Семей губерниясындағы ашаршылық және оның салдары
КІРІСПЕ
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Жалпы сипаттамасы. Зерттеу жұмысында Семей губерниясының алғашқы ашаршылық жылдарындағы жай–күйі мен сипаты және ашаршылықпен күрес салдары жан–жақты деңгейде тарихи деректер мен құжаттар негізде сипатталады.
Тақырыптың өзектілігі. Тәуелсіздік алғаннан бері жиырма жылға жуық уақыт ішінде Отандық тарих ғылымының дамуын жаңа арнаға түсіріп, олардың қызметін қазақ халқының өткені мен өшкенін түгендеуге, кенже қалған салаларын дамытуға жұмылдыру бағытында үлкен жұмыстар атқарылды. Осы мақсатқа орай, кеңестік кезеңдегі алапат дәуірді, қазақ халқына зор нәубет әкелген 1921–1922 жылдардағы алғашқы ашаршылық сипаты мен салдарын Семей губерниясы мысалында ғылыми тұрғыдан зерттеп, зерделеудің аса маңызды екені анық болып отыр. Еліміздің экономикасы мен демографиялық жағдайының тұрақтанып, қалыпты дамуы оның өткен тарихтағы ашаршылық сияқты келеңсіздіктер ұлттық тарихымыздың көмескі келбетін жаңғырта отырып, өткенді ой елегінен өткізіп, бағалануына тәуелді. Семей губерниясындағы 1921–1922 жылдардағы ашаршылық пен оның салдарын қарастыра отырып, губернияның әлеуметтік-экономикалық дамуына әсері, этнодемографиялық жағдайға қатысы, ашаршылықпен күрес және оның мәселелері жөнінде зерттеулер жүргізілуі тақырыптың өзектілігін айқындайды.
Семей губерниясындағы ашаршылық және оның салдарын зерттеу мәселесі төл тарихымыздан маңызды да мәнді орын алатындығына күмәнданбаймыз. Дей тұрғанмен, тарихымызда әлі күнге дейін зерттелмей келген осы «ақтандақтар» ақиқатын ашу, зерттеу, одан тарихи тағылымдар алу кейінгі ұрпаққа қажет-ақ. Бүгінгі таңда осы мәселелерді обьективті зерттеудің нәтижесінде тарихымыздың көмескі беттерінің шындығы ашылып, оларға шынайы баға берудің ғылыми деңгейі жаңа сатыға көтерілуде. Аталған тарихи мәселе, бүгінде еліміздің елдігін танытуда ұлттық тарихты жаңғырту міндеттерінен туындап отыр. Назар аударарлық бір жай, жалпы Қазақстан тарихнамасында Семей губерниясындағы 1921–1922 жылдардағы алғашқы ашаршылық мәселесі туралы ғылыми жүйеленген, зерттелген ғылыми еңбек жоқтың қасы. Сондықтан, қарастырылып отырған мәселе егеменді Қазақстан Республикасының мемлекеттілігін нығайтуда, оның тарихын зерделеуде және өлке тарихын тануда маңызды болып табылады. Сондықтан, тақырыптың өзектілігі–оның тек зерттелмегендігінде ғана емес, қоғамдық-тәжірибелік мәні мен тарихи сабақтастығында.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Жалпы алғашқы ашаршылық мәселелерін қарастырғанда, оны объективті бағалауда Кеңес өкіметінің жаңа экономикалық саясаты жағдайындағы ауыл–шаруашылығы және азық-түлік саясаты барысындағы зерттеу деректерінің мәні өте құнды. Зерттеу жұмысын жазу барысында XX ғасырдың 1921–1922 жылдары туралы толық мәліметтердің тарихнамалық негізіне Кеңестік дәуірдегі [1] және Кеңестік дәуірден кейінгі тәуелсіз Қазақстан тұрғысынан зерттелген ғылыми еңбектердің мол шоғыры алынды [2].
Алғашқы ашаршылық мәселелеріне арнайы қалам тартқан тарихшылар болмағанымен, Елеуов Т., Нейштадт С., Тұрсынбаев А., Дахшлейгер Г.Ф., Чуланов Г., Познанский В., Малышева М.П., Жұртбай Т. сынды ғалымдарымыздың еңбектерінде алғашқы ашаршылық мәселелері көрініс тапқан. Бірақ бұл зерттеулер ашаршылықтың барысы мен ауыр зардаптарын арнайы қарастырмайды. Дей тұрғанмен де, тарихи таным тәжірибесі дәлелдегендей, Семей губерниясындағы жерге орналастыру барысындағы жеңілдіктер тек ашаршылыққа ұшыраған ішкі Ресейден қоныс аударушыларға берілді.
Тақырыптың өзектілігі. Тәуелсіздік алғаннан бері жиырма жылға жуық уақыт ішінде Отандық тарих ғылымының дамуын жаңа арнаға түсіріп, олардың қызметін қазақ халқының өткені мен өшкенін түгендеуге, кенже қалған салаларын дамытуға жұмылдыру бағытында үлкен жұмыстар атқарылды. Осы мақсатқа орай, кеңестік кезеңдегі алапат дәуірді, қазақ халқына зор нәубет әкелген 1921–1922 жылдардағы алғашқы ашаршылық сипаты мен салдарын Семей губерниясы мысалында ғылыми тұрғыдан зерттеп, зерделеудің аса маңызды екені анық болып отыр. Еліміздің экономикасы мен демографиялық жағдайының тұрақтанып, қалыпты дамуы оның өткен тарихтағы ашаршылық сияқты келеңсіздіктер ұлттық тарихымыздың көмескі келбетін жаңғырта отырып, өткенді ой елегінен өткізіп, бағалануына тәуелді. Семей губерниясындағы 1921–1922 жылдардағы ашаршылық пен оның салдарын қарастыра отырып, губернияның әлеуметтік-экономикалық дамуына әсері, этнодемографиялық жағдайға қатысы, ашаршылықпен күрес және оның мәселелері жөнінде зерттеулер жүргізілуі тақырыптың өзектілігін айқындайды.
Семей губерниясындағы ашаршылық және оның салдарын зерттеу мәселесі төл тарихымыздан маңызды да мәнді орын алатындығына күмәнданбаймыз. Дей тұрғанмен, тарихымызда әлі күнге дейін зерттелмей келген осы «ақтандақтар» ақиқатын ашу, зерттеу, одан тарихи тағылымдар алу кейінгі ұрпаққа қажет-ақ. Бүгінгі таңда осы мәселелерді обьективті зерттеудің нәтижесінде тарихымыздың көмескі беттерінің шындығы ашылып, оларға шынайы баға берудің ғылыми деңгейі жаңа сатыға көтерілуде. Аталған тарихи мәселе, бүгінде еліміздің елдігін танытуда ұлттық тарихты жаңғырту міндеттерінен туындап отыр. Назар аударарлық бір жай, жалпы Қазақстан тарихнамасында Семей губерниясындағы 1921–1922 жылдардағы алғашқы ашаршылық мәселесі туралы ғылыми жүйеленген, зерттелген ғылыми еңбек жоқтың қасы. Сондықтан, қарастырылып отырған мәселе егеменді Қазақстан Республикасының мемлекеттілігін нығайтуда, оның тарихын зерделеуде және өлке тарихын тануда маңызды болып табылады. Сондықтан, тақырыптың өзектілігі–оның тек зерттелмегендігінде ғана емес, қоғамдық-тәжірибелік мәні мен тарихи сабақтастығында.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Жалпы алғашқы ашаршылық мәселелерін қарастырғанда, оны объективті бағалауда Кеңес өкіметінің жаңа экономикалық саясаты жағдайындағы ауыл–шаруашылығы және азық-түлік саясаты барысындағы зерттеу деректерінің мәні өте құнды. Зерттеу жұмысын жазу барысында XX ғасырдың 1921–1922 жылдары туралы толық мәліметтердің тарихнамалық негізіне Кеңестік дәуірдегі [1] және Кеңестік дәуірден кейінгі тәуелсіз Қазақстан тұрғысынан зерттелген ғылыми еңбектердің мол шоғыры алынды [2].
Алғашқы ашаршылық мәселелеріне арнайы қалам тартқан тарихшылар болмағанымен, Елеуов Т., Нейштадт С., Тұрсынбаев А., Дахшлейгер Г.Ф., Чуланов Г., Познанский В., Малышева М.П., Жұртбай Т. сынды ғалымдарымыздың еңбектерінде алғашқы ашаршылық мәселелері көрініс тапқан. Бірақ бұл зерттеулер ашаршылықтың барысы мен ауыр зардаптарын арнайы қарастырмайды. Дей тұрғанмен де, тарихи таным тәжірибесі дәлелдегендей, Семей губерниясындағы жерге орналастыру барысындағы жеңілдіктер тек ашаршылыққа ұшыраған ішкі Ресейден қоныс аударушыларға берілді.
1 Елеуов Т. Установление и упрочнение советской власти в Казахстане. –Алматы: Қазақстан. 1961.–232 с.; Нейштадт С.А. Социалистическое преобразование экономики Казахской ССР в 1917-1937 годах. – Алма–Ата: Казгосиздат, 1957. – 379 с.; Турсынбаев А. Победы колхозная строя в Казахстане. –Алма–Ата, 1957. – 483 с.; Чуланов Г.Ч., Ишмухамедов Б., Антонов П.И., Розманов М.М. Очерки истории народного хозяйства Казахской ССР (1917 – 1928 годы). – Алма–Ата: Наука, 1959. – 200 с.; Дахшлейгер Г.Ф. Социально – экономические преобразования в ауле и деревне Казахстана 1921 – 1929 гг.). – Алма –Ата: Наука, 1965. – 535 с.; Нурпейсов К., Дахшлейгер Г.Ф. История крестьянства Советского Казахстана. – Алматы, 1985.; Нұрпейсов К. Қазақстандағы шаруалар советтері (1917-1929 гг.). – Алматы:
2 Қозыбаев М.К. Ақтаңдақтар ақиқаты. – Алматы: Қазақ университеті, 1992.– 186 б.; Козыбаев М.К. Проблемы методологии, историографии и источниковедения истории Казахстана. – Алматы: Ғылым. 2004. – 270 с.; Халидуллин Г. Х. Кеңестік биліктің қазақ шаруаларына қатысты аграрлық саясаты (1917-1940 гг.).– Алматы, 2007.– 154 б.; Сыдыков Е.Б., Малышева М.П. Сибир и Казахстан ( Национально – территориальное размежевание Сибир и Казахстана 1919 – 1922гг.). –Семей, 2010. - 393 с.; Кашляк В.Н. Семипалатинск. Три века истории. – Новосибирск, 2002; Жұртбай Т. Талқы. –Алматы: Қазақстан. 1994.-365 б; Жұртбай Т. Ұраным – Алаш!.. - Астана: Ел–шежіре, 2008. – 472 б., Алексеенко А.Н. Селькое население Казахстана 1920 – 1990 гг.- Алматы: Ғылым, 1993. - 125 с.; Алексеенко Н.В. История демография Казахстана. –Усть–Каменогорск: ВКГТУ, 2001.; Асылбеков М.Х., Галиев А.Б. Социально – демографические процессы в Казахстане (1917- 1980 гг.). – Алматы: Ғылым, 1991. – 185 с.; Калиева К.С. Переписи население как источник для изучения народонаселение Казахстана 1897 – 1926гг. –Барнаул, 2009; Алексеенко А.Н. Население Казахстана. 1920-1990 гг. –Алматы: Ғылым, 1993. – 126 с.; Татимов М.Б. Социальная обусловленность демографических процессов. – Алма-Ата, 1989. - 144 с.; Омарбеков Т. Зобалаң. –Алматы: Санат. 1994.; Омарбеков Т. ХХ ғасырдағы Қазақстан тарихының өзекті мәселелері. Көмекші оқу құралы. – Алматы: КАЗакпарат. 2001. -404 бет.; Омарбеков Т. 20–30 жылдардағы Қазақстан қасіреті: көмекші оқу құралы. –Алматы: Санат, 1997. -320 б.;Қойгелдиев М.К. Алаш қозғалысы. –Алматы: Санат, 1995.–368 б.; Қойгелдиев М.К., Омарбеков Т. Тарих тағлымы не дейді? – Алматы: Ана тілі. 1993. –208 б.;
3 Бақбергенов М. Дүбірлі дәуір шежіресі. –Алматы, 1987. – 34 б.
4 Тарле Г.Я. Друзья страны советов. – М.: Наука, 1968. – 371 с.; Белокопытов В.И. Лихолетье. - Казань, 1976. –176 с.; Генкина Э.Б. Переход Советского государства к Новой экономический Политике (1921 -1922 гг.). – М.: Госполитиздат, 1954. – 504 с.; Генкина Э.Б. Государственная деятельность В.И.Ленина (1921 – 1923гг.). – М.: Наука, 1969. – 520 с.; Бахтин М.И. Начало великого пути. – М.: Мысль, 1972. – 152 с.; В. Шмид Голод в Казахстане в 1921-1924 годах причины и последствия. // Этнодемографические процессы в Казахстане и сопределенных территориях. ҮІ международная научно- практическая конференция. Часть ІІ. Усть-Каменогорск. 2005. –с.196-209.
5 Мусаев Б.А. Голод в первой половине 20–х годов ХХ века в Казахстане: исторический, социально – политический анализ: автореф. ... канд. ист. наук. – Уральск, 2005. – 30 с.; Малышева М.П. Казахи в Сибири в период демографических кризисов (1919 – 1934гг.): дисс. ... докт.ист.наук. – Семей, 2000. – 50 с.; Мұқатаева З.Қ. Семей қаласының әлеуметтік–экономикалық мәдени дамуы (1917-1940жж): тар.ғыл.канд.... .дисс. – Алматы, 2001. – 148 б.; Сабданбекова Павлодар өңірі халқының әлеуметтік-демографиялық дамуы (1897-2007 ж.): тар.ғыл.канд.... .дисс. – Алматы, 2008. – 141 б.; Сүгірәлімова Г.Б. Қазақстандағы панасыз балалар: мәселені шешу тарихы, тәжірибесі және қорытындысы (1920 – 1940жж.): тар.ғыл. канд .... .дисс. – Қарағанды, 2006. - 24 б.; Нұрбекова Р.К. ХХ ғасырдың 20 – 40 жылдардағы Шығыс Қазақстан өңіріндегі жергілікті кеңестер тарихы. – Өскемен, 2004. – 34 б.; Нұрман Ш.Т. Кеңестік биліктің Қазақстандағы қоныс аудару саясатының тарихы (1920-1941 жж.): тар.ғыл. канд. ... . автореф. –Алматы, 2004.- 28 б.
6 Абылхожин Ж.Б., Козыбаев М.К., Татимов М.Б. Казахстанская трагедия. // Вопросы истории. - 1989. - № 7. – 53-71 с.; Омарбеков Т. Ашаршылық ақиқаты // Ақиқат. - 1997. - № 5. – 24-27 бб.; Мухамедина Ш. Экономическая политика Советской власти в Казахстанском регионе 1917-1926 гг. // Вопросы истории. - 1997.– № 6. –124 с.; Чуланов И.А. Политика большевиков Среднего Поволжья в голодные 1918 – 1921 г // Вопросы истории. – 2001. - № 3. – 129 с.; Мұсаев Б. Батыс Қазақстандағы ашаршылық //Қазақ тарихы. - 1999.- № 1. –31-33 бб.; Халидуллин Ғ. Ашаршылық және демографиялық апат // Ақиқат. - № 8. - 2001. - 42-48 бб.; Замзаева Т.А. Мерзімді баспасөз беттерінен: 1921-22 жж. ашаршылық және оның салдары // ҚазҰУ хабаршысы, тарих сериясы. -2008. - №3 (50). – 27-32 бб.; Қасымова С.С. Сәкен Сейфуллиннің үкімет басшысы ретінде ауыл шаруашылығын көтерудегі ролі // ҚазҰУ хабаршысы, тарих сериясы. – 2008 - №3(50). – 183-186 бб.; Иманбаева С.Ұлт зиялылары ашаршылық тұсында // Ақиқат. - 2000. - № 6. – 66-69 бб.; Баймағамбетова Э. Алғашқы ашаршылық //Ақиқат. - 2001. - № 4. – 49-53 бб.; Дәуіт Ә. Ашаршылық және оны жою шаралары (1921-1922 жж.) //Қазақ тарихы. - 2004. - № 6. – 54-56 бб.; Каленова Т. Қазақ зиялылары және «Торғай ісі» тарихы //Ақиқат. – 2000. - № 12. – 63-67 бб.; Тұрдалиев Ә.О. Қазақстандағы Кеңес өкіметінің қоныс аудару саясатының саяси және заңдылық негізінің қалыптасуы алғашқы қадамдары //ҚазҰУ хабаршысы, тарих сериясы. -2008. - № 3(50).- 136-140 бб.;
7 Баймағанбетова Э. Америкалық әкімшілік көмегі (А.Р.А.) Қазақстанда // Қазақ тарихы. -2000. - № 6. – 25- 30 б.
8 Материалы по истории политического строя Казахстана. – Алма-Ата: АН КазССР, 1960. - 441 с.; Советы и ревкомы в Казахстане (1917 – 1920гг.) документы и материалы. – Алма–Ата: Казахстан. 1971.; Новейшая история Казахстана (сборник документов и матермалов) 1917 – 1939гг. – Алматы: Санат, 1998. – Т. 1.; Социальное стройтельство в Казахстане в восстановительный период 1921 – 1925гг. - Алма – Ата, 1962.; Неизвестные страницы истории Семипалатинского Прииртышья (20-30гг. ХХ века). Сборник документов. – Семипалатинск: СГУ им. Шакарима, 2002. – Ч. 1. –205 с.; Сборник статистический сведений о движении населения, скота и урожаев по КССР с 1880 - по 1922 г. – Оренбург, 1925. –97 с.; История Казахской ССР и эпоха социализма. – Алматы, 1959.; Восточное отделение Правительства Алашорды. Сборник документов. – Семей, 2010. - 425 с.; Гонимые голодом. Документы о судьбе десятков тысяч казахов, бежавших в Сибирь в начале 30-х годов /Составители: Познанский В.С., Сыдыков Е.Б. Учебное пособие: в 4–х ч. – Алматы, 1995.
9 ШҚО ҚЗТҚО мұрағаты. – 75 қ., 1 т., 5 iс., 7 п.
10 Елагин А.С. Социалистическое строительство в Казахстане в годы гражданской войны (1918 – 1920 гг.). – Алма- Ата: Наука, 1966. - 308 с.;
11 ШҚО ҚЗТҚО. – 75 қ. 1 т., 1 iс., 58 п.
12 Протокол 1-го Семипалатинского губернского съезда советов рабочих и крестьянских, киргизских и казачьих депутатов, открывшегося 10 января. 1920 г. в городе Семипалатинске. – Семипалатинск, 1921.–19 с.
13 Некоторые статистические итоги. – Семипалатинск: Семгубстатбюро, 1923. –34 с.
14 Бөкейханов Ә. Шығармалар. – Алматы, 1994. – 98 б.
15 ШҚО ҚЗТҚО мұрағаты – 75 қ., 1 т., 1 iс, 36 п.
16 ШҚО ҚЗТҚО мұрағаты – 3 қ., 1 т., 7 iс, 2-3 п.
17 Наше хозяйство. Сборник – 1927. - № 4(10). –64 с.
18 Байбатыров Ғ. Зайсан тарихы. – Өскемен, 2003. – 180 б.
19 Пестерев С. Сельское хозяйство Семипалатинской губернии за 10 лет. (Отдельный оттиск из «Записок» Семипалатинской ОГРГО, в ХҮІІ, ч.1.).- Семипалатинск, 1928. –7 с.
20 Кулиенов А.Д. Скотоводство и скотопромышленность в Семипалатинской губернии. – Семипалатинск: Семгубиздат., 1926. – С. 45.
21 Работа Семипалатинского губернского комитета Российской КП (б) –Семипалатинск, 1924.–19 с.
22 Наше хозяйство. Сборник. – 1927, №1-2 (7-8). –64 с.
23 Семипалатинская губерния в 1924-1925 гг. Обзор состояние основных областей экономической и социально-культурной жизни губернии в 1924-25 году (по сравнению с предыдущими годами). – Семипалатинск, 1926. –205 с.
24 ШҚО ҚЗТҚО мұрағаты. – 75 қ., 1 т., 1 іс, 28 бб.
25 ҚР ОММ. - 224 қ., 12 т., 40 іс., 24 п.
26 ШҚО ҚЗТҚО. 1 қ, 1 т, 71 іс.
27 Дахшлейгер Г.Ф. Социально-экономические преобразования в ауле и деревне Казахстана (1921-1929гг.).- Алма-Ата: Наука, 1965.-535 с.
2 Қозыбаев М.К. Ақтаңдақтар ақиқаты. – Алматы: Қазақ университеті, 1992.– 186 б.; Козыбаев М.К. Проблемы методологии, историографии и источниковедения истории Казахстана. – Алматы: Ғылым. 2004. – 270 с.; Халидуллин Г. Х. Кеңестік биліктің қазақ шаруаларына қатысты аграрлық саясаты (1917-1940 гг.).– Алматы, 2007.– 154 б.; Сыдыков Е.Б., Малышева М.П. Сибир и Казахстан ( Национально – территориальное размежевание Сибир и Казахстана 1919 – 1922гг.). –Семей, 2010. - 393 с.; Кашляк В.Н. Семипалатинск. Три века истории. – Новосибирск, 2002; Жұртбай Т. Талқы. –Алматы: Қазақстан. 1994.-365 б; Жұртбай Т. Ұраным – Алаш!.. - Астана: Ел–шежіре, 2008. – 472 б., Алексеенко А.Н. Селькое население Казахстана 1920 – 1990 гг.- Алматы: Ғылым, 1993. - 125 с.; Алексеенко Н.В. История демография Казахстана. –Усть–Каменогорск: ВКГТУ, 2001.; Асылбеков М.Х., Галиев А.Б. Социально – демографические процессы в Казахстане (1917- 1980 гг.). – Алматы: Ғылым, 1991. – 185 с.; Калиева К.С. Переписи население как источник для изучения народонаселение Казахстана 1897 – 1926гг. –Барнаул, 2009; Алексеенко А.Н. Население Казахстана. 1920-1990 гг. –Алматы: Ғылым, 1993. – 126 с.; Татимов М.Б. Социальная обусловленность демографических процессов. – Алма-Ата, 1989. - 144 с.; Омарбеков Т. Зобалаң. –Алматы: Санат. 1994.; Омарбеков Т. ХХ ғасырдағы Қазақстан тарихының өзекті мәселелері. Көмекші оқу құралы. – Алматы: КАЗакпарат. 2001. -404 бет.; Омарбеков Т. 20–30 жылдардағы Қазақстан қасіреті: көмекші оқу құралы. –Алматы: Санат, 1997. -320 б.;Қойгелдиев М.К. Алаш қозғалысы. –Алматы: Санат, 1995.–368 б.; Қойгелдиев М.К., Омарбеков Т. Тарих тағлымы не дейді? – Алматы: Ана тілі. 1993. –208 б.;
3 Бақбергенов М. Дүбірлі дәуір шежіресі. –Алматы, 1987. – 34 б.
4 Тарле Г.Я. Друзья страны советов. – М.: Наука, 1968. – 371 с.; Белокопытов В.И. Лихолетье. - Казань, 1976. –176 с.; Генкина Э.Б. Переход Советского государства к Новой экономический Политике (1921 -1922 гг.). – М.: Госполитиздат, 1954. – 504 с.; Генкина Э.Б. Государственная деятельность В.И.Ленина (1921 – 1923гг.). – М.: Наука, 1969. – 520 с.; Бахтин М.И. Начало великого пути. – М.: Мысль, 1972. – 152 с.; В. Шмид Голод в Казахстане в 1921-1924 годах причины и последствия. // Этнодемографические процессы в Казахстане и сопределенных территориях. ҮІ международная научно- практическая конференция. Часть ІІ. Усть-Каменогорск. 2005. –с.196-209.
5 Мусаев Б.А. Голод в первой половине 20–х годов ХХ века в Казахстане: исторический, социально – политический анализ: автореф. ... канд. ист. наук. – Уральск, 2005. – 30 с.; Малышева М.П. Казахи в Сибири в период демографических кризисов (1919 – 1934гг.): дисс. ... докт.ист.наук. – Семей, 2000. – 50 с.; Мұқатаева З.Қ. Семей қаласының әлеуметтік–экономикалық мәдени дамуы (1917-1940жж): тар.ғыл.канд.... .дисс. – Алматы, 2001. – 148 б.; Сабданбекова Павлодар өңірі халқының әлеуметтік-демографиялық дамуы (1897-2007 ж.): тар.ғыл.канд.... .дисс. – Алматы, 2008. – 141 б.; Сүгірәлімова Г.Б. Қазақстандағы панасыз балалар: мәселені шешу тарихы, тәжірибесі және қорытындысы (1920 – 1940жж.): тар.ғыл. канд .... .дисс. – Қарағанды, 2006. - 24 б.; Нұрбекова Р.К. ХХ ғасырдың 20 – 40 жылдардағы Шығыс Қазақстан өңіріндегі жергілікті кеңестер тарихы. – Өскемен, 2004. – 34 б.; Нұрман Ш.Т. Кеңестік биліктің Қазақстандағы қоныс аудару саясатының тарихы (1920-1941 жж.): тар.ғыл. канд. ... . автореф. –Алматы, 2004.- 28 б.
6 Абылхожин Ж.Б., Козыбаев М.К., Татимов М.Б. Казахстанская трагедия. // Вопросы истории. - 1989. - № 7. – 53-71 с.; Омарбеков Т. Ашаршылық ақиқаты // Ақиқат. - 1997. - № 5. – 24-27 бб.; Мухамедина Ш. Экономическая политика Советской власти в Казахстанском регионе 1917-1926 гг. // Вопросы истории. - 1997.– № 6. –124 с.; Чуланов И.А. Политика большевиков Среднего Поволжья в голодные 1918 – 1921 г // Вопросы истории. – 2001. - № 3. – 129 с.; Мұсаев Б. Батыс Қазақстандағы ашаршылық //Қазақ тарихы. - 1999.- № 1. –31-33 бб.; Халидуллин Ғ. Ашаршылық және демографиялық апат // Ақиқат. - № 8. - 2001. - 42-48 бб.; Замзаева Т.А. Мерзімді баспасөз беттерінен: 1921-22 жж. ашаршылық және оның салдары // ҚазҰУ хабаршысы, тарих сериясы. -2008. - №3 (50). – 27-32 бб.; Қасымова С.С. Сәкен Сейфуллиннің үкімет басшысы ретінде ауыл шаруашылығын көтерудегі ролі // ҚазҰУ хабаршысы, тарих сериясы. – 2008 - №3(50). – 183-186 бб.; Иманбаева С.Ұлт зиялылары ашаршылық тұсында // Ақиқат. - 2000. - № 6. – 66-69 бб.; Баймағамбетова Э. Алғашқы ашаршылық //Ақиқат. - 2001. - № 4. – 49-53 бб.; Дәуіт Ә. Ашаршылық және оны жою шаралары (1921-1922 жж.) //Қазақ тарихы. - 2004. - № 6. – 54-56 бб.; Каленова Т. Қазақ зиялылары және «Торғай ісі» тарихы //Ақиқат. – 2000. - № 12. – 63-67 бб.; Тұрдалиев Ә.О. Қазақстандағы Кеңес өкіметінің қоныс аудару саясатының саяси және заңдылық негізінің қалыптасуы алғашқы қадамдары //ҚазҰУ хабаршысы, тарих сериясы. -2008. - № 3(50).- 136-140 бб.;
7 Баймағанбетова Э. Америкалық әкімшілік көмегі (А.Р.А.) Қазақстанда // Қазақ тарихы. -2000. - № 6. – 25- 30 б.
8 Материалы по истории политического строя Казахстана. – Алма-Ата: АН КазССР, 1960. - 441 с.; Советы и ревкомы в Казахстане (1917 – 1920гг.) документы и материалы. – Алма–Ата: Казахстан. 1971.; Новейшая история Казахстана (сборник документов и матермалов) 1917 – 1939гг. – Алматы: Санат, 1998. – Т. 1.; Социальное стройтельство в Казахстане в восстановительный период 1921 – 1925гг. - Алма – Ата, 1962.; Неизвестные страницы истории Семипалатинского Прииртышья (20-30гг. ХХ века). Сборник документов. – Семипалатинск: СГУ им. Шакарима, 2002. – Ч. 1. –205 с.; Сборник статистический сведений о движении населения, скота и урожаев по КССР с 1880 - по 1922 г. – Оренбург, 1925. –97 с.; История Казахской ССР и эпоха социализма. – Алматы, 1959.; Восточное отделение Правительства Алашорды. Сборник документов. – Семей, 2010. - 425 с.; Гонимые голодом. Документы о судьбе десятков тысяч казахов, бежавших в Сибирь в начале 30-х годов /Составители: Познанский В.С., Сыдыков Е.Б. Учебное пособие: в 4–х ч. – Алматы, 1995.
9 ШҚО ҚЗТҚО мұрағаты. – 75 қ., 1 т., 5 iс., 7 п.
10 Елагин А.С. Социалистическое строительство в Казахстане в годы гражданской войны (1918 – 1920 гг.). – Алма- Ата: Наука, 1966. - 308 с.;
11 ШҚО ҚЗТҚО. – 75 қ. 1 т., 1 iс., 58 п.
12 Протокол 1-го Семипалатинского губернского съезда советов рабочих и крестьянских, киргизских и казачьих депутатов, открывшегося 10 января. 1920 г. в городе Семипалатинске. – Семипалатинск, 1921.–19 с.
13 Некоторые статистические итоги. – Семипалатинск: Семгубстатбюро, 1923. –34 с.
14 Бөкейханов Ә. Шығармалар. – Алматы, 1994. – 98 б.
15 ШҚО ҚЗТҚО мұрағаты – 75 қ., 1 т., 1 iс, 36 п.
16 ШҚО ҚЗТҚО мұрағаты – 3 қ., 1 т., 7 iс, 2-3 п.
17 Наше хозяйство. Сборник – 1927. - № 4(10). –64 с.
18 Байбатыров Ғ. Зайсан тарихы. – Өскемен, 2003. – 180 б.
19 Пестерев С. Сельское хозяйство Семипалатинской губернии за 10 лет. (Отдельный оттиск из «Записок» Семипалатинской ОГРГО, в ХҮІІ, ч.1.).- Семипалатинск, 1928. –7 с.
20 Кулиенов А.Д. Скотоводство и скотопромышленность в Семипалатинской губернии. – Семипалатинск: Семгубиздат., 1926. – С. 45.
21 Работа Семипалатинского губернского комитета Российской КП (б) –Семипалатинск, 1924.–19 с.
22 Наше хозяйство. Сборник. – 1927, №1-2 (7-8). –64 с.
23 Семипалатинская губерния в 1924-1925 гг. Обзор состояние основных областей экономической и социально-культурной жизни губернии в 1924-25 году (по сравнению с предыдущими годами). – Семипалатинск, 1926. –205 с.
24 ШҚО ҚЗТҚО мұрағаты. – 75 қ., 1 т., 1 іс, 28 бб.
25 ҚР ОММ. - 224 қ., 12 т., 40 іс., 24 п.
26 ШҚО ҚЗТҚО. 1 қ, 1 т, 71 іс.
27 Дахшлейгер Г.Ф. Социально-экономические преобразования в ауле и деревне Казахстана (1921-1929гг.).- Алма-Ата: Наука, 1965.-535 с.
Семей губерниясындағы ашаршылық және оның салдары
(1921 – 1922 жж.)
КІРІСПЕ
Жалпы сипаттамасы. Зерттеу жұмысында Семей губерниясының алғашқы
ашаршылық жылдарындағы жай–күйі мен сипаты және ашаршылықпен күрес салдары
жан–жақты деңгейде тарихи деректер мен құжаттар негізде сипатталады.
Тақырыптың өзектілігі. Тәуелсіздік алғаннан бері жиырма жылға жуық
уақыт ішінде Отандық тарих ғылымының дамуын жаңа арнаға түсіріп, олардың
қызметін қазақ халқының өткені мен өшкенін түгендеуге, кенже қалған
салаларын дамытуға жұмылдыру бағытында үлкен жұмыстар атқарылды. Осы
мақсатқа орай, кеңестік кезеңдегі алапат дәуірді, қазақ халқына зор нәубет
әкелген 1921–1922 жылдардағы алғашқы ашаршылық сипаты мен салдарын Семей
губерниясы мысалында ғылыми тұрғыдан зерттеп, зерделеудің аса маңызды екені
анық болып отыр. Еліміздің экономикасы мен демографиялық жағдайының
тұрақтанып, қалыпты дамуы оның өткен тарихтағы ашаршылық сияқты
келеңсіздіктер ұлттық тарихымыздың көмескі келбетін жаңғырта отырып,
өткенді ой елегінен өткізіп, бағалануына тәуелді. Семей губерниясындағы
1921–1922 жылдардағы ашаршылық пен оның салдарын қарастыра отырып,
губернияның әлеуметтік-экономикалық дамуына әсері, этнодемографиялық
жағдайға қатысы, ашаршылықпен күрес және оның мәселелері жөнінде зерттеулер
жүргізілуі тақырыптың өзектілігін айқындайды.
Семей губерниясындағы ашаршылық және оның салдарын зерттеу мәселесі төл
тарихымыздан маңызды да мәнді орын алатындығына күмәнданбаймыз. Дей
тұрғанмен, тарихымызда әлі күнге дейін зерттелмей келген осы ақтандақтар
ақиқатын ашу, зерттеу, одан тарихи тағылымдар алу кейінгі ұрпаққа қажет-ақ.
Бүгінгі таңда осы мәселелерді обьективті зерттеудің нәтижесінде
тарихымыздың көмескі беттерінің шындығы ашылып, оларға шынайы баға берудің
ғылыми деңгейі жаңа сатыға көтерілуде. Аталған тарихи мәселе, бүгінде
еліміздің елдігін танытуда ұлттық тарихты жаңғырту міндеттерінен туындап
отыр. Назар аударарлық бір жай, жалпы Қазақстан тарихнамасында Семей
губерниясындағы 1921–1922 жылдардағы алғашқы ашаршылық мәселесі туралы
ғылыми жүйеленген, зерттелген ғылыми еңбек жоқтың қасы. Сондықтан,
қарастырылып отырған мәселе егеменді Қазақстан Республикасының
мемлекеттілігін нығайтуда, оның тарихын зерделеуде және өлке тарихын тануда
маңызды болып табылады. Сондықтан, тақырыптың өзектілігі–оның тек
зерттелмегендігінде ғана емес, қоғамдық-тәжірибелік мәні мен тарихи
сабақтастығында.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Жалпы алғашқы ашаршылық мәселелерін
қарастырғанда, оны объективті бағалауда Кеңес өкіметінің жаңа экономикалық
саясаты жағдайындағы ауыл–шаруашылығы және азық-түлік саясаты барысындағы
зерттеу деректерінің мәні өте құнды. Зерттеу жұмысын жазу барысында XX
ғасырдың 1921–1922 жылдары туралы толық мәліметтердің тарихнамалық негізіне
Кеңестік дәуірдегі [1] және Кеңестік дәуірден кейінгі тәуелсіз Қазақстан
тұрғысынан зерттелген ғылыми еңбектердің мол шоғыры алынды [2].
Алғашқы ашаршылық мәселелеріне арнайы қалам тартқан тарихшылар
болмағанымен, Елеуов Т., Нейштадт С., Тұрсынбаев А., Дахшлейгер Г.Ф.,
Чуланов Г., Познанский В., Малышева М.П., Жұртбай Т. сынды ғалымдарымыздың
еңбектерінде алғашқы ашаршылық мәселелері көрініс тапқан. Бірақ бұл
зерттеулер ашаршылықтың барысы мен ауыр зардаптарын арнайы қарастырмайды.
Дей тұрғанмен де, тарихи таным тәжірибесі дәлелдегендей, Семей
губерниясындағы жерге орналастыру барысындағы жеңілдіктер тек ашаршылыққа
ұшыраған ішкі Ресейден қоныс аударушыларға берілді.
Ұлт зиялылары арасында алғашқы ашаршылық жылдарында ашаршылықтың
салдары мен халыққа зиянын жеткізуге негізделген әдеби шығармалар да
дүниеге келді. Мысалы, С. Сейфуллиннің Аштықтың рухы, А.Сегізбаевтың Аш
балаға (1922) шығармалары ел ішін жайлаған ашаршылыққа қарсы күреске, аш-
арыққа қол ұшын беруге шақырды [3].
Ә.Б. Тұрсынбаевтың Казахской аул в трех революциях [1] зерттеуiнде
қазақ ауылындағы әлеуметтік–саяси мәселелерге сипаттама жасалып, ХХ
ғасырдың басындағы ашаршылықтың себебін анықтауға негіз болған бірден бір
еңбек. Г.Ф. Дахшлейгер 1921–1922 жылдардағы қазақ ауылдарындағы әлеуметтік-
экономикалық қайта құрулар туралы пайымдамалар жасады [1]. Кеңестік дәуірде
жарық көрген еңбек бола тұрса да, қазіргі ғылым үшін маңызын жоғалтпағанын
көреміз.
Көрнекті ғалым М.Қ.Қозыбаевтың Қазақстан тарихындағы ақтаңдақтарға
байланысты зерттеулері бұл мәселені саралауға көп септігін тигізді. Атап
айтатын болсақ, ғалымның 1990 ж. зерттеушілер Ж. Әбілхожин және М.
Тәтімовпен бірігіп жазған Казахстанская трагедия атты мақаласы Вопросы
истории журналы арқылы Мәскеуде жарияланып, 30-жылдардағы алапат ашаршылық
мәселесін көтеріп, алғаш рет ғылыми айналымға енгізді [6].
К.Нұрпейісовтың Қазақстандағы шаруалар советтері (1917-1929 жылдар)
атты монографиясында Кеңес өкіметінің ашаршылықпен күрес жүргізуінің негізі
мәні, ашаршылықтың салдарын жоюдағы кеңестік биліктің қызметіне талдау
жасалынған [1]. Бірақ еңбекте Семей губерниясына қатысты мәселе өзіндік
зерттеуді қажет ететіндігін көрсетеді.
Зерттеуші М.Қ. Қозыбаевтың Ақтаңдақтар ақиқаты еңбегінде сол кезеңде
Батыс Сібірге қараған Ақмола, Семей облыстарының Қазақстанға қосылу
мәселелері губернияның әлеуметтік-экономикалық жағдайының көлеңке тұстары
жөнінде мәселелер қарастырылады. Сонымен қатар, автордың Проблемы
методологии, историографии и источниковедения истории Казахстана [2] атты
таңдамалы еңбектерінде Қазақстандағы демография мәселелеріне көңіл бөліп,
губерниядағы 1921-1922 жылдар аралығындағы демографиялық ахуал жөнінде
құнды мәліметтер бере отырып, губернияның этнодемографиялық жағдайларға
автор өзіндік көзқарасын білдірген.
20-30 жылдардағы Қазақстанның саяси, әлеуметтік–экономикалық үрдістерін
жан–жақты және ашаршылық мәселесін жүйелі түде зерттеп жүрген ғалым Т.
Омарбековтың Зобалаң, ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы Қазақстан қасіреті
зерттеулерінде және Т. Омарбековпен Ш. Омарбековтердің Қазақстан тарихына
және тарихнамасына көзқарас атты зерттеу еңбектерінде сталиндік-кеңестік
кезеңнің қайшылықты көлеңкелі тұстарын айшықтып, тарихымызда ұзақ жылдар
жабық болып келген мәселелерді жаңа, егемен елдің тарихы тұрғысынан
қарастырып, партия тарихын халық тарихына айналдырған [2]. Зерттеуші
кеңестендіру саясатының салдарларын көрсете келе, жаңадан бой көтеріп келе
жатқан тоталитарлық қоғамға халық бұқарасына жанашыр, қамқоршы болатын
ұйымдардан гөрі, әркез бас шұлғып қолдаумен қанағаттанатын рухта
тәрбиелейтін мемлекеттік органдардың қажет болғандығын баса көрсеткен. Бұл
еңбектерде біз талдап отырған мәселенің кейбір тұстары көрсетілген.
Белгiлi алаштанушы, Алаш қозғалысының табиғатына обьективті талдау
жасаған ғалым М. Қойгелдиев идеологиялық шектеулерге қарамастан әлеуметтік-
экономикалық шараларды, қателіктерді ашып көрсеткен. Ғалым М.К. Қойгелдиев
1920-1930 жылдарда ұлтшылдықпен айыпталған қазақ қайраткерлерінің
мемлекеттік-саяси қызметінің ұлтшылдығының мәнін талдап, тың тұжырымдар
жасаған. Автордың Алаш қозғалысы [2] атты еңбегінде 1917 жылдың шілде
айындағы Орынбор қаласында болған қазақ съезі, ондағы қазақ зиялы қауым
азаматтарының қазақ халқы, қазақ ұлты үшін игі қызметтері зерделенген.
Сонымен қатар осы съезд барысында құрылған Алаш партиясы, оның маңдай алды
мүшелері жайындағы мәліметтер топтастырылған. Алаш партиясының қызметі
негізіндегі ХХ ғасырдың басындағы қазақ интеллигенциясының қалыптасу барысы
сипатталған. Бұл еңбектің маңыздылығы қазақ зиялыларының қоғамдық–саяси
өмірінің жарқын беттерін нақты ғылыми дәлелдермен көрсетілуі болды.
Белгілі ғалымдар М. Қойгелдиев пен Т. Омарбековтың Тарих тағлымы не
дейді? еңбегінде Қазақстанның 20–30 жылдарындағы экономикалық жағдайының
төмен болуы және алғашқы ашаршылықтың алғышарттары, билік басына келген
жаңа өкіметтің мәселені шешуге дәрменсіздігі айтылады [2]. Сонымен бірге
губерниялық атқару комитетін таратып, оның орнына губерниялық революциялық
комитетті құрған Смағұл Садуақасовтың саяси міндетті өз қолына алғандығы
туралы мәліметтерді кездестіруге болады. Бұл зерттеу Алаш зиялы қауымының
өз заманындағы ашаршылық сияқты халық басына төнген нәубет оқиғаларға
атсалысқан қызметтері мен жазған еңбектеріне талдау жасағанымен құнды.
Зерттеуші, ғалым Ғ.Х. Халидуллиннің кеңес замандағы жер мәселесі
жөніндегі Кеңестік биліктің қазақ шаруаларына қатысты аграрлық саясаты
(1917-1940 гг.) [2] атты көлемді зерттеу еңбегінде Кеңес мемлекетінің
аграрлық саясатына, оның ішінде қазақ шаруаларына тікелей қатысты оқиғалар
мұрағаттық деректер негізінде баяндалған. Автор қазақ даласындағы
азық–түлік диктатурасы және жаңа экономикалық саясат жылдарындағы қазақ
шаруаларының саяси-әлеуметтік жағдайын, аграрлық реформалар барысын
Қазақстан бойынша зерттеген. Тақырыпқа қатысты автордың бұл зерттеу
еңбегінен мол мағлұмат алуға болады.
Ғалымдар Е.Б. Сыдықовпен М.П. Малышеваның авторлығымен жарық көрген
Сибир и Казахстан (Национальное-территориальное размежевание Сибир и
Казахстана 1919–1922гг.) [2] атты еңбегі жергілікті халықтардың жерге
орналасуымен халық шаруашылығына байланысты деректерді саралауда үлкен
маңызға ие.
Жергілікті өлкетанушы В.Н. Кашляк Семипалатинск. Три века истории [2]
атты еңбегінде Семей губерниясының қалыптасу негізіне, 20 жылдардағы
аласапыран кезеңінде шіркеу мен діни мекемелердегі құнды заттарды
ашыққандарға көмек қорына өткізу мәселесі жөнінде деректер келтіріп, бұл
жиналған қымбат бұйымдарды, тағы басқа заттарды Орталық комитетке, Мәскеу
территориясына жіберу мәселесі талданған. Сонымен бірге автор жергілікті
халықтың мүддесі ескерілмегендігі айтылады.
Губерния халқының этнодемографиялық даму сипатына арналған мәліметтерді
Қазақстан бойынша салыстыра зерттеген Н.В. Алексеенконың История
демография Казахстана, А.Н. Алексеенконың Население Казахстана 1920 –
1990 гг. және Н.В. Алексеенкомен А.Н. Алексеенконың бірігіп жазған
Население Казахстана за 100 лет (1897–1997 гг. [2] еңбегінің
статистикалық мәліметтері ашаршылықтың демографиялық салдарын сандық
деректермен айқындауда маңызды ролге ие.
Алғашқы ашаршылықтың демографиялық дамуға тигізген әсері жөнінде
М.Б.Тәтімов Социальная обусловленность демографических процессов еңбегі
[2] ғылыми зерттеуінде қазақтар санының артуы Қазақстандағы көпұлтты
халықтың өсуіне ықпал ететін үрдістер қарастырылып, ашаршылық кезеңіндегі
этнодемографиялық жағдай жөнінде мағлұмат береді. Еңбектегі Семей
губерниясы жөніндегі статистикалық мәліметтердің маңызы өте зор.
Асылбеков М.Х., Ә.Б. Ғалиевтардың Соцально–демографические процессы в
Казахстане (1917-1980 гг) атты еңбегінде Қазақстанның ашаршылыққа ұшыраған
губернияларынан Ақмола, Семей аймақтарына қоныс аударғандар туралы
мәліметтер келтірілген [2]. Аштықтың әлеуметтік зардаптарын қарастыруда
еңбектің материалдары негізге алынды.
Переписи население как источник для изучения народонаселение
Казахстана (1897 – 1926 гг.) деп аталатын К.С. Калиеваның ғылыми зерттеу
жұмысында ХХ ғасырдың 20 жылдарындағы Қазақстандағы ашаршылық мәселелеріне
талдау жасалынған. Великий джут кітабының авторы Валерий Михайлов неге
біз далалық ашаршылық туралы айтқанда, бірден 30 жылғы ашаршылыққа
тоқталамыз. Бұл Қазақстандағы екінші ашаршылық ғой, біріншісі 1921-1922
жылдары болған. Сондықтан да зерттеушілер бұл мәселемен айналысқан кезде
оны бірінші және екінші деп бөліп қарастыруы керек [2] - дейді.
ХХ ғасырдың 20 жылдарындағы ашаршылық Қазақстан территориясы мен бірге
Ресейдің ішкі аудандарын қамтыған. Сондықтан да болар, шетел
тарихнамасындағы ашаршылық мәселесі Г.Я. Тарле, В.И. Белокопытов,
М.П. Ким, Э.Б. Генкина, М.И. Бахтин сынды тағы басқа ғалымдардың
еңбектерінде көрініс тапқан [4]. Алманиялық ғалым Владимир Шмид
(Регенсбург–ФРГ) 1921-1924 жылдардағы Қазақстандағы ашаршылық және оның
салдары атты зерттеуінде статистикалық мәліметтер келтіріп, оған жан–жақты
талдау жасаған.
Тақырыпқа қатысты кандидаттық диссертациялар қорғалып, ғылыми айналымға
енгізілуде. Б.А. Мұсаевтың кандидаттық диссертациясы аталған мәселе бойынша
алғашқы зерттеу болып табылады [5]. Диссертациялық зерттеуде 1921–1922
жылдардағы Қазақстандағы ашаршылық, оның негізгі себептері, ашаршылықтың
қамтыған ауқымы және оның әлеуметтік-демографиялық салдарына талдау
жасалынған. Бұл зерттеуде ашаршылыққа ұшыраған Қазақстандағы сол кездегі
бес ірі губерниялардың ахуалы жан–жақты зерттелгенімен, Семей губерниясы
туралы деректер салыстырмалы түрде жалпы қамтылған. Зерттеуші М.П.
Малышеваның, З.Қ. Мұқатаеваның, З.Ә. Сабданбекованың, Г.Б. Сүгірәлімованың,
Р.К. Нұрбекованың, Ш.Т. Нұрманның [5] және тағы басқалардың диссертациялық
зерттеулерін ерекше атап өткен жөн. М.П. Малышеваның Казахи в Сибири в
период демографических кризисов (1919-1934гг.) тақырыбындағы докторлық
диссертациясында Семей губерниясындағы ашаршылық жылдарындағы азық–түлік
өнімінің едәуір бөлігін Сібір арқылы Ресейдің ашыққан аудандарына
жөнелтіліп отырғандығы баяндалады. Зерттеуші З.Қ. Мұқатаеваның ғылыми
зерттеу жұмысы Семей қаласының әлеуметтік–экономикалық және мәдени жағдайын
басты назарда ұстаған. Сондай-ақ, автор мәселені тек Семей қаласы
шеңберінде ғана қарастырған. Дегенмен, зерттеуші еңбегінде ашаршылық
мәселесі негізгі зерттеу нысанына жатпағандықтан, бұл мәселе нақтылауды
қажет ететіндігін көрсетеді. З.Ә. Сабданбекова қарастырып отырған кезеңге
байланысты Павлодар өңірі жөнінде нақты мәліметтерді әлеуметтік және
демографиялық тұрғыдан сараптаған. Сонымен бірге Г.Б. Сүгірәлімованың
зерттеуінен ашаршылық заманындағы панасыз балалардың хал ахуалы жөнінде
губернияға қатысты мәліметтер қарастырылған. Шығыс Қазақстан өңірінің саяси
жағдайын ғылыми негізде жүйелеген Р.К. Нұрбекованың ХХ ғасырдың 20–40
жылдарындағы Шығыс Қазақстан өңіріндегі жергілікті кеңестердің тарихы атты
атты кандидаттық диссертациясы губерниядағы саяси жағдай жөнінде мол
мағлұмат бере отырып, және ашаршылық зардаптарын жоюдағы билік өкілдерінің
қызметін сараптаған. Сонымен қатар, Ш.Т. Нұрманның Кеңестік биліктің
Қазақстандағы қоныс аудару саясатының тарихы (1920–1941) атты ғылыми
зерттеуінде қоныс аудару саясаты және оның жергілікті халықтың әлеуметтік-
демографиялық дамуына тигізген зардаптары қарастырылған.
Т. Жұртбайдың Талқы [2] монографиясында Семей губерниясындағы алғашқы
ашаршылықтың алғышарттары, оның қазақ халқына тигізген қасіреті жөнінде
деректерге талдау жасалынған. Сонымен бірге осы автордың Ұраным -Алаш!..
атты еңбегінде Қазақстан бойынша 1921–1922 жылдары 1
миллионнан астам халық ашаршылыққа ұшырап, оның салдары елде жаппай сипат
алғанын, оған қазақтың зиялы қауымының көзқарасын жан-жақты сараптаған [2].
Т. Омарбековтің Ашаршылық ақиқаты мақаласында Қазақстандағы 1921
–1922 жылдардағы ашаршылықтың шындығына келсек ауа-райы, құрғақшылық емес,
өздері өкіметті бір түнде басып алған соң, көп кешікпей азамат соғысы
тұтанатынын, ал одан шаруашылық күйзеліп, халық ашаршылықтан қырылуы мүмкін
екенін біле тұра, қатерлі бағыттардан қайытпай қойған большевиктер және
олардың партиясының бір жақты саясаты кінәлі деген тұжырымдар айтылады [6].
1921 жылғы Украина және Еділ бойы жерлеріндегі сұмдық ашаршылық туралы
онымен күресуге РСФСР-дың барлық күші және халықаралық көмектің
жұмылдырылғандығын айғақтайтын деректер береді [7].
Қазақ халқының ХХ ғасырдың басындағы қоғамдық–саяси ойының көшбасшысы
болған Қазақ газеті арада сексен жылға таяу уақыт өткен соң, екінің
бірінің қолы жете бермейтін мұрағат қапасынан жарыққа шығып, жеке жинақ
түрінде қалың оқырман қауымымен қайта қауышты. Жинақта Қазақ газетінің
тарихи және танымдық құндылығын әлі күнге дейін жоғалтпаған мақалалары сол
қалпы тұтас жарияланған. Ашаршылық жылдарындағы елдің
әлеуметтік–экономикалық жағдайын сипаттайтын мақалалар ғылыми айналымға
қосуда негізге алынды.
Тарихнамалық шолуды қортындылай келе, Семей губерниясындағы ашаршылық
мәселесін зерттеу нысанына ала отырып, ғылыми тұрғыда алғашқы ашаршылық
мәселесін талдауға талпыныс жасалды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Семей губерниясындағы алғашқы
1921-1922 жылдардағы ашаршылыққа байланысты тарихи құбылыстарды талдауда
жалпы сипаттама беріп, сол кезеңдегі саясаттағы керағар пікірлерді көрсетіп
қана қоймай, белгілі бір жүйе негізінде оның себептерін ашу арқылы
ашаршылықтың халық шаруашылығына, әлеуметтік және демографиялық дамуына
тигізген зардаптарының шындығын губерниялық негізде тарихи тұрғыда көрсету
басты мақсат етіп қойылды.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- губернияның саяси–экономикалық және әлеуметтік дамуын зерттей отырып,
ХХ ғасыр басындағы Семей губерниясындағы ашаршылықтың алғы шарттары мен
себеп – салдарын деректік негізде айқындау;
- жоспарланған кезеңдегі губерниядағы халық шаруашылығының сипатын
талдай отырып, астық мәселесіндегі жергілікті билік өкілдерінің
іс–әрекеттері мен қызметтеріне салыстырмалы талдау жасау, бүгінігі күн
тұрғысынан баға беру;
- губерниядағы азық-түлік диктатурасының мәнін, халықтың
әлеуметтік–экономикалық дамуына тигізген әсерін ашып көрсету;
- алғашқы ашаршылық жылдарындағы Семей губерниясындағы Кеңес өкіметінің
ашаршылыққа көмек жөніндегі үгіт-насихатын саралау;
-губерниядағы ашаршылықтың белең алуы мен губерниядағы эпидемиологиялық
ахуалды ғылыми тұрғыда жүйелеп, негіздеу;
- Кеңес өкіметінің жүргізіп отырған саясатына тарихи талдау жасап, оның
халық шаруашылығына тигізген әсерін анықтау;
- губернияның экономикалық–әлеуметтік және саяси даму жағдайына ықпал
еткен қоғамдық құбылыстарға талдау жасау арқылы ашаршылықтың халық
демографиясына тигізген әсерін нақты статистикалық мәліметтер негізінде
зерттеу;
- Семей губерниясындағы ашаршылық ел тарихындағы шиеленісті тұстардың
бірі болғандықтан, мұндай мәселелерге байланысты мұрағаттағы құпия
деректерді жарыққа шығару, мәселелерге жаңа, объективті ғылыми баға беру.
Зерттеу нысаны. Семей губерниясындағы 1921–1922 жылдардағы ашаршылық
және оның салдарын айқындау болып табылады.
Зерттеудің пәні. ХХ ғасырдың 1920 жылдарындағы өкіметтің жүргізген
саясатына талдау жасай отырып, Семей губерниясындағы ашаршылықтың негізгі
себебін айқындау және оның салдарын жоюдағы іс әрекеттерді ашып көрсету.
Зерттеу жұмысының деректік негізін мұрағат деректері және тақырыпқа
қатысты зерттеу еңбектер, статистикалық есептер, құжаттық жинақтар құрайды.
Зерттеу жұмысындағы пайдаланылған деректерді төрт топқа топтауға болады.
Деректердің бірінші тобына орталық және жергілікті мұрағаттардан
алынған деректерді жатқызамыз. Диссертацияны дайындау барысында Қазақстан
Республикасының Орталық Мемлекеттік мұрағатының (ҚР ОММ), Шығыс Қазақстан
облысы мемлекеттік мұрағатының (ШҚО ММ), және Шығыс Қазақстан облысы
қазіргі заман тарихын құжаттандыру орталығы мұрағатының (ШҚО ҚЗТҚО)
деректері сараптамадан өтіп ғылыми айналымға енгізілді.
Қазақстан Республикасы мемлекеттік мұрағатының 244–қорынан Кеңестік
биліктің жүргізген азық түлік саясаты, Қазақстандағы әскери коммунизм
саясатының жүзеге асырылуы және Халық Комиссарлар Кеңесі декреттері жөнінде
құнды ақпарат алдынды. Қырғыз революциялық комитетінің азық–түлік бөлімі
аталатын қорда (1193 қор) азық–түлік саясатын орындау мақсатындағы кеңестік
биліктің негізгі саясаты туралы деректер берілген. Зерттеу жұмысының
деректік негізін артыратын 30–қорда ҚАССР Халық Комиссарлар Кеңесі, 509-
қорда ҚазССР ОАК-ның жанындағы өлкелік балалар комиссиясы, ашаршылыққа
халықаралық ұйымдардың көмегі және 578, 1235 –қорларында Шығыс Қазақстан
облысына қатысты деректерді атай аламыз.
1921–1922 жылдардағы өлкедегі ашаршылық жөніндегі материалдар жиналған
320–қордан Қазақ Орталық Атқару Комитеті жанындағы ашыққандарға көмек
Комиссияның орталығы мәлімдемелерінен, есепті баяндамаларынан ашаршылық
себептері, басталуы, барысы, ашыққандар саны және ашаршылықты жою
шараларына қатысты мәліметтер алынды.
Шығыс Қазақтан облысы мемлекеттік мұрағатының 212–қоры Өскемен уезінің
азық-түлік комитеті, 265–қоры Бұқтырма уезінің азық-түлік комитеті,
247–қоры Зайсан уезіндегі ашаршылықтың салдарын жою жөніндегі комиссияның
деректері ғылыми айналымға енгізілді.
Шығыс Қазақстан Облыстық қазіргі заман тарихын құжаттандыру орталығы
мұрағатының деректері губерниядағы ашаршылықтың сипатын айқындауда үлкен
маңызға ие.
Ең маңызды және үнемі пайдаланылатын қорларға мемлекеттік билік және
басқару, бақылау, жоспарлау, статистика, халықтық шаруашылығы бөлімінің
деректері жатады: 3–қор Семей губерниялық денсаулық сақтау бөлімі; 72–қор
Губерниялық төңкерістік комитет; 73–қор Губерниялық атқарушы комитет;
74–қор Аймақтық атқарушы комитет; 75–қор қызыл армия депутаттары және
жұмысшы, шаруалар кеңесінің атқару комитеті құрамындағы ашыққандарға Семей
губерниялық комитеті; 126–қор Губерниялық жоспарлау бөлімі; 583–қор
Губерниялық статистика бөлімі; 1928– қор Бүкілодақтық халық санағы бойынша
статистикалық мәліметтер; 424–қор Семей губерниялық сүзекке қарсы күрес
комиссиясы; 600–қор Семей губерниялық панасыз балалармен күрес
комиссиясымен т.б. қорлардан қарастырып отырған мәселеге қатысты деректер
алынып, диссертацияда кеңінен қолданысқа ие болды. Бұл деректер арқылы жұт,
қуаңшылық және соның нәтижесінде орын алған ашаршылықтың салдары, уездерде
орын алған әлеуметтік санитарлық – эпидемиологиялық ахуал және өкіметтің
халықтарды азық–түлікпен қамтамасыз ету шаралары талданды.
Екінші топқа отандық тарихтағы әртүрлі өзекті мәселелерге арналған
құжаттық жинақтар жатады. Онда Қазақстанның қазан төңкерісі және одан
кейінгі кезеңдегі саяси тарихы, қазақ даласының ақ пен қызылға бөлініп,
билікке таласуы, жаңа билікті қолына алған большевиктер өкіметінің
саясатына қатысты құжаттар қамтылған. Мысалы, Материалы по истории
политического строя Казахстана еңбегі, Советы и ревкомы в Казахстане
(октябрь 1917-1920 жылдар), Новейшая история Казахстана (1917-1939
жылдар) материалдар және құжаттар топтамасы, Социалистическое
строительство в Казахстане в восстановительный период (1921-1925 гг.)
деген жинақта және Неизвестные страницы Семипалатинского Прииртышья,
Восточная отделение Правительства Алашорды, Гонимые голодом мұрағаттық
деректер топтамасы осы тақырыпты зерттеуде негіз болып табылды [8].
Деректердің үшінші тобын 1920, 1923 және 1926 жылдардағы санақ
материалдары мен статистикалық мәліметтер құрайды. Осы жинақтарды қолдану
барысында санақ материалдарын сыни тұрғыдан талдап, олардың нәтижелерін
жергілікті мұрағаттарда сақталған есептеулермен салыстырып, алшақтықтарын
анықтауға тырыстық.
Деректердің келесі бір үлкен тобын кеңестік дәуірде және тәуелсіздік
алғаннан кейінгі баспасөз бетінде жарияланған ғылыми мақалалар, қысқаша
шолулар мен хабарламалар құрайды. Олардың қатарына Қызыл Қазақстан,
Народное хозяйство Казахстана, Наше хозяйство, Большевик Казахстана,
Советская степь, Еңбекші қазақ және Степная правда, Рудный Алтай,
Қазақ тарихы, Ақиқат, Вопросы истории сияқты басылымдарды жатқызамыз.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Ұсынылып отырған диссертациялық
жұмыс Семей губерниясындағы 1921-1922 жылдардағы ашаршылық және оның
салдары тарихына арналған алғашқы арнайы зерттеу болып табылады. Осыған
орай зерттеу жұмысында төмендегідей ғылыми жаңалықтарға қол жеткізілді:
- Семей губерниясындағы Кеңес үкіметінің басқару жүйесіндегі жергілікті
мекемелер мен қоғамдық ұйымдардың халық шаруашылығына қатысты қызметі
анықталып және Кеңес үкіметінің жеңісі нәтижесіндегі әлеуметтік-
экономикалық өзгерістер мен әкімшілік территориялық қайта құрулар
барысындағы губерния шаруашылғындағы олқылықтар тарихи деректер тұрғысынан
талданды;
- губернияда қоныстандыру саясаты нәтижесінде туындаған келеңсіздіктер
және ашыққандарға астық, нан, ет және т.б. тұрмыстық заттарды көмекке беру
нәтижесінде жергілікті халыққа зиян тигізген өктем саясаттың көрінісі
таптық көзқарас ауқымынан шығып жаңаша обьективті сараланды;
- губерниядағы ашаршылықтың себеп–салдары мен алғышарттары мұрағат
қойнауындағы тың деректерді ғылыми айналымға енгізу негізімен ұштастырылып,
жүйеленді;
- ашаршылықтың белең алуы мен губерниядағы эпидемиологиялық хал–ахуал
талданып, оның алдын алу үшін атқарылған іс–шаралар негізі дәйектелінді;
- алғашқы ашаршылықтың губерния халқына тигізген демографиялық салдары
талданып, бұл мәселелерге қатысты мұрағат деректері ғылыми айналымға
енгізілді;
- ХХ ғасырдың 20 жылдарындағы реформалардың қазақ халқына, қазақ
шаруашылығы мен әлеуметтік–экономикалық жағдайына тигізген әсері Семей
губерниясы негізінде айқындалды. Сонымен бірге диссертациялық жұмыста алғаш
рет Семей губерниясындағы ашаршылықтың тарихын кешенді түрде зерттеу жұмысы
назарға алынды;
Зерттеуде 1921-1922 жылдардағы Семей губерниясындағы ашаршылықтың
тарихы мен ерекшеліктері жөніндегі мұрағаттық деректердің мол қоры
пайдаланылып, ғылыми айналымға жаңа дерек көздері енгізілген.
Зерттеудің географиялық ауқымы. Шығыс Қазақстан мен Солтүстік
Қазақстанның және Орталық Қазақстанның (Қарқаралы уезі) бір бөлігін
қамтыған 1921–1922 жылдардағы Семей губерниясы.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері 1921-22 жылдардағы Семей
губерниясындағы ашаршылықты қамтиды. Бұл кезең әскери коммунизм саясатын
жаңа экономикалық саясатпен алмастыру мерзімін қамтиды.
Зерттеудің теориялық және методологиялық негізі. Зерттеу жұмысы ғылыми
принциптерге негізделген. Тақырыпты зерттеуде тарихилық, нақтылық және
обьективтік жан-жақтылық қағидалары басшылыққа алынды. Диссертацияда
кеңінен қолданылған тарихилық және обьективтік қағидаларының басты
талабы–тарихи құбылыстар мен үрдістерді барлық күрделілігі мен
қайшылықтарын жан-жақты қарастыру және кешенді түрде бір – бірімен
байланыстырып талдау. Бұл қағида барлық шынайы фактілердің бірегейлілігінің
негізінде тарихи оқиғаны зерттеуге мүмкіндік береді. Осы тақырыпқа
байланысты ғалым–зерттеушілердің тарихқа деген жаңа көзқарастары және
көптеген қисынды тұжырымдамалары ескеріліп, синтезді түрде қолданылды.
Тарихи шындыққа көз жеткізу үшін жиналған тарихи деректерді сұрыптау,
салыстыру, жүйелеу, іріктеу, салыстырмалы талдау және қортындылау
әдістерінің қолданылуы жұмыста кең қолданылды. Сондықтан бұл зерттеудің
үлгісіне Семей губерниясындағы алғашқы ашаршылық жылдарында және соңғы
жылдардағы жарық көрген зерттеу еңбектері негізге алынып, оны зерттеу
тарихи қажеттілік ретінде ескеріліп, тарихи үрдістің шынайылылық тұрғысынан
қарастырылды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
- ХХ ғасырдың басындағы Патшалық Ресейдің қоныстандыру саясатының өз
жалғасын Кеңестік дәуірде де тауып, жергілікті халықтардың шаруашылығына
айтарлықтай нұқсан келтірді. Қазақ жерінің барлық аймақтарында қазақтар өз
жерлерінен ығысып, соның нәтижесінде Семей губерниясында да қазақ халқының
шаруашылығы құлдырай бастады;
- ХХ ғасырдың 20–жылдары ішкі Ресейдегі ашаршылыққа ұшырағандарға көмек
ретінде губерниядан азық-түлік және т.б. тұрмысқа қажетті заттар тасыла
бастады. Мұндай саясат барысында губернияда ашаршылықтың негізгі
көріністері қалыптасып, жергілікті халық азық-түлік тапшылығын көре
бастады;
- ХХ ғасырдың 20–жылдарындағы реформалар губерниядағы әлеуметтік-
экономикалық өмірге көптеген өзгерістер әкелді. Соның нәтижесінде
губернияда ашаршылыққа арнайы көмек көрсететін мекемелер құрылып, өз
жұмысын жүргізе бастады;
- Семей губерниясындағы алғашқы ашаршылыққа байланысты Кеңес үкіметі
саясатына қарсы халық наразылықтары өрши түсті. Мұндай наразылықтардың
аймақтарда орын алуы Кеңес саясатының қазақ халқына, ұлттық ерекшелігіне
жат жүргізілген іс-әрекет екендігін дәлелдейді;
– Қазақ жерінде ашаршылықтың болуы, оның ішінде Семей губерниясындағы
ашаршылыққа сол кездегі қоғамдық дамудағы өзгерістермен қатар, халық
шаруашылығын қайта құрудағы жіберілген қателіктер де әсер етті. Бұл кезде
жаңадан құрылып жатқан ауыл шаруашылығы тез арада қалыпты жолға түсіп,
экономикалық жағынан тиімді пайда келтіре қоймады. Оның үстіне, 20-жылдары
пайда болған кооперацияның қарапайым да тиімді түрлерінен бас тартып,
коллективтік шаруашылықтың жоғары дәрежелі түрлеріне бірден секіріс
жасаудың өзі тарихи тұрғыдан алғанда қателік болатын.
Жұмыстың сыннан өтуі. Зерттеу жұмысының негізгі нәтижелері Қазақстан
Республикасының Білім және ғылым саласындағы бақылау комитеті бекіткен
журналдарда 4 ғылыми мақала ретінде жарияланып, халықаралық конференция
материалдарында 3 баяндама ретінде жарық көріп, сараланды. Диссертациялық
жұмыс Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің Академик
Т.С. Садықов атындағы Қазақстан тарихы кафедрасында орындалып, талқылаудан
өттті және қорғауға ұсынылды.
Зерттеу жұмысының қолданбалы маңызы. Отан тарихы оқулығын жазуда,
лекциялық курстарды оқуға және семинар сабақтарын жүргізуде қажетті және
арнайы курстарды жүргізуде оқу-әдістемелік құралдарды жазуда, кеңес
дәуіріндегі Отан тарихының тарихнамасын жасауда қолдануға болады. Сонымен
қатар зерттеу тұжырымдарын өтпелі кезеңде қазақ ауылындағы
саяси–экономикалық, құрылымдық өзгерістердің жүзеге асыру механизмдерін
саралауға, 1921-1922 жж. қазақ қоғамының даму эволюциясын ашып көрсетуге
байланысты және әлеуметтік құбылыстарды ұғынуға қатысты еңбектер жазуда
көмегі мол.
Диссертацияның құрылымы. Ғылыми зерттеу жұмысы өзінің мақсаты мен
міндеттеріне сай логикалық байланыс арқылы құрыла отырып кіріспеден, үш
тараудан, тармақшалардан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер мен
деректер тізімінен тұрады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Кіріспеде диссертациялық жұмысқа жалпы сипаттама беріліп, зерттеліп
отырған тақырыптың өзектілігіне негізделіп, оның зерттелу деңгейі және
деректік негізі сараланды. Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері,
хронологиялық шеңбері, зерттеу жұмысының теориялық және методологиялық
негізі, жұмыстың ғылыми жаңалығы, қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар
мен тәжірибелік маңызы айқындалды.
Губернияның саяси-экономикалық және әлеуметтік дамуы деп аталатын
бірінші тарауда ХХ ғасырдың басындағы Семей губерниясындағы саяси жағдай
және губерниядағы халық шаруашылығының сипаты және губернияға азық–түлік
салғыртының әсері жан–жақты талданады. Ресейдің орталық аудандарына
жіберілген азық-түлік мөлшері кесте түрінде беріліп, оларға сараптама
жасалған. Губерния орталығынан шалғай орналасқан ауылдардың әлеуметтік
жағдайы деректер негізінде қарастырылады.
XX ғасырдың басында Семей губерниясының әлеуметтік-экономикалық жағдайы
Қазақстанның өзге губерниялармен салыстырғанда оқ бойы алда болғандығын
мұрағат деректері теріске шығарып, қазақ даласының ақ пен қызылға бөлініп,
аласапыран күн кешуі сараланып, губерния да ашаршылықтың ащы зардабын
тартқандығын көреміз.
Қазақстанның өзге губернияларындағыдай Семей губерниясында да
шиеленіскен азық-түлік дағдарысы болып, азық-түлік жетіспеушілігі деректер
барысында баяндалады. Халық пен майданды, әскерді азық-түлікпен қамтамасыз
етуде губернияда азық-түлік комитеті құрылды. Елде экономикалық саясат
саласында табанды ізденістер жүргізіліп жатты. Ақшасыз тауар айырбасы
жетекші орын алды. 1918 жылдың көктемінде көтерме-бөлшек сауда жойылып,
оның міндеттері азық-түлік комитетіне берілді. Азық-түлік халық
комиссариатының есептеу-бөлу органы кооперация түрінде болды. Азық-түлік
мәселесі Кеңес өкіметінің алғашқы күндерінен бастап, оның алдында тұрған ең
күрделі де шиеленіскен мәселелерінің біріне айналды. Айталық, 1918 жылы
наурыз айының аяғына таман Өскеменде бір күнге қорегі 700 пұт азық-түлік
деп есептегенде, уезде не бары 988 пұт қана азық-түлік қоры қалған еді [9].
Ресейдің Орталық аудандарының ашығуы Семей губерниясының әлеуметтік –
экономикалық жағдайына әсер етті. Сол аудандарға большевиктер үкімімен азық-
түлік көмегінің көрсетілуі тікелей Қазақстанның ауқатты, астықты аудандары
Семей мен Ақмола губерниялары тарапынан жүргізіліп отырған. Еліміздегі
ашаршылықтың себептерін түсіндіре келіп, кеңестік жүйедегі әдебиеттердің
көпшілігінде мынандай мағынада жазылады: Ашаршылық Ресейде астықтың
жоқтығынан емес, буржуазия және барлық бай адамдар ең маңызды және қиын
мәселеде, астық туралы мәселеде, еңбекшілер үстемдігіне, жұмысшылар
мемлекетіне, Кеңес өкіметіне қарсы ең ақырғы рет, шешуші зор майдан ашып
жатқандықтан болып отыр [10].
Азық-түлік салғырты саясатынан кейін халық барын соғысқа жөнеліткен
кезеңдегі бұл қалыптасқан жағдай Семей халқының да басына түскен
нәубеттердің біріне айналды. 1918-1920 жж. халық шаруашылығын басқаруда
әскери-әкімшілік әдіс басым болды, республиканың барлық өмірі соғыс
жағдайына бейімделді.
Елдегі сияқты Cемей губерниясында да 1920 жылы қыстың қарсыз қатаң және
жазда жаппай қуаңшылықтың болуы, астық өнімінің нашар болуы, жаппай
ашаршылыққа алып келді. Ашаршылық алғашында Ресейдің Еділ бойында ерекше
орын алды. Осы жағдайға байланысты 1921 жылы 16 қыркүйекте қалалық атқару
комитетінің бұйрығы шықты. Онда былай делінген: Еділ бойындағы ашаршылыққа
байланысты туындаған қиындық республикадағы өндірістік барлық аймақтардан
аз уақыт ішінде нан мен азық-түліктің жоғарғы көлемін жөнелту бұйырылады.
1921 жылғы астық өнімінің нашарлығына қарамастан ашыққан аудандарға көмек
көрсетеді [11].
Мемлекет астық дайындауды көбейтуге, Қызыл Армияны азық-түлікпен
жабдықтауға, қала еңбекшілері мен астығы жоқ аудандарды ашаршылықтан
құтқарып қалуға мүмкіндік алды. Ауыл шаруашылық өнімдері мен көпшілік
қолданыстағы тауарлар өндірудің қысқаруы қала мен ауыл арасындағы
экономикалық байланыстардың әлсіреуіне әкеліп соқты.
Әскери коммунизм саясаты жылдары негізінде Семей губерниясында
шаруашылықтың жалпы саны азайды. Тұрғын халықтардың 50 мыңнан көбі
кедейленді. 1920 жылы жергілікті кеңестің келісімінсіз Рязань, Орловск,
Воронеж, Курскіден қыркүйек-қараша айларында Семей губерниясына 21 649
адамның қоныс аударуы жағдайды ушықтыра түсті. Жергілікті кеңестер
жұмыссыздар мен босқындар үшін түрлі шаралар жүргізіп, тамақтандыру
пункттерін және тегін асханалар ашып, олардың мұқтажына қаржы бөліп отырды
[12].
Үкіметтің экономикалық саясатының негізгі құралы азық-түлік салғырты
еді. Азық-түлік салғырты әскери коммунизмінің бір бөлігі болды, бұл соғыс
кезінде қалыптасқан тегін бөлу принципіне негізделді. Экономиканы дамытудың
табиғи жолына бөгет жасау, қарсы тұру және шексіз әкімшілік басқарушылық
ауыл шаруашылығының жаппай апатына әкелді: егістік жер көлемі тез азайып
кетті, астық өнімі түсті, астықты жинау 1921 жылы соғысқа дейінгі кезеңмен
салыстырғанда 3 есеге азайды. Мал шаруашылығының жағдайы одан да нашар
болды. Мал басының кемуі губерния бойынша 86 пайызды құрады. Түрлі деректер
негізінде аталған мәселелер ашаршылықтың себебін анықтап, ондағы өкімет
саясатына талдау жасау авторға бұл мәселеде ортақ заңдылықтың барлығын
айқындауға мүмкіндік береді.
1920 жылдың соңында РК(б)П–ның шақыруымен Ресейден Шығыс Қазақстанға
11500 азық-түлік жинаушы отрядтар жіберілді. Олардың күшімен тек Семей
губерниясынан 15 млн пұт астық жинау тиіс болды. Уезд көлеміне шақсақ,
Павлодар уезінің өзі орталық үшін ғана (ішкі қажеттіліктерді есептемегенде)
3 млн пұт астық пен 37 мың бас мал жинау керек болды. Елде азық-түлік
диктатурасы енгізілді, яғни халықтық азық-түлік комитетінің (Наркомпрод)
қолына төтенше билік берілді. Тұтыну кооперациясы Семей губерниясында
Наркомпродқа көмекші мекеме деп жарияланды. Өнеркәсіп мемлекеттік
тапсырысты орындауға міндетті болды. Қиыншылық тағы еңбекші-жұмысшыларға
түсті. Мәселен, Семей губерниялық өнеркәсіпте 1921-1922 жж. 9778 жұмысшы
болса, оның 84,5 пайызы қол еңбегіне негізделіп, тек 15,5 пайызы ғана
механикалық двигательдермен жүзеге асырылған жұмыстарды жүргізді. Азық-
түлік саясатын іске асырудағы басты қиындық оған шаруалардың қарсылық
көрсетуі болды. Бұл зерттеуші З.Қ.Мұқатаеваның еңбегінде 1920 жылы маусым
айының соңында Павлодар мен Семейде есаул Шишкин бастаған көтерілістің
болғандығы баяндалады [5].
Салғырттың енгізілуі аймақ халқына оңай тимеді. Салғырттың енгізілуіне
халық разы емес - деп мәлімдеді Семей губерниялық комитеті. Шындығында, іс
жүзінде, Кеңес өкіметінің шығарған заңдары, директивалары, бұйрық-
жарлықтары және олардың орындалуына зер салсақ, өкіметтің диктаторлық
міндеттер атқарғанын байқау қиын емес. Губернияда 1920 жылы 20 шілдеден
бастап, Сібірде нан өнімдерінің артық мөлшерін қолданбау туралы декрет
шықты, онда Сібір үшін 119 млн. пұт нан өнімін құрады, яғни РКФСР бойынша
ең жоғарғы өнім түрі болды. Семей губерниясы үшін бірінші өнім мөлшері 4
млн пұт нан өнімін өткізу көзделді. Бірақ тұрғындардың қажетті артық
өнімдер жинауға мүмкіншіліктері болмады. Солай бола тұра, күштеу арқылы
олардың қолындағы азық-түлік өнімі артық деп танылып, тартып алынып
отырған. Мәселен, Өскемен азық-түлік комиссарлары 1920 жылы желтоқсаннан
1921 жылы ақпанға дейінгі аралықта әскери трибуналардың көмегімен 160-қа
дейін адам тұтқындалған және оның 70-80-і тәркіленді. Жазалау шараларын
қолдану арқылы Семей губерниясынан 15 миллион пұт астық жиналуы тиіс болды.
Оны уезд көлеміне шақсақ, Павлодар уезінің өзі орталық үшін ғана (ішкі
қажеттіліктерді есептемегенде) 3 миллион пұт астық және 37 мың бас мал
жинап беруі керек екен. Бұл астық, мал және басқа азық түрлерін күштеп
жинаудың соңы ашаршылықққа апарып соғуы мүмкін екендігі ескертілген
жағдайда орын алып отыр [13].
Губерниядағы ет өнімі 700 000 мал басын құраса, оның 130 мыңы Қарқаралы
уезінде болды. Семей губерниялық Кеңесінің 1 сьезінде уезд халықтарының
атынан Әлихан Бөкейханов сөз алды. Ол салғырт өте жоғары, - деп көрсетті
[14]. Азық-түлік саясатын жүзеге асырудағы азық-түлік отрядтары қазақ
даласында қарсылыққа тап болды. Бұндай қарсылық өрши түсті. Өкімет
тарапынан көтерілісшілерге қарсы жазалаушы отрядтар шығарылды, шаруалардың
қару-жарағы тартып алынып, мүліктері тәркіленді. Бірақ көтеріліске себеп
болған азық-түлік жинау ісі тоқтатылмады.
Азамат соғысы салдарынан губерниядағы мал басы кеміді, губернияда 1913
жылы 29,7 млн. бас мал болса, 1920 жылы 16,3 млн. бас мал болған. ҚАССР ОАК
жанынан құрылған ашаршылыққа көмектесетін (бұдан былай помгол–К.Т.) ОК
есебі басқадай: 1917 ж.-29,7 млн.бас, 1920 ж.-9,7 млн.бас [17].
Сонымен, Қазан төңкерісінің артын ала келген Азамат соғысы мен әскери
коммунизм саясаты, аграрлық қоныстандырудың негізінде және сондай-ақ
Ресейдің орталық өлкелерінің ашаршылыққа ұшырауы Семей губерниясының
әлеуметтік-экономикалық жағдайына тұралатып кетті.
1921 жылы ауыл шаруашылығының құлдырауы тоқтамады. Помголдың есебі
бойынша мал басы 6,2 млн. басқа дейін кеміді, егістік жер көлемі 3,04 млн.
гектарға кеміді [16]. Сонымен қатар тағы да 3,5 млн. бас малдың жоғалуы
және егістік жердің көлемінің тағы да 200 мың гектарға азайтылуы елдегі
азық-түлік жағдайының қиындауына алып келді, оның үстіне шаруашылықтағы
апатқа 1921 жылғы жазғы құрғақшылық қосылды. Орал, Орынбор, Ақтөбе,
Қостанай облыстарындағы астық түгелімен жойылды. Бұл аудандарда жауын
бірқалыпты түскеннің өзінде астыққа қажетті ылғалдылық әрең жететін еді.
Құрғақшылық және қыста қар тоқтату жұмыстарының жүргізілмеуі губерниядағы
астықтың толығымен жойылуына әкелді. Барлық жерде жағдай бірдей болмады.
Мәселен, кейбір уездерде астықты жинап үлгерді, оның өзі осы жерлерде
көктемге дейін астықпен қамтамасыз ету мүмкіндігін тудырды. Егер уезде жан
басына шаққанда астық 6 пұттан кем болса, ол ашаршылыққа ұшыраған аймаққа
жатқызылды [15].
Жиырмасыншы жылдардың басында қазақ даласының экономикасы дағдарыста
болды. 1918-1920 жылдардағы бандитизм, азық-түлік салғырты, 1921 жылғы
ашаршылық губернияның әлеуметтік – экономикалық ахуалының нашарлауына
себепкер болып табылады. 1922 жылы мал шаруашылығы 1914 жылғымен
салыстырғанда ол 88 пайызға қысқарған. Мәселен, Зайсан уезінде 1916 жылы
984 мың мал болса, 1920 жылы 357 мыңға түсіп кетті, ал 1921 жылы 203 мыңға
жалпы мал басы құлдыраған [15., 96 п.]. Егер 1916 жылы жан басына 7 мал
тисе, 1922 жылы бұл көрсеткіш 0,8 пайызға кеміген. Жергілікті статистикалық
мәліметтердің нұсқауы бойынша мал шаруашылығын қалпына келтіру үшін 25 жыл
қажет екен, яғни тек 1948 жылы ғана 1916 жылғы мал басын қалпына келтіре
алады.
Азық-түлік мекемелеріне төмендегідей міндеттер жүктелді: даярлау,
есепке алу, сақтау және азық-түлікті бөлу, кооперация мекемелері арқылы
қоғамдық тамақтандыру жұмыстарын жүзеге асыру, әлеуметтік қамтамасыз ету
мекемелері үйсіздерді орналастыру жұмыстарын жүзеге асырды, босқындарға
уақытша болса да тұратын жерлерді тауып орналастыру, нанмен ыстық тамақ
беретін орындарды ұйымдастыру.
Ауылшаруашылық өнімдерін даярлау жыл сайын қалпына келе бастады. Бұны
сол кездегі деректер өсім ретінде көрсетуге тырысқанымен, шын мәнінде бұл
жоқтың орнын түгендеу болатын. 1926-1927 жж. 25 млн сомға, яғни 52 пайызға
өсті. 1920 жылы 25 тамыздағы демографиялық санақ бойынша қала тұрғындарының
(45 394 адам) және отырықшылар (127 332 адам) санының басым болуы Семей
уезінен байқалса, ал көшпелі халықтың көптігі Қарқаралы уезінен ( 135 191)
байқалады [16, 3 п.].
1921 жылы республиканың көпшілігі үлкен қуаншылыққа душар болды,
шегірткелер қаптап кетті. Осы тұста ашаршылыққа ұшыраған 5 губернияның
халқы салық төлеуден босатылды да, ал олардың қатарына Семей губерниясы
енгізілмеді.
1925 жылы жалпы мал саны 1917 жылғы көрсеткішпен салыстырғанда 27
пайызға көтерілді, көшпелі шаруашылықтарда – 5 пайызға, отырықшыларда – 117
пайызға артты. Бұл жоғарғы көрсеткіштің болуы жекелеген уездерде оның
өркендеуімен және Алтай губерниясының Бұқтырма уезінің қосылуымен
байланысты болды [20, 18 б.].
Алғашқы ашаршылық жылдарындағы Семей губерниясы атты екінші тарауда
Кеңес өкіметінің ашаршылыққа көмек жөніндегі үгіт-насихаты және
ашаршылықтың белең алуы мен сипаты, губернияның эпидемиологиялық ахуалы жан
– жақты талданады.
1921-1922 жылдардағы Семей губерниясының әлеуметік-экономикалық және
шаруашылық жағдайлары тікелей осы ауыл шаруашылығымен байланысты. Семей
губерниясында 1917 жылы – 445 700 десятина, 1920 жылы – 584 000 десятина,
1921 жылы – 405 200 десятина, 1922 жылы – 353 690 десятина егіс алқабы
болды. Яғни, бұл мәліметтерге жүгінсек, егіс алқабының құлдырау кезеңі
немесе оның төмендеуі 1921 және 1922 жылдары болған. Егіс алқабының
құлдырау себебін былай деп түсіндіріледі: қыстың қатты аяз болуы және
жаздың құрғақты қуаңшылық жағдайының басым болуы салдарынан, сондай-ақ
Қазақстанның өзге губернияларына қарағанда Семей губерниясында азық-түлік
қоры және астықтың мол болуы және жиналған азық-түлік қорының Қазақстанның
және Ресейдің ішкі ашыққан аудандарына жөнелтуі,- дейді [21].
1921-1922 жылдары ашаршылық кезеңінің ең төменгі егіс алқабын
губернияның Өскемен және Павлодар уездері құраса, ал Қарқаралы мен Зайсан
уездерінде ешқандай егін шықпады, қуаңшылық егіс алқабының 86 пайызын
жалмады [18]. Бұл құлдырау процесі 1924 жылы ғана саябырлап, 1925 жылы егіс
алқабы 14 мың десятинаға, 1926 жылы 17 мың десятинаға көтерілді. Яғни, бұл
дегеніміз, 1923-1924 жылдардан бастап, халық шаруашылығын қалпына
келтірудің соңғы тоқсандары кезінде губерниялық көрсеткіш 679 мың
десятинаға жетіп, губернияның экономикалық жағдайы біртіндеп оңала
бастағанын білдіреді [19].
Жиырмасыншы жылдардың басындағы ауыртпалық губерния халқының жағдайына
әсер етті. Осы қиындықтан шығу жолы деп, 1920 жылдың күзімен 1921 жылдың
көктемі аралығында шаруалар апталығын өткізді. Осы мәселеге байланысты:
бұндағы негізгі мақсат – ауыл шаруашылығы машиналарын, транспортты
көліктерді жөндеу, жол жөндеу, отын дайындау және диірмендерді іске қосу
арқылы тұрмысы нашарлардың жағдайына болысу және тағы басқалар,- десе,
енді бірде, тек астық бастыру үшін 500-ден аса азаматтар жұмылдырылды,-
дейді [23, 34 с.].
Сонымен, алғашқы ашаршылық жылдарында Семей губерниясының 1920 жылғы
егіс алқабы 1917 жылмен салыстырғанда 39,6 пайызға кеміген. Соңғы екі апта
ішінде өндірген ет өнімі Семейден темір жол транспорты арқылы жөнелтілуде.
12 ақпаннан бері Семей губерниясындағы 178 942 пұт ет өнімін шетке
жіберген. Ал, губернияда оның небәрі 78 942 пұты ғана калған [23, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
(1921 – 1922 жж.)
КІРІСПЕ
Жалпы сипаттамасы. Зерттеу жұмысында Семей губерниясының алғашқы
ашаршылық жылдарындағы жай–күйі мен сипаты және ашаршылықпен күрес салдары
жан–жақты деңгейде тарихи деректер мен құжаттар негізде сипатталады.
Тақырыптың өзектілігі. Тәуелсіздік алғаннан бері жиырма жылға жуық
уақыт ішінде Отандық тарих ғылымының дамуын жаңа арнаға түсіріп, олардың
қызметін қазақ халқының өткені мен өшкенін түгендеуге, кенже қалған
салаларын дамытуға жұмылдыру бағытында үлкен жұмыстар атқарылды. Осы
мақсатқа орай, кеңестік кезеңдегі алапат дәуірді, қазақ халқына зор нәубет
әкелген 1921–1922 жылдардағы алғашқы ашаршылық сипаты мен салдарын Семей
губерниясы мысалында ғылыми тұрғыдан зерттеп, зерделеудің аса маңызды екені
анық болып отыр. Еліміздің экономикасы мен демографиялық жағдайының
тұрақтанып, қалыпты дамуы оның өткен тарихтағы ашаршылық сияқты
келеңсіздіктер ұлттық тарихымыздың көмескі келбетін жаңғырта отырып,
өткенді ой елегінен өткізіп, бағалануына тәуелді. Семей губерниясындағы
1921–1922 жылдардағы ашаршылық пен оның салдарын қарастыра отырып,
губернияның әлеуметтік-экономикалық дамуына әсері, этнодемографиялық
жағдайға қатысы, ашаршылықпен күрес және оның мәселелері жөнінде зерттеулер
жүргізілуі тақырыптың өзектілігін айқындайды.
Семей губерниясындағы ашаршылық және оның салдарын зерттеу мәселесі төл
тарихымыздан маңызды да мәнді орын алатындығына күмәнданбаймыз. Дей
тұрғанмен, тарихымызда әлі күнге дейін зерттелмей келген осы ақтандақтар
ақиқатын ашу, зерттеу, одан тарихи тағылымдар алу кейінгі ұрпаққа қажет-ақ.
Бүгінгі таңда осы мәселелерді обьективті зерттеудің нәтижесінде
тарихымыздың көмескі беттерінің шындығы ашылып, оларға шынайы баға берудің
ғылыми деңгейі жаңа сатыға көтерілуде. Аталған тарихи мәселе, бүгінде
еліміздің елдігін танытуда ұлттық тарихты жаңғырту міндеттерінен туындап
отыр. Назар аударарлық бір жай, жалпы Қазақстан тарихнамасында Семей
губерниясындағы 1921–1922 жылдардағы алғашқы ашаршылық мәселесі туралы
ғылыми жүйеленген, зерттелген ғылыми еңбек жоқтың қасы. Сондықтан,
қарастырылып отырған мәселе егеменді Қазақстан Республикасының
мемлекеттілігін нығайтуда, оның тарихын зерделеуде және өлке тарихын тануда
маңызды болып табылады. Сондықтан, тақырыптың өзектілігі–оның тек
зерттелмегендігінде ғана емес, қоғамдық-тәжірибелік мәні мен тарихи
сабақтастығында.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Жалпы алғашқы ашаршылық мәселелерін
қарастырғанда, оны объективті бағалауда Кеңес өкіметінің жаңа экономикалық
саясаты жағдайындағы ауыл–шаруашылығы және азық-түлік саясаты барысындағы
зерттеу деректерінің мәні өте құнды. Зерттеу жұмысын жазу барысында XX
ғасырдың 1921–1922 жылдары туралы толық мәліметтердің тарихнамалық негізіне
Кеңестік дәуірдегі [1] және Кеңестік дәуірден кейінгі тәуелсіз Қазақстан
тұрғысынан зерттелген ғылыми еңбектердің мол шоғыры алынды [2].
Алғашқы ашаршылық мәселелеріне арнайы қалам тартқан тарихшылар
болмағанымен, Елеуов Т., Нейштадт С., Тұрсынбаев А., Дахшлейгер Г.Ф.,
Чуланов Г., Познанский В., Малышева М.П., Жұртбай Т. сынды ғалымдарымыздың
еңбектерінде алғашқы ашаршылық мәселелері көрініс тапқан. Бірақ бұл
зерттеулер ашаршылықтың барысы мен ауыр зардаптарын арнайы қарастырмайды.
Дей тұрғанмен де, тарихи таным тәжірибесі дәлелдегендей, Семей
губерниясындағы жерге орналастыру барысындағы жеңілдіктер тек ашаршылыққа
ұшыраған ішкі Ресейден қоныс аударушыларға берілді.
Ұлт зиялылары арасында алғашқы ашаршылық жылдарында ашаршылықтың
салдары мен халыққа зиянын жеткізуге негізделген әдеби шығармалар да
дүниеге келді. Мысалы, С. Сейфуллиннің Аштықтың рухы, А.Сегізбаевтың Аш
балаға (1922) шығармалары ел ішін жайлаған ашаршылыққа қарсы күреске, аш-
арыққа қол ұшын беруге шақырды [3].
Ә.Б. Тұрсынбаевтың Казахской аул в трех революциях [1] зерттеуiнде
қазақ ауылындағы әлеуметтік–саяси мәселелерге сипаттама жасалып, ХХ
ғасырдың басындағы ашаршылықтың себебін анықтауға негіз болған бірден бір
еңбек. Г.Ф. Дахшлейгер 1921–1922 жылдардағы қазақ ауылдарындағы әлеуметтік-
экономикалық қайта құрулар туралы пайымдамалар жасады [1]. Кеңестік дәуірде
жарық көрген еңбек бола тұрса да, қазіргі ғылым үшін маңызын жоғалтпағанын
көреміз.
Көрнекті ғалым М.Қ.Қозыбаевтың Қазақстан тарихындағы ақтаңдақтарға
байланысты зерттеулері бұл мәселені саралауға көп септігін тигізді. Атап
айтатын болсақ, ғалымның 1990 ж. зерттеушілер Ж. Әбілхожин және М.
Тәтімовпен бірігіп жазған Казахстанская трагедия атты мақаласы Вопросы
истории журналы арқылы Мәскеуде жарияланып, 30-жылдардағы алапат ашаршылық
мәселесін көтеріп, алғаш рет ғылыми айналымға енгізді [6].
К.Нұрпейісовтың Қазақстандағы шаруалар советтері (1917-1929 жылдар)
атты монографиясында Кеңес өкіметінің ашаршылықпен күрес жүргізуінің негізі
мәні, ашаршылықтың салдарын жоюдағы кеңестік биліктің қызметіне талдау
жасалынған [1]. Бірақ еңбекте Семей губерниясына қатысты мәселе өзіндік
зерттеуді қажет ететіндігін көрсетеді.
Зерттеуші М.Қ. Қозыбаевтың Ақтаңдақтар ақиқаты еңбегінде сол кезеңде
Батыс Сібірге қараған Ақмола, Семей облыстарының Қазақстанға қосылу
мәселелері губернияның әлеуметтік-экономикалық жағдайының көлеңке тұстары
жөнінде мәселелер қарастырылады. Сонымен қатар, автордың Проблемы
методологии, историографии и источниковедения истории Казахстана [2] атты
таңдамалы еңбектерінде Қазақстандағы демография мәселелеріне көңіл бөліп,
губерниядағы 1921-1922 жылдар аралығындағы демографиялық ахуал жөнінде
құнды мәліметтер бере отырып, губернияның этнодемографиялық жағдайларға
автор өзіндік көзқарасын білдірген.
20-30 жылдардағы Қазақстанның саяси, әлеуметтік–экономикалық үрдістерін
жан–жақты және ашаршылық мәселесін жүйелі түде зерттеп жүрген ғалым Т.
Омарбековтың Зобалаң, ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы Қазақстан қасіреті
зерттеулерінде және Т. Омарбековпен Ш. Омарбековтердің Қазақстан тарихына
және тарихнамасына көзқарас атты зерттеу еңбектерінде сталиндік-кеңестік
кезеңнің қайшылықты көлеңкелі тұстарын айшықтып, тарихымызда ұзақ жылдар
жабық болып келген мәселелерді жаңа, егемен елдің тарихы тұрғысынан
қарастырып, партия тарихын халық тарихына айналдырған [2]. Зерттеуші
кеңестендіру саясатының салдарларын көрсете келе, жаңадан бой көтеріп келе
жатқан тоталитарлық қоғамға халық бұқарасына жанашыр, қамқоршы болатын
ұйымдардан гөрі, әркез бас шұлғып қолдаумен қанағаттанатын рухта
тәрбиелейтін мемлекеттік органдардың қажет болғандығын баса көрсеткен. Бұл
еңбектерде біз талдап отырған мәселенің кейбір тұстары көрсетілген.
Белгiлi алаштанушы, Алаш қозғалысының табиғатына обьективті талдау
жасаған ғалым М. Қойгелдиев идеологиялық шектеулерге қарамастан әлеуметтік-
экономикалық шараларды, қателіктерді ашып көрсеткен. Ғалым М.К. Қойгелдиев
1920-1930 жылдарда ұлтшылдықпен айыпталған қазақ қайраткерлерінің
мемлекеттік-саяси қызметінің ұлтшылдығының мәнін талдап, тың тұжырымдар
жасаған. Автордың Алаш қозғалысы [2] атты еңбегінде 1917 жылдың шілде
айындағы Орынбор қаласында болған қазақ съезі, ондағы қазақ зиялы қауым
азаматтарының қазақ халқы, қазақ ұлты үшін игі қызметтері зерделенген.
Сонымен қатар осы съезд барысында құрылған Алаш партиясы, оның маңдай алды
мүшелері жайындағы мәліметтер топтастырылған. Алаш партиясының қызметі
негізіндегі ХХ ғасырдың басындағы қазақ интеллигенциясының қалыптасу барысы
сипатталған. Бұл еңбектің маңыздылығы қазақ зиялыларының қоғамдық–саяси
өмірінің жарқын беттерін нақты ғылыми дәлелдермен көрсетілуі болды.
Белгілі ғалымдар М. Қойгелдиев пен Т. Омарбековтың Тарих тағлымы не
дейді? еңбегінде Қазақстанның 20–30 жылдарындағы экономикалық жағдайының
төмен болуы және алғашқы ашаршылықтың алғышарттары, билік басына келген
жаңа өкіметтің мәселені шешуге дәрменсіздігі айтылады [2]. Сонымен бірге
губерниялық атқару комитетін таратып, оның орнына губерниялық революциялық
комитетті құрған Смағұл Садуақасовтың саяси міндетті өз қолына алғандығы
туралы мәліметтерді кездестіруге болады. Бұл зерттеу Алаш зиялы қауымының
өз заманындағы ашаршылық сияқты халық басына төнген нәубет оқиғаларға
атсалысқан қызметтері мен жазған еңбектеріне талдау жасағанымен құнды.
Зерттеуші, ғалым Ғ.Х. Халидуллиннің кеңес замандағы жер мәселесі
жөніндегі Кеңестік биліктің қазақ шаруаларына қатысты аграрлық саясаты
(1917-1940 гг.) [2] атты көлемді зерттеу еңбегінде Кеңес мемлекетінің
аграрлық саясатына, оның ішінде қазақ шаруаларына тікелей қатысты оқиғалар
мұрағаттық деректер негізінде баяндалған. Автор қазақ даласындағы
азық–түлік диктатурасы және жаңа экономикалық саясат жылдарындағы қазақ
шаруаларының саяси-әлеуметтік жағдайын, аграрлық реформалар барысын
Қазақстан бойынша зерттеген. Тақырыпқа қатысты автордың бұл зерттеу
еңбегінен мол мағлұмат алуға болады.
Ғалымдар Е.Б. Сыдықовпен М.П. Малышеваның авторлығымен жарық көрген
Сибир и Казахстан (Национальное-территориальное размежевание Сибир и
Казахстана 1919–1922гг.) [2] атты еңбегі жергілікті халықтардың жерге
орналасуымен халық шаруашылығына байланысты деректерді саралауда үлкен
маңызға ие.
Жергілікті өлкетанушы В.Н. Кашляк Семипалатинск. Три века истории [2]
атты еңбегінде Семей губерниясының қалыптасу негізіне, 20 жылдардағы
аласапыран кезеңінде шіркеу мен діни мекемелердегі құнды заттарды
ашыққандарға көмек қорына өткізу мәселесі жөнінде деректер келтіріп, бұл
жиналған қымбат бұйымдарды, тағы басқа заттарды Орталық комитетке, Мәскеу
территориясына жіберу мәселесі талданған. Сонымен бірге автор жергілікті
халықтың мүддесі ескерілмегендігі айтылады.
Губерния халқының этнодемографиялық даму сипатына арналған мәліметтерді
Қазақстан бойынша салыстыра зерттеген Н.В. Алексеенконың История
демография Казахстана, А.Н. Алексеенконың Население Казахстана 1920 –
1990 гг. және Н.В. Алексеенкомен А.Н. Алексеенконың бірігіп жазған
Население Казахстана за 100 лет (1897–1997 гг. [2] еңбегінің
статистикалық мәліметтері ашаршылықтың демографиялық салдарын сандық
деректермен айқындауда маңызды ролге ие.
Алғашқы ашаршылықтың демографиялық дамуға тигізген әсері жөнінде
М.Б.Тәтімов Социальная обусловленность демографических процессов еңбегі
[2] ғылыми зерттеуінде қазақтар санының артуы Қазақстандағы көпұлтты
халықтың өсуіне ықпал ететін үрдістер қарастырылып, ашаршылық кезеңіндегі
этнодемографиялық жағдай жөнінде мағлұмат береді. Еңбектегі Семей
губерниясы жөніндегі статистикалық мәліметтердің маңызы өте зор.
Асылбеков М.Х., Ә.Б. Ғалиевтардың Соцально–демографические процессы в
Казахстане (1917-1980 гг) атты еңбегінде Қазақстанның ашаршылыққа ұшыраған
губернияларынан Ақмола, Семей аймақтарына қоныс аударғандар туралы
мәліметтер келтірілген [2]. Аштықтың әлеуметтік зардаптарын қарастыруда
еңбектің материалдары негізге алынды.
Переписи население как источник для изучения народонаселение
Казахстана (1897 – 1926 гг.) деп аталатын К.С. Калиеваның ғылыми зерттеу
жұмысында ХХ ғасырдың 20 жылдарындағы Қазақстандағы ашаршылық мәселелеріне
талдау жасалынған. Великий джут кітабының авторы Валерий Михайлов неге
біз далалық ашаршылық туралы айтқанда, бірден 30 жылғы ашаршылыққа
тоқталамыз. Бұл Қазақстандағы екінші ашаршылық ғой, біріншісі 1921-1922
жылдары болған. Сондықтан да зерттеушілер бұл мәселемен айналысқан кезде
оны бірінші және екінші деп бөліп қарастыруы керек [2] - дейді.
ХХ ғасырдың 20 жылдарындағы ашаршылық Қазақстан территориясы мен бірге
Ресейдің ішкі аудандарын қамтыған. Сондықтан да болар, шетел
тарихнамасындағы ашаршылық мәселесі Г.Я. Тарле, В.И. Белокопытов,
М.П. Ким, Э.Б. Генкина, М.И. Бахтин сынды тағы басқа ғалымдардың
еңбектерінде көрініс тапқан [4]. Алманиялық ғалым Владимир Шмид
(Регенсбург–ФРГ) 1921-1924 жылдардағы Қазақстандағы ашаршылық және оның
салдары атты зерттеуінде статистикалық мәліметтер келтіріп, оған жан–жақты
талдау жасаған.
Тақырыпқа қатысты кандидаттық диссертациялар қорғалып, ғылыми айналымға
енгізілуде. Б.А. Мұсаевтың кандидаттық диссертациясы аталған мәселе бойынша
алғашқы зерттеу болып табылады [5]. Диссертациялық зерттеуде 1921–1922
жылдардағы Қазақстандағы ашаршылық, оның негізгі себептері, ашаршылықтың
қамтыған ауқымы және оның әлеуметтік-демографиялық салдарына талдау
жасалынған. Бұл зерттеуде ашаршылыққа ұшыраған Қазақстандағы сол кездегі
бес ірі губерниялардың ахуалы жан–жақты зерттелгенімен, Семей губерниясы
туралы деректер салыстырмалы түрде жалпы қамтылған. Зерттеуші М.П.
Малышеваның, З.Қ. Мұқатаеваның, З.Ә. Сабданбекованың, Г.Б. Сүгірәлімованың,
Р.К. Нұрбекованың, Ш.Т. Нұрманның [5] және тағы басқалардың диссертациялық
зерттеулерін ерекше атап өткен жөн. М.П. Малышеваның Казахи в Сибири в
период демографических кризисов (1919-1934гг.) тақырыбындағы докторлық
диссертациясында Семей губерниясындағы ашаршылық жылдарындағы азық–түлік
өнімінің едәуір бөлігін Сібір арқылы Ресейдің ашыққан аудандарына
жөнелтіліп отырғандығы баяндалады. Зерттеуші З.Қ. Мұқатаеваның ғылыми
зерттеу жұмысы Семей қаласының әлеуметтік–экономикалық және мәдени жағдайын
басты назарда ұстаған. Сондай-ақ, автор мәселені тек Семей қаласы
шеңберінде ғана қарастырған. Дегенмен, зерттеуші еңбегінде ашаршылық
мәселесі негізгі зерттеу нысанына жатпағандықтан, бұл мәселе нақтылауды
қажет ететіндігін көрсетеді. З.Ә. Сабданбекова қарастырып отырған кезеңге
байланысты Павлодар өңірі жөнінде нақты мәліметтерді әлеуметтік және
демографиялық тұрғыдан сараптаған. Сонымен бірге Г.Б. Сүгірәлімованың
зерттеуінен ашаршылық заманындағы панасыз балалардың хал ахуалы жөнінде
губернияға қатысты мәліметтер қарастырылған. Шығыс Қазақстан өңірінің саяси
жағдайын ғылыми негізде жүйелеген Р.К. Нұрбекованың ХХ ғасырдың 20–40
жылдарындағы Шығыс Қазақстан өңіріндегі жергілікті кеңестердің тарихы атты
атты кандидаттық диссертациясы губерниядағы саяси жағдай жөнінде мол
мағлұмат бере отырып, және ашаршылық зардаптарын жоюдағы билік өкілдерінің
қызметін сараптаған. Сонымен қатар, Ш.Т. Нұрманның Кеңестік биліктің
Қазақстандағы қоныс аудару саясатының тарихы (1920–1941) атты ғылыми
зерттеуінде қоныс аудару саясаты және оның жергілікті халықтың әлеуметтік-
демографиялық дамуына тигізген зардаптары қарастырылған.
Т. Жұртбайдың Талқы [2] монографиясында Семей губерниясындағы алғашқы
ашаршылықтың алғышарттары, оның қазақ халқына тигізген қасіреті жөнінде
деректерге талдау жасалынған. Сонымен бірге осы автордың Ұраным -Алаш!..
атты еңбегінде Қазақстан бойынша 1921–1922 жылдары 1
миллионнан астам халық ашаршылыққа ұшырап, оның салдары елде жаппай сипат
алғанын, оған қазақтың зиялы қауымының көзқарасын жан-жақты сараптаған [2].
Т. Омарбековтің Ашаршылық ақиқаты мақаласында Қазақстандағы 1921
–1922 жылдардағы ашаршылықтың шындығына келсек ауа-райы, құрғақшылық емес,
өздері өкіметті бір түнде басып алған соң, көп кешікпей азамат соғысы
тұтанатынын, ал одан шаруашылық күйзеліп, халық ашаршылықтан қырылуы мүмкін
екенін біле тұра, қатерлі бағыттардан қайытпай қойған большевиктер және
олардың партиясының бір жақты саясаты кінәлі деген тұжырымдар айтылады [6].
1921 жылғы Украина және Еділ бойы жерлеріндегі сұмдық ашаршылық туралы
онымен күресуге РСФСР-дың барлық күші және халықаралық көмектің
жұмылдырылғандығын айғақтайтын деректер береді [7].
Қазақ халқының ХХ ғасырдың басындағы қоғамдық–саяси ойының көшбасшысы
болған Қазақ газеті арада сексен жылға таяу уақыт өткен соң, екінің
бірінің қолы жете бермейтін мұрағат қапасынан жарыққа шығып, жеке жинақ
түрінде қалың оқырман қауымымен қайта қауышты. Жинақта Қазақ газетінің
тарихи және танымдық құндылығын әлі күнге дейін жоғалтпаған мақалалары сол
қалпы тұтас жарияланған. Ашаршылық жылдарындағы елдің
әлеуметтік–экономикалық жағдайын сипаттайтын мақалалар ғылыми айналымға
қосуда негізге алынды.
Тарихнамалық шолуды қортындылай келе, Семей губерниясындағы ашаршылық
мәселесін зерттеу нысанына ала отырып, ғылыми тұрғыда алғашқы ашаршылық
мәселесін талдауға талпыныс жасалды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Семей губерниясындағы алғашқы
1921-1922 жылдардағы ашаршылыққа байланысты тарихи құбылыстарды талдауда
жалпы сипаттама беріп, сол кезеңдегі саясаттағы керағар пікірлерді көрсетіп
қана қоймай, белгілі бір жүйе негізінде оның себептерін ашу арқылы
ашаршылықтың халық шаруашылығына, әлеуметтік және демографиялық дамуына
тигізген зардаптарының шындығын губерниялық негізде тарихи тұрғыда көрсету
басты мақсат етіп қойылды.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- губернияның саяси–экономикалық және әлеуметтік дамуын зерттей отырып,
ХХ ғасыр басындағы Семей губерниясындағы ашаршылықтың алғы шарттары мен
себеп – салдарын деректік негізде айқындау;
- жоспарланған кезеңдегі губерниядағы халық шаруашылығының сипатын
талдай отырып, астық мәселесіндегі жергілікті билік өкілдерінің
іс–әрекеттері мен қызметтеріне салыстырмалы талдау жасау, бүгінігі күн
тұрғысынан баға беру;
- губерниядағы азық-түлік диктатурасының мәнін, халықтың
әлеуметтік–экономикалық дамуына тигізген әсерін ашып көрсету;
- алғашқы ашаршылық жылдарындағы Семей губерниясындағы Кеңес өкіметінің
ашаршылыққа көмек жөніндегі үгіт-насихатын саралау;
-губерниядағы ашаршылықтың белең алуы мен губерниядағы эпидемиологиялық
ахуалды ғылыми тұрғыда жүйелеп, негіздеу;
- Кеңес өкіметінің жүргізіп отырған саясатына тарихи талдау жасап, оның
халық шаруашылығына тигізген әсерін анықтау;
- губернияның экономикалық–әлеуметтік және саяси даму жағдайына ықпал
еткен қоғамдық құбылыстарға талдау жасау арқылы ашаршылықтың халық
демографиясына тигізген әсерін нақты статистикалық мәліметтер негізінде
зерттеу;
- Семей губерниясындағы ашаршылық ел тарихындағы шиеленісті тұстардың
бірі болғандықтан, мұндай мәселелерге байланысты мұрағаттағы құпия
деректерді жарыққа шығару, мәселелерге жаңа, объективті ғылыми баға беру.
Зерттеу нысаны. Семей губерниясындағы 1921–1922 жылдардағы ашаршылық
және оның салдарын айқындау болып табылады.
Зерттеудің пәні. ХХ ғасырдың 1920 жылдарындағы өкіметтің жүргізген
саясатына талдау жасай отырып, Семей губерниясындағы ашаршылықтың негізгі
себебін айқындау және оның салдарын жоюдағы іс әрекеттерді ашып көрсету.
Зерттеу жұмысының деректік негізін мұрағат деректері және тақырыпқа
қатысты зерттеу еңбектер, статистикалық есептер, құжаттық жинақтар құрайды.
Зерттеу жұмысындағы пайдаланылған деректерді төрт топқа топтауға болады.
Деректердің бірінші тобына орталық және жергілікті мұрағаттардан
алынған деректерді жатқызамыз. Диссертацияны дайындау барысында Қазақстан
Республикасының Орталық Мемлекеттік мұрағатының (ҚР ОММ), Шығыс Қазақстан
облысы мемлекеттік мұрағатының (ШҚО ММ), және Шығыс Қазақстан облысы
қазіргі заман тарихын құжаттандыру орталығы мұрағатының (ШҚО ҚЗТҚО)
деректері сараптамадан өтіп ғылыми айналымға енгізілді.
Қазақстан Республикасы мемлекеттік мұрағатының 244–қорынан Кеңестік
биліктің жүргізген азық түлік саясаты, Қазақстандағы әскери коммунизм
саясатының жүзеге асырылуы және Халық Комиссарлар Кеңесі декреттері жөнінде
құнды ақпарат алдынды. Қырғыз революциялық комитетінің азық–түлік бөлімі
аталатын қорда (1193 қор) азық–түлік саясатын орындау мақсатындағы кеңестік
биліктің негізгі саясаты туралы деректер берілген. Зерттеу жұмысының
деректік негізін артыратын 30–қорда ҚАССР Халық Комиссарлар Кеңесі, 509-
қорда ҚазССР ОАК-ның жанындағы өлкелік балалар комиссиясы, ашаршылыққа
халықаралық ұйымдардың көмегі және 578, 1235 –қорларында Шығыс Қазақстан
облысына қатысты деректерді атай аламыз.
1921–1922 жылдардағы өлкедегі ашаршылық жөніндегі материалдар жиналған
320–қордан Қазақ Орталық Атқару Комитеті жанындағы ашыққандарға көмек
Комиссияның орталығы мәлімдемелерінен, есепті баяндамаларынан ашаршылық
себептері, басталуы, барысы, ашыққандар саны және ашаршылықты жою
шараларына қатысты мәліметтер алынды.
Шығыс Қазақтан облысы мемлекеттік мұрағатының 212–қоры Өскемен уезінің
азық-түлік комитеті, 265–қоры Бұқтырма уезінің азық-түлік комитеті,
247–қоры Зайсан уезіндегі ашаршылықтың салдарын жою жөніндегі комиссияның
деректері ғылыми айналымға енгізілді.
Шығыс Қазақстан Облыстық қазіргі заман тарихын құжаттандыру орталығы
мұрағатының деректері губерниядағы ашаршылықтың сипатын айқындауда үлкен
маңызға ие.
Ең маңызды және үнемі пайдаланылатын қорларға мемлекеттік билік және
басқару, бақылау, жоспарлау, статистика, халықтық шаруашылығы бөлімінің
деректері жатады: 3–қор Семей губерниялық денсаулық сақтау бөлімі; 72–қор
Губерниялық төңкерістік комитет; 73–қор Губерниялық атқарушы комитет;
74–қор Аймақтық атқарушы комитет; 75–қор қызыл армия депутаттары және
жұмысшы, шаруалар кеңесінің атқару комитеті құрамындағы ашыққандарға Семей
губерниялық комитеті; 126–қор Губерниялық жоспарлау бөлімі; 583–қор
Губерниялық статистика бөлімі; 1928– қор Бүкілодақтық халық санағы бойынша
статистикалық мәліметтер; 424–қор Семей губерниялық сүзекке қарсы күрес
комиссиясы; 600–қор Семей губерниялық панасыз балалармен күрес
комиссиясымен т.б. қорлардан қарастырып отырған мәселеге қатысты деректер
алынып, диссертацияда кеңінен қолданысқа ие болды. Бұл деректер арқылы жұт,
қуаңшылық және соның нәтижесінде орын алған ашаршылықтың салдары, уездерде
орын алған әлеуметтік санитарлық – эпидемиологиялық ахуал және өкіметтің
халықтарды азық–түлікпен қамтамасыз ету шаралары талданды.
Екінші топқа отандық тарихтағы әртүрлі өзекті мәселелерге арналған
құжаттық жинақтар жатады. Онда Қазақстанның қазан төңкерісі және одан
кейінгі кезеңдегі саяси тарихы, қазақ даласының ақ пен қызылға бөлініп,
билікке таласуы, жаңа билікті қолына алған большевиктер өкіметінің
саясатына қатысты құжаттар қамтылған. Мысалы, Материалы по истории
политического строя Казахстана еңбегі, Советы и ревкомы в Казахстане
(октябрь 1917-1920 жылдар), Новейшая история Казахстана (1917-1939
жылдар) материалдар және құжаттар топтамасы, Социалистическое
строительство в Казахстане в восстановительный период (1921-1925 гг.)
деген жинақта және Неизвестные страницы Семипалатинского Прииртышья,
Восточная отделение Правительства Алашорды, Гонимые голодом мұрағаттық
деректер топтамасы осы тақырыпты зерттеуде негіз болып табылды [8].
Деректердің үшінші тобын 1920, 1923 және 1926 жылдардағы санақ
материалдары мен статистикалық мәліметтер құрайды. Осы жинақтарды қолдану
барысында санақ материалдарын сыни тұрғыдан талдап, олардың нәтижелерін
жергілікті мұрағаттарда сақталған есептеулермен салыстырып, алшақтықтарын
анықтауға тырыстық.
Деректердің келесі бір үлкен тобын кеңестік дәуірде және тәуелсіздік
алғаннан кейінгі баспасөз бетінде жарияланған ғылыми мақалалар, қысқаша
шолулар мен хабарламалар құрайды. Олардың қатарына Қызыл Қазақстан,
Народное хозяйство Казахстана, Наше хозяйство, Большевик Казахстана,
Советская степь, Еңбекші қазақ және Степная правда, Рудный Алтай,
Қазақ тарихы, Ақиқат, Вопросы истории сияқты басылымдарды жатқызамыз.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Ұсынылып отырған диссертациялық
жұмыс Семей губерниясындағы 1921-1922 жылдардағы ашаршылық және оның
салдары тарихына арналған алғашқы арнайы зерттеу болып табылады. Осыған
орай зерттеу жұмысында төмендегідей ғылыми жаңалықтарға қол жеткізілді:
- Семей губерниясындағы Кеңес үкіметінің басқару жүйесіндегі жергілікті
мекемелер мен қоғамдық ұйымдардың халық шаруашылығына қатысты қызметі
анықталып және Кеңес үкіметінің жеңісі нәтижесіндегі әлеуметтік-
экономикалық өзгерістер мен әкімшілік территориялық қайта құрулар
барысындағы губерния шаруашылғындағы олқылықтар тарихи деректер тұрғысынан
талданды;
- губернияда қоныстандыру саясаты нәтижесінде туындаған келеңсіздіктер
және ашыққандарға астық, нан, ет және т.б. тұрмыстық заттарды көмекке беру
нәтижесінде жергілікті халыққа зиян тигізген өктем саясаттың көрінісі
таптық көзқарас ауқымынан шығып жаңаша обьективті сараланды;
- губерниядағы ашаршылықтың себеп–салдары мен алғышарттары мұрағат
қойнауындағы тың деректерді ғылыми айналымға енгізу негізімен ұштастырылып,
жүйеленді;
- ашаршылықтың белең алуы мен губерниядағы эпидемиологиялық хал–ахуал
талданып, оның алдын алу үшін атқарылған іс–шаралар негізі дәйектелінді;
- алғашқы ашаршылықтың губерния халқына тигізген демографиялық салдары
талданып, бұл мәселелерге қатысты мұрағат деректері ғылыми айналымға
енгізілді;
- ХХ ғасырдың 20 жылдарындағы реформалардың қазақ халқына, қазақ
шаруашылығы мен әлеуметтік–экономикалық жағдайына тигізген әсері Семей
губерниясы негізінде айқындалды. Сонымен бірге диссертациялық жұмыста алғаш
рет Семей губерниясындағы ашаршылықтың тарихын кешенді түрде зерттеу жұмысы
назарға алынды;
Зерттеуде 1921-1922 жылдардағы Семей губерниясындағы ашаршылықтың
тарихы мен ерекшеліктері жөніндегі мұрағаттық деректердің мол қоры
пайдаланылып, ғылыми айналымға жаңа дерек көздері енгізілген.
Зерттеудің географиялық ауқымы. Шығыс Қазақстан мен Солтүстік
Қазақстанның және Орталық Қазақстанның (Қарқаралы уезі) бір бөлігін
қамтыған 1921–1922 жылдардағы Семей губерниясы.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері 1921-22 жылдардағы Семей
губерниясындағы ашаршылықты қамтиды. Бұл кезең әскери коммунизм саясатын
жаңа экономикалық саясатпен алмастыру мерзімін қамтиды.
Зерттеудің теориялық және методологиялық негізі. Зерттеу жұмысы ғылыми
принциптерге негізделген. Тақырыпты зерттеуде тарихилық, нақтылық және
обьективтік жан-жақтылық қағидалары басшылыққа алынды. Диссертацияда
кеңінен қолданылған тарихилық және обьективтік қағидаларының басты
талабы–тарихи құбылыстар мен үрдістерді барлық күрделілігі мен
қайшылықтарын жан-жақты қарастыру және кешенді түрде бір – бірімен
байланыстырып талдау. Бұл қағида барлық шынайы фактілердің бірегейлілігінің
негізінде тарихи оқиғаны зерттеуге мүмкіндік береді. Осы тақырыпқа
байланысты ғалым–зерттеушілердің тарихқа деген жаңа көзқарастары және
көптеген қисынды тұжырымдамалары ескеріліп, синтезді түрде қолданылды.
Тарихи шындыққа көз жеткізу үшін жиналған тарихи деректерді сұрыптау,
салыстыру, жүйелеу, іріктеу, салыстырмалы талдау және қортындылау
әдістерінің қолданылуы жұмыста кең қолданылды. Сондықтан бұл зерттеудің
үлгісіне Семей губерниясындағы алғашқы ашаршылық жылдарында және соңғы
жылдардағы жарық көрген зерттеу еңбектері негізге алынып, оны зерттеу
тарихи қажеттілік ретінде ескеріліп, тарихи үрдістің шынайылылық тұрғысынан
қарастырылды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
- ХХ ғасырдың басындағы Патшалық Ресейдің қоныстандыру саясатының өз
жалғасын Кеңестік дәуірде де тауып, жергілікті халықтардың шаруашылығына
айтарлықтай нұқсан келтірді. Қазақ жерінің барлық аймақтарында қазақтар өз
жерлерінен ығысып, соның нәтижесінде Семей губерниясында да қазақ халқының
шаруашылығы құлдырай бастады;
- ХХ ғасырдың 20–жылдары ішкі Ресейдегі ашаршылыққа ұшырағандарға көмек
ретінде губерниядан азық-түлік және т.б. тұрмысқа қажетті заттар тасыла
бастады. Мұндай саясат барысында губернияда ашаршылықтың негізгі
көріністері қалыптасып, жергілікті халық азық-түлік тапшылығын көре
бастады;
- ХХ ғасырдың 20–жылдарындағы реформалар губерниядағы әлеуметтік-
экономикалық өмірге көптеген өзгерістер әкелді. Соның нәтижесінде
губернияда ашаршылыққа арнайы көмек көрсететін мекемелер құрылып, өз
жұмысын жүргізе бастады;
- Семей губерниясындағы алғашқы ашаршылыққа байланысты Кеңес үкіметі
саясатына қарсы халық наразылықтары өрши түсті. Мұндай наразылықтардың
аймақтарда орын алуы Кеңес саясатының қазақ халқына, ұлттық ерекшелігіне
жат жүргізілген іс-әрекет екендігін дәлелдейді;
– Қазақ жерінде ашаршылықтың болуы, оның ішінде Семей губерниясындағы
ашаршылыққа сол кездегі қоғамдық дамудағы өзгерістермен қатар, халық
шаруашылығын қайта құрудағы жіберілген қателіктер де әсер етті. Бұл кезде
жаңадан құрылып жатқан ауыл шаруашылығы тез арада қалыпты жолға түсіп,
экономикалық жағынан тиімді пайда келтіре қоймады. Оның үстіне, 20-жылдары
пайда болған кооперацияның қарапайым да тиімді түрлерінен бас тартып,
коллективтік шаруашылықтың жоғары дәрежелі түрлеріне бірден секіріс
жасаудың өзі тарихи тұрғыдан алғанда қателік болатын.
Жұмыстың сыннан өтуі. Зерттеу жұмысының негізгі нәтижелері Қазақстан
Республикасының Білім және ғылым саласындағы бақылау комитеті бекіткен
журналдарда 4 ғылыми мақала ретінде жарияланып, халықаралық конференция
материалдарында 3 баяндама ретінде жарық көріп, сараланды. Диссертациялық
жұмыс Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің Академик
Т.С. Садықов атындағы Қазақстан тарихы кафедрасында орындалып, талқылаудан
өттті және қорғауға ұсынылды.
Зерттеу жұмысының қолданбалы маңызы. Отан тарихы оқулығын жазуда,
лекциялық курстарды оқуға және семинар сабақтарын жүргізуде қажетті және
арнайы курстарды жүргізуде оқу-әдістемелік құралдарды жазуда, кеңес
дәуіріндегі Отан тарихының тарихнамасын жасауда қолдануға болады. Сонымен
қатар зерттеу тұжырымдарын өтпелі кезеңде қазақ ауылындағы
саяси–экономикалық, құрылымдық өзгерістердің жүзеге асыру механизмдерін
саралауға, 1921-1922 жж. қазақ қоғамының даму эволюциясын ашып көрсетуге
байланысты және әлеуметтік құбылыстарды ұғынуға қатысты еңбектер жазуда
көмегі мол.
Диссертацияның құрылымы. Ғылыми зерттеу жұмысы өзінің мақсаты мен
міндеттеріне сай логикалық байланыс арқылы құрыла отырып кіріспеден, үш
тараудан, тармақшалардан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер мен
деректер тізімінен тұрады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Кіріспеде диссертациялық жұмысқа жалпы сипаттама беріліп, зерттеліп
отырған тақырыптың өзектілігіне негізделіп, оның зерттелу деңгейі және
деректік негізі сараланды. Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері,
хронологиялық шеңбері, зерттеу жұмысының теориялық және методологиялық
негізі, жұмыстың ғылыми жаңалығы, қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар
мен тәжірибелік маңызы айқындалды.
Губернияның саяси-экономикалық және әлеуметтік дамуы деп аталатын
бірінші тарауда ХХ ғасырдың басындағы Семей губерниясындағы саяси жағдай
және губерниядағы халық шаруашылығының сипаты және губернияға азық–түлік
салғыртының әсері жан–жақты талданады. Ресейдің орталық аудандарына
жіберілген азық-түлік мөлшері кесте түрінде беріліп, оларға сараптама
жасалған. Губерния орталығынан шалғай орналасқан ауылдардың әлеуметтік
жағдайы деректер негізінде қарастырылады.
XX ғасырдың басында Семей губерниясының әлеуметтік-экономикалық жағдайы
Қазақстанның өзге губерниялармен салыстырғанда оқ бойы алда болғандығын
мұрағат деректері теріске шығарып, қазақ даласының ақ пен қызылға бөлініп,
аласапыран күн кешуі сараланып, губерния да ашаршылықтың ащы зардабын
тартқандығын көреміз.
Қазақстанның өзге губернияларындағыдай Семей губерниясында да
шиеленіскен азық-түлік дағдарысы болып, азық-түлік жетіспеушілігі деректер
барысында баяндалады. Халық пен майданды, әскерді азық-түлікпен қамтамасыз
етуде губернияда азық-түлік комитеті құрылды. Елде экономикалық саясат
саласында табанды ізденістер жүргізіліп жатты. Ақшасыз тауар айырбасы
жетекші орын алды. 1918 жылдың көктемінде көтерме-бөлшек сауда жойылып,
оның міндеттері азық-түлік комитетіне берілді. Азық-түлік халық
комиссариатының есептеу-бөлу органы кооперация түрінде болды. Азық-түлік
мәселесі Кеңес өкіметінің алғашқы күндерінен бастап, оның алдында тұрған ең
күрделі де шиеленіскен мәселелерінің біріне айналды. Айталық, 1918 жылы
наурыз айының аяғына таман Өскеменде бір күнге қорегі 700 пұт азық-түлік
деп есептегенде, уезде не бары 988 пұт қана азық-түлік қоры қалған еді [9].
Ресейдің Орталық аудандарының ашығуы Семей губерниясының әлеуметтік –
экономикалық жағдайына әсер етті. Сол аудандарға большевиктер үкімімен азық-
түлік көмегінің көрсетілуі тікелей Қазақстанның ауқатты, астықты аудандары
Семей мен Ақмола губерниялары тарапынан жүргізіліп отырған. Еліміздегі
ашаршылықтың себептерін түсіндіре келіп, кеңестік жүйедегі әдебиеттердің
көпшілігінде мынандай мағынада жазылады: Ашаршылық Ресейде астықтың
жоқтығынан емес, буржуазия және барлық бай адамдар ең маңызды және қиын
мәселеде, астық туралы мәселеде, еңбекшілер үстемдігіне, жұмысшылар
мемлекетіне, Кеңес өкіметіне қарсы ең ақырғы рет, шешуші зор майдан ашып
жатқандықтан болып отыр [10].
Азық-түлік салғырты саясатынан кейін халық барын соғысқа жөнеліткен
кезеңдегі бұл қалыптасқан жағдай Семей халқының да басына түскен
нәубеттердің біріне айналды. 1918-1920 жж. халық шаруашылығын басқаруда
әскери-әкімшілік әдіс басым болды, республиканың барлық өмірі соғыс
жағдайына бейімделді.
Елдегі сияқты Cемей губерниясында да 1920 жылы қыстың қарсыз қатаң және
жазда жаппай қуаңшылықтың болуы, астық өнімінің нашар болуы, жаппай
ашаршылыққа алып келді. Ашаршылық алғашында Ресейдің Еділ бойында ерекше
орын алды. Осы жағдайға байланысты 1921 жылы 16 қыркүйекте қалалық атқару
комитетінің бұйрығы шықты. Онда былай делінген: Еділ бойындағы ашаршылыққа
байланысты туындаған қиындық республикадағы өндірістік барлық аймақтардан
аз уақыт ішінде нан мен азық-түліктің жоғарғы көлемін жөнелту бұйырылады.
1921 жылғы астық өнімінің нашарлығына қарамастан ашыққан аудандарға көмек
көрсетеді [11].
Мемлекет астық дайындауды көбейтуге, Қызыл Армияны азық-түлікпен
жабдықтауға, қала еңбекшілері мен астығы жоқ аудандарды ашаршылықтан
құтқарып қалуға мүмкіндік алды. Ауыл шаруашылық өнімдері мен көпшілік
қолданыстағы тауарлар өндірудің қысқаруы қала мен ауыл арасындағы
экономикалық байланыстардың әлсіреуіне әкеліп соқты.
Әскери коммунизм саясаты жылдары негізінде Семей губерниясында
шаруашылықтың жалпы саны азайды. Тұрғын халықтардың 50 мыңнан көбі
кедейленді. 1920 жылы жергілікті кеңестің келісімінсіз Рязань, Орловск,
Воронеж, Курскіден қыркүйек-қараша айларында Семей губерниясына 21 649
адамның қоныс аударуы жағдайды ушықтыра түсті. Жергілікті кеңестер
жұмыссыздар мен босқындар үшін түрлі шаралар жүргізіп, тамақтандыру
пункттерін және тегін асханалар ашып, олардың мұқтажына қаржы бөліп отырды
[12].
Үкіметтің экономикалық саясатының негізгі құралы азық-түлік салғырты
еді. Азық-түлік салғырты әскери коммунизмінің бір бөлігі болды, бұл соғыс
кезінде қалыптасқан тегін бөлу принципіне негізделді. Экономиканы дамытудың
табиғи жолына бөгет жасау, қарсы тұру және шексіз әкімшілік басқарушылық
ауыл шаруашылығының жаппай апатына әкелді: егістік жер көлемі тез азайып
кетті, астық өнімі түсті, астықты жинау 1921 жылы соғысқа дейінгі кезеңмен
салыстырғанда 3 есеге азайды. Мал шаруашылығының жағдайы одан да нашар
болды. Мал басының кемуі губерния бойынша 86 пайызды құрады. Түрлі деректер
негізінде аталған мәселелер ашаршылықтың себебін анықтап, ондағы өкімет
саясатына талдау жасау авторға бұл мәселеде ортақ заңдылықтың барлығын
айқындауға мүмкіндік береді.
1920 жылдың соңында РК(б)П–ның шақыруымен Ресейден Шығыс Қазақстанға
11500 азық-түлік жинаушы отрядтар жіберілді. Олардың күшімен тек Семей
губерниясынан 15 млн пұт астық жинау тиіс болды. Уезд көлеміне шақсақ,
Павлодар уезінің өзі орталық үшін ғана (ішкі қажеттіліктерді есептемегенде)
3 млн пұт астық пен 37 мың бас мал жинау керек болды. Елде азық-түлік
диктатурасы енгізілді, яғни халықтық азық-түлік комитетінің (Наркомпрод)
қолына төтенше билік берілді. Тұтыну кооперациясы Семей губерниясында
Наркомпродқа көмекші мекеме деп жарияланды. Өнеркәсіп мемлекеттік
тапсырысты орындауға міндетті болды. Қиыншылық тағы еңбекші-жұмысшыларға
түсті. Мәселен, Семей губерниялық өнеркәсіпте 1921-1922 жж. 9778 жұмысшы
болса, оның 84,5 пайызы қол еңбегіне негізделіп, тек 15,5 пайызы ғана
механикалық двигательдермен жүзеге асырылған жұмыстарды жүргізді. Азық-
түлік саясатын іске асырудағы басты қиындық оған шаруалардың қарсылық
көрсетуі болды. Бұл зерттеуші З.Қ.Мұқатаеваның еңбегінде 1920 жылы маусым
айының соңында Павлодар мен Семейде есаул Шишкин бастаған көтерілістің
болғандығы баяндалады [5].
Салғырттың енгізілуі аймақ халқына оңай тимеді. Салғырттың енгізілуіне
халық разы емес - деп мәлімдеді Семей губерниялық комитеті. Шындығында, іс
жүзінде, Кеңес өкіметінің шығарған заңдары, директивалары, бұйрық-
жарлықтары және олардың орындалуына зер салсақ, өкіметтің диктаторлық
міндеттер атқарғанын байқау қиын емес. Губернияда 1920 жылы 20 шілдеден
бастап, Сібірде нан өнімдерінің артық мөлшерін қолданбау туралы декрет
шықты, онда Сібір үшін 119 млн. пұт нан өнімін құрады, яғни РКФСР бойынша
ең жоғарғы өнім түрі болды. Семей губерниясы үшін бірінші өнім мөлшері 4
млн пұт нан өнімін өткізу көзделді. Бірақ тұрғындардың қажетті артық
өнімдер жинауға мүмкіншіліктері болмады. Солай бола тұра, күштеу арқылы
олардың қолындағы азық-түлік өнімі артық деп танылып, тартып алынып
отырған. Мәселен, Өскемен азық-түлік комиссарлары 1920 жылы желтоқсаннан
1921 жылы ақпанға дейінгі аралықта әскери трибуналардың көмегімен 160-қа
дейін адам тұтқындалған және оның 70-80-і тәркіленді. Жазалау шараларын
қолдану арқылы Семей губерниясынан 15 миллион пұт астық жиналуы тиіс болды.
Оны уезд көлеміне шақсақ, Павлодар уезінің өзі орталық үшін ғана (ішкі
қажеттіліктерді есептемегенде) 3 миллион пұт астық және 37 мың бас мал
жинап беруі керек екен. Бұл астық, мал және басқа азық түрлерін күштеп
жинаудың соңы ашаршылықққа апарып соғуы мүмкін екендігі ескертілген
жағдайда орын алып отыр [13].
Губерниядағы ет өнімі 700 000 мал басын құраса, оның 130 мыңы Қарқаралы
уезінде болды. Семей губерниялық Кеңесінің 1 сьезінде уезд халықтарының
атынан Әлихан Бөкейханов сөз алды. Ол салғырт өте жоғары, - деп көрсетті
[14]. Азық-түлік саясатын жүзеге асырудағы азық-түлік отрядтары қазақ
даласында қарсылыққа тап болды. Бұндай қарсылық өрши түсті. Өкімет
тарапынан көтерілісшілерге қарсы жазалаушы отрядтар шығарылды, шаруалардың
қару-жарағы тартып алынып, мүліктері тәркіленді. Бірақ көтеріліске себеп
болған азық-түлік жинау ісі тоқтатылмады.
Азамат соғысы салдарынан губерниядағы мал басы кеміді, губернияда 1913
жылы 29,7 млн. бас мал болса, 1920 жылы 16,3 млн. бас мал болған. ҚАССР ОАК
жанынан құрылған ашаршылыққа көмектесетін (бұдан былай помгол–К.Т.) ОК
есебі басқадай: 1917 ж.-29,7 млн.бас, 1920 ж.-9,7 млн.бас [17].
Сонымен, Қазан төңкерісінің артын ала келген Азамат соғысы мен әскери
коммунизм саясаты, аграрлық қоныстандырудың негізінде және сондай-ақ
Ресейдің орталық өлкелерінің ашаршылыққа ұшырауы Семей губерниясының
әлеуметтік-экономикалық жағдайына тұралатып кетті.
1921 жылы ауыл шаруашылығының құлдырауы тоқтамады. Помголдың есебі
бойынша мал басы 6,2 млн. басқа дейін кеміді, егістік жер көлемі 3,04 млн.
гектарға кеміді [16]. Сонымен қатар тағы да 3,5 млн. бас малдың жоғалуы
және егістік жердің көлемінің тағы да 200 мың гектарға азайтылуы елдегі
азық-түлік жағдайының қиындауына алып келді, оның үстіне шаруашылықтағы
апатқа 1921 жылғы жазғы құрғақшылық қосылды. Орал, Орынбор, Ақтөбе,
Қостанай облыстарындағы астық түгелімен жойылды. Бұл аудандарда жауын
бірқалыпты түскеннің өзінде астыққа қажетті ылғалдылық әрең жететін еді.
Құрғақшылық және қыста қар тоқтату жұмыстарының жүргізілмеуі губерниядағы
астықтың толығымен жойылуына әкелді. Барлық жерде жағдай бірдей болмады.
Мәселен, кейбір уездерде астықты жинап үлгерді, оның өзі осы жерлерде
көктемге дейін астықпен қамтамасыз ету мүмкіндігін тудырды. Егер уезде жан
басына шаққанда астық 6 пұттан кем болса, ол ашаршылыққа ұшыраған аймаққа
жатқызылды [15].
Жиырмасыншы жылдардың басында қазақ даласының экономикасы дағдарыста
болды. 1918-1920 жылдардағы бандитизм, азық-түлік салғырты, 1921 жылғы
ашаршылық губернияның әлеуметтік – экономикалық ахуалының нашарлауына
себепкер болып табылады. 1922 жылы мал шаруашылығы 1914 жылғымен
салыстырғанда ол 88 пайызға қысқарған. Мәселен, Зайсан уезінде 1916 жылы
984 мың мал болса, 1920 жылы 357 мыңға түсіп кетті, ал 1921 жылы 203 мыңға
жалпы мал басы құлдыраған [15., 96 п.]. Егер 1916 жылы жан басына 7 мал
тисе, 1922 жылы бұл көрсеткіш 0,8 пайызға кеміген. Жергілікті статистикалық
мәліметтердің нұсқауы бойынша мал шаруашылығын қалпына келтіру үшін 25 жыл
қажет екен, яғни тек 1948 жылы ғана 1916 жылғы мал басын қалпына келтіре
алады.
Азық-түлік мекемелеріне төмендегідей міндеттер жүктелді: даярлау,
есепке алу, сақтау және азық-түлікті бөлу, кооперация мекемелері арқылы
қоғамдық тамақтандыру жұмыстарын жүзеге асыру, әлеуметтік қамтамасыз ету
мекемелері үйсіздерді орналастыру жұмыстарын жүзеге асырды, босқындарға
уақытша болса да тұратын жерлерді тауып орналастыру, нанмен ыстық тамақ
беретін орындарды ұйымдастыру.
Ауылшаруашылық өнімдерін даярлау жыл сайын қалпына келе бастады. Бұны
сол кездегі деректер өсім ретінде көрсетуге тырысқанымен, шын мәнінде бұл
жоқтың орнын түгендеу болатын. 1926-1927 жж. 25 млн сомға, яғни 52 пайызға
өсті. 1920 жылы 25 тамыздағы демографиялық санақ бойынша қала тұрғындарының
(45 394 адам) және отырықшылар (127 332 адам) санының басым болуы Семей
уезінен байқалса, ал көшпелі халықтың көптігі Қарқаралы уезінен ( 135 191)
байқалады [16, 3 п.].
1921 жылы республиканың көпшілігі үлкен қуаншылыққа душар болды,
шегірткелер қаптап кетті. Осы тұста ашаршылыққа ұшыраған 5 губернияның
халқы салық төлеуден босатылды да, ал олардың қатарына Семей губерниясы
енгізілмеді.
1925 жылы жалпы мал саны 1917 жылғы көрсеткішпен салыстырғанда 27
пайызға көтерілді, көшпелі шаруашылықтарда – 5 пайызға, отырықшыларда – 117
пайызға артты. Бұл жоғарғы көрсеткіштің болуы жекелеген уездерде оның
өркендеуімен және Алтай губерниясының Бұқтырма уезінің қосылуымен
байланысты болды [20, 18 б.].
Алғашқы ашаршылық жылдарындағы Семей губерниясы атты екінші тарауда
Кеңес өкіметінің ашаршылыққа көмек жөніндегі үгіт-насихаты және
ашаршылықтың белең алуы мен сипаты, губернияның эпидемиологиялық ахуалы жан
– жақты талданады.
1921-1922 жылдардағы Семей губерниясының әлеуметік-экономикалық және
шаруашылық жағдайлары тікелей осы ауыл шаруашылығымен байланысты. Семей
губерниясында 1917 жылы – 445 700 десятина, 1920 жылы – 584 000 десятина,
1921 жылы – 405 200 десятина, 1922 жылы – 353 690 десятина егіс алқабы
болды. Яғни, бұл мәліметтерге жүгінсек, егіс алқабының құлдырау кезеңі
немесе оның төмендеуі 1921 және 1922 жылдары болған. Егіс алқабының
құлдырау себебін былай деп түсіндіріледі: қыстың қатты аяз болуы және
жаздың құрғақты қуаңшылық жағдайының басым болуы салдарынан, сондай-ақ
Қазақстанның өзге губернияларына қарағанда Семей губерниясында азық-түлік
қоры және астықтың мол болуы және жиналған азық-түлік қорының Қазақстанның
және Ресейдің ішкі ашыққан аудандарына жөнелтуі,- дейді [21].
1921-1922 жылдары ашаршылық кезеңінің ең төменгі егіс алқабын
губернияның Өскемен және Павлодар уездері құраса, ал Қарқаралы мен Зайсан
уездерінде ешқандай егін шықпады, қуаңшылық егіс алқабының 86 пайызын
жалмады [18]. Бұл құлдырау процесі 1924 жылы ғана саябырлап, 1925 жылы егіс
алқабы 14 мың десятинаға, 1926 жылы 17 мың десятинаға көтерілді. Яғни, бұл
дегеніміз, 1923-1924 жылдардан бастап, халық шаруашылығын қалпына
келтірудің соңғы тоқсандары кезінде губерниялық көрсеткіш 679 мың
десятинаға жетіп, губернияның экономикалық жағдайы біртіндеп оңала
бастағанын білдіреді [19].
Жиырмасыншы жылдардың басындағы ауыртпалық губерния халқының жағдайына
әсер етті. Осы қиындықтан шығу жолы деп, 1920 жылдың күзімен 1921 жылдың
көктемі аралығында шаруалар апталығын өткізді. Осы мәселеге байланысты:
бұндағы негізгі мақсат – ауыл шаруашылығы машиналарын, транспортты
көліктерді жөндеу, жол жөндеу, отын дайындау және диірмендерді іске қосу
арқылы тұрмысы нашарлардың жағдайына болысу және тағы басқалар,- десе,
енді бірде, тек астық бастыру үшін 500-ден аса азаматтар жұмылдырылды,-
дейді [23, 34 с.].
Сонымен, алғашқы ашаршылық жылдарында Семей губерниясының 1920 жылғы
егіс алқабы 1917 жылмен салыстырғанда 39,6 пайызға кеміген. Соңғы екі апта
ішінде өндірген ет өнімі Семейден темір жол транспорты арқылы жөнелтілуде.
12 ақпаннан бері Семей губерниясындағы 178 942 пұт ет өнімін шетке
жіберген. Ал, губернияда оның небәрі 78 942 пұты ғана калған [23, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz