Сайлау алдындағы үгіт
І КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
ІІ САЙЛАУ АЛДЫНДАҒЫ ҮГІТ
2.1. Сайлау жүйесінің ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
2.2. Қазақстан Республикасының сайлау органдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
2.3. Сайлау комиссияларының құқықтары, принциптері мен міндеттері ... ... .6
2.4. Сайлау округтері, учаскелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
2.5. Сайлау алдындағы үгіт.насихат жұмыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
ІІІ ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
ІІ САЙЛАУ АЛДЫНДАҒЫ ҮГІТ
2.1. Сайлау жүйесінің ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
2.2. Қазақстан Республикасының сайлау органдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
2.3. Сайлау комиссияларының құқықтары, принциптері мен міндеттері ... ... .6
2.4. Сайлау округтері, учаскелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
2.5. Сайлау алдындағы үгіт.насихат жұмыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
ІІІ ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
Сайлау — сайланбалы мемлекеттік лауазымдарға адам таңдау науқаны. Азаматтардың саясат пен мемлекеттік басқаруға атсалысуының ең көлемді әрі нақты нысаны болып табылады. Демократиялық қоғамда сайлау мынадай міндет атқарады: мемлекеттік жүйенің тиімділігін арттырады; саяси элита мен жетекшілерді іріктейді; үкімет пен басқарушы саяси партияның саясатын бағалайды; мемлекеттің қызметіне қоғамның бақылау жасауына мүмкіндік береді; саяси жанжалдың алдын алады. Осы міндеттер атқарылу үшін сайлау жалпыға бірдей, тең, төте (жанама сайлаудың демократиялығы төмен), жарыспалы, ерікті түрде өтуге тиіс.
Бұқаралық ақпарат құралын сайлау ал¬дын¬дағы үгіт жүргізу, оның ішінде кандидаттар туралы көрінеу жалған мәліметтер тарату немесе сайлаудың нәтижесіне ықпал ету мақ¬са¬тын¬да олардың абыройы мен қадiр-қасиетiне нұқ¬сан келтіретін өзге де іс-әрекеттер жасау заң¬ның 13-бабының 3-тармағына сәйкес сот тәр¬тібімен бұқаралық ақпарат құралының шы-ғарылуын не бұқаралық ақпарат құралы өнімі¬нің таратылуын тоқтатуға негіз болып табылады.
Заңнама нормаларының мазмұнын түсін¬діре отырып, Бас прокуратура сайлау алдын¬да¬ғы үгіт жүргізу талаптарын бұзуға, үгіт ма¬те¬риал¬дарын заңсыз дайындау және таратуға, сондай-ақ кандидаттар туралы жалған мәлі-мет¬тер жариялауға немесе олардың ар-намысы мен қадiр-қасиетiне нұқсан келтіретін өзге де іс-әрекеттерге баруға жол берілмейтініне аза¬маттардың, лауазымды адамдардың және бар¬лық бұқаралық ақпарат құралдарының назарын аударады.
Аталған талаптар бұзылған жағдайда тиісті сайлау комиссиясы үміткерді тіркеуден, саяси партияның партиялық тізімін тіркеуден бас тартуға, ал үміткер немесе саяси партия мұндай сайлау алдындағы бағдарламаны тіркелгеннен кейін ұсынған жағдайда үміткерді немесе партиялық тізімді тіркеу туралы шешімнің күшін жоюға құқылы.
Саяси партияны тарату немесе саяси партиядағы мүшелігін тоқтату осы партияның партиялық тізімі бойынша сайланған Мәжіліс депутаттарының өкілеттілігін тоқтату үшін негіз болып табылады.
Бұқаралық ақпарат құралын сайлау ал¬дын¬дағы үгіт жүргізу, оның ішінде кандидаттар туралы көрінеу жалған мәліметтер тарату немесе сайлаудың нәтижесіне ықпал ету мақ¬са¬тын¬да олардың абыройы мен қадiр-қасиетiне нұқ¬сан келтіретін өзге де іс-әрекеттер жасау заң¬ның 13-бабының 3-тармағына сәйкес сот тәр¬тібімен бұқаралық ақпарат құралының шы-ғарылуын не бұқаралық ақпарат құралы өнімі¬нің таратылуын тоқтатуға негіз болып табылады.
Заңнама нормаларының мазмұнын түсін¬діре отырып, Бас прокуратура сайлау алдын¬да¬ғы үгіт жүргізу талаптарын бұзуға, үгіт ма¬те¬риал¬дарын заңсыз дайындау және таратуға, сондай-ақ кандидаттар туралы жалған мәлі-мет¬тер жариялауға немесе олардың ар-намысы мен қадiр-қасиетiне нұқсан келтіретін өзге де іс-әрекеттерге баруға жол берілмейтініне аза¬маттардың, лауазымды адамдардың және бар¬лық бұқаралық ақпарат құралдарының назарын аударады.
Аталған талаптар бұзылған жағдайда тиісті сайлау комиссиясы үміткерді тіркеуден, саяси партияның партиялық тізімін тіркеуден бас тартуға, ал үміткер немесе саяси партия мұндай сайлау алдындағы бағдарламаны тіркелгеннен кейін ұсынған жағдайда үміткерді немесе партиялық тізімді тіркеу туралы шешімнің күшін жоюға құқылы.
Саяси партияны тарату немесе саяси партиядағы мүшелігін тоқтату осы партияның партиялық тізімі бойынша сайланған Мәжіліс депутаттарының өкілеттілігін тоқтату үшін негіз болып табылады.
1. Ибраева А., Өлібаева Г., Айтхожин Қ. Құқықтану — Алматы: 2006.
2. Қазақ энциклопедиясы, 7 - том
3. Мемлекет және құқық теориясы.-Алматы,1997.
4.Салыстырмалы құқық теориясы.-Алматы,2004.
5. Ағдарбеков Қ. Мемлекет және құқық теориясы. Қарағанды, 2001.
6. Байжанова Г.Т., Әділбекова Қ.Қ. Мемлекет және құқық теориясы пәні
бойынша мемлекет бөліміне арналған дәрістер жинағы. Қарағанды, 2003.
7. Жоламан Қ.Д., Мұқтарова А.К., Тәуекелов А.Н. Мемлекет және құқық
теориясы. Алматы, 1999.
8. Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы Конституциялық заңы
2. Қазақ энциклопедиясы, 7 - том
3. Мемлекет және құқық теориясы.-Алматы,1997.
4.Салыстырмалы құқық теориясы.-Алматы,2004.
5. Ағдарбеков Қ. Мемлекет және құқық теориясы. Қарағанды, 2001.
6. Байжанова Г.Т., Әділбекова Қ.Қ. Мемлекет және құқық теориясы пәні
бойынша мемлекет бөліміне арналған дәрістер жинағы. Қарағанды, 2003.
7. Жоламан Қ.Д., Мұқтарова А.К., Тәуекелов А.Н. Мемлекет және құқық
теориясы. Алматы, 1999.
8. Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы Конституциялық заңы
М А З М Ұ Н Ы
І
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
ІІ САЙЛАУ АЛДЫНДАҒЫ ҮГІТ
2.1. Сайлау жүйесінің
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .4
2.2. Қазақстан Республикасының сайлау
органдары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..5
2.3. Сайлау комиссияларының құқықтары, принциптері мен міндеттері ... ... .6
2.4. Сайлау округтері,
учаскелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 8
2.5. Сайлау алдындағы үгіт-насихат
жұмыстары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..9
ІІІ
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 12
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
КІРІСПЕ
Сайлау — сайланбалы мемлекеттік лауазымдарға адам таңдау науқаны.
Азаматтардың саясат пен мемлекеттік басқаруға атсалысуының ең көлемді әрі
нақты нысаны болып табылады. Демократиялық қоғамда сайлау мынадай міндет
атқарады: мемлекеттік жүйенің тиімділігін арттырады; саяси элита мен
жетекшілерді іріктейді; үкімет пен басқарушы саяси партияның саясатын
бағалайды; мемлекеттің қызметіне қоғамның бақылау жасауына мүмкіндік
береді; саяси жанжалдың алдын алады. Осы міндеттер атқарылу үшін сайлау
жалпыға бірдей, тең, төте (жанама сайлаудың демократиялығы төмен),
жарыспалы, ерікті түрде өтуге тиіс.
Бұқаралық ақпарат құралын сайлау алдындағы үгіт жүргізу, оның ішінде
кандидаттар туралы көрінеу жалған мәліметтер тарату немесе сайлаудың
нәтижесіне ықпал ету мақсатында олардың абыройы мен қадiр-қасиетiне нұқсан
келтіретін өзге де іс-әрекеттер жасау заңның 13-бабының 3-тармағына сәйкес
сот тәртібімен бұқаралық ақпарат құралының шығарылуын не бұқаралық ақпарат
құралы өнімінің таратылуын тоқтатуға негіз болып табылады.
Заңнама нормаларының мазмұнын түсіндіре отырып, Бас прокуратура сайлау
алдындағы үгіт жүргізу талаптарын бұзуға, үгіт материалдарын заңсыз
дайындау және таратуға, сондай-ақ кандидаттар туралы жалған мәліметтер
жариялауға немесе олардың ар-намысы мен қадiр-қасиетiне нұқсан келтіретін
өзге де іс-әрекеттерге баруға жол берілмейтініне азаматтардың, лауазымды
адамдардың және барлық бұқаралық ақпарат құралдарының назарын аударады.
Аталған талаптар бұзылған жағдайда тиісті сайлау комиссиясы үміткерді
тіркеуден, саяси партияның партиялық тізімін тіркеуден бас тартуға, ал
үміткер немесе саяси партия мұндай сайлау алдындағы бағдарламаны
тіркелгеннен кейін ұсынған жағдайда үміткерді немесе партиялық тізімді
тіркеу туралы шешімнің күшін жоюға құқылы.
Саяси партияны тарату немесе саяси партиядағы мүшелігін тоқтату осы
партияның партиялық тізімі бойынша сайланған Мәжіліс депутаттарының
өкілеттілігін тоқтату үшін негіз болып табылады.
2.1 Сайлау жүйесінің ұғымы
Сайлау жүйесі ұғымы әдетте екі — тар және кең мағынада қолданылады.
Кең мағынада сайлау жүйесі дегеніміз — Қазақстан Республикасындағы сайлауды
өткізу мен ұйымдастыруға байланысты туындайтын қоғамдық қатынастар жүйесі.
Оған сайлау комиссияларын құру мен олардың қызметі, сайлау округтерін,
учаскелерін құру, сайлау алдындағы үгіт-насихат, сайлаудың қорытындыларын
анықтау, т. б. жатады. Tap мағынада сайлау жүйесі дегеніміз — сайлауға
қатысқан кандидаттардың немесе саяси партиялардың жеңімпаздарын анықтау
жүйесі. Бүгінгі таңда әлемде мажоритарлық және пропорционалды сайлау
жүйелері кең тараған.
Мажоритарлық сайлау жүйесі
Мажоритарлық жүйе (фр. majorite — басым көпшілік деген сөзінен шыққан)
— сайлаушылардың басым көпшілігі дауысын берген кандидат сайланған болып
саналатын сайлау жүйесі. Ол көптеген (АҚШ, Франция, Ұлыбритания, т.б.)
елдердің президент, парламент депутаттарын сайлауда қолданылады.
Пропорционалды сайлау жүйесі
Пропорционалды сайлау жүйесі дегеніміз — сайлауда ұсынған партиялық
тізімге сәйкес саяси партия Парламентте депутаттың мандат сайын иеленетін
сайлау жүйесі. Қазақстан Республикасында мажоритарлық және пропорциоиалды
сайлау жүйелері қолданылады. Президент, Парламент депутаттарын сайлауда
мажоритарлық сайлау жүйесі қолданылады. Осыған сәйкес:
дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың (тандаушылардың) 50%-дан астам дауысын
алған (мұндай жағдайда қайта дауыс беру өткізілмейді);
қайта дауыс беру кезінде басқа кандидатка қарағанда дауыс беруге қатысқан
сайлаушылардың (таңцаушылардың) дауыс санының көпшілігін алған кандидат
сайланған болып есептеледі.[1]
Пропорционалды сайлау жүйесі Парламент Мәжілісінің он депутатын,
партиялық тізімге сәйкес пропорционалды өкілдіктер жүйесі бойынша және
біртұтас жалпы ұлттық округтің аумақтары бойынша сайлауда қолданылады.
Мәжіліс сайлауы өткеннен кейін ОСК дауыс беруге қатыскан сайлаушылар
санының жеті және одан да көп пайызын алған партияларды анықтайды. Осыдан
кейін партияны жақтап дауыс берген сайлаушылар дауысының жиынтығы онда —
біртұтас жалпы ұлттық округтің аумағы бойынша бөлінетін депутаттың
мандаттар санына бөлінеді. Бұл нәтиже таңдап алынған алғашқы бөлінді сан
(квота) болып табылады. Әрбір саяси партия жинаған дауыстардың саны квотаға
(жеке санға) бөлінеді. Санды бөлу нәтижесінде алынған тұтас бөлік —
партиялық тізім кұрған тиісті саяси партия алатын депутаттын мандаттар саны
болып табылады. Депутаттық мандаттар кандидаттарды тиісті партиялық тізімге
орналастырудың ретінде қатаң бөлінеді. Партиялық тізімдерді құраған саяси
партиялар арасындағы депутаттық мандаттарды бөлудің нәтижесінде сайланған
депутат мерзімінен бұрын шығып калған жағдайда, оның мандаты Орталық сайлау
комиссиясының каулысымен сол партиялық тізім бойынша сайланған келесі
кандидатқа беріледі. Тиісті партиялық тізімде кандидаттар қалмаған жағдайда
Мәжіліс депутаттарының келесі сайлауына дейін мандат бос калады.
2.2 Қазақстан Республикасының сайлау органдары
Еліміздегі сайлауды әзірлеу мен өткізуді ұйымдастыратын мемлекеттік
органдар, сайлау комиссиялары болып табылады. Олардың біртұтас жүйесін
мыналар құрайды:
республикалық Орталық сайлау комиссиясы;
аумақтық сайлау комиссиялары;
округтік сайлау комиссиялары;
учаскелік сайлау комиссиялары.
Сайлау комиссиясының өкілеттілік мерзімі — бес жыл. ҚР-ның Орталық
сайлау комиссиясы сайлау комиссиясының бірыңғай жүйесіне басшылық етеді.
Орталық сайлау комиссиясының төрағасы мен мүшелерін Республика
Президентінің ұсынуы бойынша Парламент Мәжілісі қызметке сайлайды және
қызметтен босатады. Орталық сайлау комиссиясы тұрақты жұмыс істейтін және
еліміздің барлық аумағында сайлау туралы заңнамалардың орындалуына басшылық
етуді жүзеге асыратын орган болып табылады. ОСК Президент және Парламент
Мәжілісі депутаттарының сайлауын әзірлеу мен өткізуді ұйымдастырады,
Парламент Сенаты депутаттарының сайлауын ұйымдастыру мен өткізуге басшылық
жасайды, Президент және Парламент сайлауының еліміздегі қорытындыларын
шығарады, сайланған Президентті және Парламент депутаттарын тіркейді, заңда
керсетілген басқа да өкілеттіліктерді жүзеге асырады. Саяси партиялардың
ұсынысы негізінде жергілікті мәслихаттар құратын, облыстық, аудандык,
калалық, каладағы аудандық сайлау комиссиялары аумақтық сайлау комиссиялары
деп аталады. [2] Олар Президентті, Парламенттің және мәслихаттардың
депутаттарын, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының мүшелерін сайлауды
әзірлеу мен өткізуді қамтамасыз етеді. Округтік сайлау комиссиялары саяси
партиялардың ұсынысы негізінде жергілікті мәслихаттар сайлайтын орган, ол
сайлау округтерінде Парламент Мәжілісінің және мәслихат депутаттарының
сайлауын ұйымдастыру мен өткізуді камтамасыз етеді, сайлау округтерінде
Мәжіліс депутаттары мен мәслихат депутаттары сайлауын өткізуді тікелей
ұйымдастырады. Учаскелік сайлау комиссияларының қызметін ұйымдастырып,
үйлестіріп отырады, учаскелік сайлау комиссияларынан дауыс берудің
нәтижелері туралы хаттамаларды алады, солардың негізінде округ бойынша
сайлау нәтижелерін аныктайды, бұл туралы БАҚ хабар жариялайды. Учаскелік
сайлау комиссияларын аудандық мәслихаттар саяси партияларды ұсынысы
негізінде сайлайды. Олар сайлау учаскелерінде Президент, Парламент
Мәжілісінің, мәслихаттарының және жергілікті өзін-өзі басқару органдарының
мүшелерін сайлау жөніндегі шараларды жүргізеді (сайлау учаскелерінде
сайлаушылардың тізімін анықтайды, сайлау күні сайлау учаскесінде дауыс
беруді ұйымдастырады). [3]
2.3 Сайлау комиссияларының құқықтары, принциптері мен міндеттері
Сайлау комиссияларының мүшелері мемлекеттік органдардың өкілдері болып
табылады және мемлекеттің қорғауында болады. Орталық сайлау комиссиясының
төрағасы мен мүшелері өз өкілеттіліктерін кәсіби тұрақты негізде жүзеге
асырады. Сайлау комиссиясының басқа мүшелерін сайлау өткізу кезеңінде
олардың келісімінсіз жұмыс берушінің ұйғарымы бойынша жұмыстан шығаруға
немесе басқа жұмысқа ауыстыруға жол берілмейді. Сайлау комиссиясының мүшесі
сайлау комиссиясының отырысында сөз сөйлеуге, тиісті сайлау комиссиясының
құзыретіне жататын мәселелер бойынша ұсыныстар енгізуге, комиссия
құжаттарымен танысуға құқылы. Заңда сайлау комиссиясы мүшелерінің
міндеттері нақты көрсетілген. Олар:
- ҚР-ның Конституциясы мен заңнамаларын сақтау;
- жалпы жұрт таныған әдеп нормаларын сақтау;
- азаматтардың сайлау құқықтары мен занды мүдделерінің сақталуын және
қорғалуын қамтамасыз ету;
- шешімдер қабылдау кезінде әділ және тәуелсіз болу;
- кандидаттар мен партияның тізімі ұсынған саяси партиялардың
қызметіне жария баға беруден аулақ болу;
- аталған комиссия орналасқан әкімшілік-аумақтық бірлік аумағында
тұруға міндетті.
Сайлау құқығы принциптері ҚР-ның Конституциясымен, сондай-ақ ҚР-сы
Президентінің 1995 жылғы “ҚР-ғы сайлау туралы” Конституциялық заң күші бар
Жарлығымен бекітілген. Ол мынадай принциптер:
1. Жалпыға бірдей сайлау құқығы приципі жынысына, ұлтына, нәсіліне,
дінге көзқарасына, әлеуметтік шығу тегіне және тағы басқаларына қарамастан
ҚР-ның белгілі бір жасқа толған барлық азаматы мемлекеттік биліктің сайлау
органдарына сайлауға және сайлануға құқығын білдіреді. Жалпыға бірдей
сайлау құқығы белсенді сайлау құқығына және бәсең сайлау құқығына бөлінеді.
Белсенді сайлау құқығы – ол Республиканың 18 жасқа толған азаматының
сайлауда дауыс беруге қатысу құқығы.
Бәсең сайлау құқығы – ол ҚР-сы азаматтарының ҚР-сы Президенті, ҚР-сы
Парламентінің, маслихатының депутаттары немесе жергілікті өзін-өзі басқару
органына мүше болып сайлану құқығынан ерекшеленеді. Бәсеңдіктің мәні
мынада, ол сайламайды, оны сайлайды.
2. ҚР-сы азаматтарының сайлау құқығындағы тепе-теңдік принципі
сайлаушылардың Президент, Республика парламентінің Мәжілісі мен
мәслихаттары депутаттары сайлануына тепе-теңдік негізде және әр сайлаушының
бір дауысты ғана иеленіп қатысу құқығын білдіреді. Сайлау бюлетені урнаға
азматтың өз қолымен тасталады және ҚР сайлау туралы заңына сәйкес,
азаматтардың сайлауға қатысуы ерікті түрде болады делінген.
3.Еркін түрде сайлауға қатысу дегеніміз – бұл азаматтың сайлауға
қатысуына немесе қатыспауына және өзінің еркін білдіруіне ықпал етуге тиым
салу деген мағынаны білдіреді. Сайлау кезінде ерік білдірудің еркіндігі
сайлау күні үгіт жүргізуге жол берілмейтіндігімен де қамтамасыз етіледі.
4. ҚР-да Парламентке депуттатарды төте және жанама сайлау құқығы
белгіленген. Төте сайлау құқығы принципі Республика Президентін, Парламент
Мәжілісінің және әслихаттарының депутаттарын, жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының мүшелерін азаматтардың тікелей сайлауынан көрінеді. жанама
сайлау құқығы Парламент сенатының депутаттарын сайлауға тыңдаушылардың,
яғни мәслихаттардың депутаты болып табылатын республика азаматтарының
қатысатындығынан көрінеді.
Ал сайлау цензі дегеніміз – бұл Конституция немесе заңдары бекіткен
сайлау құқығын іске асыруға, пайдалануға жасалатын жағдайды айтамыз.
Жас мөлшерінің цензі деп – бұл жерде белгілі бір жас мөлшеріне толған кезде
ғана адмға берілетін құқықты айтамыз. Бұл заң талабына сәйкес жүргізіледі.
Тұрғылықтылық немесе отырықшылық цензі болса – азаматтың сайлау өткізу
кезінде елде тұрақты түрде тұрғандығын ескеріп, Конституция немесе Заңмен
белгіленген талап негізінде сайлау құқығын алуы. Білімділік цензі деп –
негізінен сайлау заңының талабына сәйкес, сайлау құқығы (негізінен бәсең)
білім деңгейі тиісті құжаттарды көрсетілген айқындалған азаматтарға ғана
берілуін айтамыз. [4]
Тең сайлау құқығы деп – сайлаушының ел Президентін, Парламент және
Мәслихат депутаттарын сайлау кезінде тең негізде қатысуын және әрқайсысының
тек бір ғана дауысқа ие болуын айтамыз.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
ІІ САЙЛАУ АЛДЫНДАҒЫ ҮГІТ
2.1. Сайлау жүйесінің
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .4
2.2. Қазақстан Республикасының сайлау
органдары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..5
2.3. Сайлау комиссияларының құқықтары, принциптері мен міндеттері ... ... .6
2.4. Сайлау округтері,
учаскелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 8
2.5. Сайлау алдындағы үгіт-насихат
жұмыстары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..9
ІІІ
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 12
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
КІРІСПЕ
Сайлау — сайланбалы мемлекеттік лауазымдарға адам таңдау науқаны.
Азаматтардың саясат пен мемлекеттік басқаруға атсалысуының ең көлемді әрі
нақты нысаны болып табылады. Демократиялық қоғамда сайлау мынадай міндет
атқарады: мемлекеттік жүйенің тиімділігін арттырады; саяси элита мен
жетекшілерді іріктейді; үкімет пен басқарушы саяси партияның саясатын
бағалайды; мемлекеттің қызметіне қоғамның бақылау жасауына мүмкіндік
береді; саяси жанжалдың алдын алады. Осы міндеттер атқарылу үшін сайлау
жалпыға бірдей, тең, төте (жанама сайлаудың демократиялығы төмен),
жарыспалы, ерікті түрде өтуге тиіс.
Бұқаралық ақпарат құралын сайлау алдындағы үгіт жүргізу, оның ішінде
кандидаттар туралы көрінеу жалған мәліметтер тарату немесе сайлаудың
нәтижесіне ықпал ету мақсатында олардың абыройы мен қадiр-қасиетiне нұқсан
келтіретін өзге де іс-әрекеттер жасау заңның 13-бабының 3-тармағына сәйкес
сот тәртібімен бұқаралық ақпарат құралының шығарылуын не бұқаралық ақпарат
құралы өнімінің таратылуын тоқтатуға негіз болып табылады.
Заңнама нормаларының мазмұнын түсіндіре отырып, Бас прокуратура сайлау
алдындағы үгіт жүргізу талаптарын бұзуға, үгіт материалдарын заңсыз
дайындау және таратуға, сондай-ақ кандидаттар туралы жалған мәліметтер
жариялауға немесе олардың ар-намысы мен қадiр-қасиетiне нұқсан келтіретін
өзге де іс-әрекеттерге баруға жол берілмейтініне азаматтардың, лауазымды
адамдардың және барлық бұқаралық ақпарат құралдарының назарын аударады.
Аталған талаптар бұзылған жағдайда тиісті сайлау комиссиясы үміткерді
тіркеуден, саяси партияның партиялық тізімін тіркеуден бас тартуға, ал
үміткер немесе саяси партия мұндай сайлау алдындағы бағдарламаны
тіркелгеннен кейін ұсынған жағдайда үміткерді немесе партиялық тізімді
тіркеу туралы шешімнің күшін жоюға құқылы.
Саяси партияны тарату немесе саяси партиядағы мүшелігін тоқтату осы
партияның партиялық тізімі бойынша сайланған Мәжіліс депутаттарының
өкілеттілігін тоқтату үшін негіз болып табылады.
2.1 Сайлау жүйесінің ұғымы
Сайлау жүйесі ұғымы әдетте екі — тар және кең мағынада қолданылады.
Кең мағынада сайлау жүйесі дегеніміз — Қазақстан Республикасындағы сайлауды
өткізу мен ұйымдастыруға байланысты туындайтын қоғамдық қатынастар жүйесі.
Оған сайлау комиссияларын құру мен олардың қызметі, сайлау округтерін,
учаскелерін құру, сайлау алдындағы үгіт-насихат, сайлаудың қорытындыларын
анықтау, т. б. жатады. Tap мағынада сайлау жүйесі дегеніміз — сайлауға
қатысқан кандидаттардың немесе саяси партиялардың жеңімпаздарын анықтау
жүйесі. Бүгінгі таңда әлемде мажоритарлық және пропорционалды сайлау
жүйелері кең тараған.
Мажоритарлық сайлау жүйесі
Мажоритарлық жүйе (фр. majorite — басым көпшілік деген сөзінен шыққан)
— сайлаушылардың басым көпшілігі дауысын берген кандидат сайланған болып
саналатын сайлау жүйесі. Ол көптеген (АҚШ, Франция, Ұлыбритания, т.б.)
елдердің президент, парламент депутаттарын сайлауда қолданылады.
Пропорционалды сайлау жүйесі
Пропорционалды сайлау жүйесі дегеніміз — сайлауда ұсынған партиялық
тізімге сәйкес саяси партия Парламентте депутаттың мандат сайын иеленетін
сайлау жүйесі. Қазақстан Республикасында мажоритарлық және пропорциоиалды
сайлау жүйелері қолданылады. Президент, Парламент депутаттарын сайлауда
мажоритарлық сайлау жүйесі қолданылады. Осыған сәйкес:
дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың (тандаушылардың) 50%-дан астам дауысын
алған (мұндай жағдайда қайта дауыс беру өткізілмейді);
қайта дауыс беру кезінде басқа кандидатка қарағанда дауыс беруге қатысқан
сайлаушылардың (таңцаушылардың) дауыс санының көпшілігін алған кандидат
сайланған болып есептеледі.[1]
Пропорционалды сайлау жүйесі Парламент Мәжілісінің он депутатын,
партиялық тізімге сәйкес пропорционалды өкілдіктер жүйесі бойынша және
біртұтас жалпы ұлттық округтің аумақтары бойынша сайлауда қолданылады.
Мәжіліс сайлауы өткеннен кейін ОСК дауыс беруге қатыскан сайлаушылар
санының жеті және одан да көп пайызын алған партияларды анықтайды. Осыдан
кейін партияны жақтап дауыс берген сайлаушылар дауысының жиынтығы онда —
біртұтас жалпы ұлттық округтің аумағы бойынша бөлінетін депутаттың
мандаттар санына бөлінеді. Бұл нәтиже таңдап алынған алғашқы бөлінді сан
(квота) болып табылады. Әрбір саяси партия жинаған дауыстардың саны квотаға
(жеке санға) бөлінеді. Санды бөлу нәтижесінде алынған тұтас бөлік —
партиялық тізім кұрған тиісті саяси партия алатын депутаттын мандаттар саны
болып табылады. Депутаттық мандаттар кандидаттарды тиісті партиялық тізімге
орналастырудың ретінде қатаң бөлінеді. Партиялық тізімдерді құраған саяси
партиялар арасындағы депутаттық мандаттарды бөлудің нәтижесінде сайланған
депутат мерзімінен бұрын шығып калған жағдайда, оның мандаты Орталық сайлау
комиссиясының каулысымен сол партиялық тізім бойынша сайланған келесі
кандидатқа беріледі. Тиісті партиялық тізімде кандидаттар қалмаған жағдайда
Мәжіліс депутаттарының келесі сайлауына дейін мандат бос калады.
2.2 Қазақстан Республикасының сайлау органдары
Еліміздегі сайлауды әзірлеу мен өткізуді ұйымдастыратын мемлекеттік
органдар, сайлау комиссиялары болып табылады. Олардың біртұтас жүйесін
мыналар құрайды:
республикалық Орталық сайлау комиссиясы;
аумақтық сайлау комиссиялары;
округтік сайлау комиссиялары;
учаскелік сайлау комиссиялары.
Сайлау комиссиясының өкілеттілік мерзімі — бес жыл. ҚР-ның Орталық
сайлау комиссиясы сайлау комиссиясының бірыңғай жүйесіне басшылық етеді.
Орталық сайлау комиссиясының төрағасы мен мүшелерін Республика
Президентінің ұсынуы бойынша Парламент Мәжілісі қызметке сайлайды және
қызметтен босатады. Орталық сайлау комиссиясы тұрақты жұмыс істейтін және
еліміздің барлық аумағында сайлау туралы заңнамалардың орындалуына басшылық
етуді жүзеге асыратын орган болып табылады. ОСК Президент және Парламент
Мәжілісі депутаттарының сайлауын әзірлеу мен өткізуді ұйымдастырады,
Парламент Сенаты депутаттарының сайлауын ұйымдастыру мен өткізуге басшылық
жасайды, Президент және Парламент сайлауының еліміздегі қорытындыларын
шығарады, сайланған Президентті және Парламент депутаттарын тіркейді, заңда
керсетілген басқа да өкілеттіліктерді жүзеге асырады. Саяси партиялардың
ұсынысы негізінде жергілікті мәслихаттар құратын, облыстық, аудандык,
калалық, каладағы аудандық сайлау комиссиялары аумақтық сайлау комиссиялары
деп аталады. [2] Олар Президентті, Парламенттің және мәслихаттардың
депутаттарын, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының мүшелерін сайлауды
әзірлеу мен өткізуді қамтамасыз етеді. Округтік сайлау комиссиялары саяси
партиялардың ұсынысы негізінде жергілікті мәслихаттар сайлайтын орган, ол
сайлау округтерінде Парламент Мәжілісінің және мәслихат депутаттарының
сайлауын ұйымдастыру мен өткізуді камтамасыз етеді, сайлау округтерінде
Мәжіліс депутаттары мен мәслихат депутаттары сайлауын өткізуді тікелей
ұйымдастырады. Учаскелік сайлау комиссияларының қызметін ұйымдастырып,
үйлестіріп отырады, учаскелік сайлау комиссияларынан дауыс берудің
нәтижелері туралы хаттамаларды алады, солардың негізінде округ бойынша
сайлау нәтижелерін аныктайды, бұл туралы БАҚ хабар жариялайды. Учаскелік
сайлау комиссияларын аудандық мәслихаттар саяси партияларды ұсынысы
негізінде сайлайды. Олар сайлау учаскелерінде Президент, Парламент
Мәжілісінің, мәслихаттарының және жергілікті өзін-өзі басқару органдарының
мүшелерін сайлау жөніндегі шараларды жүргізеді (сайлау учаскелерінде
сайлаушылардың тізімін анықтайды, сайлау күні сайлау учаскесінде дауыс
беруді ұйымдастырады). [3]
2.3 Сайлау комиссияларының құқықтары, принциптері мен міндеттері
Сайлау комиссияларының мүшелері мемлекеттік органдардың өкілдері болып
табылады және мемлекеттің қорғауында болады. Орталық сайлау комиссиясының
төрағасы мен мүшелері өз өкілеттіліктерін кәсіби тұрақты негізде жүзеге
асырады. Сайлау комиссиясының басқа мүшелерін сайлау өткізу кезеңінде
олардың келісімінсіз жұмыс берушінің ұйғарымы бойынша жұмыстан шығаруға
немесе басқа жұмысқа ауыстыруға жол берілмейді. Сайлау комиссиясының мүшесі
сайлау комиссиясының отырысында сөз сөйлеуге, тиісті сайлау комиссиясының
құзыретіне жататын мәселелер бойынша ұсыныстар енгізуге, комиссия
құжаттарымен танысуға құқылы. Заңда сайлау комиссиясы мүшелерінің
міндеттері нақты көрсетілген. Олар:
- ҚР-ның Конституциясы мен заңнамаларын сақтау;
- жалпы жұрт таныған әдеп нормаларын сақтау;
- азаматтардың сайлау құқықтары мен занды мүдделерінің сақталуын және
қорғалуын қамтамасыз ету;
- шешімдер қабылдау кезінде әділ және тәуелсіз болу;
- кандидаттар мен партияның тізімі ұсынған саяси партиялардың
қызметіне жария баға беруден аулақ болу;
- аталған комиссия орналасқан әкімшілік-аумақтық бірлік аумағында
тұруға міндетті.
Сайлау құқығы принциптері ҚР-ның Конституциясымен, сондай-ақ ҚР-сы
Президентінің 1995 жылғы “ҚР-ғы сайлау туралы” Конституциялық заң күші бар
Жарлығымен бекітілген. Ол мынадай принциптер:
1. Жалпыға бірдей сайлау құқығы приципі жынысына, ұлтына, нәсіліне,
дінге көзқарасына, әлеуметтік шығу тегіне және тағы басқаларына қарамастан
ҚР-ның белгілі бір жасқа толған барлық азаматы мемлекеттік биліктің сайлау
органдарына сайлауға және сайлануға құқығын білдіреді. Жалпыға бірдей
сайлау құқығы белсенді сайлау құқығына және бәсең сайлау құқығына бөлінеді.
Белсенді сайлау құқығы – ол Республиканың 18 жасқа толған азаматының
сайлауда дауыс беруге қатысу құқығы.
Бәсең сайлау құқығы – ол ҚР-сы азаматтарының ҚР-сы Президенті, ҚР-сы
Парламентінің, маслихатының депутаттары немесе жергілікті өзін-өзі басқару
органына мүше болып сайлану құқығынан ерекшеленеді. Бәсеңдіктің мәні
мынада, ол сайламайды, оны сайлайды.
2. ҚР-сы азаматтарының сайлау құқығындағы тепе-теңдік принципі
сайлаушылардың Президент, Республика парламентінің Мәжілісі мен
мәслихаттары депутаттары сайлануына тепе-теңдік негізде және әр сайлаушының
бір дауысты ғана иеленіп қатысу құқығын білдіреді. Сайлау бюлетені урнаға
азматтың өз қолымен тасталады және ҚР сайлау туралы заңына сәйкес,
азаматтардың сайлауға қатысуы ерікті түрде болады делінген.
3.Еркін түрде сайлауға қатысу дегеніміз – бұл азаматтың сайлауға
қатысуына немесе қатыспауына және өзінің еркін білдіруіне ықпал етуге тиым
салу деген мағынаны білдіреді. Сайлау кезінде ерік білдірудің еркіндігі
сайлау күні үгіт жүргізуге жол берілмейтіндігімен де қамтамасыз етіледі.
4. ҚР-да Парламентке депуттатарды төте және жанама сайлау құқығы
белгіленген. Төте сайлау құқығы принципі Республика Президентін, Парламент
Мәжілісінің және әслихаттарының депутаттарын, жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының мүшелерін азаматтардың тікелей сайлауынан көрінеді. жанама
сайлау құқығы Парламент сенатының депутаттарын сайлауға тыңдаушылардың,
яғни мәслихаттардың депутаты болып табылатын республика азаматтарының
қатысатындығынан көрінеді.
Ал сайлау цензі дегеніміз – бұл Конституция немесе заңдары бекіткен
сайлау құқығын іске асыруға, пайдалануға жасалатын жағдайды айтамыз.
Жас мөлшерінің цензі деп – бұл жерде белгілі бір жас мөлшеріне толған кезде
ғана адмға берілетін құқықты айтамыз. Бұл заң талабына сәйкес жүргізіледі.
Тұрғылықтылық немесе отырықшылық цензі болса – азаматтың сайлау өткізу
кезінде елде тұрақты түрде тұрғандығын ескеріп, Конституция немесе Заңмен
белгіленген талап негізінде сайлау құқығын алуы. Білімділік цензі деп –
негізінен сайлау заңының талабына сәйкес, сайлау құқығы (негізінен бәсең)
білім деңгейі тиісті құжаттарды көрсетілген айқындалған азаматтарға ғана
берілуін айтамыз. [4]
Тең сайлау құқығы деп – сайлаушының ел Президентін, Парламент және
Мәслихат депутаттарын сайлау кезінде тең негізде қатысуын және әрқайсысының
тек бір ғана дауысқа ие болуын айтамыз.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz