеттілікте ақыл- ойдың дамуына өте маңызды болып
табылады . Тасмалдау немесе генерализатциялау ғылымы ақпарат қауырт өсіп
отырған қазіргі кезде ерекше маңызға ие , себебі , жаңа білімдерді
неғұрлым тез де үнемді игеру үшін негізгі құрал бола алады .
Құбылыстардың түпкі нәтижелерін немесе келіп жетуін алдын ала көре білу
қабілеті , ой мен қорытынды шығару негізінде , ең алдымен табиғат пен
ғылымдағы заңдылықтардың рөлі мен маңызы туралы жалпы ұғымдарды игеруге
негізделеді , әр бақылау , салыстыру , талдау , құбылыстар арасындағы
ерекшеліктерді табу , ұқсастықтарына қарай ой қорытындыларын жасауды ,
сондай- ақ индуктивтік және дидуктивтік ойлау әдістерін игере білуді
қамтиды .
Индуктивті ойлау жеке пәндерді немесе немесе құбылыстар туралы білімдер
негізінде оқылатын барлық пәндер мен құбылыстар туралы жалпы қорытындыға
келе білуді көздесе, дидуктивтік ойлау бұрын белгіленген жалпы ережені ,
жеке деректерді немесе құбылыстарды зерттеп , үйрене білуге қолдануды
міндеттейді .
Интелектуалдық әрекетке адам қабілеттерін дамыту ой еңбегінің
мәдениетін игерумен де мейлінше тығыз байланысты . Ой еңбегі мәдениетінің
ұғымына , әдетте, ой жұмысының рижимі тиімді ұйымдастыра білу туралы ұғым ,
белгілі бір жүйе жасап алу , ұқыпты жұмыс істеу қабілеті жатады .
Ой жұмысының нәтижелілігі адам белгілі бір жүйені ұсынатын болса едәуір
артадлы , бұл әрекет жасаудың белгілі бір дәйектілігін таңдап алудан ,
жұмыс орнының белгілі бір ұйымдастырылуынан , осы матириалдарды және оқу
құралдарын , т. б. орналастыру жүйесімен жазба жұмыстарды жазып алуды
жүргізу жүйесінен көрінеді . Нақ осы ой еңбегінің мәдинетті
интеллектуалдық қызыметпен ұзақ шұғылдана білуге жол ашады .
Дербес танымдық қызыметке қабілетті тдамытуда ақыл- ойды дамы
міндетінен саналады . Дербес танымдылық қызыметке қабілеттілік жалпы мәдени
ой- өрісін ұлғайтып , өздігінен білім алу және адамды жан- жақты дамыту
үшін де керек . Дербемс танымдық қызымет ақыл – ой дамуының жеткілікті
дәрежесін дербес жұмыс істеу іскерліктері мен дағдыларын игеруді , сондай –
ақ белгілі бір мотивтердің болуын көздейді . Дербес жұмыс істеу іскеріктері
мен дағдылары ой еңбегінің мәдениеті мен де тығыз байланысты , өйткені бұл
жұмыстың нәтижелі болуы үшін оны тиімді ұйымдастырып ойластыру керек болады
.
Дербес жұмыс істеудің іскерліктері мен дағдыларының өзін алатын болсақ
, ең алдымен, қандай салада болса да білімді игеру үшін қажетті бірқатар
тиімді тәсілдерін шешу , өзін бақылай білу жатады .
Дербес танымдық қызыметке қабілеттілікті қалыптастыру үшін жалпы
қасиеттер , ең алдымен , оқу – тәрбие ықпалдарының барлық кешені арқылы
жасалады . Ол еңбегінің мәдениеті мен дербес жұмыс істей білу іскерлігін
игеруге байланысты қасиеттер жеке тұлғаның дербес нәтижелі жұмыс істеуі
үшін қажетті алғы шарттар болып табылады .
Алайда , дербес жұмыс оқушыларға берген материалдардың, олардың мақсат
пен міндеттерін , оның тәжірибелік маңызы айқын болғанда және тапсырманы
орындауда дербес жұмыс істеу әдістерін меңгергенде ғана оқушылардың ақыл
–ой белсенділігі туады .
Ақыл- ой қабілеттерін дамыту тұрғысынан алғанда , дербес жұмыс
оқушының алдына мәселе қойылып , мәселелі жағыдаят жасалғанда анағұрлым
тиімді бола түседі . Мәселелік жағдаяттар тек күрделі де елеулі міндеттер
мен мәселелердің айналасына жасалып қана қоймайды , қандайда болсын
танымдық міндеттерді шешуге барудың өзіде өзекті бола алады .
Оқушыларды білім , іскерлік және дағдылар жүйесімен қаруландырудың
мақсат көздеген үрдісі ретінде ақыл- ой жетекшісі рөл атқарады . Оқыту жеке
тұлғаның ақыл – ойының дамуында жетекші болып табылады. Себебі и,
интеллектуалдық және белсенді танымдық қызымет үшін керекті ақыл – ойдың
бірде- бір бағалы қасиеті жүйеге келтірілген білімдердің қорынсыз дами
алмайды .
Даму , ең алдымен , білімдерді меңгергенде оқушүы жасайтын ой
операциялары мен әрекеттерінің сипаты арқылы анықталады .
Ақыл – ой тапқырлығына , қабілеттілік ісіне тәрбиелеуде де едәуір
мөлшерде оқытуға зерттеушілік тұрғысынан қарау ісі жәрдем ете алады .
Оқытудағы зерттеушілік ұстанымы өздері зерттеп отырған ғылымдарда
қолданылатын зерттеулердің негізі әдістері арқылы жаңа білімдерді өз
бетімен меңгере ала білуді оқу үрдісінде ұйымдастырылу жағы көзделеді .
Яғни , олардың қисынды ойлауын дамытып және сенімдерін қалыптастыру үшін
оқушыларды дәлелдерге және өз көзқарастарын негіздеуге үйрету жөніндегі
жұмыстары өте пайдалы болып табылады .
II Тарау
2.1. Ақыл- ой және таным әрекеті
XIX ғасырдың аяғында педагогикалық – психологиялық зерттеулердегі
ерекше бір бағыт педалогия , яғни , тура аударғанда балалар туралы
ғылым , балатану деген атқа ие болады . Қазіргі уақытта ғалымдардың
көбісі педалогияны индивиттің сәби , жасөспірім , жастық шағындағы дамуының
жалпы заңдылықтары туралы ғылым ретінде қарастырады . Осы мақсатта
балалардың ақыл- ойының дамуын зерттейтін кең көлемдегі жүйе құрылған .
Жалпы ақыл- ой сезімі адамның таным әрекетімен байланысты . Сезімнің
бұл түрі – балалардың оқып білім алуға , дүниетанымдық көзқарасын
қалыптастыруға және т. б. деген көңіл күй қатынасады . Баланың шындықты
тануға деген ақыл- ой сезімі ең алдымен таңданудан басталады . Таңдану
баланың әрбір нәрсенің , құбылыстың , оқиғаның , мән – жайын жан- жақты
танып оларды тереңірек түсінуге жетелейді , оның іздемпаздық әрекетін
тудырады . Ақыл – ой сезімі адамның кез- келген іс-әрекетіндегі
рухтандырушылық маңызы зор көңіл- күй болып табылады . Ал осындай ақыл-ой
сезімі кейбір балаларда жетілмейді , артта қалып қояды . Оның себебі
негізінен тұқым қуалаушылық , ортаның , экологияның әсері , отбасының
әлеуметтік жағыдайы , кейбір ата- аналардың араққа салынып , нашақорлықтың
соңына түскен және басқада осындай келеңсіз жағыдайлардың әсері . Мұндай
адамдарды ерекше оқытып үйретпесе , олардың сана – сезімі мен адамдық ақыл-
ойы дамымайды .
ХХ ғасырдың 80- 90 жылдары ақыл-ойы артта қалған балалардың мемлекет
тарапынан дұрыс дамуын қамтамасыз ету , оларды қорғау , өмірін сақтау
сияқты біраз жетістіктерге қол жеткізілді . Тіршілік әрекеті үшін ақыл-
ойы артта қалған балалардың және олардың отбасына көбінесе медециналық ,
психологиялық көмектер беріліп , бағыт – бағдар жасалып отырады .
Ақыл –ойы артта қалған балаларға көмек көрсету барысында медециналық
бейімдеудің мәні зор . Мұнда ақыл- ойы артта қалған балалар мен жігерлі
терапия жүргізе отырып оларға дәрігерлік- метозды емдеу , физио, фито ,
психотерапия , емдік дене шынықтыру жаттғулары , жалпы денсаулыққа пайдалы
емдеу шаралары қолданылады .
Сонымен психологиялық бейімдеудің де мәні үлкен . Мұнда ақыл- ойы артта
қалған балалардың психологиялық деңгейін анықтайды . , яғыни , алғашқы
бұзылулар , аурудың басы неден болғанын , қалай басталғанын , олардың
қайталануы , психикалық аутқулары , қалыпты жағыдайдан ауытқу , есін
жоғалту туралы белгілерін анықтайды .
Оқыту жүйесіндегі ақаулардың бала психикасына әсері бүгінгі мектепте
оқушы мен мұғалім іс- әрекеті мақсаттарының сәйкес келмеуінен күшейеді .
Педагог пен оқушының бірлескен іс- әрекеті педагогикалық үрдісті
ұйымдастырудың тиімді тәсілі . Психикалық денсаулықтың бұзылуы жүйке –
психикалық науқастардың пайда болуы мен анықталады .
Психикалық денсаулықтың психологиялық аспектісі баланың ішкі дүниесіне
, яғыни , оның өзіне ,өз күшіне сенімділігі немесе сенімсіздігі , өз
қабілеттерін түсінуіне , қызығуларына , адамдарына , қоршаған дүниеге ,
қоғамдағы оқиғаларға , өмірге зейін салуына талап етеді .
С. Жақыпов оқыту үрдісінде тұлғаның үйлесімді дамуының психологиялық
жағыдайлары субьект – обьект- субьект талдау деңгейінеде мүмкін болатынын
көрсетті . Бұл оқыту формасын үрдісі бойынша бірлескен , мазмұны бойынша
танымдық болып табылатын біртұтас әлеуметтік –ь психологиялық жүйе ретінде
қарастыруды білдіреді . Оқыту және оқу әрекеттері бірнлескен диологтың
танымдық іс- әрекетке ауысқан жағыдайда оқушының үйлесімді тұлғалық дамуы
жүзеге асады .
Әлеуметтік –психологиялық трининг ұғымы ғылымға өткен ғасырдың 70
– жылдарында енеді . Әдибеттерге жасалған талдаудан біздің еліміздегі
психология , педагогика салаларында топтық тренинктің жаңа технология болып
табылатындығы анықталды . Ю. Эмельянов тренинкті жеке тұлғаның оқуға
қабілетін дамытуға немесе кез- келген күрделі әрекетті ,т соның ішінде
қарым- қатынасты меңгерту құралы , әдістер жүйесі деп анықтайды . Біз
әлеуметтік тренинктерді жаттығулар жүйесі арқылы жеке тұлғаның
психологиялық денсаулығына , өзін- өзі тану үрдісіне және қарым- қатынас
жасау позициясына оңды психологиялық әсер ететін әдістер деп қолданамыз .
Ақыл –ойы артта қалған балаларға көрсетілетін көмектің негізгі бағыттары
- әлеуметтік бағыт . Бұл бағыттың негізгі жұмысы- науқас балалары бар
отбасыларының арасындағы әлеуметтік мәселелерді азайту , қылмысты болдырмау
, әлеуметтік- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе .. . . .. . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . 3 – 5 б
Негізгі бөлім
I Тарау
1. Мектепке дейінгі балалардың ақыл- ой тәрбиесі . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . 6 – 8 б
2. Ақыл- ой тәрбиесі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 – 12 б
II Тарау
2.1. Ақыл-ой және таным әрекеті . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . 12 – 18 б
2.2. Ақыл-ой әрекетін басқару . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . 18 – 26 б
III Қорытынды . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 – 27
б.
Пайдаланған әдебиеттер
Кіріспе
Дүниеге келген әрбір адамға рухани байлық , жауапкершілік сезім, өміршеңдік
ата- ананың адал перзенті, халқының ұлы болу үшін , ел алдында борыштылық
барлығы да, яғни адам баласының бүкіл ғұмырының мәнділігі ақыл , ой мен
парасатқа байланысты. Ақыл , ой мен парасаттың кемдігінен , кем дамуынан әр
түрлі өкінішті жағыдайлар болып жатады.
Адамның рухани байлығы кең пейілділік , салмақтылық , парасаттылық ,
бауырмалдық , шыдамдылық , биязылық , білімпаздық , өнерпаздық , ұқыптылық
, меймандостық , тындырымдылық , жауаптылық , адалдылық бәрі де ақыл- ой
мен парасатқа байланысты.
Олай болса , тәрбие жұмысын алдымен баланың ақыл- ой мен парасатын
дамытудан бастау қажет.
Халқымыздың салты бойынша баланың ақыл- ойының , парасатының дамуына
әсер ететін негіздер: қадірлі ата- ана , үлгілі әпке , аға , әдепті жолдас
, дуалы ауызды қариялар , инабатты туыстар, мейрімді көршілер , нұрлы ілім,
мейірлі ұстаз , жез таңдайлы шешендер , ел бастаған көсемдер болып
табылады.
Баланың парасатсыз болып өсуіне әсер ететін негіздер: мойнындағы
парызы мен қарызын өтемеген қадірсіз ата- ана , ұрлықпен табылған дүние ,
орынсыз ойын- күлкі , инабатсыз аға , әпке , ағайын туыс , әдепсіз жолдас ,
тұл болған ұстаз. Баланың ақыл парасатын дамыту үшін әрбір атқарылатын
жұмысты ата – ана, мұғалім баламен ақылдасып мәслихатққа таратып отыруы
қажет.
Қазіргі жағыдайда тәрбиенің тиімділігін арттырудың негізгі жолы –
тәрбие қызыметін ұйымдастыруға комплексті қарауды жүзеге асыру. Комплексті
тұрғыдан қарау тәрбие процессінің тұрақтылығын , тәрбиеленушінің және зіне
жасалатын барлық ықпалдың үйлесімділігін талап етеді.
Мектеп дамуының қазіргі кезеңде мектеп оқушыларын терең және жан-
жақты біліммен еңбек дағдыларымен қаруландыру , халық шаруашылығының түрлі
саласында оларды еңбекке даярлау зор мәнге ие болады. Жас ұрпақты еңбекке
даярлау міндеттерін ойдағыдай жүзеге асыру итәрбиеге комплексті тұрғыдан
қарауды , оқушыға деген барлық тәрбие ықпалын үйлестіруді , олардың еңбек
және адамгершілік тәрбиесінің тиімділігін одан әрі дамытуды талап етеді.
Онсыз жеке адамның жан- жақты үйлесімді дамуы мүмкін емес .
Комплексті тәрбиенің өзегі , оның мәні – ол идиялық – саяси еңбек
және адамгершілік тәрбиесінің бірлігі. Мұндай бірліксіз комплексті тәрбие
туралы әңгіме болуыда мүмкін емес .
Тәрбие процессінде идиология , еңбек және адамгершілік бірлігін
қамтамассыз ету ғана жеке адамның азаматтық және адамгершілік қалыпетасу
үшін берік негіз ьқалайды . Тәрбие жұмысын ұйымдастырғанда сынып жетекшісі
осының бәрін ескеру қажет .
Тәрбиенің бір ғана түрімен бір жақты әсер етуге жол берместен ,
қалыптасып келе жатқан адамға жан- жақта ықпал жасауды қамтамассыз еткен
жөн . Сынып жетекшісі өзінің жоспарларында тәрбиенің сан түрлерінің ең
алдымен ой , идиялық саяси еңбек және адамгершілік тәрбиесінің өзара
байланысын қарастырады .
Бұған мектеп оқушыларын мектептегі және мектептен тыс жерлердегі еңбек
қызыметі мен қоғамдық- саяси жұмыстарға тарту нәтижесінде қол жеткізіледі .
Комплексті тәрбие сондай- ақ жас ерекшеліктері мен олардың тәлім-
тәрбие дәрежесін ескере отырып , оқушылардың барлығын түгел тәрбиенің
барншлық түрімен қамтуды талап етеді .
Мектеп перактикасында кей жағыдайда тәртіпсіз , ұқыпсыз сабақты
үлгермейтін оқушыларды тәрбиелеуге немесе қайта тәрбиелеуге баса назар
аударылады . Ал қалғандары сенімді деп саналы да жеке тәрбие ықпалына
ілінбейді . Ал мектеп оқушыларының барлығына да тәрбие қажет .
Кез- келген соның ішінде ең ұйымшыл және тәртіпті деген сыныпқа жеке
адамның жақсы қасиеттерін қалыптастыруға , жаман қасиеттерін жоюға ,
бағыттылығын , күнделікті қолма- қол тәрбие жұмысы қажет . Комплексті
негізде тәрбиені ұйымдастыру оқушылардың жас ерекшелігі мен тәрбие
дәрежесін ескере отырып , ықпал етуде бұқавралық құралдарды пайдалануды
көздейді . Комплексті тәрбиені жүзеге асыру тәрбие процесінде тәрбиелік
ықпалдың сан алуан тәсілдері мен әдістерін әрқайсысы тәрбиелік ықпалдың
бүкіл комплексінің бір элементі ретінде қолданылуы өте маңызды.
Тәрбие мақсаттарына бұқаралық ақпарат құралдарын мүмкіндігінше мол
пайдалануы да комплексті тұрғыдан қарастыру керек . Радио мен теледидар ,
кино мен театр , мерзімді баспасөз – осының бәрі мектеп жастарының жан-
жақты дамуына көмектесуі керек.
Сынып жетекшісі қызыметінің тағы бір маңызды жағы – тәрбие мен өзін-
өзі тәрбиелеудің бірлігін қамтамасыз ету. Әдетте , олар өзара байланысты .
Сондықтан сынып жетекшісінің тәрбие қызыметінде оқушылардың өзін- өзі
тәрбиелеуді қажет етуін дамыту елеулі орын алады.
Комплексті тұрғыдан қаруды жүзеге асыру тәрбие нәтижелерін әрдайым
тексеруді және есепке алуды, осы негізде тәрбие процесіне өзгеріс ендіріп
отыруды талап етеді . Тәрбие саласында қол жеткенді білмей тұрып , алға
жылжу өте қиын . Мұнсыз тәрбие процесін ұйымдастыруда жүйеліліктіде ,
дәектілілікті де қамтамасыз ету мүмкін емес .
Сынып жетекшілері тек өз жұмысын жақсы жоспарлауға ғана емес, сонымен
бірге оның нәтижелерін ескеруді , тәрбие қызыметін ұйымдастырудағы
жетістіктері мен жеке кемшіліктерді саралай білуді, оларды жоюдың жолдарын
белгілеуді үйренгендері жөн.
Адамға қажетті білім көлемі күрт және тез өсіп отырғанда белгілі бір
фактілер жиынтығын игеруді басты міндент етіп қалдыра беру мүмкін емес.
Адамға дербес өз білмін толтыра білуге , ғылыми және саяси ақпараттың
үдеген тасқынында бағдыар таба білуге баулу қажет.
Тәрбие жұмысының барлық жүйесі оқу үлгерімін арттыруға тікелей әсер
етеді . Саналы тәнртіп пен жоғары жауапкершілік барлық тәрбие жүйесінің
нәтижесі болып табылады .
I. Тарау
1.1.Мектепке дейінгі жастағы ақыл- ой тәрбиесі
Ақыл- ойдың дамуы – бұл бала жасына , тәжірибесінің молаюы мен
тәрбиелілік ықпалдарының әсеріне байланысты ойлау әрекетінде пайда болатын
сан және сапалық өзгерістердің жиынтығы . Мектепке дейінгі шақта білімнің
қорлануы шап- шаң қарқын мен жүреді . Таным процестері жетіледі , бала ақыл-
ой әрекетінің қарапайым әдістерін меңгереді . Баланың ақыл- ой дамуын
қамтамасыз ету оның барлық кейінгі іс- әрекеті үшін зор маңызы бар . Ақыл-
ойды дамыту әлеуметтік ортаның ықпалымен жүзеге асырылады . Ол
айналадағылармен араласу барысында тілді қарым- қатынас құралы ретінде
пайдаланып , сонымен бірге қалыптасқан ұғымдар жүйесін игереді . Ақыл- ойды
неғұрлым тиімді дамыту оқыту мен тәрбиелеу негізінде жүзеге асырылады .
Қазіргі педагогика ғылыми ақыл- ой дамуының негізгі көрсеткіштері –
білімдер жүйесін игеру , олардың қорын жинау , шығармашылық ойды дамыту
және жаңа білімдер алуға танымдық қызымет әдістерін меңгереді деп есептейді
.
Мектепке дейінгі жастағы балалардың ақыл- ойын дамытуды дұрыс
ұйымдастыру үшін олардың ақыл- ой дамуының заңдылықтары мен мүмкіндіктерін
білу керек . Осыларды ескере отырып ,ақыл- ой тәрбиесінің міндеттері ,
мазмұны , ұйымдастырылуы мен әдістері белгіленеді . Ақыл- ой тәрбиесін шешу
жолдары : бір жағынан баланың мүмкіндігін барынша пайдалану және екінші
жағынан баланы шаршататын немесе қажытатын , шамадан тыс міндеттерді
жүктеуді болдырмау болып табылады .
Ақыл –ой тәрбиесі –балалардың белсенді ойлау қызыметінің дамуына
ересектердің мақсатты ықпалы . Ол қоршаған ьдүние туралы түсінікке жеңіл
білімдерді хабарлауы , оларды жүйелеп отыруды , танымдық мүдделерді
зияткерлік дағдылар мен іскерлікті қалыптастыруды , танымдық қабілеттерді
дамытуды қамтиды .
Ақыл – ой тәрбиесінің басты құралы- айналадағы адамдар , заттар ,
табиғат , қоғамдық құбылыстары. Осылардың әсерінен баланың дүниеге деген
көзқарасы кеңейіп , танымы дамиды. Ақыл- ой тәрбиесінің негізгі
құралдарының бірі- ойын . Ол баланың ерекше әрекеті . Әр ойын баланың
ерекше дамуына әр қилы әсер етеді . Мазмұнды рөлді ойындар айналадағы
дүние туралы түсінігін кеңейтіп , сөзін дамытады . Драмалық ойындар көркем
әдебиет шығармаларын терең түсінуіне , тілінің дамуына әсер етеді . Ақыл –
ойды дамытудың пәрменді құралдарының бірі – оқыту процесі . Оқытуда бала
жоспарлы түрде қажетті білім дағдысын игереді . Оқытудың мазмұны мен оны
ұйымдастырудың әсері күшті болады . Оқыту баланың ойлауға күш салса білу
қабілетін , еркін , табандылығын , төзімділігін , қиыншылықты жеңе білу
қабілетін, жауапкершілігін , тәртібін тәрбиелейді . Ақыл –ой тәрбиесінің
тағы бір бағалы құралы – еңбек . Еңбек арқылы әр бала түрлі құбылыстар
мен олардың пішіндері , көлемдерімен , сан алуан материалдардың қасиеті мен
танысады .
Ақыл- ой тәрбиесінің әдістері : табиғат пен қоғам құбылыстарын
бақылауды дұрыс және жүйелі ұйымдастыру, әңгіме әдісі , көркем сөзбен
әңгімелеу , көрнекіліктер пайдалану, қызықтыру т.б . Ақыл- ойды дамытуда
сезім ( сенсорлық) тәрбиесінің алатын орны ерекше . Сенсор латынның сезім ,
түйсік , қабылдау , түйсіктің қабілеті деген сөздерінен шыққан . Сенсорлық
тәрбие и- ақыл –ой тәрбиесінің негізі. Сенсорлық процестер мен таным – ақыл-
ой тәрбиесінің алғашқы сатысы . Сенсорлық тәрбиенің басты міндеттері –
ақыл- ой дамуының негізін салу және эстетикалық тәрбиенің құрамдас бөлігі
ретінде көріну . Айналадағы дүниені тану түйсік пен қабылдаудан басталады
. Сенсорлық тәрбие дегеніміз - түйсвік пен қабылдаудың дұрыс бағытта дамуы
. Баланың сенсорлық процестерінің дамуына мүмкіндік тудыратын іс- әрекеттің
тиімді түрі – көркем сурет салу , саз балшықтан, ермексаздан мүсіндер
жасау , салынған суреттерді , өрнектерді қиып желімдеу әрекеттері ,
бірлескен дидактикалық ойындар , педагогикалық басшылықпен ұйымдастырылған
іс- әрекет болып табылады .
Сенсорлық тәрбие мазмұны - баланың түстерді ажырата алуы , олардың
реңктері туралоы , яғни бояуларды араластыру арқылы түс немесе реңк пайда
болатынын үйрету . Сондай –ақ , суретті қараған кезде бейненің түс арқылы
қалайша көркемдік сипат алатынын көре білу қабілетін дамытады . Мектепке
дейінгі шақта алға – артқа , жоғары – төмен , алыс- жақын ,
солдан- оңнан т.б . кеңістік туралы түсініктерді игереді . Уақыт туралы
ұғымдарды : кеше , бүгін , ертең т.б. арнайы мақсатты оқыту
нәтижесінде қол жеткізеді . Сенсорлық тәрбие мазмұнына есту сезімділігін
дамыту , қоршаған жағыдайда дыбысты мұқият тыңдап , ажырата білуі
музыкалық есту қабілеті енеді . Сондай-ақ , заттың сапсын сипап сезу
арқылы ажырата білуі және оларды : тегіс , мамық , кедір –бұдыр , жұмсақ ,
қатты , ауыр , жеңіл , суық , жылы , т.б. деп дұрыс айта білуге үйренеді .
Қорта келгенде ақыл- ой тәрбиесі және айналадағы тіршілік
құбылыстары жайлы дұрыс түсініктерін қалыптастыруға баса көңіл бөлуге ,
танымдық психикалық процестерді дамытуға мән береді . Ақыл- ой тәрбиесінің
құралдары мен әдістері , баланың ақыл –ойын дамытудағы сенсорлық тәрбиенің
мааңызын түсінеді .
Әдістемелік нұсқау . Дәрісте ұсынылған материалдарды оқушы – студенттер
толық меңгеру үшін төмендегідей мәселелерге басым көңіл бөлуі шарт :
- ақыл- ой тәрбиесіне сәйкес негізгі тірек түсініктердің мәнін ашып ,
тмағынасын түсінуі ;
- ақыл- ой тәрбиесінің мақсаты мен міндеттерін нақты білуі ;
- ақыл- ой тәрбиесінің мазмұны мен құралдарын айқындай білуі ;
- ақыл – ой тәрбиесінің шарттары мен принциптерін және құралдарын
жете түсінуі ;
- ақыл- ой тәрбиесінің әдіс – тәсілдеріне таратпа материалдар арқылы
талдау жасалып , педагогикалық жағыдайаттарды шешу арқылы меңгерту
, тәжірибелік жаттығулар жасату .
1.2. Ақыл –ой тәрбиесі.
Ақыл- ой тәрбиесі.- адамның таным қабілетін дамытып , білім қорын
игеруіне жол ашатын тәлім –тәрбиенің негізгі бір саласы . Ақыл –ой
тәрбиесі арқылы оқушылардың оқып – білім алуына іс- әрекетін бағыттау -
сана –сезімінің дамуына , ғылыми негіздерін меңгеруіне бағыт – бағдар бере
отырып жеке тұлғаны қоғамның өркениетті даму бағытына сай жан- жақты
тәрбиелеудің құрамды бөліктерінің бірі .
Ойлау құрылымының механизімін түсіну үшін ақыл- ой қызыметінің
репродуктивті және продуктивті бөліктері қатынастарының қағидасы ерекше
маңызды . Ойлау – шындықты танудың қорытындыланған және жанама түрдегі
үрдісі, бірақ оның диолектикалық , қарама – қайшылықтық бірлігінде
продуктивті және репродуктивті бөліктері тұтасып кеткен деп көрсетеді З .
Калмыкова [ 3; 55б.] .
Н. Менчинская өз еңбегінде Жақсы нақтыланған және нық бегітілген
тәсілдерді қалыптастыру оқушылардың ақыл- ойы дамуына елеулі әсер береді
деп , оның дамытушылық функциясының жоғарлауын , оқу тәсілдерінің рөлін
анықтайды [ 3; 55б] .
Ақыл – ой қызыметінің тәсілі- ол белгілі бір топтағы мәселелерді шешу
үшін ұйымдастырылған қисынды операция немесе операциялар жиынтығы.
Абстрактылы ойлау елеулі емес екінші дәрежелі белгілерден аулақтануға
, жалпы және елеулерін бөліп алуға , сөйтіп , осы негізде абстрактылы
ұғымдарды тұжырымдауға адамның іскерлігін ткөздеуде өз маңыздылығымен
ерекшеленеді . Абстарактылы ойлауға қабілеттілік , сөз жоқ , оқушылардың
жасына байланысты . Алайда , абстракылы ойлаудың дамуы мектеп жасында
мейлінше инстенсивті өтеді . Жүйелі оқыту оның дамуын жеңілдетіп тездетеді
. Осы қабілеттіліктердің көріну уақыты оқытудың мазмұны мен сабақ беру
әдістеріне байланысвты болып келеді . Сондай- ақ негізгі ой әрекеттері мен
операцияларды игеруі ісінде арнаулы машықтануды қажет етеді . Талдай ,
жинақтай білу және пәндер мен құбылыстарды жіктей алу , шешімдер қабылдауды
, қорытындылар шығаруды , баға беруді , ұғымға келтіруді , құбылыстың
немесе пәннің белгілі бір қажеттілікпен анықталуын қажетсінеді .
Тасмалдауға қабілеттілікте ақыл- ойдың дамуына өте маңызды болып
табылады . Тасмалдау немесе генерализатциялау ғылымы ақпарат қауырт өсіп
отырған қазіргі кезде ерекше маңызға ие , себебі , жаңа білімдерді
неғұрлым тез де үнемді игеру үшін негізгі құрал бола алады .
Құбылыстардың түпкі нәтижелерін немесе келіп жетуін алдын ала көре білу
қабілеті , ой мен қорытынды шығару негізінде , ең алдымен табиғат пен
ғылымдағы заңдылықтардың рөлі мен маңызы туралы жалпы ұғымдарды игеруге
негізделеді , әр бақылау , салыстыру , талдау , құбылыстар арасындағы
ерекшеліктерді табу , ұқсастықтарына қарай ой қорытындыларын жасауды ,
сондай- ақ индуктивтік және дидуктивтік ойлау әдістерін игере білуді
қамтиды .
Индуктивті ойлау жеке пәндерді немесе немесе құбылыстар туралы білімдер
негізінде оқылатын барлық пәндер мен құбылыстар туралы жалпы қорытындыға
келе білуді көздесе, дидуктивтік ойлау бұрын белгіленген жалпы ережені ,
жеке деректерді немесе құбылыстарды зерттеп , үйрене білуге қолдануды
міндеттейді .
Интелектуалдық әрекетке адам қабілеттерін дамыту ой еңбегінің
мәдениетін игерумен де мейлінше тығыз байланысты . Ой еңбегі мәдениетінің
ұғымына , әдетте, ой жұмысының рижимі тиімді ұйымдастыра білу туралы ұғым ,
белгілі бір жүйе жасап алу , ұқыпты жұмыс істеу қабілеті жатады .
Ой жұмысының нәтижелілігі адам белгілі бір жүйені ұсынатын болса едәуір
артадлы , бұл әрекет жасаудың белгілі бір дәйектілігін таңдап алудан ,
жұмыс орнының белгілі бір ұйымдастырылуынан , осы матириалдарды және оқу
құралдарын , т. б. орналастыру жүйесімен жазба жұмыстарды жазып алуды
жүргізу жүйесінен көрінеді . Нақ осы ой еңбегінің мәдинетті
интеллектуалдық қызыметпен ұзақ шұғылдана білуге жол ашады .
Дербес танымдық қызыметке қабілетті тдамытуда ақыл- ойды дамы
міндетінен саналады . Дербес танымдылық қызыметке қабілеттілік жалпы мәдени
ой- өрісін ұлғайтып , өздігінен білім алу және адамды жан- жақты дамыту
үшін де керек . Дербемс танымдық қызымет ақыл – ой дамуының жеткілікті
дәрежесін дербес жұмыс істеу іскерліктері мен дағдыларын игеруді , сондай –
ақ белгілі бір мотивтердің болуын көздейді . Дербес жұмыс істеу іскеріктері
мен дағдылары ой еңбегінің мәдениеті мен де тығыз байланысты , өйткені бұл
жұмыстың нәтижелі болуы үшін оны тиімді ұйымдастырып ойластыру керек болады
.
Дербес жұмыс істеудің іскерліктері мен дағдыларының өзін алатын болсақ
, ең алдымен, қандай салада болса да білімді игеру үшін қажетті бірқатар
тиімді тәсілдерін шешу , өзін бақылай білу жатады .
Дербес танымдық қызыметке қабілеттілікті қалыптастыру үшін жалпы
қасиеттер , ең алдымен , оқу – тәрбие ықпалдарының барлық кешені арқылы
жасалады . Ол еңбегінің мәдениеті мен дербес жұмыс істей білу іскерлігін
игеруге байланысты қасиеттер жеке тұлғаның дербес нәтижелі жұмыс істеуі
үшін қажетті алғы шарттар болып табылады .
Алайда , дербес жұмыс оқушыларға берген материалдардың, олардың мақсат
пен міндеттерін , оның тәжірибелік маңызы айқын болғанда және тапсырманы
орындауда дербес жұмыс істеу әдістерін меңгергенде ғана оқушылардың ақыл
–ой белсенділігі туады .
Ақыл- ой қабілеттерін дамыту тұрғысынан алғанда , дербес жұмыс
оқушының алдына мәселе қойылып , мәселелі жағыдаят жасалғанда анағұрлым
тиімді бола түседі . Мәселелік жағдаяттар тек күрделі де елеулі міндеттер
мен мәселелердің айналасына жасалып қана қоймайды , қандайда болсын
танымдық міндеттерді шешуге барудың өзіде өзекті бола алады .
Оқушыларды білім , іскерлік және дағдылар жүйесімен қаруландырудың
мақсат көздеген үрдісі ретінде ақыл- ой жетекшісі рөл атқарады . Оқыту жеке
тұлғаның ақыл – ойының дамуында жетекші болып табылады. Себебі и,
интеллектуалдық және белсенді танымдық қызымет үшін керекті ақыл – ойдың
бірде- бір бағалы қасиеті жүйеге келтірілген білімдердің қорынсыз дами
алмайды .
Даму , ең алдымен , білімдерді меңгергенде оқушүы жасайтын ой
операциялары мен әрекеттерінің сипаты арқылы анықталады .
Ақыл – ой тапқырлығына , қабілеттілік ісіне тәрбиелеуде де едәуір
мөлшерде оқытуға зерттеушілік тұрғысынан қарау ісі жәрдем ете алады .
Оқытудағы зерттеушілік ұстанымы өздері зерттеп отырған ғылымдарда
қолданылатын зерттеулердің негізі әдістері арқылы жаңа білімдерді өз
бетімен меңгере ала білуді оқу үрдісінде ұйымдастырылу жағы көзделеді .
Яғни , олардың қисынды ойлауын дамытып және сенімдерін қалыптастыру үшін
оқушыларды дәлелдерге және өз көзқарастарын негіздеуге үйрету жөніндегі
жұмыстары өте пайдалы болып табылады .
II Тарау
2.1. Ақыл- ой және таным әрекеті
XIX ғасырдың аяғында педагогикалық – психологиялық зерттеулердегі
ерекше бір бағыт педалогия , яғни , тура аударғанда балалар туралы
ғылым , балатану деген атқа ие болады . Қазіргі уақытта ғалымдардың
көбісі педалогияны индивиттің сәби , жасөспірім , жастық шағындағы дамуының
жалпы заңдылықтары туралы ғылым ретінде қарастырады . Осы мақсатта
балалардың ақыл- ойының дамуын зерттейтін кең көлемдегі жүйе құрылған .
Жалпы ақыл- ой сезімі адамның таным әрекетімен байланысты . Сезімнің
бұл түрі – балалардың оқып білім алуға , дүниетанымдық көзқарасын
қалыптастыруға және т. б. деген көңіл күй қатынасады . Баланың шындықты
тануға деген ақыл- ой сезімі ең алдымен таңданудан басталады . Таңдану
баланың әрбір нәрсенің , құбылыстың , оқиғаның , мән – жайын жан- жақты
танып оларды тереңірек түсінуге жетелейді , оның іздемпаздық әрекетін
тудырады . Ақыл – ой сезімі адамның кез- келген іс-әрекетіндегі
рухтандырушылық маңызы зор көңіл- күй болып табылады . Ал осындай ақыл-ой
сезімі кейбір балаларда жетілмейді , артта қалып қояды . Оның себебі
негізінен тұқым қуалаушылық , ортаның , экологияның әсері , отбасының
әлеуметтік жағыдайы , кейбір ата- аналардың араққа салынып , нашақорлықтың
соңына түскен және басқада осындай келеңсіз жағыдайлардың әсері . Мұндай
адамдарды ерекше оқытып үйретпесе , олардың сана – сезімі мен адамдық ақыл-
ойы дамымайды .
ХХ ғасырдың 80- 90 жылдары ақыл-ойы артта қалған балалардың мемлекет
тарапынан дұрыс дамуын қамтамасыз ету , оларды қорғау , өмірін сақтау
сияқты біраз жетістіктерге қол жеткізілді . Тіршілік әрекеті үшін ақыл-
ойы артта қалған балалардың және олардың отбасына көбінесе медециналық ,
психологиялық көмектер беріліп , бағыт – бағдар жасалып отырады .
Ақыл –ойы артта қалған балаларға көмек көрсету барысында медециналық
бейімдеудің мәні зор . Мұнда ақыл- ойы артта қалған балалар мен жігерлі
терапия жүргізе отырып оларға дәрігерлік- метозды емдеу , физио, фито ,
психотерапия , емдік дене шынықтыру жаттғулары , жалпы денсаулыққа пайдалы
емдеу шаралары қолданылады .
Сонымен психологиялық бейімдеудің де мәні үлкен . Мұнда ақыл- ойы артта
қалған балалардың психологиялық деңгейін анықтайды . , яғыни , алғашқы
бұзылулар , аурудың басы неден болғанын , қалай басталғанын , олардың
қайталануы , психикалық аутқулары , қалыпты жағыдайдан ауытқу , есін
жоғалту туралы белгілерін анықтайды .
Оқыту жүйесіндегі ақаулардың бала психикасына әсері бүгінгі мектепте
оқушы мен мұғалім іс- әрекеті мақсаттарының сәйкес келмеуінен күшейеді .
Педагог пен оқушының бірлескен іс- әрекеті педагогикалық үрдісті
ұйымдастырудың тиімді тәсілі . Психикалық денсаулықтың бұзылуы жүйке –
психикалық науқастардың пайда болуы мен анықталады .
Психикалық денсаулықтың психологиялық аспектісі баланың ішкі дүниесіне
, яғыни , оның өзіне ,өз күшіне сенімділігі немесе сенімсіздігі , өз
қабілеттерін түсінуіне , қызығуларына , адамдарына , қоршаған дүниеге ,
қоғамдағы оқиғаларға , өмірге зейін салуына талап етеді .
С. Жақыпов оқыту үрдісінде тұлғаның үйлесімді дамуының психологиялық
жағыдайлары субьект – обьект- субьект талдау деңгейінеде мүмкін болатынын
көрсетті . Бұл оқыту формасын үрдісі бойынша бірлескен , мазмұны бойынша
танымдық болып табылатын біртұтас әлеуметтік –ь психологиялық жүйе ретінде
қарастыруды білдіреді . Оқыту және оқу әрекеттері бірнлескен диологтың
танымдық іс- әрекетке ауысқан жағыдайда оқушының үйлесімді тұлғалық дамуы
жүзеге асады .
Әлеуметтік –психологиялық трининг ұғымы ғылымға өткен ғасырдың 70
– жылдарында енеді . Әдибеттерге жасалған талдаудан біздің еліміздегі
психология , педагогика салаларында топтық тренинктің жаңа технология болып
табылатындығы анықталды . Ю. Эмельянов тренинкті жеке тұлғаның оқуға
қабілетін дамытуға немесе кез- келген күрделі әрекетті ,т соның ішінде
қарым- қатынасты меңгерту құралы , әдістер жүйесі деп анықтайды . Біз
әлеуметтік тренинктерді жаттығулар жүйесі арқылы жеке тұлғаның
психологиялық денсаулығына , өзін- өзі тану үрдісіне және қарым- қатынас
жасау позициясына оңды психологиялық әсер ететін әдістер деп қолданамыз .
Ақыл –ойы артта қалған балаларға көрсетілетін көмектің негізгі бағыттары
- әлеуметтік бағыт . Бұл бағыттың негізгі жұмысы- науқас балалары бар
отбасыларының арасындағы әлеуметтік мәселелерді азайту , қылмысты болдырмау
, әлеуметтік- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz