Салық саласында азаматтардың құқықтары
Кіріспе
І тарау. Салық саласында азаматтардың құқықтары және салық ұғымы
1.1. Салық құқықтық қатынастарындағы азаматтық қатынастардың теориялық негіздері
1.2. Салықтың ұғымы және белгілері
ІІ тарау. Салық қатынастарында азаматтардың құқықтарын қорғаудың мәні мен маңызы
2.1. Салықтың азаматтық қоғамдағы мәні мен маңызы
2.2. Қорғау құқығы субъективтік азаматтық құқықтың құқық. өкілеттігінің бірі ретінде
2.3. Салық қатынастарындағы жеке тұлға ұғымы
ІІІ тарау. Салық қатынастарында азаматтардың құқықтарын қорғаудың өзекті мәселелері
3.1. Азаматтардың құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігі
3.2. Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың конституциялық негіздері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
І тарау. Салық саласында азаматтардың құқықтары және салық ұғымы
1.1. Салық құқықтық қатынастарындағы азаматтық қатынастардың теориялық негіздері
1.2. Салықтың ұғымы және белгілері
ІІ тарау. Салық қатынастарында азаматтардың құқықтарын қорғаудың мәні мен маңызы
2.1. Салықтың азаматтық қоғамдағы мәні мен маңызы
2.2. Қорғау құқығы субъективтік азаматтық құқықтың құқық. өкілеттігінің бірі ретінде
2.3. Салық қатынастарындағы жеке тұлға ұғымы
ІІІ тарау. Салық қатынастарында азаматтардың құқықтарын қорғаудың өзекті мәселелері
3.1. Азаматтардың құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігі
3.2. Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың конституциялық негіздері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Салық-жеке адамдардың, кәсіпорындардың не мекемлердің жергілікті немесе мемлекеттік бюджетке төлейтін міндетті төлемі. Қоғамның таптарға бөлінуіне және мемлекеттің пайда болуына байланысты туған. Мемлекеттің шығындарын қаржыландыруға жұмсалады. Салықтың әлеуметтік - экономикалық мәні, оның құрылымы мен рөлі қоғамның экономикалық және саяси құрлысымен, сондай-ақ мемлекеттің табиғатымен және қызметімен анықталады.
Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі қашан да болса, оның салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңарумен бірге қалыптасады.
Әрбір мемлекетте өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі бір мөлшерде қаржы көздері қажет. Салықтар-мемлекеттің тұрақты қаржы көзі.
Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық тетік ретінде пайдаланады.
Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі қашан да болса, оның салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңарумен бірге қалыптасады.
Әрбір мемлекетте өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі бір мөлшерде қаржы көздері қажет. Салықтар-мемлекеттің тұрақты қаржы көзі.
Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық тетік ретінде пайдаланады.
1. Баргинский М.И. “Договор страхованиян Статут-2007 г.”
2. Шахов В.В. “Страхование” Москва, ЮНИТИ, 2005 г.
3. Худяков А.И. “Страховое право Республики Казахстан” А., Жеті-Жарғы 2006 г.
4. Фогельсон Ю.Б. Комментарий к страховому законодательству М., Юрист 1999 ж.
5. Гражданское право. Под. Ред. А.П.Сергеева, Ю.К. Толстого, часть 1-2 М., 2005 г.
6. Жайлин Г.А. “Гражданское право Республики Казасхтан” Часть особенная том 1. “Данкер” А., 2001г.
7. Алекринский А.Л. Правовое регулирование страховой деятельности в Росии. М.: Ассоция “Гуманитарное занание” 1994 г.
8. Алекринский А.Л., Архенгельская Т.А., Асабина С.Н. Аудит страховых компаний М.: Финстатинформ, 1995 г.
9. Александров А.А. Страхование. М.: ПРИОР, 1998
10. Алтынникова И. Формирование страховых резервов. М.: Агентство финансового маркетинга, 1995 г.
11. Жуйриков К. Страхование: одна из платформ казахстанского “Барса” Алматы, РПГ Біз-Мы, 1998
12. Журавлев Ю.М., Секерж И.Г. Сттрахование и перестрахование. М.: АНКИЛ, 1993
13. Качаловская Э.Т., Левант Н.А. Справочное пособие по личному страхованию. М.: ЮКИС, 1993
14. Лер О.Э: Страховой рынок Казахстана. Алматы, Қаржы-қаражат, 1996
15. Сагындыкова А.Н. Правовые основы медисинского страхования в РК. Алматы, Білім, 1996
16. Азаматтық құқық М.К.Сүлейменов, Ю.Т.Бесин Алматы Қазтану 2004 ж.
17. Төлеуғалиев Ғ. ҚР азаматтық құқығы А.Жеті жарғы 2001 ж.
18. Закон РК «О налогах и других обязательных в бюджет» Алматы 2000г Юрист
19. Закон РК «О налогах и других обязательных в бюджет» Алматы 2001г Юрист
20. Найманбаев С.М. «Салықтық құқық» Алматы Жеті жарғы 2005 ж Жалпы және ерекше бөлімдері.
21. Қазақстан Республикасының патент заңы Алматы Жеті жарғы 1999ж.
22. Салық кодексі «Салық және бюджетке төленетін басқада міндетті төлемдер туралы» Алматы 2004ж Юрист
Нормативтік-құқықтық актілері
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы 30 тамыз 1995 жыл. (2005 ж. Алматы)
2. Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексі, Жалпы бөлім, 27 желтоқсан 1994 жылғы. (2006 ж. Алматы)
3. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі еркеше бөлім 1999 жыл. (2005 ж. Аламаты)
4. Қазақстан Республикасының “ҚР Ұлттық Банкі туралы” Заңы, 18 желтоқсан 2000 ж.
5. Қазақстан Республикасының “ҚР Ұлттық Банкі туралы” 30 наурыз 1995 жылғы Заңы.
6. Қазақстан Республикасының “Банктер және банктің қызметі туралы” 31 тамыз 1995 жылғы Заңы (Алматы 2005 ж.)
7. Қазақстан Республикасы Президентінің жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының 2000-2002 ж.ж. “Сақтандыруды дамытудың мемлекеттік бағдарламасы” 27.11.2000 ж.
8. Қазақстан Республикасы Үкіметінің “ҚР сақтандыру қызметін лицензиялау туралы” 19.04.1996 жылғы Қаулысы.
9. ҚР ҰБ Басқармасының Сақтандыру ұйымдарының басшы қызметкерлеріне тағайындалуға жататын кандидатураларға келісім беру тәртібі және өкілетті мемлекеттік органның квалификациялық комиссиясының өкілеттігі туралы 24.08.2002 жылғы Қаулысы.
2. Шахов В.В. “Страхование” Москва, ЮНИТИ, 2005 г.
3. Худяков А.И. “Страховое право Республики Казахстан” А., Жеті-Жарғы 2006 г.
4. Фогельсон Ю.Б. Комментарий к страховому законодательству М., Юрист 1999 ж.
5. Гражданское право. Под. Ред. А.П.Сергеева, Ю.К. Толстого, часть 1-2 М., 2005 г.
6. Жайлин Г.А. “Гражданское право Республики Казасхтан” Часть особенная том 1. “Данкер” А., 2001г.
7. Алекринский А.Л. Правовое регулирование страховой деятельности в Росии. М.: Ассоция “Гуманитарное занание” 1994 г.
8. Алекринский А.Л., Архенгельская Т.А., Асабина С.Н. Аудит страховых компаний М.: Финстатинформ, 1995 г.
9. Александров А.А. Страхование. М.: ПРИОР, 1998
10. Алтынникова И. Формирование страховых резервов. М.: Агентство финансового маркетинга, 1995 г.
11. Жуйриков К. Страхование: одна из платформ казахстанского “Барса” Алматы, РПГ Біз-Мы, 1998
12. Журавлев Ю.М., Секерж И.Г. Сттрахование и перестрахование. М.: АНКИЛ, 1993
13. Качаловская Э.Т., Левант Н.А. Справочное пособие по личному страхованию. М.: ЮКИС, 1993
14. Лер О.Э: Страховой рынок Казахстана. Алматы, Қаржы-қаражат, 1996
15. Сагындыкова А.Н. Правовые основы медисинского страхования в РК. Алматы, Білім, 1996
16. Азаматтық құқық М.К.Сүлейменов, Ю.Т.Бесин Алматы Қазтану 2004 ж.
17. Төлеуғалиев Ғ. ҚР азаматтық құқығы А.Жеті жарғы 2001 ж.
18. Закон РК «О налогах и других обязательных в бюджет» Алматы 2000г Юрист
19. Закон РК «О налогах и других обязательных в бюджет» Алматы 2001г Юрист
20. Найманбаев С.М. «Салықтық құқық» Алматы Жеті жарғы 2005 ж Жалпы және ерекше бөлімдері.
21. Қазақстан Республикасының патент заңы Алматы Жеті жарғы 1999ж.
22. Салық кодексі «Салық және бюджетке төленетін басқада міндетті төлемдер туралы» Алматы 2004ж Юрист
Нормативтік-құқықтық актілері
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы 30 тамыз 1995 жыл. (2005 ж. Алматы)
2. Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексі, Жалпы бөлім, 27 желтоқсан 1994 жылғы. (2006 ж. Алматы)
3. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі еркеше бөлім 1999 жыл. (2005 ж. Аламаты)
4. Қазақстан Республикасының “ҚР Ұлттық Банкі туралы” Заңы, 18 желтоқсан 2000 ж.
5. Қазақстан Республикасының “ҚР Ұлттық Банкі туралы” 30 наурыз 1995 жылғы Заңы.
6. Қазақстан Республикасының “Банктер және банктің қызметі туралы” 31 тамыз 1995 жылғы Заңы (Алматы 2005 ж.)
7. Қазақстан Республикасы Президентінің жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының 2000-2002 ж.ж. “Сақтандыруды дамытудың мемлекеттік бағдарламасы” 27.11.2000 ж.
8. Қазақстан Республикасы Үкіметінің “ҚР сақтандыру қызметін лицензиялау туралы” 19.04.1996 жылғы Қаулысы.
9. ҚР ҰБ Басқармасының Сақтандыру ұйымдарының басшы қызметкерлеріне тағайындалуға жататын кандидатураларға келісім беру тәртібі және өкілетті мемлекеттік органның квалификациялық комиссиясының өкілеттігі туралы 24.08.2002 жылғы Қаулысы.
Мазмұны:
1
Кіріспе
4
І тарау. Салық саласында азаматтардың құқықтары және салық
ұғымы
1.1. Салық құқықтық қатынастарындағы азаматтық қатынастардың теориялық
негіздері
7
1.2. Салықтың ұғымы және белгілері
23
ІІ тарау. Салық қатынастарында азаматтардың құқықтарын қорғаудың мәні
мен маңызы
2.1. Салықтың азаматтық қоғамдағы мәні мен маңызы
32
2.2. Қорғау құқығы субъективтік азаматтық құқықтың құқық-
өкілеттігінің бірі ретінде
38
2.3. Салық қатынастарындағы жеке тұлға ұғымы
42
ІІІ тарау. Салық қатынастарында азаматтардың құқықтарын қорғаудың
өзекті мәселелері
3.1. Азаматтардың құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігі
46
3.2. Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың
конституциялық негіздері
64
Қорытынды
67
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
69
1 Кіріспе
Салық-жеке адамдардың, кәсіпорындардың не мекемлердің жергілікті
немесе мемлекеттік бюджетке төлейтін міндетті төлемі. Қоғамның
таптарға бөлінуіне және мемлекеттің пайда болуына байланысты туған.
Мемлекеттің шығындарын қаржыландыруға жұмсалады. Салықтың әлеуметтік -
экономикалық мәні, оның құрылымы мен рөлі қоғамның экономикалық және саяси
құрлысымен, сондай-ақ мемлекеттің табиғатымен және қызметімен анықталады.
Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттің
өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Мемлекет құрылымының
өзгеруі, өркендеуі қашан да болса, оның салық жүйесінің қайта
құрылуымен, жаңарумен бірге қалыптасады.
Әрбір мемлекетте өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін
белгілі бір мөлшерде қаржы көздері қажет. Салықтар-мемлекеттің тұрақты
қаржы көзі.
Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында
қуатты экономикалық тетік ретінде пайдаланады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің 2008 жылғы 6
ақпанындағы Қазақстан халқына Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру –
мемлекеттік саясаттың басты мақсаты атты Жолдауында: Салық жүйесін
Қазақстанның жаңа сатыдағы дамуының міндеттерімен сәйкестендіру қажет.
Қолданыстағы Салық Кодексі экономикалық өсуде оң рөл атқарды, дегенмен,
қазіргі кезде оның әлеуеті іс жүзінде таусылды. Кодексте үнемі және жүйесіз
өсіп отыратын 170–тен астам жеңілдіктер мен преференциялар бар[1]. Сондай-
ақ, Үкіметтің жаңа Салық кодексін әзірлеуі қажет. Ол экономиканы
жаңғыртуға, әртараптандыруға және бизнестің “көлеңкеден” шығуына жағдай
жасауға тиіс деп айта кетті.
Салықтардың мәнін толық түсіну үшін, олардың экономикалық маңызын
түсіну қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын
қызметіне тікелей қатысты. Қандай да болмасын мемлекеттің өсіп дамуының
материалдық базасы қаржыларды қалыптасыратын ең басты қайнар көздерге
салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің жататыны белгілі.
Салықтық құрылыс еліміздің салық жүйесінің ұйымдастырылуы құрылысын
және оның құрылымындағы құрамдас бөліктерінің өзара қарым қатынастарын
белгілейді.
Ашып айтқанда, мемлекеттің заңды және жеке тұлғалармен арасындағы
қаржылық қатынастарының, салық салу жолдарымен тәсілдерінің, нысандарының
және салықтар мен алымдардың жиынтығы сондай-ақ салық саласындағы заң
актілерімен салықтық қатынастарды басқаруды жүзеге асыратын
мемлекеттік басқару және салық қызметі органдарының жиынтығы еліміздің
салық жүйесін құрайды. Енді салық жүйесінің құрамындағы құрамдас
элементтері бойынша сипаттасақ, онда оның салықтар мен салық салу
жолдарының, нормативтік актілер, нұсқаулар, әдістемелік құжаттар
жиынтығынан, яғни салық механизмінен және салық салу саласындағы басқару
органдарымен салық қызметі органдарынан құралатынын көреміз.
Қандайда болмасын мемлекеттің атқаратын қызметінің ең маңызды,
басты түрі мемлекеттік кірістерді қалыптастыру екені бізге белгілі.
Мемлекеттік кіріс деп, мемлекет қарамағында әр түрлі түсім көздерінен
келіп түсетін және оның өзіне тән міндетін шешуге, сондай-ақ
функцияларын жүзеге асыруға пайдаланылатын қаржылық ресурстарды айтуға
болады. Сол мемлекеттік кірістердің қатарынан салықтар да өзіне тиісті,
өте маңызды орын алады.
Салықтардың, салықтық құқық мемлекеттерімен қатар пайда болуы,
олардың құқықтық табиғатын, мәнін ашып көрсетеді. Өйткені, сол көздерден
бастап мемлекетте әлеуметтік әділеттілік, демократиялық және құқықтық
принциптері өндіріс құралдары мен жабдықтарына негізделуі де
мемлекеттің салық жүйесімен шартталған болатын.
I. Салық саласында азаматтардың құқықтары және салық ұғымы
1.1. Салық құқықтық қатынастарындағы азаматтық қатынастардың
теориялық негіздері
Қоғамымызда туындайтын әралуан құқықтық қатынастар да өздеріне
тиесілі орнын алады. Қалыптасқан дәстүр бойынша салықтық құқықтық
қатынастарды қарастырмастан бұрын жалпы құқықтық қатынастардың
түсінігі мен мәнін айыра білуіміз қажет. Белгілі ғалым С.С. Алексеевтің
айтуынша құқықтық қатынастар - бұл мемлекеттің мәжбүрлеу күшімен
міндеттердің болуымен сипатталатын, құқықтық нормалар негізде пайда
болатын, тұлғалардың арасындағы жекелеген қоғамдық байланыс.
Осы берілген айқындама негізіндегі құқықтық қатынастарды өзіне тән
кейбір белгілерін бөліп шығаруға болады.
Біздің ойымызша, ең басты белгісі тұлғалардың арасындағы олардың
құқықтары мен міндеттері арқылы байланысы, яғни айрықша қоғамдық
байланыс.
Бұл жерден құқықтық қатынасқа қатысушылардың бір-біріне қатысты
белгіленген жағдайлардың болатынын байқаймыз. Демек екі жақтың да
өздеріне тән заң құқықтары мен міндеттері болғандықтан және осы
құқықтар мен міндеттердің мызғымас, бірыңғайлығының арқасында екі жақ
бір-біріне құқықтық қатынасқа қатысушылар ретінде қарайды, яғни олар
өзара байланысқан.
Құқықтық қатынастардың келесі белгісі осы таптардың арасындағы
байланыс мемлекеттің мәжбүрлеу күшімен қорғалады. Қандай да болмасын
тұлға субъективтік заңы құқықтар мен міндеттерге ие болған кезден
бастап, бірден мемлекетке қатысты ерекше жағдайға тап болады.
Құқықтық қатынастардың келесі бір маңызды белгісі заңды айғақтарға
байланысты құқықтар мен міндеттерді нақтыландырудан тұрады. Осы жөнінде
Р. Халфина былай деп айтқан болатын құқықтық қатынас ұғымының құндылығы
оның құқықтық нысанымен көмкерілген нақты шынайы қоғамдық қатынастарды
көрсетуінде.
Бұл жерде айта кететін бір жәйт заңды айғақтарға қарамастан
құқықтық реттеу бар жерде жалпыға бірдей құқықтар немесе жалпыға бірдей
міндеттер жөнінде сөз қозғалады, сонда да болса заң әрбір құқық
субъектісіне арналады. Құқықтық реттеу әрқашанда нақты құқықтар мен
міндеттердің болуымен көрініс табады.
Ал олардың (құқықтар мен міндеттердің) көлемі мен мазмұны және
белгіленуі мүмкіндігі заңды айғақтарға байланысты болады, яғни бұл
жерден нақты құқықтық қатынастар туралы айтылғанын байқаймыз.
Оның ерекшелігі мынада құқықтық нормадағы тәртіптің жалпы ауқымы
жүзеге асырылатын нақты жағдайларға байланысты тұлғалар бойынша және
өкілеттілік құрамында нақтыландырылады.
Нақты құқықтық қатынастар жөнінде Л.С. Явич мынадай анықтама береді:
құқықтық жүзеге асырудың ұтымды айрықша нысанының оның жалпы қоғамдық
қатынастарға, жалпы тәртіпке, жүріп-тұруға емес, тек нақты тұлғалардың
әрекеттеріне ықпал ете алатын ерекше мүмкіндігімен толық сәйкес
келуінде.
Құқықтық қатынастар өзге қоғамдық қатынастарға қарағанда мынадай
өзгешіліктермен ерекшеленеді:
1. Әрқашанда ықпалды (ерік білдіретін) сипаттама болады;
2. Объективтік және субъекттивтік құқықтарды жүзеге асыру нысаны
болып табылады;
3. Олардың субъектілерінің әрекеттері өте нақты белгіленген
субъективтік құқық пен заңды міндеттер көлемінде жүзеге
асырылады;
4. Олар тиісті заңды айғақтардың болуына байланысты туындайды соларға
байланысты өзгереді немесе тоқтатылады;
5. Бұлар әрқашанда қозғалыста болатын құқықтық құбылыстар, сондықтан
құқықтық қатынас мәселелерін субъективтік заңды құқықтар мен
міндеттерді, олардың адамдардың жүріп- тұруында көрініс табуын
есепке ала отырып қарастыру қажет. Құқықтық қатынас өте күрделі
құрылым болып табылады. Оның белгілі бір ішкі құрылысы болады.
Құқықтық қатынастардың құрамына, егер оны материалдық мәні мен заңды
нысананың бірыңғайлығы тұрғысынан алсақ, мына негізгі элементтер
кіреді:
1. құқықтық қатынастың мәні ;
2. құқық субъектілері;
3. құқықтық қатынас объектілері.
Мәні бойынша заңды және материалдық болып екіге бөлінеді.
Құқықтық қатынастардың заңды мәні субъективтік заңды құқық пен
міндеттері болып табылады. Ал материалдық мәніне өкілеттілік
берілген тұлға жүзеге асыра алатын сондай-ақ заңи міндеттелген тұлға
жүзеге асыруға міндетті нақты жүріп-тұру жатады.
Ресейлік ғалым С.Н. Братусьтің айтуынша, құқықтық қатынастардың мәніне
тек оған қатысушылардың құқықтары мен міндеттері ғана емес, сонымен
бірге сол құқықтар мен міндеттерге сәйкес жүзеге асырылатын нақты жүріс-
тұрыстардың әралуан мазмұны да (экономикалық, өктем - ұйымдастырушылық,
әлеуметтік-мәдени және басқа) жатады. Бұл жерде құқықтық қатынастардың
мәнінің толық ашылып көрсетілгенін байқаймыз.
Құқықтық қатынастардың қозғалысы олардың субъектілерінің әрекеттеріне
байланысты болады. Құқық субъектісі заңды ғылым мен практикалық маңызды
категорияларының бірі болып саналады. Субъектілерсіз құқықтық қатынастар
туындамайды. Құқық субъектілерінің өздеріне тән екі негізгі белгісі бар:
біріншіден, бұл өз заңды құқықтар мен міндеттерге ие бола алатын тұлға,
қоғамдық қатынасқа қатысушы болып табылады.
Бұл жағдайда тұлғаның белгілі бір қасиеттері болуы қажет. Мысалы:
сырттай ерекшеленуі; өз бетімен болуы; өз бетімен өз еркін қалыптастыруға,
білдіруге, жүзеге асыруға қабілетті болуы. Екіншіден, бұл құқықтық
қатынастарға шынайы қатыса алатын тұлға, яғни заңды норманың күшімен
құқық субъектісі болған тұлға. Бұл жерде екі негізгі құрылымдық элементі
бар құқық субъектілігі туралы сөз қозғалып отыр. Бірінші құқық
қабілеттілігі, яғни, құқыққа ие болу міндеттерді орындау қабілеттігі,
екіншісі әрекет қабілеттігі.
Құқықтық қатынас субъектілеріне азаматтар қоғамдық бірлестіктер
мемлекеттік органдар, заңды тұлғалар және мемлекет жатады.
Құқықтық қатынастың соңғы элементі-объектісі субъектілердің
субъектілік заңды құқықтары мен міндеттері бағытталған қоршаған ортаның
құбылыстары яғни субъектілердің мүдделері мен мұқтаждық субъекті мен
тікелей байланыстырылмайды, яғни өзгеше арнайы түсіндірсек объектілері
қатынастарға қатысты қарастырылады деп тұжырымдайды. Объектілер ретінде
мемлекет, құқықтық тәртіп тарапынан танылған құбылыстарды атауға
болады. Көптеген қоғамдық қатынастар бастапқы кезде өзді өздерімен
болғанымен кейінен белгіленген жағдайлардың туындауына байланысты
құқықтық нысанды көрініс табады. Ал басқа да қоғамдық қатынастар тек
құқықтық қатынастар түріне өмір сүре алады, егер осы қатынастар заңи
сипатын жоғалтқан болса, онда олар тоқтатылады. Осындай қатынастарға
қаржылық қатынастар жатады.
Салықтық құқықтық қатынастар өздеріне орай, қаржылық құқықтық
қатынастардың бір түрі болып табылады. Сонда да болса бұл қатынастарды
қаржылық құқықтық қатынастардан айыруға себеп болатын ерекшеліктер бар
екенін білуге тиістіміз.
Салықтық - құқықтық қатынастар деп, мемлекет пен салық төлеушілердің
арасында қаржылық құқықтық нормалар негізінде туындайтын қоғамдық
байланыстарды айтамыз. Бұл жерде басты ерекшеліктер былайша
сипатталады: мемлекетте салық төлеушілерден салық төлеуді талап етуге
қажетті субъективтік құқығы бар: ал салық төлеушілерде оларды төлеу
жөніндегі заңды міндеттері бар. Осы салықтық қатынастар әрқашанда
мүліктік сипатта болады (ақшаның өзін мүлік деп еспетеуге болады),
сондай-ақ салық төлеуші мемлекетке белгіленген саланы төлеуге міндетті
болғандықтан біржақты сипатта да болуы ықтимал. Өйткені мемлекет
тарапынан салық төлеушіге қатысты ешқандай мүліктік міндеттеме
қабылданбайды. Бұл қатынастар мемлекеттік мәжбүрлеу күшімен қорғалады.
Мемлекет салықтан жиналған қаражаттарды мемлекеттік бюджетте көзделген
мақсаттарға жұмсауға міндеттенеді. Барлық қаржылық құқықтық қатынастар
сияқты салықтық құқықтық қатынастар да, тек мемлекет еркіне сай және
тек қаржылық - құқықтық нормалардың негізінде пайда болады. Мемлекет
өзінің мұқтаждықтары мен мүдделерін қанағаттандыруға қажетті ақша
ресурстарын әрдайым, тұрақты түрде қалыптастыруды көздей отырып қаржылық
құқық нормаларының негізінде осы айтылған жағдайларды жүзеге асырудың
қоғамдық байланыс нысанындағы моделін құрады. Осы туындайтын халықтық
құқықтық қатынастар алғашқы кезде тек заңды мәнімен сипатталады да,
кейіннен бірте -бірте заңды нысан субъектілердің жүріс-тұрысында
материалдық көрініс таба бастайды. Құқық бұл жерде реттеуші функцияны
орындайды, яғни ол салықтық құқықтық қатынастарды заңды нысанды
безендіреді. Осы қатынастар кейіннен қатысушылардың айтарлықтай
әрекеттерінің нәтижесінде нақты мазмұнына ие бола отырып, толыққанды
қоғамдық қатынастарға айналады.
Сонымен құқықтық қатынастар өзге қоғамдық қатынастарға қарағанда
мынандай өзгешіліктермен ерекшеленеді:
1. әрқашанда ықпалды (ерік білдіретін) сипатта болады;
2. объективтік және субъективтік құқықтарды жүзеге асыру нысаны болып
табылады;
3. субъектілерінің өзара іс-әрекеттері нақтылы белгіленген субъективтік
құқық пен заңды міндеттер көлемінде жүзеге асырылады;
4. тиісті заңи фактілердің болуына байланысты туындайды және соларға
байланысты өзгереді немесе тоқтатылады;
5. әрқашанда қозғалыста болатын құқықтық құбылыстарға жатады;
6. құқықтық қатынас мәселелері субъективтік заңи құқықтар мен міндеттерді
қатысушылардың жүріп-тұруы ауқымында есепке ала отырып қарастырылады.
Құқықтық қатынас белгілі бір ішкі құрылысы бар өте күрделі құрылым
болып табылады. Құқықтық қатынастың материалдық мәні мен заңи нысанының
бірыңғайлығы тұрғысынан алғандағы құрамы мынадай:
1. құқықтық қатынастың мәні
2. құқық субъектілері;
3. құқықтық қатынас объектілері
Құқықтық қатынастарының заңи мәні субъективтікзаңи құқық пен міндеттер
болып табылады. Ал материалды мәніне уәкілетті тұлға жүзеге асыра алатын,
сондай-ақ заңи міндеттелген тұлға жүзеге асыруға міндетті нақтылы жүріп-
тұру іс-қимылдары жатады.
Құқықтық қатынастардың мәні бойынша материалдық және заңи деп межелеу
оның аясындағы барлық іс-әрекеттерді және субъективтік құқықтар мен
міндеттерді назардан тыс қалдырмауға мүмкіндік береді.
Құқықтық қатынастардың мәніне тек оған қатысушылардың құқықтары мен
міндеттері ғана емес, сонымен бірге сол құқықтар мен міндеттерге сәйкес
жүзеге асырылатын нақтылы жүріп тұрудың әр алуан (экономикалық, өктем –
ұйымдастырушылық, әлеуметтік – мәдени және басқа) мазмұны да жатады.
Құқықтық қатынастардың мәнін шынайы қоғамдық қатынастар мен олардың
заңи нысанының бірыңғайлығы тұрғысынан қарастырған ыңғайлы болады. Құқықтық
қатынастардың мәнін материалдық және заңи деп бөлу себебі философиялық
тұрғыдан әрбір құбылыстыңөзіне тән мән - жайына орай шартты көрініс
табады.
Құқықтық қатынастардың қозғалысы олардың субъектілерінің іс-
әрекеттеріне байланысты болады. Құқық субъектісі заңи ғылым мен практиканың
маңызды категорияларының бірі болып саналады. Субъектілерсіз құқықтық
қатынастар туындамайды.Құқық субъектілері өз ерекшеліктеріне байланысты
субъективтік заңи құқықтар мен міндеттерге нақтылы ие бола алатын тұлға
және қоғамдық қатынасқа қатысушы болып саналады.
Бұл орайда тұлға өз бетімен өз еркін қалыптастыруға, білдіруге және
жүзеге асыруға қабілетті болады. Сондай-ақ құқықтық қатынастарға шынайы
қатыса алатын тұлға, яғни заңи норманың күшімен құқық субъектісі болған
тұлға ретінде көрініс табады. Екі негізгі құрылымдық элементі бар құқық
субъектілігі құқық қабілеттілігін, яғни құқыққаие болу және міндеттерд
орындау қабілеттілігін және әрекет қабілеттілігін, яғни өз бетімен
құқықтары мен міндеттерін жүзеге асыру қабілеттілігін білдіреді.
Құқық субъектісі құқықтық субъектілікке нақты ие бола алатын тұлға,
яғни құқықтық қатынастарға тұрақты қатысуға қабілеті бар тұлға. Ал құқықтық
қатынас субъектісі нақты бір құқықтық қатынастың шынайы қатысушы болып
табылады.
Құқықтық қатынас субъектілеріне азаматтар, қоғамдық бірлестіктер,
мемлекеттік органдар, заңды тұлғалар және мемлекет жатады.
Құқықтық қатынастың соңғы элементі - объектісі субъектілердің
субъективтік заңи құқықтары мен міндеттері бағытталған қоршаған ортаның
құбылыстары, яғни субъектілердің мүдделері мен мұқтаждықтарын
қанағаттандыруға қажетті немесе қанағаттандыра алатын материалдық емес
игіліктер, кейде сол игіліктердің қозғалысын қамтамасыз ететін іс-әрекеттер
болып саналады. Заңи ғылымда объект категориясы субъектімен тікелей
байланыстырылмайды, өйткені объектілер құқықтық қатынастардың бағдар –
бағытына қатысты қарастырылады.
Құқықтық қатынас объектісі осы қатынасқа қатысушы субъектілердің
өзара субъективтік заңи құқықтары мен міндеттерін жүзеге асыру барысында
туындайтын, заңи байланыс бағытталған құбылыс және салықтық міндеттеменің
болуын шарттайтын заңи факті болып табылады. Салықтың заты салық
объектісінің мүліктік көрнісі болып есептелінеді. Сондықтан, кейбір
авторлардың құқықтық қатынас объектісі ( салық объектісі) салық төлеушінің
материалдық игіліктері болып табылады деген тұжырымдары
негізделмеген(А.Худяков).
Салықтық құқықтық қатынастар өз экономикалық - құқықтық табиғатына
орай, қаржылық құқықтық қатынастардың ерекше түріне жатады.
Салықтық құқықтық қатынастар деп айрықша қаржылық құқықтық нормалар
негізінде мемлекет пен салық төлеушілердің арасында туындайтын қоғамдық
байланыстарды айтамыз. Бұл ретте басты ерекшеліктер былайша сипатталады:
мемлекеттің салық төлеушілерден салық төлеуді талап етуге қажетті құқығы
бар; ал салық төлеушілерде салықты төлеу жөніндегі заңи міндеттері бар.
Салықтық қатынастар әрқашанда мүліктік сипатта, сондай-ақ салық
төлеуші мемлекетке белгіленген соманы төлеуге міндетті болғандықтан
біржақты өктем сипатта бролады.
Салықтық қатынастар салық салу жүйесінің экономикалық және құқықтық
мән-жайларына байланысты материалдық және ұйымдастыру салықтық қатынастары
болып бөлінеді.
Сондықтан ешқандай салықтық қатынастар құқық нормаларынан тыс бола
алмайды. Салықтық құқықтық қатынастардың туындауы заңдарға яғни жоғары
заң күші бар актілерге байланысты. Өте маңызды басты әрі күрделі қоғамдық
қатынастар болғандықтан, оларды заң шығару арқылы белгілеп, бекіту және
реттеу қажеттілігі бірінші кезекте тұратыны ешкімге құпия емес шығар.
Салық жүйесі мен әрбір нақты төмен түрінің ұлттық табысты бөлу, қайта
бөлу процесіне, заңды және жеке тұлғалардың табыс мөлшерін айтарлықтай
ықпал етулеріне байланысты экономикалық және әлеуметтік саяси маңызы,
екіншіден осы саладағы мемлекеттің бірыңғай қаржы саясатын құқықтық
қамтамасыз ету қажеттілігі және жергілікті жерлерде салықтар мен салық
емес төлемдерді енгізу мүмкіндігін болдырмау.
Салықтық құқықтық қатынастар әрқашанда жекелей жіктеу сипатында
болды. Оның себебі салықтық құқықтық қатынастың әрбір қатысушы нақты
жекелей белгіленген. Қандайда болмасын, салықтық құқықтық қатынастардың
міндетті қатысушысы әрқашанда мемлекет болса, сол қатынастардың екінші
жағында құқық нормасында көрсетілген нақты жекелей айқындалған
жиынтық белгілері бар салық төлеуші тұрады.
Мемлекет тарапынан салықтар жөніндегі заң қабылданған кезде оны салық
төлеуші өзінің мызғымас міндеті ретінде ерікті түрде толығымен және
уақытылы орындайды.
Бірақ салық төлеуші өз міндетін орындаудан бас тартқан жағдайда немесе
мемлекет алдында өз талаптарын қойса, онда мемлекеттің салық төлеушінің
міндетін орындау жөніндегі құқығы бірінші орынға шығады.
Осы жағдайда мемлекет өзінің өктем өкілеттілігін салық төлеушіні
мемлекеттік мәжбүрлеу тәсілдерін тікелей қолдану арқылы жүзеге
асырады. Сонымен қатар салық төлеушінің өз міндетін орындамауы оның
құқықтарын қорғау жөніндегі қатынастардың туындауына себеп болады.
Басқаша айтсақ, салық төлеуші жасаған құқық бұзушылыққа мемлекет
тарапынан жазылу шаралары қолданылу барысында салық төлеушінің
құқықтарын қорғау жөніндегі қатынастар туындайды.
Салық төлеушінің құқықтары
1. Салық төлеуші:
● қолданылып жүрген салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдер туралы, салық заңдарындағы өзгерістер туралы салық қызметі
органдарынан ақпарат алуға;
● салық қатынастары мәселелері бойынша өз мүдделерін жеке өзі не өз
өкілі арқылы немесе салық консультантының қатысуымен білдіруге;
● салық бақылауы нәтижелерін алуға;
● салық бақылауы нәтижелері бойынша салық және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдерді есептеу мен төлеу жөнінде салық қызметі
органдарына түсіндірме табыс етуге;
● жеке шотынан салық міндеттемелерінің орындалуы бойынша бюджетпен
есеп айырысудың жай-күйі туралы көшірме алуға;
● осы Кодекс пен Қазақстан Республикасының басқа да заң актілерінде
белгіленген тәртіппен салықтық тексеру актілері бойынша хабарламаға
және салық қызметі органдары лауазымды адамдарының әрекетіне
(әрекетсіздігіне) шағым жасауға;
● салық құпиясының сақталуын талап етуге;
● салық салуға қатысы жоқ ақпарат пен құжаттар табыс етуге құқылы.
2. Салық төлеушінің Қазақстан Республикасының салық заңдарында
көзделген өзге де құқықтары бар.
Салық төлеушінің міндеттері.
1. Салық төлеуші:
● осы кодекске сәйкес салық міндеттемелерін дер кезінде және толық
көлемінде орындауға;
● салық қызметі органдарының анықталған салық заңдарын бұзушылықтарды
жою туралы заңды талаптарын орындауға, сондай-ақ қызметтік
міндеттерін атқаруы кезіндегі заңды қызметіне кедергі жасамауға;
● нұсқама негізінде салық қызметі органдары лауазымды адамдарының
салық салу объектісі және салық салумен байланысты объект болып
табылатын мүлікті тексеруіне жол беруге;
● салық есептілігі мен құжаттарды осы Кодексте көзделген тәртіппен,
сондай-ақ Қазақстан Республикасының трансферттік бағаларды қолдану
кезінде мемлекеттік бақылау мәселелерін реттейтін заңдарында
көзделген ақпарат пен құжаттарды табыс етуге;
● осы Кодексте сәйкес қолма-қол ақшамен, төлемдік банк
карточкаларымен, чектермен сауда операцияларын жасаған немесе
қызметтер көрсеткен кезде тұтынушылармен ақшалай есеп айырысуды
фискальдық жады бар бақылау – касса машиналарын міндетті түрде
пайдалана және тұтынушының қолына бақылау чегін бере отырып
жүргізуге;
● заңды тұлғаның қайта ұйымдастырылуына және (немесе) таратылуына
байланысты құжаттық тексеруді жүргізу туралы салық органына өтініш
беруге міндетті.
2.Салық төлеуші осы Кодексте көзделген өзге де міндеттерді орындайды.
Уәкілетті мемлекеттік орган салық төлеушілерді мемлекеттік
тіркеуді салық төлеушінің тіркеу нөмірін беріп және салық төлеуші
салық органына мемлекеттік тіркеу туралы өтініш бергеннен кейінгі екі
жұмыс күні ішінде оған салық төлеушінің куәлігін бере отырып жүзеге
асырады
Енді салықтық құқықтық қатынастардың құрамын қарастырамыз. Оның өзіне
тән элементі барын байқауға болады: материалдық және заңды мәні
субъектілері және құқықтық қатынас объектілері.
Заңды мағынада салықтық құқықтық қатынастың мәні мен міндеттері арқылы
байланыстары болып табылады.
Субъектілік құқық дегеніміз - уәкілетті тұлғаға оның өзіне
жүктелген міндеттері мен мүдделерін қанағаттандыру мақсатында берілген
және басқа тұлғалардың заңды міндеттерімен қамтамасыз етілген билік
шаралары.
Ал заңды міндет деп - мемлекет тарапынан міндетті тұлғаға уәкілетті
тұлғаның мүдделерін қанағаттандыру мақсатында және оның өмірі түрде
белгіленген қажетті тәртіп шараларын айтамыз.
Салықтық құқықтық қатынастардағы субъективтік құқығы салық
төлеушілерден, яғни міндетті тұлғалардан заңда белгіленген салықты
төлеулерін талап ету құқығы арқылы жүзеге асырылады. Талап ету құқығына
салық төлеушінің заңды міндеті сай болу қажет.
Салықтық құқықтық қатынастарда мемлекет өзінің талап ету құқығын
жүзеге асыруына байланысты басқа әрекеттерді атқармай тек міндетті
субъектілердің талаптарды орындау жөніндегі әрекеттерін күтеді. Егер
салық төлеуші өз міндетін орындаудан бас тартқан жағдайда мемлекеттің
міндетті тұлғаға қарсы мемлекеттік мәжбүрлеу аппаратын іске қосу
жөніндегі құқығы жүзеге асырылды. Өйткені, салықтық құқықтық қатынас
мемлекеттің мәжбүрлеу күшімен, мемлекет салықтық, құқықтық қатынастардың
субъектісі рөлінде және оларды қамтамасыз ету кепілі рөлінде көрініс
табады. Осы мемлекеттің қосарлы жағдайы оның өз субъективтік құқығын
екі тәсілімен жүзеге асыру мүмкіндігін туындатады:
1. талап ету құқығын жүзеге асыру жолымен, яғни, мемлекеттік
өкілетті органның мемлекеттің қаржылық мүддесін көздей отырып
мемлекеттік мәжбүр ету органына-сотқа жүгіну.
2. Осы мемлекеттің өкілетті органдардың өз мемлекеттік -өктем
өкілеттіліктерін пайдалану жолымен. Салықтық құқықтық қатынастардың
екінші маңызды жағы заңды міндеттер белгілі бір тұлға, салық
төлеушіге белгіленген мемлекет тарапынан қойылған талапты
орындауды міндеттейтін қажетті жүріп-тұру шаралары ретінде
көрініс табады.
Салықтық құқықтық қатынастардағы салық төлеушілердің тиісті жүріс -
тұрыстары заңмен белгіленген салықтарды мемлекеттік бюджетке енгізу
жөніндегі қарқынды іс-қимылдары болып саналады. Салық төлеуші салықты
қалай болса солай төлей салмай, оны белгіленген мерзімінде, белгіленген
мөлшерде және белгілі бір тәсілмен орындауы қажет. Қандай да болмасын,
салық туралы заңда қажетті жүріп тұру шараларының шеңбері қатаң
айқындалады. Ешкімнің салық төлеушілерден салықтарды заңда белгіленген
мөлшерден көп төлеуге төлеу тәсілдерін өзгертуге талап қоюға құқығы жоқ.
Салық төлеуші өзінің салық төлеу жөніндегі заңды міндетін орындай
отырып, мемлекет алдындағы әлеуметтік қарызын өтеуге ат салысады және
өз міндетін орындау нәтижесінде мемлекеттің мүддесі мен мұқтаждықтары
қанағаттандырады. Салықтық құқықтық қатынастар құрамының келесі
элементі субъектілері, яғни қатысушылары болып табылады. Бір жағынан
міндетті субъект ретінде әрқашанда мемлекет тұрса, екінші жағында
салық төлеуші тұрады.
Қазақстан Республикасының заңдары бойынша салық төлеушілер салық
салатын объектілері бар және заң бойынша салық төлеушілер салық (салатын
объектілері) төлеуге міндетті заңды және жеке тұлғалар Қазақстан
Республикасының тұлғалары шетелдік тұлғалар және азаматтығы жоқ тұлғалар
болып табылады. Әрекет қабілеттілігі бар азаматта, сонымен бірге заң
бойынша әлі әрекет қабілеттілігі белгіленбеген тұлға да салық төлеуші
бола алады.
Мемлекеттің салықтар мен міндетті төлемдерді белгілеу және
төлеушілерден бюджетке алу кезінде туындайды, қоғамдық қатынастар
мемлекеттік салық қызметі органдары мен заңды және жеке тұлғалардың
арасындағы әр деңгейдегі бюджеттерге міндетті төлемдерді төлеу
кезіндегі қатынастар болып табылады. Сондықтан, осы қатынастар құқықтық
түрде болуы үшін мемлекет еркіне сай болуы керек және мемлекет
тарапынан бекітуді қажет етеді. Ал бекіту қатынастарға қатысушылардың
құқылары мен міндеттерін көздейтін құқықтық нормалармен бекіту кезінде
ғана қоғамдық қатынастардың қоғам мұқтаждықтары мен талаптарына
қаншалықты қажеттілігін, сондай-ақ мемлекеттің құқықпен реттеу
мақсаттарына қаншалықты сәйкес келетінін анықтап білуге болады.
Мемлекет алға қойған мақсаттар мен міндеттерді ақшалай қамтамасыз
етуге қажетті қаражаттарды бюджетке жұмылдыру процесінде туындайтын
қоғамдық қатынастар, яғни салықтық қатынастар құқықпен реттеуді талап
етеді. Сонымен салықтық-құқықтық қатынастарды айтамыз. Осы реттеуге
байланысты оған қатысушы екі жақтың өзара өздеріне тән субъективтік
құқықтары мен міндеттері айқындалды. Құқықтық нормалар туралы сөз
қозғаннан кейін бұл жерде аздап болса да, салықтық - құқықтық нормаларға
тоқталып өтелік. Негізінде латын тілінен алғанда норма үлгі қағида
немесе дәл қойылған талап деген мағына береді.
Салықтық-құқықтық нормалар басқа да құқық нормалары сияқты қоғамдық
қатынасқа қатысушылардың заңды құқықтары мен міндеттері арқылы
көрсетіледі, сондай-ақ мемлекет тарапынан белгіленген және қорғалатын
тәртіп қағидаларынан тұрады. Осы тәртіп қағидалары мәжбүр ету, өктем
шараларымен қамтамасыз етілгендіктен салықтық құқықтық нормалар
мемлекеттік – өктем түрде болады. Салықтық – құқықтық нормалардың
ерекшелігі – бұл нормалар тек бюджетке салықтар мен басқа да міндетті
төлемдерді белгілеу және алу процесінде туындайтын қоғамдық қатынастарды
ғана ретке келтіреді.
Салықтық – құқықтық нормалар деп, мемлекеттің алға қойған мақсаттары
мен міндеттерін жүзеге асыруға қажетті ақша қаражаттарын бюджетке
жүмылдыру, яғни салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді бюджетке
белгілеу және алу жайында тәртіп қағидаларын белгілейтін құқықтық
нормаларды айтамыз.
Бұл нормалар тек әмірлі түрде болады, яғни салықтық қатынасқа
қатысушылардың құқылары мен міндеттерінің көлемі дәл анықталғандықтан және
талаптар кезімді түрде қойылғандықтан, әркімнің осы белгіленген құқылары
мен міндеттерін өз беттерімен өзгертуге қатаң тиым салынған. Арнайы
әдебеттерде, қоғамдық қатынастарға қатысушыларға мемлекет тарапынан
жасалатын ықпалға байланысты құқықтық нормалар мынадай түрлерге
бөлінеді: реттеуші және құқық қорғаушы нормалар: міндеттейтін, тиым
салатын және өкілеттілік беретін нормалар, императивтік және
диспозитивті (келісімді-шартты) нормалар.
Салықтық құқықтық нормалар дәстүрлі қалыптасқан көзқарастар бойынша
үшке бөлінеді: міндеттейтін, тиым салынатын, өкілеттілік беретін.
Міндеттейтін, яғни міндет артатын салықтық - құқықтық нормалар
қатынасқа қатысушыларға белгілі бір әрекеттерді жасауларына бұйрық
береді.
Мысалы, олар салық қызметі органдарына салық төлеушілерге
төлемдердің есептелген сомасы мен төлеу мерзімі жөнінде хабарлама
беруге міндет артады.
Тиым салатын салықтық құқықтық нормалар салық салу, салық қызметі
саласындағы субъектерді белгілі бір әдеттерді жасаудан өздерін аулақ
ұстауға міндеттейді. Кейбір жағдайларда тиым салынатын нормалар рұқсат
етілген әрекеттердің шегін анықтайды. Сондықтан тиым салатын нормалардың
саны онша көп болмайды.
Өкілеттілік беретін салықтық - құқықтық қатынасқа қатысушылардың
өкілеттіліктерінің аясынан шықпай, белгілі бір әрекеттерді жасауларына
рұқсат беретін нормалар.
Салықтық құқықтық нормалар барлық құқықтық нормаларға тән құрылымы
бойынша үш элементтен тұрады:
1. Гипотеза.
2. Диспозиция
3. Санкция.
Гипотеза дегеніміз, белгілі бір жағдайдың туындауына байланысты
норманың жүзеге асыруына сипаттайтын құқықтық норманың бөлігі. Бұл жерде
салықтық құқықтық нормалардың әрекет ету жағдайларын қойылған талаптар
немесе белгілі бір әрекеттерді жасауға берілген құқық арқылы жүзеге
асырылады. Көбінесе салықтық - құқықтық нормалардың гипотезасы бірнеше
нақты белгіленген шарттардан тұрады және күрделі формада кездеседі.
Диспозиция деп, нақты жүріп – тұру шартын, яғни нормамен ретке
келтірілген қатынастарға қатысушылардың құқықтары мен міндеттерін
белгілейтін құқықтық норманың бөлігін айтамыз. Ол құқықтық норманың
негізгі элементі болып табылады.
Диспозиция – салықтар мен басқа да мідетті төлемдерді бюджетке
белгілеу алу жөнінде бір әрекеттерді жасауға ғана талап қояды, яғни
тәртіп қағидасының мағынасын дәл көрсетеді.
Санкция дегеніміз салықтық құқықтық нормалардың талаптарын
бұзушыларға туындайтын қолайсыз жағдайларды, яғни оларға қолданылатын
жауапкершілік шараларын көрсетеді құқықтық нормалардың бөлігі. Бұл
санкциялар ақшаға байланысты болады. Мысалы: уақтылы төленбеген салық
төлемдері үшін өсім уақытында тапсырылмаған декларация үшін айыппұл
салынатын объектілерді тапсырылмаған декларация үшін айыппұл алынады.
Осы салықтық құқықтық қатынастар өздеріне тән мына келеісдей
белгілермен ерекшелінеді.
1) Бұл қатынастар мемлекет қажетті ақша қаражаттарын салықтар түрінде
жұмылдыру барысында туындаған қатынастарды салықтық құқық
нормаларымен реттеудің нәтижесі болып саналады;
2) Бұл қатынастар әрқашанда бөлу сипатында болады және ұлттық табыс
қайта болу кезінде;
3) Бұл қатынастар мемлекет салықтарды біржақты - өктем түрде
белгілеуі арқасында туындайды, сондықтан олар оның бір жақты ерік
білдіруінің көрінісі болып табылады;
4) Қатынастар мемлекет - өктем түрде болғандықтан өктем билік және
бағыныштылық қатынастар түрінде туындайды;
5) Осы қатынастардың міндетті әрі тұрақты субъектісі өзінің өкілетті
органдары арқылы қызмет атқаратын мемлекет болып табылады.
1.2. Салықтық ұғымы және белгілері
Нарықтық экономика жағдайында мемлекеттің іс-әрекетін, қызметін және
оның аппаратын қаржыландырудың көзі салық болып табылады. Салықтық
тұтқаны пайдалана отырып, мемлекет үрдістерге елдегі болып жатқан
экономикалық қоғамға тиімді бағытта дамытуға белсенді әсер ете алады.
Салықтық қаржы мемлекетке әлеуметтік саясатты жүргізуге мүмкіндік
береді. Мысалы, өмір сүруі дәрежесі төмен топтарға материалдық көмек
беру. Бірақ қаражат материалды өндіріс сферасының өнімі болғандықтан
оған мемлекеттік қызметтің, басқарудың бір түрі болғандықтан, қатысы
жоқ, яғни нақты мемлекет қызметкерінің еңбегі бүкіл мемлекеттік
аппараттың жұмысымен бірдей қаралады, ал мемлекет ақшаны бағаланатын өнім
шығарылмайды. Міне, сондықтан мемлекет қаражатты табудың басқа амалдарын
қарастырды. Мемлекеттің қаржылық әрекетінің элементінің мәнін
мемлекеттің қаражат табуы құрайды, оны мемлекеттің қызмет етуі үшін
қажетті қаржының мобилизациясы мен мемлекеттің қаржылық фондының құрылуы
деп атаймыз. Мемлекеттің қаржы табуының әр түрлі әдістері бар. Ол меншік
иесінің ерікті түрде мемлекетке қаржы беруі, бұған сал түрінде
мемлекеттік қарызды (сыртқы, ішкі) айтуға болады. Ақша табудың келесі бір
түрі мәжбүрлемелі алу - салық.
Салықтар әскери өнім мен бажбен бірге мемлекеттің ақша табуының ең
ежелгі түрі болып табылады. Ревалюцияға дейінгі кезеңдерде өмір сүрген
танымал финанист П.П. Гензель бұл туралы былай дейді Ерте кездердің
өзінде-ақ салық салудың техникалық әдістері, әртүрлі тізімдемелер мен
төлеттірулердің жетілген әдістері белгілі болды.
Мемлекеттің түрі, экономикалық түрі тәрізді тек қана салық салудың
механизіміне ғана әсер етеді. Ол қазыналық – салықтық функцияның тым
ашықтығы мен айқындығын жасыруға мүмкіндік береді.
Салықтық мәнін түсіну үшін салытық белгілерін білу керек. Салық күрделі
көпжақты құбылысты, материалдық, экономикалық, құқықтық дәрежені
білдіреді.
Салықтық материалдық көрінісі болып белгілі бір ақша мөлшерін (ақша
салығында) немесе белгілі заттар мөлшерін мемлекетке беруінде
айқындалады. Салықтық құқықтық белгісіне: салықтық мемлекетпен белгіленуі,
салықтық мәжбүрлеу сипаты, міндетті төлем болуы, заңмен бекітілуі, ақша
алынуының заңдылығы, шара қолдану, бақылау.
Салық мемлекет тарапынан біржақты шығарылған заңдардың негізінде, сол
заңдарда айқындалған нақтылы мөлшерде және қатаң белгіленген мерзімдерді,
Республикалықнемесе жергілікті бюджет кірісін қалыптастыру мақсатында
салықтық міндеттемелерін орындауға тиісті заңды және жеке тұлғалардан
жүйеленген әрі тұрақты түрде уәкілетті мемлекеттік органдар алатын
баламасыз, қайтарымсыз, ақшалай міндетті төлем болып табылады.
Салық салу процесінде нақтылы салық төлеуші орындауға тиіс салықтық
міндеттемелер салықтық заң актілерінде белгіленген әрбір салықтың құрамдас
бөліктерінің жиынтығы – салық элементтері арқылы айқындалады.
Салық төлеушінің салық төлеу жөніндегі мемлекет алдындағы міндетін оның
салықтық міндеттемелерінде нақтыландыратын, республикалық немесе жергілікті
бюджетке төленетін салықтық төлем сомасына байланысты салықтық
міндеттемені және оның орындалуын айқындайтын, сондай-ақ мемлекеттің салық
жүйесіндегі әрбір салықтың әлеуметтік - экономикалық және заңи мән-
жайының тектік белгілерін, қолданылу тәртібін ашып көрсететін Қазақстан
Республикасың Салық кодексінде белгіленген әрбір салықтың құрамдас
бөліктерінің кешені - салық элементтері болып есептелінеді.
Салық элементтері салықтық міндеттемелердің элементтерінде толық әрі
сапалы көрініс тапқан жағдайда салық жүйесінің фискальдық және реттеуші
қабілеті күшейе түседі. Салық элементтеріне : салық субъектісі; салық
объектісі; салық базасы; салық базасын есепке алу тәртібі; салық ставкасы;
салық салу бірлігі; салық заты; салықтық кезең; салықты есептеу тәртібі;
салықты төлеу мерзімі; салықтық төлеу тәсілі мен тәртібі; есеп беру
кезеңі; салық жеңілдіктері мен преференциялары, салықтық құқық бұзушылық
үшін жауапкершілік жатады.
Салықтар - өте көп қырлы, мемлекеттің даму кезеңдері өзгерген
сайын нақтыландырылатын, ұдайы жүзеге асырылатын міндетті ақшалай төлем
болып табылады.
Салықтық белгілері.
Салық - әрқашан да мемлекет тарапынан белгіленеді және алынады.
Қазақстан Республикасында салық төлеу міндеті азаматтардың
конституциялық міндеті болып саналады. Салық салу мүмкіндігі
тәуелсіздіктің маңызды көрсеткіші
Салық мемлекеттің біржақты түрде белгілейтін төлемі. Бұл жерде
мемлекет салық төлеушілердің келісімін қажет етпейді. Ал заңдарды
референдум жолымен қабылдайтын елдерде де ескертпе бар, яғни салықтық заң
бойынша референдум өткізілмейді. Қазақстан Республикасы Конституциясының
2 бөлімі, 35 бап бойынша Заңды түрде белгіленген салықтарды, алымдарды
және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің борышы әрі міндеті болып
табылды
Салық тек құқылық нышанда кездесетін төлем. Салықтар нормативтік
сипаттағы заң актілерімен белгіленеді.
Салық - заң жүзінде белгіленген ақшаларды алу. Мемлекет салықтарды
ашықтан - ашық, заңда негізделген күйінде алады. Яғни, жеке меншіктегі
ақшалар мемлекет меншігіне ауысады.
Салық - міндетті төлем. Салық төлеушінің салық төлеу жөніндегі
міндеті салық қызметі органдарының төленген салықты қабылдау жөніндегі
міндетімен ұштасады.
Салық мәжбүрлеу сипатымен айқындалады. Салық төлеушінің ақшаларын
еріксіз алу механизімі.
Салық - тұрақты ақша міндеттемелерін туғызатын төлем. Салық-бұл қаржы
құқықтық аспап, ол мемлекеттің қаржылық қызметінде қолданылады, бұл
қызметтің бір әдісі болып табылады. Салық қаржы міндеттемесін туғызады, ал
міндеттеменің екі субъектісі болады: кредитор - мемлекет, борышқор - салық
төлеуші.
Салық төлеу -салық төлеушінің заңдық міндеті. Мемлекет салықты
белгілегенде адамды салық төлеуге міндеттейді. Бұл міндет заңдық сипатта
болады, яғни салық төлемегені үшін ол адам заң бұзушы болып табылады. Е.
Порохов жазғандай, салық - бұл төлем, салық төлеушінің мемлекет
шығындарында қатысудың конституциялық міндеті.
Салық - тек мемлекеттік кіріске түсетін төлем.
Салық - баламасыз төлем, салық көрсетілген қызмет немесе сатып алған
тауарларға төлейтін төлем.
Салық - ақшалай түрдегі төлем.
Ұйымдық – құқықтық жағынан салықтар - бұл мемлекет бір жақты тәртіппен
заң жүзінде белгіленген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке
төленетін қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер.
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен
міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір
бөлігі болып табылатындығында.
Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып табылады.
Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп,
дамуының негізі болып табылады. Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойына
салық нысандары мен әдістері өзгерді, игерілді, мемлекеттің қажеттіліктері
мен сұрау салуларына бейімделеді. Салықтар тауар – ақша қатынастарының
ахуалына әсер ете отырып, олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді.
Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта
құрылуымен, жаңаруымен қабаттаса жүреді.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық – экономикалық құрылысы мен
саяси іс – бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі –
ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекетттің кірістері
және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады.
Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал
салықтардыңәлеуметтік – экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі
қоғамның экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және
функцияларымен айқындалады. Белгілі философ Фрэнсис Бэкон салықтарды төлеу
әрбір азаматтың қасиетті борышы деген еді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 35 – бабында: заңды түрде
белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу
әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады, деп жазылған.
Салық салудың қазіргі қағидаттары мыналарға саяды:
1. Салық салудағы әділдік қағидаты екі аспектіде қарастырылады: а)
деңгейлес теңдікке жету – салық төлеушілердің табыстарына тең
жағдайда біркелкі салық салынады; ә) сатылас теңдікті сақтау – жеке
тұлғалардың табыстарына салық салу табыстардың бір бөлігін қайта бөлу
үшін прогрессивті шәкіл бойынша сараланған мөлшерлемелерді қолдана
отырып жүргізілуі тиіс.
2. Қарапайымдылық қағидаты. Салық механизмі салық төлеушіге түсінікті
болуы тиіс, ол рабайсыз әрі күрделі болмауы керек.
3. Салықтардың анықтығы - алдын ала белгіленген шарттар мен талаптардың
мызғымас теңдігі елдің барлық аумағында және барлық шаруашылық
жүргізуші субъектілер үшін түсіндіру мен қолданудың біркелкілігі.
4. Жеңілдіктердің ең аз саны. Жеңілдіктер құндық үйлесімдерді бұрмалайды
және салық салу субъектілерін тең емес жағдайларға әдейі қояды.
5. Салық салудың экономикалық бейтараптығы. Салықтар экономиканың жұмыс
істеуін жақсартуға және инвестициялардың өсуіне кедергі жасамауы тиіс.
6. Экономикалық қатынастар бойынша осы елдің басқа әріптес елдермен
салықтардың негізгі түрлері бойынша салық мөлшерлемелерінің
салыстырмалығы.
Патент – арнаулы салық режімін қолдану құқығын куәландырылатын және
салық сомасының бюджетке төленгендігін растайтын құжат. Салық кәсіпкерлік
қызметтің сан алуан түрлеріне берілетін патент негізінде төленеді.
Салықтық есептің екі әдісі қолданылады: кассалық және есептеу әдісі.
Кассалық әдіске сәйкес табыстар мен шегерімдер жүмысты орындау, қызмет
көрсету, мүлікті жөнелту мен кірістеу және ол бойынша жасалынған ақы төлеу
мезетінен бастап есепке алынады.
Есептеу әдісі бойынша табыстар мен шегерімдер ақы төлеудің уақытына
қарамастан жұмысты орындау, қызмет көрсету, тауарларды өткізу және кіріске
алу мақсатымен тиеп жіберу мезетінен бастап есепке алынады. Бұл әдіс салық
службалары үшін қолайлырақ және оны Қазақстанның барлық төлеушілері
қолдануға қабылданған. Төлеушілер үшін кемшілігі – салық төлемдері
жеткізілім тіпті уақытында төленбеген жағдайда да аударылуы тиіс, бұл
айналым қаражаттарын оқшауландыруға ұрындырады.
Қазақстан Республикасының салық жүйесі салықтардың, алымдардың және
баждардың түрлеріін, салық қатынастарын реттейтін құқықтық нормаларды және
салық службасының органдарын кіріктіреді .
Қазақстан Республикасындағы салықтардың, салық сипатындағы алымдардың
тізбесі мыналарды кіріктіреді:
1. Салықтар:
1. Корпорациялық табыс салығы.
2. Жеке табыс салығы.
3. Қосылған құнға салынатын салық.
4. Акциздер.
5. Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері.
6. Экспортқа шығарылатын шикі мұнайға салынатын рента салығы.
7. Әлеуметтік салық.
8. Жер салығы.
9. Көлік құралдарына салынатын салық.
10. Мүлікке салынатын салық.
11. Қазақстан Республикасының жасалған келісімшарттары бойынша өнімді
бөлу жөніндегі үлесі.
1. Алымдар.
1. Заңи тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым.
2. Жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым.
3. Жылжымайтын мүлікке құқықтырды және олармен жасалған мәмілелерді
мемлекеттік тіркегені үшін алым.
4. Радиоэлектрондық құралдарды және жиілігі жоғары құрылғыларды
мемлекеттік тіркегені үшін алым.
5. Механикалық көлік құралдары мен тіркемелерді мемлекеттік тіркегені
үшін алым.
6. Теңіз, өзен кемелері мен шағын көлемді кемелерді мемлекеттік тіркегені
үшін алым.
7. Азаматтық әуе кемелерін мемлекеттік тіркегені үшін алым.
8. Дәрілік заттарды мемлекеттік тіркегені үшін алым.
9. Автокөлік құралдарының Қазақстан Республикасының аумағы арқылы жүру
алымы.
10. Аукциондардан алынатын алым.
11. Консулдық алым.
12. Жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым.
13. Телевизиялық және радиохабар ұйымдарына радиожиілік спектрін
пайдалануға рұқсат бергені үшін алым.
1. Төлемақылар.
1. Жер учаскелерін пайдаланғаны үшін төлемақы.
2. Жер бетіндегі көздердің су ресурстарын пайдаланғаны үшін төлемақы.
3. Қоршаған ортаны ластағаны үшін төлемақы.
4. Жануарлар дүниесін пайдаланғаны үшін төлемақы.
5. Орманды пайдаланғаны үшін төлемақы.
6. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшін төлемақы.
7. Радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін төлемақы.
8. Кеме жүретін су жолдарын пайдаланғаны үшін төлемақы.
9. Сыртқы жарнама орналастыру үшін төлемақы.
4. Мемлекеттік баж.
5. Кеден төлемдері.
1. Кеден бажы.
2. Кеден алымдары.
3. Алдын ала шешім қабылдағаны үшін төлемақы.
4. Алымдар.
Салық службасы органдары салық және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдердің толық түсуін, міндетті зейнетақы жарналарының толық
және дер кезінде аударылуын қамтамасыз ету жөніндегі, сондай – ақ салық
төлеушілердің салықтық міндеттемелерін орындауына салықтық бақылауды
жүзеге асырады.
Салықты төлеу ақшаны құқыққа сай алу деген мағынада айтылады. Мемлекет
меншік иелерінің (заңды, жеке тұлғалардың) ақшаларын өз меншігіне алып
қояды, бірақ бұл салықтардың жазалау шарасы емес. Салықты төлеу міндетті
құқыққа қарсы әрекетке байланысты емес.
Салықты төлеу мемлекеттік жауапкершілік шараларымен қамтамасыз
етілген. Салық төлеушілер салық мідеттемелерін ойдағыдай орындамаған
жағдайда мемлекет тарапынан заңда белгіленген жауапкершілік шарасын –
қаржылық - құқықтық, әкімшілік -құқықтық, қылмыстық – құқықтық қолданылады.
Салық төлеу мәжбүрлі сипатта болғанымен субъектіні жазалау түріне
жатпайды.
Салықты төлеуге байланысты мемлекеттік бақылаудың болуы. Уәкілетті
орган - салық комитеті тарапынан салықтардың тиісті бюджеттерге уақтылы
және толығымен түсінуге жүргізілетін салықтық бақылау әрқашан да
мемлекеттік бақылау сипатында болады. Сондықтан мемлекеттік уәкілетті
органдарға жеткілікті мөлшерде, өте қуатты - күшті тексеру өкілеттілігі
берілген. Салықтық бақылау мемлекет мүддесін көздей отырып жүзеге
асырылады.
ІІ тарау. Салық қатынастарында азаматтардың құқықтарын қорғаудың мәні
мен маңызы
2.1. Салықтардың азаматтық қоғамдағы мәні мен маңызы
Салықтар - шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың
мемлекет пен екі арадағы мемлекет бюджет арқылы жүзеге асырылатын, қаржы
қатынастарын сипаттайтын экономикалық мәні мынада: салықтар шаруашылық
жүргізуші субъектілер мен халық табысының қалыптасуындағы қаржылық
қатынастардың бір бөлігін білдіреді. Сондай-ақ шаруашылық жүргізуші
субъектілер мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1
Кіріспе
4
І тарау. Салық саласында азаматтардың құқықтары және салық
ұғымы
1.1. Салық құқықтық қатынастарындағы азаматтық қатынастардың теориялық
негіздері
7
1.2. Салықтың ұғымы және белгілері
23
ІІ тарау. Салық қатынастарында азаматтардың құқықтарын қорғаудың мәні
мен маңызы
2.1. Салықтың азаматтық қоғамдағы мәні мен маңызы
32
2.2. Қорғау құқығы субъективтік азаматтық құқықтың құқық-
өкілеттігінің бірі ретінде
38
2.3. Салық қатынастарындағы жеке тұлға ұғымы
42
ІІІ тарау. Салық қатынастарында азаматтардың құқықтарын қорғаудың
өзекті мәселелері
3.1. Азаматтардың құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігі
46
3.2. Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың
конституциялық негіздері
64
Қорытынды
67
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
69
1 Кіріспе
Салық-жеке адамдардың, кәсіпорындардың не мекемлердің жергілікті
немесе мемлекеттік бюджетке төлейтін міндетті төлемі. Қоғамның
таптарға бөлінуіне және мемлекеттің пайда болуына байланысты туған.
Мемлекеттің шығындарын қаржыландыруға жұмсалады. Салықтың әлеуметтік -
экономикалық мәні, оның құрылымы мен рөлі қоғамның экономикалық және саяси
құрлысымен, сондай-ақ мемлекеттің табиғатымен және қызметімен анықталады.
Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттің
өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Мемлекет құрылымының
өзгеруі, өркендеуі қашан да болса, оның салық жүйесінің қайта
құрылуымен, жаңарумен бірге қалыптасады.
Әрбір мемлекетте өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін
белгілі бір мөлшерде қаржы көздері қажет. Салықтар-мемлекеттің тұрақты
қаржы көзі.
Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында
қуатты экономикалық тетік ретінде пайдаланады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің 2008 жылғы 6
ақпанындағы Қазақстан халқына Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру –
мемлекеттік саясаттың басты мақсаты атты Жолдауында: Салық жүйесін
Қазақстанның жаңа сатыдағы дамуының міндеттерімен сәйкестендіру қажет.
Қолданыстағы Салық Кодексі экономикалық өсуде оң рөл атқарды, дегенмен,
қазіргі кезде оның әлеуеті іс жүзінде таусылды. Кодексте үнемі және жүйесіз
өсіп отыратын 170–тен астам жеңілдіктер мен преференциялар бар[1]. Сондай-
ақ, Үкіметтің жаңа Салық кодексін әзірлеуі қажет. Ол экономиканы
жаңғыртуға, әртараптандыруға және бизнестің “көлеңкеден” шығуына жағдай
жасауға тиіс деп айта кетті.
Салықтардың мәнін толық түсіну үшін, олардың экономикалық маңызын
түсіну қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын
қызметіне тікелей қатысты. Қандай да болмасын мемлекеттің өсіп дамуының
материалдық базасы қаржыларды қалыптасыратын ең басты қайнар көздерге
салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің жататыны белгілі.
Салықтық құрылыс еліміздің салық жүйесінің ұйымдастырылуы құрылысын
және оның құрылымындағы құрамдас бөліктерінің өзара қарым қатынастарын
белгілейді.
Ашып айтқанда, мемлекеттің заңды және жеке тұлғалармен арасындағы
қаржылық қатынастарының, салық салу жолдарымен тәсілдерінің, нысандарының
және салықтар мен алымдардың жиынтығы сондай-ақ салық саласындағы заң
актілерімен салықтық қатынастарды басқаруды жүзеге асыратын
мемлекеттік басқару және салық қызметі органдарының жиынтығы еліміздің
салық жүйесін құрайды. Енді салық жүйесінің құрамындағы құрамдас
элементтері бойынша сипаттасақ, онда оның салықтар мен салық салу
жолдарының, нормативтік актілер, нұсқаулар, әдістемелік құжаттар
жиынтығынан, яғни салық механизмінен және салық салу саласындағы басқару
органдарымен салық қызметі органдарынан құралатынын көреміз.
Қандайда болмасын мемлекеттің атқаратын қызметінің ең маңызды,
басты түрі мемлекеттік кірістерді қалыптастыру екені бізге белгілі.
Мемлекеттік кіріс деп, мемлекет қарамағында әр түрлі түсім көздерінен
келіп түсетін және оның өзіне тән міндетін шешуге, сондай-ақ
функцияларын жүзеге асыруға пайдаланылатын қаржылық ресурстарды айтуға
болады. Сол мемлекеттік кірістердің қатарынан салықтар да өзіне тиісті,
өте маңызды орын алады.
Салықтардың, салықтық құқық мемлекеттерімен қатар пайда болуы,
олардың құқықтық табиғатын, мәнін ашып көрсетеді. Өйткені, сол көздерден
бастап мемлекетте әлеуметтік әділеттілік, демократиялық және құқықтық
принциптері өндіріс құралдары мен жабдықтарына негізделуі де
мемлекеттің салық жүйесімен шартталған болатын.
I. Салық саласында азаматтардың құқықтары және салық ұғымы
1.1. Салық құқықтық қатынастарындағы азаматтық қатынастардың
теориялық негіздері
Қоғамымызда туындайтын әралуан құқықтық қатынастар да өздеріне
тиесілі орнын алады. Қалыптасқан дәстүр бойынша салықтық құқықтық
қатынастарды қарастырмастан бұрын жалпы құқықтық қатынастардың
түсінігі мен мәнін айыра білуіміз қажет. Белгілі ғалым С.С. Алексеевтің
айтуынша құқықтық қатынастар - бұл мемлекеттің мәжбүрлеу күшімен
міндеттердің болуымен сипатталатын, құқықтық нормалар негізде пайда
болатын, тұлғалардың арасындағы жекелеген қоғамдық байланыс.
Осы берілген айқындама негізіндегі құқықтық қатынастарды өзіне тән
кейбір белгілерін бөліп шығаруға болады.
Біздің ойымызша, ең басты белгісі тұлғалардың арасындағы олардың
құқықтары мен міндеттері арқылы байланысы, яғни айрықша қоғамдық
байланыс.
Бұл жерден құқықтық қатынасқа қатысушылардың бір-біріне қатысты
белгіленген жағдайлардың болатынын байқаймыз. Демек екі жақтың да
өздеріне тән заң құқықтары мен міндеттері болғандықтан және осы
құқықтар мен міндеттердің мызғымас, бірыңғайлығының арқасында екі жақ
бір-біріне құқықтық қатынасқа қатысушылар ретінде қарайды, яғни олар
өзара байланысқан.
Құқықтық қатынастардың келесі белгісі осы таптардың арасындағы
байланыс мемлекеттің мәжбүрлеу күшімен қорғалады. Қандай да болмасын
тұлға субъективтік заңы құқықтар мен міндеттерге ие болған кезден
бастап, бірден мемлекетке қатысты ерекше жағдайға тап болады.
Құқықтық қатынастардың келесі бір маңызды белгісі заңды айғақтарға
байланысты құқықтар мен міндеттерді нақтыландырудан тұрады. Осы жөнінде
Р. Халфина былай деп айтқан болатын құқықтық қатынас ұғымының құндылығы
оның құқықтық нысанымен көмкерілген нақты шынайы қоғамдық қатынастарды
көрсетуінде.
Бұл жерде айта кететін бір жәйт заңды айғақтарға қарамастан
құқықтық реттеу бар жерде жалпыға бірдей құқықтар немесе жалпыға бірдей
міндеттер жөнінде сөз қозғалады, сонда да болса заң әрбір құқық
субъектісіне арналады. Құқықтық реттеу әрқашанда нақты құқықтар мен
міндеттердің болуымен көрініс табады.
Ал олардың (құқықтар мен міндеттердің) көлемі мен мазмұны және
белгіленуі мүмкіндігі заңды айғақтарға байланысты болады, яғни бұл
жерден нақты құқықтық қатынастар туралы айтылғанын байқаймыз.
Оның ерекшелігі мынада құқықтық нормадағы тәртіптің жалпы ауқымы
жүзеге асырылатын нақты жағдайларға байланысты тұлғалар бойынша және
өкілеттілік құрамында нақтыландырылады.
Нақты құқықтық қатынастар жөнінде Л.С. Явич мынадай анықтама береді:
құқықтық жүзеге асырудың ұтымды айрықша нысанының оның жалпы қоғамдық
қатынастарға, жалпы тәртіпке, жүріп-тұруға емес, тек нақты тұлғалардың
әрекеттеріне ықпал ете алатын ерекше мүмкіндігімен толық сәйкес
келуінде.
Құқықтық қатынастар өзге қоғамдық қатынастарға қарағанда мынадай
өзгешіліктермен ерекшеленеді:
1. Әрқашанда ықпалды (ерік білдіретін) сипаттама болады;
2. Объективтік және субъекттивтік құқықтарды жүзеге асыру нысаны
болып табылады;
3. Олардың субъектілерінің әрекеттері өте нақты белгіленген
субъективтік құқық пен заңды міндеттер көлемінде жүзеге
асырылады;
4. Олар тиісті заңды айғақтардың болуына байланысты туындайды соларға
байланысты өзгереді немесе тоқтатылады;
5. Бұлар әрқашанда қозғалыста болатын құқықтық құбылыстар, сондықтан
құқықтық қатынас мәселелерін субъективтік заңды құқықтар мен
міндеттерді, олардың адамдардың жүріп- тұруында көрініс табуын
есепке ала отырып қарастыру қажет. Құқықтық қатынас өте күрделі
құрылым болып табылады. Оның белгілі бір ішкі құрылысы болады.
Құқықтық қатынастардың құрамына, егер оны материалдық мәні мен заңды
нысананың бірыңғайлығы тұрғысынан алсақ, мына негізгі элементтер
кіреді:
1. құқықтық қатынастың мәні ;
2. құқық субъектілері;
3. құқықтық қатынас объектілері.
Мәні бойынша заңды және материалдық болып екіге бөлінеді.
Құқықтық қатынастардың заңды мәні субъективтік заңды құқық пен
міндеттері болып табылады. Ал материалдық мәніне өкілеттілік
берілген тұлға жүзеге асыра алатын сондай-ақ заңи міндеттелген тұлға
жүзеге асыруға міндетті нақты жүріп-тұру жатады.
Ресейлік ғалым С.Н. Братусьтің айтуынша, құқықтық қатынастардың мәніне
тек оған қатысушылардың құқықтары мен міндеттері ғана емес, сонымен
бірге сол құқықтар мен міндеттерге сәйкес жүзеге асырылатын нақты жүріс-
тұрыстардың әралуан мазмұны да (экономикалық, өктем - ұйымдастырушылық,
әлеуметтік-мәдени және басқа) жатады. Бұл жерде құқықтық қатынастардың
мәнінің толық ашылып көрсетілгенін байқаймыз.
Құқықтық қатынастардың қозғалысы олардың субъектілерінің әрекеттеріне
байланысты болады. Құқық субъектісі заңды ғылым мен практикалық маңызды
категорияларының бірі болып саналады. Субъектілерсіз құқықтық қатынастар
туындамайды. Құқық субъектілерінің өздеріне тән екі негізгі белгісі бар:
біріншіден, бұл өз заңды құқықтар мен міндеттерге ие бола алатын тұлға,
қоғамдық қатынасқа қатысушы болып табылады.
Бұл жағдайда тұлғаның белгілі бір қасиеттері болуы қажет. Мысалы:
сырттай ерекшеленуі; өз бетімен болуы; өз бетімен өз еркін қалыптастыруға,
білдіруге, жүзеге асыруға қабілетті болуы. Екіншіден, бұл құқықтық
қатынастарға шынайы қатыса алатын тұлға, яғни заңды норманың күшімен
құқық субъектісі болған тұлға. Бұл жерде екі негізгі құрылымдық элементі
бар құқық субъектілігі туралы сөз қозғалып отыр. Бірінші құқық
қабілеттілігі, яғни, құқыққа ие болу міндеттерді орындау қабілеттігі,
екіншісі әрекет қабілеттігі.
Құқықтық қатынас субъектілеріне азаматтар қоғамдық бірлестіктер
мемлекеттік органдар, заңды тұлғалар және мемлекет жатады.
Құқықтық қатынастың соңғы элементі-объектісі субъектілердің
субъектілік заңды құқықтары мен міндеттері бағытталған қоршаған ортаның
құбылыстары яғни субъектілердің мүдделері мен мұқтаждық субъекті мен
тікелей байланыстырылмайды, яғни өзгеше арнайы түсіндірсек объектілері
қатынастарға қатысты қарастырылады деп тұжырымдайды. Объектілер ретінде
мемлекет, құқықтық тәртіп тарапынан танылған құбылыстарды атауға
болады. Көптеген қоғамдық қатынастар бастапқы кезде өзді өздерімен
болғанымен кейінен белгіленген жағдайлардың туындауына байланысты
құқықтық нысанды көрініс табады. Ал басқа да қоғамдық қатынастар тек
құқықтық қатынастар түріне өмір сүре алады, егер осы қатынастар заңи
сипатын жоғалтқан болса, онда олар тоқтатылады. Осындай қатынастарға
қаржылық қатынастар жатады.
Салықтық құқықтық қатынастар өздеріне орай, қаржылық құқықтық
қатынастардың бір түрі болып табылады. Сонда да болса бұл қатынастарды
қаржылық құқықтық қатынастардан айыруға себеп болатын ерекшеліктер бар
екенін білуге тиістіміз.
Салықтық - құқықтық қатынастар деп, мемлекет пен салық төлеушілердің
арасында қаржылық құқықтық нормалар негізінде туындайтын қоғамдық
байланыстарды айтамыз. Бұл жерде басты ерекшеліктер былайша
сипатталады: мемлекетте салық төлеушілерден салық төлеуді талап етуге
қажетті субъективтік құқығы бар: ал салық төлеушілерде оларды төлеу
жөніндегі заңды міндеттері бар. Осы салықтық қатынастар әрқашанда
мүліктік сипатта болады (ақшаның өзін мүлік деп еспетеуге болады),
сондай-ақ салық төлеуші мемлекетке белгіленген саланы төлеуге міндетті
болғандықтан біржақты сипатта да болуы ықтимал. Өйткені мемлекет
тарапынан салық төлеушіге қатысты ешқандай мүліктік міндеттеме
қабылданбайды. Бұл қатынастар мемлекеттік мәжбүрлеу күшімен қорғалады.
Мемлекет салықтан жиналған қаражаттарды мемлекеттік бюджетте көзделген
мақсаттарға жұмсауға міндеттенеді. Барлық қаржылық құқықтық қатынастар
сияқты салықтық құқықтық қатынастар да, тек мемлекет еркіне сай және
тек қаржылық - құқықтық нормалардың негізінде пайда болады. Мемлекет
өзінің мұқтаждықтары мен мүдделерін қанағаттандыруға қажетті ақша
ресурстарын әрдайым, тұрақты түрде қалыптастыруды көздей отырып қаржылық
құқық нормаларының негізінде осы айтылған жағдайларды жүзеге асырудың
қоғамдық байланыс нысанындағы моделін құрады. Осы туындайтын халықтық
құқықтық қатынастар алғашқы кезде тек заңды мәнімен сипатталады да,
кейіннен бірте -бірте заңды нысан субъектілердің жүріс-тұрысында
материалдық көрініс таба бастайды. Құқық бұл жерде реттеуші функцияны
орындайды, яғни ол салықтық құқықтық қатынастарды заңды нысанды
безендіреді. Осы қатынастар кейіннен қатысушылардың айтарлықтай
әрекеттерінің нәтижесінде нақты мазмұнына ие бола отырып, толыққанды
қоғамдық қатынастарға айналады.
Сонымен құқықтық қатынастар өзге қоғамдық қатынастарға қарағанда
мынандай өзгешіліктермен ерекшеленеді:
1. әрқашанда ықпалды (ерік білдіретін) сипатта болады;
2. объективтік және субъективтік құқықтарды жүзеге асыру нысаны болып
табылады;
3. субъектілерінің өзара іс-әрекеттері нақтылы белгіленген субъективтік
құқық пен заңды міндеттер көлемінде жүзеге асырылады;
4. тиісті заңи фактілердің болуына байланысты туындайды және соларға
байланысты өзгереді немесе тоқтатылады;
5. әрқашанда қозғалыста болатын құқықтық құбылыстарға жатады;
6. құқықтық қатынас мәселелері субъективтік заңи құқықтар мен міндеттерді
қатысушылардың жүріп-тұруы ауқымында есепке ала отырып қарастырылады.
Құқықтық қатынас белгілі бір ішкі құрылысы бар өте күрделі құрылым
болып табылады. Құқықтық қатынастың материалдық мәні мен заңи нысанының
бірыңғайлығы тұрғысынан алғандағы құрамы мынадай:
1. құқықтық қатынастың мәні
2. құқық субъектілері;
3. құқықтық қатынас объектілері
Құқықтық қатынастарының заңи мәні субъективтікзаңи құқық пен міндеттер
болып табылады. Ал материалды мәніне уәкілетті тұлға жүзеге асыра алатын,
сондай-ақ заңи міндеттелген тұлға жүзеге асыруға міндетті нақтылы жүріп-
тұру іс-қимылдары жатады.
Құқықтық қатынастардың мәні бойынша материалдық және заңи деп межелеу
оның аясындағы барлық іс-әрекеттерді және субъективтік құқықтар мен
міндеттерді назардан тыс қалдырмауға мүмкіндік береді.
Құқықтық қатынастардың мәніне тек оған қатысушылардың құқықтары мен
міндеттері ғана емес, сонымен бірге сол құқықтар мен міндеттерге сәйкес
жүзеге асырылатын нақтылы жүріп тұрудың әр алуан (экономикалық, өктем –
ұйымдастырушылық, әлеуметтік – мәдени және басқа) мазмұны да жатады.
Құқықтық қатынастардың мәнін шынайы қоғамдық қатынастар мен олардың
заңи нысанының бірыңғайлығы тұрғысынан қарастырған ыңғайлы болады. Құқықтық
қатынастардың мәнін материалдық және заңи деп бөлу себебі философиялық
тұрғыдан әрбір құбылыстыңөзіне тән мән - жайына орай шартты көрініс
табады.
Құқықтық қатынастардың қозғалысы олардың субъектілерінің іс-
әрекеттеріне байланысты болады. Құқық субъектісі заңи ғылым мен практиканың
маңызды категорияларының бірі болып саналады. Субъектілерсіз құқықтық
қатынастар туындамайды.Құқық субъектілері өз ерекшеліктеріне байланысты
субъективтік заңи құқықтар мен міндеттерге нақтылы ие бола алатын тұлға
және қоғамдық қатынасқа қатысушы болып саналады.
Бұл орайда тұлға өз бетімен өз еркін қалыптастыруға, білдіруге және
жүзеге асыруға қабілетті болады. Сондай-ақ құқықтық қатынастарға шынайы
қатыса алатын тұлға, яғни заңи норманың күшімен құқық субъектісі болған
тұлға ретінде көрініс табады. Екі негізгі құрылымдық элементі бар құқық
субъектілігі құқық қабілеттілігін, яғни құқыққаие болу және міндеттерд
орындау қабілеттілігін және әрекет қабілеттілігін, яғни өз бетімен
құқықтары мен міндеттерін жүзеге асыру қабілеттілігін білдіреді.
Құқық субъектісі құқықтық субъектілікке нақты ие бола алатын тұлға,
яғни құқықтық қатынастарға тұрақты қатысуға қабілеті бар тұлға. Ал құқықтық
қатынас субъектісі нақты бір құқықтық қатынастың шынайы қатысушы болып
табылады.
Құқықтық қатынас субъектілеріне азаматтар, қоғамдық бірлестіктер,
мемлекеттік органдар, заңды тұлғалар және мемлекет жатады.
Құқықтық қатынастың соңғы элементі - объектісі субъектілердің
субъективтік заңи құқықтары мен міндеттері бағытталған қоршаған ортаның
құбылыстары, яғни субъектілердің мүдделері мен мұқтаждықтарын
қанағаттандыруға қажетті немесе қанағаттандыра алатын материалдық емес
игіліктер, кейде сол игіліктердің қозғалысын қамтамасыз ететін іс-әрекеттер
болып саналады. Заңи ғылымда объект категориясы субъектімен тікелей
байланыстырылмайды, өйткені объектілер құқықтық қатынастардың бағдар –
бағытына қатысты қарастырылады.
Құқықтық қатынас объектісі осы қатынасқа қатысушы субъектілердің
өзара субъективтік заңи құқықтары мен міндеттерін жүзеге асыру барысында
туындайтын, заңи байланыс бағытталған құбылыс және салықтық міндеттеменің
болуын шарттайтын заңи факті болып табылады. Салықтың заты салық
объектісінің мүліктік көрнісі болып есептелінеді. Сондықтан, кейбір
авторлардың құқықтық қатынас объектісі ( салық объектісі) салық төлеушінің
материалдық игіліктері болып табылады деген тұжырымдары
негізделмеген(А.Худяков).
Салықтық құқықтық қатынастар өз экономикалық - құқықтық табиғатына
орай, қаржылық құқықтық қатынастардың ерекше түріне жатады.
Салықтық құқықтық қатынастар деп айрықша қаржылық құқықтық нормалар
негізінде мемлекет пен салық төлеушілердің арасында туындайтын қоғамдық
байланыстарды айтамыз. Бұл ретте басты ерекшеліктер былайша сипатталады:
мемлекеттің салық төлеушілерден салық төлеуді талап етуге қажетті құқығы
бар; ал салық төлеушілерде салықты төлеу жөніндегі заңи міндеттері бар.
Салықтық қатынастар әрқашанда мүліктік сипатта, сондай-ақ салық
төлеуші мемлекетке белгіленген соманы төлеуге міндетті болғандықтан
біржақты өктем сипатта бролады.
Салықтық қатынастар салық салу жүйесінің экономикалық және құқықтық
мән-жайларына байланысты материалдық және ұйымдастыру салықтық қатынастары
болып бөлінеді.
Сондықтан ешқандай салықтық қатынастар құқық нормаларынан тыс бола
алмайды. Салықтық құқықтық қатынастардың туындауы заңдарға яғни жоғары
заң күші бар актілерге байланысты. Өте маңызды басты әрі күрделі қоғамдық
қатынастар болғандықтан, оларды заң шығару арқылы белгілеп, бекіту және
реттеу қажеттілігі бірінші кезекте тұратыны ешкімге құпия емес шығар.
Салық жүйесі мен әрбір нақты төмен түрінің ұлттық табысты бөлу, қайта
бөлу процесіне, заңды және жеке тұлғалардың табыс мөлшерін айтарлықтай
ықпал етулеріне байланысты экономикалық және әлеуметтік саяси маңызы,
екіншіден осы саладағы мемлекеттің бірыңғай қаржы саясатын құқықтық
қамтамасыз ету қажеттілігі және жергілікті жерлерде салықтар мен салық
емес төлемдерді енгізу мүмкіндігін болдырмау.
Салықтық құқықтық қатынастар әрқашанда жекелей жіктеу сипатында
болды. Оның себебі салықтық құқықтық қатынастың әрбір қатысушы нақты
жекелей белгіленген. Қандайда болмасын, салықтық құқықтық қатынастардың
міндетті қатысушысы әрқашанда мемлекет болса, сол қатынастардың екінші
жағында құқық нормасында көрсетілген нақты жекелей айқындалған
жиынтық белгілері бар салық төлеуші тұрады.
Мемлекет тарапынан салықтар жөніндегі заң қабылданған кезде оны салық
төлеуші өзінің мызғымас міндеті ретінде ерікті түрде толығымен және
уақытылы орындайды.
Бірақ салық төлеуші өз міндетін орындаудан бас тартқан жағдайда немесе
мемлекет алдында өз талаптарын қойса, онда мемлекеттің салық төлеушінің
міндетін орындау жөніндегі құқығы бірінші орынға шығады.
Осы жағдайда мемлекет өзінің өктем өкілеттілігін салық төлеушіні
мемлекеттік мәжбүрлеу тәсілдерін тікелей қолдану арқылы жүзеге
асырады. Сонымен қатар салық төлеушінің өз міндетін орындамауы оның
құқықтарын қорғау жөніндегі қатынастардың туындауына себеп болады.
Басқаша айтсақ, салық төлеуші жасаған құқық бұзушылыққа мемлекет
тарапынан жазылу шаралары қолданылу барысында салық төлеушінің
құқықтарын қорғау жөніндегі қатынастар туындайды.
Салық төлеушінің құқықтары
1. Салық төлеуші:
● қолданылып жүрген салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдер туралы, салық заңдарындағы өзгерістер туралы салық қызметі
органдарынан ақпарат алуға;
● салық қатынастары мәселелері бойынша өз мүдделерін жеке өзі не өз
өкілі арқылы немесе салық консультантының қатысуымен білдіруге;
● салық бақылауы нәтижелерін алуға;
● салық бақылауы нәтижелері бойынша салық және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдерді есептеу мен төлеу жөнінде салық қызметі
органдарына түсіндірме табыс етуге;
● жеке шотынан салық міндеттемелерінің орындалуы бойынша бюджетпен
есеп айырысудың жай-күйі туралы көшірме алуға;
● осы Кодекс пен Қазақстан Республикасының басқа да заң актілерінде
белгіленген тәртіппен салықтық тексеру актілері бойынша хабарламаға
және салық қызметі органдары лауазымды адамдарының әрекетіне
(әрекетсіздігіне) шағым жасауға;
● салық құпиясының сақталуын талап етуге;
● салық салуға қатысы жоқ ақпарат пен құжаттар табыс етуге құқылы.
2. Салық төлеушінің Қазақстан Республикасының салық заңдарында
көзделген өзге де құқықтары бар.
Салық төлеушінің міндеттері.
1. Салық төлеуші:
● осы кодекске сәйкес салық міндеттемелерін дер кезінде және толық
көлемінде орындауға;
● салық қызметі органдарының анықталған салық заңдарын бұзушылықтарды
жою туралы заңды талаптарын орындауға, сондай-ақ қызметтік
міндеттерін атқаруы кезіндегі заңды қызметіне кедергі жасамауға;
● нұсқама негізінде салық қызметі органдары лауазымды адамдарының
салық салу объектісі және салық салумен байланысты объект болып
табылатын мүлікті тексеруіне жол беруге;
● салық есептілігі мен құжаттарды осы Кодексте көзделген тәртіппен,
сондай-ақ Қазақстан Республикасының трансферттік бағаларды қолдану
кезінде мемлекеттік бақылау мәселелерін реттейтін заңдарында
көзделген ақпарат пен құжаттарды табыс етуге;
● осы Кодексте сәйкес қолма-қол ақшамен, төлемдік банк
карточкаларымен, чектермен сауда операцияларын жасаған немесе
қызметтер көрсеткен кезде тұтынушылармен ақшалай есеп айырысуды
фискальдық жады бар бақылау – касса машиналарын міндетті түрде
пайдалана және тұтынушының қолына бақылау чегін бере отырып
жүргізуге;
● заңды тұлғаның қайта ұйымдастырылуына және (немесе) таратылуына
байланысты құжаттық тексеруді жүргізу туралы салық органына өтініш
беруге міндетті.
2.Салық төлеуші осы Кодексте көзделген өзге де міндеттерді орындайды.
Уәкілетті мемлекеттік орган салық төлеушілерді мемлекеттік
тіркеуді салық төлеушінің тіркеу нөмірін беріп және салық төлеуші
салық органына мемлекеттік тіркеу туралы өтініш бергеннен кейінгі екі
жұмыс күні ішінде оған салық төлеушінің куәлігін бере отырып жүзеге
асырады
Енді салықтық құқықтық қатынастардың құрамын қарастырамыз. Оның өзіне
тән элементі барын байқауға болады: материалдық және заңды мәні
субъектілері және құқықтық қатынас объектілері.
Заңды мағынада салықтық құқықтық қатынастың мәні мен міндеттері арқылы
байланыстары болып табылады.
Субъектілік құқық дегеніміз - уәкілетті тұлғаға оның өзіне
жүктелген міндеттері мен мүдделерін қанағаттандыру мақсатында берілген
және басқа тұлғалардың заңды міндеттерімен қамтамасыз етілген билік
шаралары.
Ал заңды міндет деп - мемлекет тарапынан міндетті тұлғаға уәкілетті
тұлғаның мүдделерін қанағаттандыру мақсатында және оның өмірі түрде
белгіленген қажетті тәртіп шараларын айтамыз.
Салықтық құқықтық қатынастардағы субъективтік құқығы салық
төлеушілерден, яғни міндетті тұлғалардан заңда белгіленген салықты
төлеулерін талап ету құқығы арқылы жүзеге асырылады. Талап ету құқығына
салық төлеушінің заңды міндеті сай болу қажет.
Салықтық құқықтық қатынастарда мемлекет өзінің талап ету құқығын
жүзеге асыруына байланысты басқа әрекеттерді атқармай тек міндетті
субъектілердің талаптарды орындау жөніндегі әрекеттерін күтеді. Егер
салық төлеуші өз міндетін орындаудан бас тартқан жағдайда мемлекеттің
міндетті тұлғаға қарсы мемлекеттік мәжбүрлеу аппаратын іске қосу
жөніндегі құқығы жүзеге асырылды. Өйткені, салықтық құқықтық қатынас
мемлекеттің мәжбүрлеу күшімен, мемлекет салықтық, құқықтық қатынастардың
субъектісі рөлінде және оларды қамтамасыз ету кепілі рөлінде көрініс
табады. Осы мемлекеттің қосарлы жағдайы оның өз субъективтік құқығын
екі тәсілімен жүзеге асыру мүмкіндігін туындатады:
1. талап ету құқығын жүзеге асыру жолымен, яғни, мемлекеттік
өкілетті органның мемлекеттің қаржылық мүддесін көздей отырып
мемлекеттік мәжбүр ету органына-сотқа жүгіну.
2. Осы мемлекеттің өкілетті органдардың өз мемлекеттік -өктем
өкілеттіліктерін пайдалану жолымен. Салықтық құқықтық қатынастардың
екінші маңызды жағы заңды міндеттер белгілі бір тұлға, салық
төлеушіге белгіленген мемлекет тарапынан қойылған талапты
орындауды міндеттейтін қажетті жүріп-тұру шаралары ретінде
көрініс табады.
Салықтық құқықтық қатынастардағы салық төлеушілердің тиісті жүріс -
тұрыстары заңмен белгіленген салықтарды мемлекеттік бюджетке енгізу
жөніндегі қарқынды іс-қимылдары болып саналады. Салық төлеуші салықты
қалай болса солай төлей салмай, оны белгіленген мерзімінде, белгіленген
мөлшерде және белгілі бір тәсілмен орындауы қажет. Қандай да болмасын,
салық туралы заңда қажетті жүріп тұру шараларының шеңбері қатаң
айқындалады. Ешкімнің салық төлеушілерден салықтарды заңда белгіленген
мөлшерден көп төлеуге төлеу тәсілдерін өзгертуге талап қоюға құқығы жоқ.
Салық төлеуші өзінің салық төлеу жөніндегі заңды міндетін орындай
отырып, мемлекет алдындағы әлеуметтік қарызын өтеуге ат салысады және
өз міндетін орындау нәтижесінде мемлекеттің мүддесі мен мұқтаждықтары
қанағаттандырады. Салықтық құқықтық қатынастар құрамының келесі
элементі субъектілері, яғни қатысушылары болып табылады. Бір жағынан
міндетті субъект ретінде әрқашанда мемлекет тұрса, екінші жағында
салық төлеуші тұрады.
Қазақстан Республикасының заңдары бойынша салық төлеушілер салық
салатын объектілері бар және заң бойынша салық төлеушілер салық (салатын
объектілері) төлеуге міндетті заңды және жеке тұлғалар Қазақстан
Республикасының тұлғалары шетелдік тұлғалар және азаматтығы жоқ тұлғалар
болып табылады. Әрекет қабілеттілігі бар азаматта, сонымен бірге заң
бойынша әлі әрекет қабілеттілігі белгіленбеген тұлға да салық төлеуші
бола алады.
Мемлекеттің салықтар мен міндетті төлемдерді белгілеу және
төлеушілерден бюджетке алу кезінде туындайды, қоғамдық қатынастар
мемлекеттік салық қызметі органдары мен заңды және жеке тұлғалардың
арасындағы әр деңгейдегі бюджеттерге міндетті төлемдерді төлеу
кезіндегі қатынастар болып табылады. Сондықтан, осы қатынастар құқықтық
түрде болуы үшін мемлекет еркіне сай болуы керек және мемлекет
тарапынан бекітуді қажет етеді. Ал бекіту қатынастарға қатысушылардың
құқылары мен міндеттерін көздейтін құқықтық нормалармен бекіту кезінде
ғана қоғамдық қатынастардың қоғам мұқтаждықтары мен талаптарына
қаншалықты қажеттілігін, сондай-ақ мемлекеттің құқықпен реттеу
мақсаттарына қаншалықты сәйкес келетінін анықтап білуге болады.
Мемлекет алға қойған мақсаттар мен міндеттерді ақшалай қамтамасыз
етуге қажетті қаражаттарды бюджетке жұмылдыру процесінде туындайтын
қоғамдық қатынастар, яғни салықтық қатынастар құқықпен реттеуді талап
етеді. Сонымен салықтық-құқықтық қатынастарды айтамыз. Осы реттеуге
байланысты оған қатысушы екі жақтың өзара өздеріне тән субъективтік
құқықтары мен міндеттері айқындалды. Құқықтық нормалар туралы сөз
қозғаннан кейін бұл жерде аздап болса да, салықтық - құқықтық нормаларға
тоқталып өтелік. Негізінде латын тілінен алғанда норма үлгі қағида
немесе дәл қойылған талап деген мағына береді.
Салықтық-құқықтық нормалар басқа да құқық нормалары сияқты қоғамдық
қатынасқа қатысушылардың заңды құқықтары мен міндеттері арқылы
көрсетіледі, сондай-ақ мемлекет тарапынан белгіленген және қорғалатын
тәртіп қағидаларынан тұрады. Осы тәртіп қағидалары мәжбүр ету, өктем
шараларымен қамтамасыз етілгендіктен салықтық құқықтық нормалар
мемлекеттік – өктем түрде болады. Салықтық – құқықтық нормалардың
ерекшелігі – бұл нормалар тек бюджетке салықтар мен басқа да міндетті
төлемдерді белгілеу және алу процесінде туындайтын қоғамдық қатынастарды
ғана ретке келтіреді.
Салықтық – құқықтық нормалар деп, мемлекеттің алға қойған мақсаттары
мен міндеттерін жүзеге асыруға қажетті ақша қаражаттарын бюджетке
жүмылдыру, яғни салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді бюджетке
белгілеу және алу жайында тәртіп қағидаларын белгілейтін құқықтық
нормаларды айтамыз.
Бұл нормалар тек әмірлі түрде болады, яғни салықтық қатынасқа
қатысушылардың құқылары мен міндеттерінің көлемі дәл анықталғандықтан және
талаптар кезімді түрде қойылғандықтан, әркімнің осы белгіленген құқылары
мен міндеттерін өз беттерімен өзгертуге қатаң тиым салынған. Арнайы
әдебеттерде, қоғамдық қатынастарға қатысушыларға мемлекет тарапынан
жасалатын ықпалға байланысты құқықтық нормалар мынадай түрлерге
бөлінеді: реттеуші және құқық қорғаушы нормалар: міндеттейтін, тиым
салатын және өкілеттілік беретін нормалар, императивтік және
диспозитивті (келісімді-шартты) нормалар.
Салықтық құқықтық нормалар дәстүрлі қалыптасқан көзқарастар бойынша
үшке бөлінеді: міндеттейтін, тиым салынатын, өкілеттілік беретін.
Міндеттейтін, яғни міндет артатын салықтық - құқықтық нормалар
қатынасқа қатысушыларға белгілі бір әрекеттерді жасауларына бұйрық
береді.
Мысалы, олар салық қызметі органдарына салық төлеушілерге
төлемдердің есептелген сомасы мен төлеу мерзімі жөнінде хабарлама
беруге міндет артады.
Тиым салатын салықтық құқықтық нормалар салық салу, салық қызметі
саласындағы субъектерді белгілі бір әдеттерді жасаудан өздерін аулақ
ұстауға міндеттейді. Кейбір жағдайларда тиым салынатын нормалар рұқсат
етілген әрекеттердің шегін анықтайды. Сондықтан тиым салатын нормалардың
саны онша көп болмайды.
Өкілеттілік беретін салықтық - құқықтық қатынасқа қатысушылардың
өкілеттіліктерінің аясынан шықпай, белгілі бір әрекеттерді жасауларына
рұқсат беретін нормалар.
Салықтық құқықтық нормалар барлық құқықтық нормаларға тән құрылымы
бойынша үш элементтен тұрады:
1. Гипотеза.
2. Диспозиция
3. Санкция.
Гипотеза дегеніміз, белгілі бір жағдайдың туындауына байланысты
норманың жүзеге асыруына сипаттайтын құқықтық норманың бөлігі. Бұл жерде
салықтық құқықтық нормалардың әрекет ету жағдайларын қойылған талаптар
немесе белгілі бір әрекеттерді жасауға берілген құқық арқылы жүзеге
асырылады. Көбінесе салықтық - құқықтық нормалардың гипотезасы бірнеше
нақты белгіленген шарттардан тұрады және күрделі формада кездеседі.
Диспозиция деп, нақты жүріп – тұру шартын, яғни нормамен ретке
келтірілген қатынастарға қатысушылардың құқықтары мен міндеттерін
белгілейтін құқықтық норманың бөлігін айтамыз. Ол құқықтық норманың
негізгі элементі болып табылады.
Диспозиция – салықтар мен басқа да мідетті төлемдерді бюджетке
белгілеу алу жөнінде бір әрекеттерді жасауға ғана талап қояды, яғни
тәртіп қағидасының мағынасын дәл көрсетеді.
Санкция дегеніміз салықтық құқықтық нормалардың талаптарын
бұзушыларға туындайтын қолайсыз жағдайларды, яғни оларға қолданылатын
жауапкершілік шараларын көрсетеді құқықтық нормалардың бөлігі. Бұл
санкциялар ақшаға байланысты болады. Мысалы: уақтылы төленбеген салық
төлемдері үшін өсім уақытында тапсырылмаған декларация үшін айыппұл
салынатын объектілерді тапсырылмаған декларация үшін айыппұл алынады.
Осы салықтық құқықтық қатынастар өздеріне тән мына келеісдей
белгілермен ерекшелінеді.
1) Бұл қатынастар мемлекет қажетті ақша қаражаттарын салықтар түрінде
жұмылдыру барысында туындаған қатынастарды салықтық құқық
нормаларымен реттеудің нәтижесі болып саналады;
2) Бұл қатынастар әрқашанда бөлу сипатында болады және ұлттық табыс
қайта болу кезінде;
3) Бұл қатынастар мемлекет салықтарды біржақты - өктем түрде
белгілеуі арқасында туындайды, сондықтан олар оның бір жақты ерік
білдіруінің көрінісі болып табылады;
4) Қатынастар мемлекет - өктем түрде болғандықтан өктем билік және
бағыныштылық қатынастар түрінде туындайды;
5) Осы қатынастардың міндетті әрі тұрақты субъектісі өзінің өкілетті
органдары арқылы қызмет атқаратын мемлекет болып табылады.
1.2. Салықтық ұғымы және белгілері
Нарықтық экономика жағдайында мемлекеттің іс-әрекетін, қызметін және
оның аппаратын қаржыландырудың көзі салық болып табылады. Салықтық
тұтқаны пайдалана отырып, мемлекет үрдістерге елдегі болып жатқан
экономикалық қоғамға тиімді бағытта дамытуға белсенді әсер ете алады.
Салықтық қаржы мемлекетке әлеуметтік саясатты жүргізуге мүмкіндік
береді. Мысалы, өмір сүруі дәрежесі төмен топтарға материалдық көмек
беру. Бірақ қаражат материалды өндіріс сферасының өнімі болғандықтан
оған мемлекеттік қызметтің, басқарудың бір түрі болғандықтан, қатысы
жоқ, яғни нақты мемлекет қызметкерінің еңбегі бүкіл мемлекеттік
аппараттың жұмысымен бірдей қаралады, ал мемлекет ақшаны бағаланатын өнім
шығарылмайды. Міне, сондықтан мемлекет қаражатты табудың басқа амалдарын
қарастырды. Мемлекеттің қаржылық әрекетінің элементінің мәнін
мемлекеттің қаражат табуы құрайды, оны мемлекеттің қызмет етуі үшін
қажетті қаржының мобилизациясы мен мемлекеттің қаржылық фондының құрылуы
деп атаймыз. Мемлекеттің қаржы табуының әр түрлі әдістері бар. Ол меншік
иесінің ерікті түрде мемлекетке қаржы беруі, бұған сал түрінде
мемлекеттік қарызды (сыртқы, ішкі) айтуға болады. Ақша табудың келесі бір
түрі мәжбүрлемелі алу - салық.
Салықтар әскери өнім мен бажбен бірге мемлекеттің ақша табуының ең
ежелгі түрі болып табылады. Ревалюцияға дейінгі кезеңдерде өмір сүрген
танымал финанист П.П. Гензель бұл туралы былай дейді Ерте кездердің
өзінде-ақ салық салудың техникалық әдістері, әртүрлі тізімдемелер мен
төлеттірулердің жетілген әдістері белгілі болды.
Мемлекеттің түрі, экономикалық түрі тәрізді тек қана салық салудың
механизіміне ғана әсер етеді. Ол қазыналық – салықтық функцияның тым
ашықтығы мен айқындығын жасыруға мүмкіндік береді.
Салықтық мәнін түсіну үшін салытық белгілерін білу керек. Салық күрделі
көпжақты құбылысты, материалдық, экономикалық, құқықтық дәрежені
білдіреді.
Салықтық материалдық көрінісі болып белгілі бір ақша мөлшерін (ақша
салығында) немесе белгілі заттар мөлшерін мемлекетке беруінде
айқындалады. Салықтық құқықтық белгісіне: салықтық мемлекетпен белгіленуі,
салықтық мәжбүрлеу сипаты, міндетті төлем болуы, заңмен бекітілуі, ақша
алынуының заңдылығы, шара қолдану, бақылау.
Салық мемлекет тарапынан біржақты шығарылған заңдардың негізінде, сол
заңдарда айқындалған нақтылы мөлшерде және қатаң белгіленген мерзімдерді,
Республикалықнемесе жергілікті бюджет кірісін қалыптастыру мақсатында
салықтық міндеттемелерін орындауға тиісті заңды және жеке тұлғалардан
жүйеленген әрі тұрақты түрде уәкілетті мемлекеттік органдар алатын
баламасыз, қайтарымсыз, ақшалай міндетті төлем болып табылады.
Салық салу процесінде нақтылы салық төлеуші орындауға тиіс салықтық
міндеттемелер салықтық заң актілерінде белгіленген әрбір салықтың құрамдас
бөліктерінің жиынтығы – салық элементтері арқылы айқындалады.
Салық төлеушінің салық төлеу жөніндегі мемлекет алдындағы міндетін оның
салықтық міндеттемелерінде нақтыландыратын, республикалық немесе жергілікті
бюджетке төленетін салықтық төлем сомасына байланысты салықтық
міндеттемені және оның орындалуын айқындайтын, сондай-ақ мемлекеттің салық
жүйесіндегі әрбір салықтың әлеуметтік - экономикалық және заңи мән-
жайының тектік белгілерін, қолданылу тәртібін ашып көрсететін Қазақстан
Республикасың Салық кодексінде белгіленген әрбір салықтың құрамдас
бөліктерінің кешені - салық элементтері болып есептелінеді.
Салық элементтері салықтық міндеттемелердің элементтерінде толық әрі
сапалы көрініс тапқан жағдайда салық жүйесінің фискальдық және реттеуші
қабілеті күшейе түседі. Салық элементтеріне : салық субъектісі; салық
объектісі; салық базасы; салық базасын есепке алу тәртібі; салық ставкасы;
салық салу бірлігі; салық заты; салықтық кезең; салықты есептеу тәртібі;
салықты төлеу мерзімі; салықтық төлеу тәсілі мен тәртібі; есеп беру
кезеңі; салық жеңілдіктері мен преференциялары, салықтық құқық бұзушылық
үшін жауапкершілік жатады.
Салықтар - өте көп қырлы, мемлекеттің даму кезеңдері өзгерген
сайын нақтыландырылатын, ұдайы жүзеге асырылатын міндетті ақшалай төлем
болып табылады.
Салықтық белгілері.
Салық - әрқашан да мемлекет тарапынан белгіленеді және алынады.
Қазақстан Республикасында салық төлеу міндеті азаматтардың
конституциялық міндеті болып саналады. Салық салу мүмкіндігі
тәуелсіздіктің маңызды көрсеткіші
Салық мемлекеттің біржақты түрде белгілейтін төлемі. Бұл жерде
мемлекет салық төлеушілердің келісімін қажет етпейді. Ал заңдарды
референдум жолымен қабылдайтын елдерде де ескертпе бар, яғни салықтық заң
бойынша референдум өткізілмейді. Қазақстан Республикасы Конституциясының
2 бөлімі, 35 бап бойынша Заңды түрде белгіленген салықтарды, алымдарды
және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің борышы әрі міндеті болып
табылды
Салық тек құқылық нышанда кездесетін төлем. Салықтар нормативтік
сипаттағы заң актілерімен белгіленеді.
Салық - заң жүзінде белгіленген ақшаларды алу. Мемлекет салықтарды
ашықтан - ашық, заңда негізделген күйінде алады. Яғни, жеке меншіктегі
ақшалар мемлекет меншігіне ауысады.
Салық - міндетті төлем. Салық төлеушінің салық төлеу жөніндегі
міндеті салық қызметі органдарының төленген салықты қабылдау жөніндегі
міндетімен ұштасады.
Салық мәжбүрлеу сипатымен айқындалады. Салық төлеушінің ақшаларын
еріксіз алу механизімі.
Салық - тұрақты ақша міндеттемелерін туғызатын төлем. Салық-бұл қаржы
құқықтық аспап, ол мемлекеттің қаржылық қызметінде қолданылады, бұл
қызметтің бір әдісі болып табылады. Салық қаржы міндеттемесін туғызады, ал
міндеттеменің екі субъектісі болады: кредитор - мемлекет, борышқор - салық
төлеуші.
Салық төлеу -салық төлеушінің заңдық міндеті. Мемлекет салықты
белгілегенде адамды салық төлеуге міндеттейді. Бұл міндет заңдық сипатта
болады, яғни салық төлемегені үшін ол адам заң бұзушы болып табылады. Е.
Порохов жазғандай, салық - бұл төлем, салық төлеушінің мемлекет
шығындарында қатысудың конституциялық міндеті.
Салық - тек мемлекеттік кіріске түсетін төлем.
Салық - баламасыз төлем, салық көрсетілген қызмет немесе сатып алған
тауарларға төлейтін төлем.
Салық - ақшалай түрдегі төлем.
Ұйымдық – құқықтық жағынан салықтар - бұл мемлекет бір жақты тәртіппен
заң жүзінде белгіленген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке
төленетін қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер.
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен
міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір
бөлігі болып табылатындығында.
Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып табылады.
Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп,
дамуының негізі болып табылады. Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойына
салық нысандары мен әдістері өзгерді, игерілді, мемлекеттің қажеттіліктері
мен сұрау салуларына бейімделеді. Салықтар тауар – ақша қатынастарының
ахуалына әсер ете отырып, олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді.
Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта
құрылуымен, жаңаруымен қабаттаса жүреді.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық – экономикалық құрылысы мен
саяси іс – бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі –
ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекетттің кірістері
және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады.
Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал
салықтардыңәлеуметтік – экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі
қоғамның экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және
функцияларымен айқындалады. Белгілі философ Фрэнсис Бэкон салықтарды төлеу
әрбір азаматтың қасиетті борышы деген еді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 35 – бабында: заңды түрде
белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу
әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады, деп жазылған.
Салық салудың қазіргі қағидаттары мыналарға саяды:
1. Салық салудағы әділдік қағидаты екі аспектіде қарастырылады: а)
деңгейлес теңдікке жету – салық төлеушілердің табыстарына тең
жағдайда біркелкі салық салынады; ә) сатылас теңдікті сақтау – жеке
тұлғалардың табыстарына салық салу табыстардың бір бөлігін қайта бөлу
үшін прогрессивті шәкіл бойынша сараланған мөлшерлемелерді қолдана
отырып жүргізілуі тиіс.
2. Қарапайымдылық қағидаты. Салық механизмі салық төлеушіге түсінікті
болуы тиіс, ол рабайсыз әрі күрделі болмауы керек.
3. Салықтардың анықтығы - алдын ала белгіленген шарттар мен талаптардың
мызғымас теңдігі елдің барлық аумағында және барлық шаруашылық
жүргізуші субъектілер үшін түсіндіру мен қолданудың біркелкілігі.
4. Жеңілдіктердің ең аз саны. Жеңілдіктер құндық үйлесімдерді бұрмалайды
және салық салу субъектілерін тең емес жағдайларға әдейі қояды.
5. Салық салудың экономикалық бейтараптығы. Салықтар экономиканың жұмыс
істеуін жақсартуға және инвестициялардың өсуіне кедергі жасамауы тиіс.
6. Экономикалық қатынастар бойынша осы елдің басқа әріптес елдермен
салықтардың негізгі түрлері бойынша салық мөлшерлемелерінің
салыстырмалығы.
Патент – арнаулы салық режімін қолдану құқығын куәландырылатын және
салық сомасының бюджетке төленгендігін растайтын құжат. Салық кәсіпкерлік
қызметтің сан алуан түрлеріне берілетін патент негізінде төленеді.
Салықтық есептің екі әдісі қолданылады: кассалық және есептеу әдісі.
Кассалық әдіске сәйкес табыстар мен шегерімдер жүмысты орындау, қызмет
көрсету, мүлікті жөнелту мен кірістеу және ол бойынша жасалынған ақы төлеу
мезетінен бастап есепке алынады.
Есептеу әдісі бойынша табыстар мен шегерімдер ақы төлеудің уақытына
қарамастан жұмысты орындау, қызмет көрсету, тауарларды өткізу және кіріске
алу мақсатымен тиеп жіберу мезетінен бастап есепке алынады. Бұл әдіс салық
службалары үшін қолайлырақ және оны Қазақстанның барлық төлеушілері
қолдануға қабылданған. Төлеушілер үшін кемшілігі – салық төлемдері
жеткізілім тіпті уақытында төленбеген жағдайда да аударылуы тиіс, бұл
айналым қаражаттарын оқшауландыруға ұрындырады.
Қазақстан Республикасының салық жүйесі салықтардың, алымдардың және
баждардың түрлеріін, салық қатынастарын реттейтін құқықтық нормаларды және
салық службасының органдарын кіріктіреді .
Қазақстан Республикасындағы салықтардың, салық сипатындағы алымдардың
тізбесі мыналарды кіріктіреді:
1. Салықтар:
1. Корпорациялық табыс салығы.
2. Жеке табыс салығы.
3. Қосылған құнға салынатын салық.
4. Акциздер.
5. Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері.
6. Экспортқа шығарылатын шикі мұнайға салынатын рента салығы.
7. Әлеуметтік салық.
8. Жер салығы.
9. Көлік құралдарына салынатын салық.
10. Мүлікке салынатын салық.
11. Қазақстан Республикасының жасалған келісімшарттары бойынша өнімді
бөлу жөніндегі үлесі.
1. Алымдар.
1. Заңи тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым.
2. Жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым.
3. Жылжымайтын мүлікке құқықтырды және олармен жасалған мәмілелерді
мемлекеттік тіркегені үшін алым.
4. Радиоэлектрондық құралдарды және жиілігі жоғары құрылғыларды
мемлекеттік тіркегені үшін алым.
5. Механикалық көлік құралдары мен тіркемелерді мемлекеттік тіркегені
үшін алым.
6. Теңіз, өзен кемелері мен шағын көлемді кемелерді мемлекеттік тіркегені
үшін алым.
7. Азаматтық әуе кемелерін мемлекеттік тіркегені үшін алым.
8. Дәрілік заттарды мемлекеттік тіркегені үшін алым.
9. Автокөлік құралдарының Қазақстан Республикасының аумағы арқылы жүру
алымы.
10. Аукциондардан алынатын алым.
11. Консулдық алым.
12. Жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым.
13. Телевизиялық және радиохабар ұйымдарына радиожиілік спектрін
пайдалануға рұқсат бергені үшін алым.
1. Төлемақылар.
1. Жер учаскелерін пайдаланғаны үшін төлемақы.
2. Жер бетіндегі көздердің су ресурстарын пайдаланғаны үшін төлемақы.
3. Қоршаған ортаны ластағаны үшін төлемақы.
4. Жануарлар дүниесін пайдаланғаны үшін төлемақы.
5. Орманды пайдаланғаны үшін төлемақы.
6. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшін төлемақы.
7. Радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін төлемақы.
8. Кеме жүретін су жолдарын пайдаланғаны үшін төлемақы.
9. Сыртқы жарнама орналастыру үшін төлемақы.
4. Мемлекеттік баж.
5. Кеден төлемдері.
1. Кеден бажы.
2. Кеден алымдары.
3. Алдын ала шешім қабылдағаны үшін төлемақы.
4. Алымдар.
Салық службасы органдары салық және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдердің толық түсуін, міндетті зейнетақы жарналарының толық
және дер кезінде аударылуын қамтамасыз ету жөніндегі, сондай – ақ салық
төлеушілердің салықтық міндеттемелерін орындауына салықтық бақылауды
жүзеге асырады.
Салықты төлеу ақшаны құқыққа сай алу деген мағынада айтылады. Мемлекет
меншік иелерінің (заңды, жеке тұлғалардың) ақшаларын өз меншігіне алып
қояды, бірақ бұл салықтардың жазалау шарасы емес. Салықты төлеу міндетті
құқыққа қарсы әрекетке байланысты емес.
Салықты төлеу мемлекеттік жауапкершілік шараларымен қамтамасыз
етілген. Салық төлеушілер салық мідеттемелерін ойдағыдай орындамаған
жағдайда мемлекет тарапынан заңда белгіленген жауапкершілік шарасын –
қаржылық - құқықтық, әкімшілік -құқықтық, қылмыстық – құқықтық қолданылады.
Салық төлеу мәжбүрлі сипатта болғанымен субъектіні жазалау түріне
жатпайды.
Салықты төлеуге байланысты мемлекеттік бақылаудың болуы. Уәкілетті
орган - салық комитеті тарапынан салықтардың тиісті бюджеттерге уақтылы
және толығымен түсінуге жүргізілетін салықтық бақылау әрқашан да
мемлекеттік бақылау сипатында болады. Сондықтан мемлекеттік уәкілетті
органдарға жеткілікті мөлшерде, өте қуатты - күшті тексеру өкілеттілігі
берілген. Салықтық бақылау мемлекет мүддесін көздей отырып жүзеге
асырылады.
ІІ тарау. Салық қатынастарында азаматтардың құқықтарын қорғаудың мәні
мен маңызы
2.1. Салықтардың азаматтық қоғамдағы мәні мен маңызы
Салықтар - шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың
мемлекет пен екі арадағы мемлекет бюджет арқылы жүзеге асырылатын, қаржы
қатынастарын сипаттайтын экономикалық мәні мынада: салықтар шаруашылық
жүргізуші субъектілер мен халық табысының қалыптасуындағы қаржылық
қатынастардың бір бөлігін білдіреді. Сондай-ақ шаруашылық жүргізуші
субъектілер мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz