Суицид әлеуметтік құбылыс ретінде, оның мәні мен мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3.5
1. СУИЦИД ӘЛЕУМЕТТІК ҚҰБЫЛЫС РЕТІНДЕ, ОНЫҢ МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6.12
2. ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖАСӨСПІРІМДЕР СУИЦИДІНЕ ӘЛЕУМЕТТАНУЛЫҚ ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13.24
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25.27
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28.29
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30.32
1. СУИЦИД ӘЛЕУМЕТТІК ҚҰБЫЛЫС РЕТІНДЕ, ОНЫҢ МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6.12
2. ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖАСӨСПІРІМДЕР СУИЦИДІНЕ ӘЛЕУМЕТТАНУЛЫҚ ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13.24
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25.27
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28.29
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30.32
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасы – қалыптасуы мен дамуының қиын кезеңін басынан кешіріп отырған, жас егеменді мемлекет. Біздің ата заңымызда «Мемлекетіміздің ең қымбат қазынасы адам және оның өмірі» деп көрсетілген. Ендеше сол қымбат қазынаны көзіміздің қарашығындай етіп қорғау әрбір азаматтың алдындағы, сондай-ақ жалпы қоғамның алдында тұрған өзекті мәселе. Қазақ халқы көз ашқалы адам шығынын көріп келе жатқан халық. Аумалы төкпелі заманның өзі солай етуге мәжбүр етті. Ал енді елге тыныштық орнаған мына бейбіт заманда біздің Қазақстан адам шығыны жағынан әлем бойынша алдыңғы қатарда тұр. Оны біреулер денсаулық сақтау саласының нашарлығымен де байланыстырып жатады. Алайда бір таң қаларлығы- біздің еліміз суицид бойынша да, яғни азаматтардың өз-өзіне қол жұмсауы бойынша да «көшбасшы» елдердің бірі екенбіз. Жасөспірімдер арасындағы суицид мәселесі, оның қоғам өміріне зардаптары мен ықпалы, толық негізде қоғам өмірін зерттейтін гуманитарлық ғылымдардың, соның ішінде әлеуметтану ғылымы үшін өзекті және маңызды мәселе болып табылады. Қоғамымыздың аумалы-төкпелі шағында өзін-өзі өлтіру (суицид), секілді түрлі керітартпа әдеттердің тым көбейіп, жұқпалы дерт секілді таралуы, олардың әсері мен қауіптілігі – бұл әлеуметтік проблема. Бұл проблеманы зерттеудің өзектілігі осы жасөспірімдер арасындағы суицидтің біздің елімізде үздіксіз өсуімен және оның қауіптілігінің күшеюімен түсіндіріледі.
Бұл мәселеге деген қызығушылықтың артуы да жасөспірімдер арасындағы суицидті тудыратын себептерді іздестіруге, әсіресе, бұл мәселеге жастардың көбірек араласуы, оның көбеюін дер кезінде тоқтатуға және алдын алуға, жалпы айтқанда қоғам өміріндегі осы бір дерттің толық шешілуіне өз үлесімді қосуды мақсат еттім.
Өзін-өзі өлтіруді жіктеп зерттеу барысында қоғамдағы техникалық өркендеу, информациялық ресурстардың алшақталуы адамның қажеттілігінің өсуі, адам психикасындағы ауытқушылықтардың көбеюімен қоса жүріп отыратындығы байқалған. Теріс мінез-құлықтың бір түрі болып табылатын суицидті жасаушылар жігері мықты адамдар емес, керісінше, өз қиыншылықтарын жеңе алмайтын әлсіз адамдар типі.
Жасөспірімдер суициді олардың арасындағы теріс мінез-құлықтың бір түрі ретінде қарастырылады. Бұл мәселе әрқашан актуальды болған және болып қала береді. Оның себебі біріншіден көптеген елдерде тууға қарағанда өлімнің саны өсіп барады, ал суицид әлемде өлімнің негізгі себептерінің бірі болып отыр. Екіншіден, қоғамда болып жатқан өзгерістер әрқашан жасөспірім санасына ықпал етпей қоймайды және үнемі өзін-өзі өлтірудің деңгейіне елеулі әсерін тигізіп отырады. Үшіншіден, бұл әлемдік деңгейдегі мәселені түбегейлі шешу мүмкін болмай отыр. Айта кету керек, жасөспірімдер арасындағы өз-өзіне қол жұмсау фактілерінің әрбір үшіншісі – қалыпты құбылыс, нақтырақ айтсақ, олар өлгісі келмейді, тек осы әрекеттерімен өздеріне назар аудартқысы келеді. Мамандар мұның өте қауіпті құбылыс екендігін айтады. Өйткені, өз-өзін өлтіруге талпынып аман қалған жасөспірімдердің келесі талпынысы міндетті түрде өлімге алып келуі мүмкін.
Бұл мәселеге деген қызығушылықтың артуы да жасөспірімдер арасындағы суицидті тудыратын себептерді іздестіруге, әсіресе, бұл мәселеге жастардың көбірек араласуы, оның көбеюін дер кезінде тоқтатуға және алдын алуға, жалпы айтқанда қоғам өміріндегі осы бір дерттің толық шешілуіне өз үлесімді қосуды мақсат еттім.
Өзін-өзі өлтіруді жіктеп зерттеу барысында қоғамдағы техникалық өркендеу, информациялық ресурстардың алшақталуы адамның қажеттілігінің өсуі, адам психикасындағы ауытқушылықтардың көбеюімен қоса жүріп отыратындығы байқалған. Теріс мінез-құлықтың бір түрі болып табылатын суицидті жасаушылар жігері мықты адамдар емес, керісінше, өз қиыншылықтарын жеңе алмайтын әлсіз адамдар типі.
Жасөспірімдер суициді олардың арасындағы теріс мінез-құлықтың бір түрі ретінде қарастырылады. Бұл мәселе әрқашан актуальды болған және болып қала береді. Оның себебі біріншіден көптеген елдерде тууға қарағанда өлімнің саны өсіп барады, ал суицид әлемде өлімнің негізгі себептерінің бірі болып отыр. Екіншіден, қоғамда болып жатқан өзгерістер әрқашан жасөспірім санасына ықпал етпей қоймайды және үнемі өзін-өзі өлтірудің деңгейіне елеулі әсерін тигізіп отырады. Үшіншіден, бұл әлемдік деңгейдегі мәселені түбегейлі шешу мүмкін болмай отыр. Айта кету керек, жасөспірімдер арасындағы өз-өзіне қол жұмсау фактілерінің әрбір үшіншісі – қалыпты құбылыс, нақтырақ айтсақ, олар өлгісі келмейді, тек осы әрекеттерімен өздеріне назар аудартқысы келеді. Мамандар мұның өте қауіпті құбылыс екендігін айтады. Өйткені, өз-өзін өлтіруге талпынып аман қалған жасөспірімдердің келесі талпынысы міндетті түрде өлімге алып келуі мүмкін.
1. Дюркгейм Э.// Самобийство: Социологияческий этюд // пер.с фр. А.Н.Ильинского М.: Мысль, 1994, //56-58 бб
2. Ш.Жаманбалаева.// Алматы, 2000,// 18-бет
3. Дюркгейм Э.// Самобийство: Социологияческий этюд // пер.с фр. А.Н.Ильинского М.: Мысль, 1994,// 60-61 бб
4. Д.Қазымбетова.// Алматы, 2001, //78-79 бб
5. http://www.aktobegazeti.kz/ Сәнім ЫСҚАҚҚЫЗЫ.
6. http://www.azattyq.org/content/Kazakhstan_suicide_children/1819157.html
7. http://kazsocium.kz/ Айсұлу Молдабекова
8. «Жетісу» газеті №55 2008 жылғы 17 мамыр Алма Есенбаева
9. http://stud.kz/?p=2137
10. http://chandni.yvision.kz/blog/119449.html
11. Ұларбек НҰРҒАЛЫМҰЛЫ http://www.elbirligi.kz/ 1043
12. www. Google kz. Суицид синдромы
13. www. Google kz. Смерть. Эвтаназия. Самоубийство
14. www. Google kz. Чисто русское "самоубийство"
15. А.А.Жданова.// Социальное зло – алкоголизм: Семия и право / Л.: Изд-во ЛГУ, 1988, //15-18 бб
16. Актуальные вопросы утверждения здорового образа жизни,
преодолония пьянства и алкоголизма: Тез. Докл респ. Науч.-практ. Конф. // Под ред. А.Л.Турьянова и др. Уфа: Б.и., 1989, 45-49 бб
17. Актуальные проблемы социологии девиантного поведения и
социального контроля. Российская академия наук, Инс-т социал., М.; ИС, 1992, 86-89 бб
18. Габиани А.А. //Наркотизм вчере и сегодня. //Сакартвело, 1988, //12-13 бб
19. Гамзатов Якуб Бахмудович.// Наркомания и преступность. – Махачкала: Даг. Кн. Изд-во, 1988, //41-бет
20. Гришаев П.И. //Влияние социальных явлений на преступность: лекция – М.: ВЮЗИ, 1984, //65-66 бб
21. Сарсенова Ж., Тәңірбергенова Г. //Әлеуметтану. //Алматы, 2000, //62-64 бб
22. Забрянский Г.И. //Криминологические проблемы села: //1990, //96-97 бб
23. Сарсеков Б., // Наркотики в Казахстане: настало время решительных действий//Зан және заман., 1998, №1, 20-23 бб
24. Барановский Н.А // «Социальные и личностные детерминанты отклоняющегося поведения». 22.00.04. Автореферат доктора социолгических наук. Минск., 1993, 6-9 бб
25. Батку И.Г.// «Социальные правовые и социально-психологические факторы предоления социологических отклонений среди молодежи» 22.00.04. Афтореферат доктора социологических наук. М., 1991, 56-58 бб
26. Тұрғынбаев Ә.Х.// Социология. //Алматы «Білім», 2001, //36-39 бб
27. Қалдыбаева Т.Ж.// Әлеуметтану.//Өскемен.: ШҚМТУ, 2006, //69-70 бб
28. Гаврилюк В.В., Трикоз Н.А.// Динамика ценностных ориентаций в период социальный трансформации. Социс., 1, 2002, 103-бет, //54-55 бб
29. Вингендер И. //Аномия и девиация в Венгерском общество. Социс., №1, 2001,// 15-18 бб
30. http://www.liveinternet.ru/users/young_turk/post67412251/
31. http://centercep.ru/stati/8-klinicheskaya-psihologiya-i-psihoterapiya/132-suicid-o-merah-profilaktiki-suicida-sredi-detey-i-podrostkov.html
32. Э.Дюркгейм. //Самоубийства. М., Мысль, 1994, //78-79 бб
33. Дюркгейм Э. //Самобийство: Социологияческий этюд // пер.с фр. А.Н.Ильинского М.: Мысль, 1994, //89-95 бб
34. Э.Дюркгейм. //Самоубийства. М., Мысль, 1994,// 45-48 бб
35. www. Google kz. Советская кинолегенда выбрала суицид. 55-58 бб
36. www. Google kz. Анализ суицида в России. 2-6 бб
37. www. Google kz. Анисимова С.Г.Суицид как показатель аномии в обществе. 1-5 бб
38. www. Google kz. А. Н. Моховиков. Психхическаяболь:природа,диагностика ипринципы Гештальт-терапии
39. www. Google kz. Реферат по предмету Психология, педагогика. Суицид как интерсоциальная проблема
40. www. Google kz. Ф. М. Достоевский и Э. Дюркгейм. Исследуется сходство и различие подходов к проблеме самоубийства в творчестве
41. http://dinislam.kz/news/2009-04-30-971
42. http://www.zamana.kz/component/content/article/1-latest-news/1917-ashu.html
43. http://newskaz.kz/society/20110301/1198504.html
44. http://thenews.kz/2011/01/06/675674.html
45. http://shkola18-balkhash.kz/
46. http://zan.zanmedia.kz/index.php?option=com_content&task=view&id=3019&Itemid=40
47. http://www.baq.kz/2932.html
48. http://news.nur.kz/175940.html
49. http://www.zamana.kz/component/content/article/1-latest-news/3496-cuicid.html
50. http://www.kinfo.kz/news/bala_sha_tan_bolasha_a_bara_almaj_al_andar/2011-02-04-492
51. http://www.bez-zavisimosti.ru/tag/suicid-sredi-podrostkov/
52. http://www.altyn-orda.kz/kazpressreview/pochemu-v-kazaxstane-vyroslo-chislo-suicidov-sredi-podrostkov/
53. http://lossofsoul.com/DEATH/suicide/countries.htm
54. http://moltat.ru/menu/sobytia/suicid-podrostkov-neskolko-pechalnykh-istorijj
55. http://www.abai.kz/content/ralai_rakhymbai_limge_shtarly
56. Http://stud.kz/?p=2144
57. Masa.kz. Интернет газеті. Әли секел. Өзін-өзі өлтіру қазаққа жат еді.
58. Замана газеті.15.02.2011. С.Қалыбай.
2. Ш.Жаманбалаева.// Алматы, 2000,// 18-бет
3. Дюркгейм Э.// Самобийство: Социологияческий этюд // пер.с фр. А.Н.Ильинского М.: Мысль, 1994,// 60-61 бб
4. Д.Қазымбетова.// Алматы, 2001, //78-79 бб
5. http://www.aktobegazeti.kz/ Сәнім ЫСҚАҚҚЫЗЫ.
6. http://www.azattyq.org/content/Kazakhstan_suicide_children/1819157.html
7. http://kazsocium.kz/ Айсұлу Молдабекова
8. «Жетісу» газеті №55 2008 жылғы 17 мамыр Алма Есенбаева
9. http://stud.kz/?p=2137
10. http://chandni.yvision.kz/blog/119449.html
11. Ұларбек НҰРҒАЛЫМҰЛЫ http://www.elbirligi.kz/ 1043
12. www. Google kz. Суицид синдромы
13. www. Google kz. Смерть. Эвтаназия. Самоубийство
14. www. Google kz. Чисто русское "самоубийство"
15. А.А.Жданова.// Социальное зло – алкоголизм: Семия и право / Л.: Изд-во ЛГУ, 1988, //15-18 бб
16. Актуальные вопросы утверждения здорового образа жизни,
преодолония пьянства и алкоголизма: Тез. Докл респ. Науч.-практ. Конф. // Под ред. А.Л.Турьянова и др. Уфа: Б.и., 1989, 45-49 бб
17. Актуальные проблемы социологии девиантного поведения и
социального контроля. Российская академия наук, Инс-т социал., М.; ИС, 1992, 86-89 бб
18. Габиани А.А. //Наркотизм вчере и сегодня. //Сакартвело, 1988, //12-13 бб
19. Гамзатов Якуб Бахмудович.// Наркомания и преступность. – Махачкала: Даг. Кн. Изд-во, 1988, //41-бет
20. Гришаев П.И. //Влияние социальных явлений на преступность: лекция – М.: ВЮЗИ, 1984, //65-66 бб
21. Сарсенова Ж., Тәңірбергенова Г. //Әлеуметтану. //Алматы, 2000, //62-64 бб
22. Забрянский Г.И. //Криминологические проблемы села: //1990, //96-97 бб
23. Сарсеков Б., // Наркотики в Казахстане: настало время решительных действий//Зан және заман., 1998, №1, 20-23 бб
24. Барановский Н.А // «Социальные и личностные детерминанты отклоняющегося поведения». 22.00.04. Автореферат доктора социолгических наук. Минск., 1993, 6-9 бб
25. Батку И.Г.// «Социальные правовые и социально-психологические факторы предоления социологических отклонений среди молодежи» 22.00.04. Афтореферат доктора социологических наук. М., 1991, 56-58 бб
26. Тұрғынбаев Ә.Х.// Социология. //Алматы «Білім», 2001, //36-39 бб
27. Қалдыбаева Т.Ж.// Әлеуметтану.//Өскемен.: ШҚМТУ, 2006, //69-70 бб
28. Гаврилюк В.В., Трикоз Н.А.// Динамика ценностных ориентаций в период социальный трансформации. Социс., 1, 2002, 103-бет, //54-55 бб
29. Вингендер И. //Аномия и девиация в Венгерском общество. Социс., №1, 2001,// 15-18 бб
30. http://www.liveinternet.ru/users/young_turk/post67412251/
31. http://centercep.ru/stati/8-klinicheskaya-psihologiya-i-psihoterapiya/132-suicid-o-merah-profilaktiki-suicida-sredi-detey-i-podrostkov.html
32. Э.Дюркгейм. //Самоубийства. М., Мысль, 1994, //78-79 бб
33. Дюркгейм Э. //Самобийство: Социологияческий этюд // пер.с фр. А.Н.Ильинского М.: Мысль, 1994, //89-95 бб
34. Э.Дюркгейм. //Самоубийства. М., Мысль, 1994,// 45-48 бб
35. www. Google kz. Советская кинолегенда выбрала суицид. 55-58 бб
36. www. Google kz. Анализ суицида в России. 2-6 бб
37. www. Google kz. Анисимова С.Г.Суицид как показатель аномии в обществе. 1-5 бб
38. www. Google kz. А. Н. Моховиков. Психхическаяболь:природа,диагностика ипринципы Гештальт-терапии
39. www. Google kz. Реферат по предмету Психология, педагогика. Суицид как интерсоциальная проблема
40. www. Google kz. Ф. М. Достоевский и Э. Дюркгейм. Исследуется сходство и различие подходов к проблеме самоубийства в творчестве
41. http://dinislam.kz/news/2009-04-30-971
42. http://www.zamana.kz/component/content/article/1-latest-news/1917-ashu.html
43. http://newskaz.kz/society/20110301/1198504.html
44. http://thenews.kz/2011/01/06/675674.html
45. http://shkola18-balkhash.kz/
46. http://zan.zanmedia.kz/index.php?option=com_content&task=view&id=3019&Itemid=40
47. http://www.baq.kz/2932.html
48. http://news.nur.kz/175940.html
49. http://www.zamana.kz/component/content/article/1-latest-news/3496-cuicid.html
50. http://www.kinfo.kz/news/bala_sha_tan_bolasha_a_bara_almaj_al_andar/2011-02-04-492
51. http://www.bez-zavisimosti.ru/tag/suicid-sredi-podrostkov/
52. http://www.altyn-orda.kz/kazpressreview/pochemu-v-kazaxstane-vyroslo-chislo-suicidov-sredi-podrostkov/
53. http://lossofsoul.com/DEATH/suicide/countries.htm
54. http://moltat.ru/menu/sobytia/suicid-podrostkov-neskolko-pechalnykh-istorijj
55. http://www.abai.kz/content/ralai_rakhymbai_limge_shtarly
56. Http://stud.kz/?p=2144
57. Masa.kz. Интернет газеті. Әли секел. Өзін-өзі өлтіру қазаққа жат еді.
58. Замана газеті.15.02.2011. С.Қалыбай.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-5
1. СУИЦИД ӘЛЕУМЕТТІК ҚҰБЫЛЫС РЕТІНДЕ, ОНЫҢ МӘНІ МЕН
МАЗМҰНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 6-12
2. ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖАСӨСПІРІМДЕР СУИЦИДІНЕ ӘЛЕУМЕТТАНУЛЫҚ
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
-24
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 25- 27
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28-29
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .30-32
І КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасы – қалыптасуы мен
дамуының қиын кезеңін басынан кешіріп отырған, жас егеменді мемлекет.
Біздің ата заңымызда Мемлекетіміздің ең қымбат қазынасы адам және оның
өмірі деп көрсетілген. Ендеше сол қымбат қазынаны көзіміздің қарашығындай
етіп қорғау әрбір азаматтың алдындағы, сондай-ақ жалпы қоғамның алдында
тұрған өзекті мәселе. Қазақ халқы көз ашқалы адам шығынын көріп келе жатқан
халық. Аумалы төкпелі заманның өзі солай етуге мәжбүр етті. Ал енді елге
тыныштық орнаған мына бейбіт заманда біздің Қазақстан адам шығыны жағынан
әлем бойынша алдыңғы қатарда тұр. Оны біреулер денсаулық сақтау саласының
нашарлығымен де байланыстырып жатады. Алайда бір таң қаларлығы- біздің
еліміз суицид бойынша да, яғни азаматтардың өз-өзіне қол жұмсауы бойынша да
көшбасшы елдердің бірі екенбіз. Жасөспірімдер арасындағы суицид мәселесі,
оның қоғам өміріне зардаптары мен ықпалы, толық негізде қоғам өмірін
зерттейтін гуманитарлық ғылымдардың, соның ішінде әлеуметтану ғылымы үшін
өзекті және маңызды мәселе болып табылады. Қоғамымыздың аумалы-төкпелі
шағында өзін-өзі өлтіру (суицид), секілді түрлі керітартпа әдеттердің тым
көбейіп, жұқпалы дерт секілді таралуы, олардың әсері мен қауіптілігі – бұл
әлеуметтік проблема. Бұл проблеманы зерттеудің өзектілігі осы жасөспірімдер
арасындағы суицидтің біздің елімізде үздіксіз өсуімен және оның
қауіптілігінің күшеюімен түсіндіріледі.
Бұл мәселеге деген қызығушылықтың артуы да жасөспірімдер арасындағы
суицидті тудыратын себептерді іздестіруге, әсіресе, бұл мәселеге жастардың
көбірек араласуы, оның көбеюін дер кезінде тоқтатуға және алдын алуға,
жалпы айтқанда қоғам өміріндегі осы бір дерттің толық шешілуіне өз үлесімді
қосуды мақсат еттім.
Өзін-өзі өлтіруді жіктеп зерттеу барысында қоғамдағы техникалық
өркендеу, информациялық ресурстардың алшақталуы адамның қажеттілігінің
өсуі, адам психикасындағы ауытқушылықтардың көбеюімен қоса жүріп
отыратындығы байқалған. Теріс мінез-құлықтың бір түрі болып табылатын
суицидті жасаушылар жігері мықты адамдар емес, керісінше, өз қиыншылықтарын
жеңе алмайтын әлсіз адамдар типі.
Жасөспірімдер суициді олардың арасындағы теріс мінез-құлықтың бір түрі
ретінде қарастырылады. Бұл мәселе әрқашан актуальды болған және болып қала
береді. Оның себебі біріншіден көптеген елдерде тууға қарағанда өлімнің
саны өсіп барады, ал суицид әлемде өлімнің негізгі себептерінің бірі болып
отыр. Екіншіден, қоғамда болып жатқан өзгерістер әрқашан жасөспірім
санасына ықпал етпей қоймайды және үнемі өзін-өзі өлтірудің деңгейіне
елеулі әсерін тигізіп отырады. Үшіншіден, бұл әлемдік деңгейдегі мәселені
түбегейлі шешу мүмкін болмай отыр. Айта кету керек, жасөспірімдер
арасындағы өз-өзіне қол жұмсау фактілерінің әрбір үшіншісі – қалыпты
құбылыс, нақтырақ айтсақ, олар өлгісі келмейді, тек осы әрекеттерімен
өздеріне назар аудартқысы келеді. Мамандар мұның өте қауіпті құбылыс
екендігін айтады. Өйткені, өз-өзін өлтіруге талпынып аман қалған
жасөспірімдердің келесі талпынысы міндетті түрде өлімге алып келуі мүмкін.
Тақырыптың ғылыми зерттелу деңгейі: Жағымсыз мінез-құлықты әлеуметтік
тұрғыдан зерттелуіне көптеген зерттеуші ғалымдарымыз өз үлестерін қосты.
Олар, Батыс Европадан француз социологы Э.Дюркгейм, психолог және
криминолог Г.Тард, Социолог Р.Мертон, Э.Сатерленд, психиатр З.Фрейд,
Философ Э.Фром, Ч.Ломброзо, У.Х.Шелдон, Ч.Беккариа, Н.Смелзер, А.Кемью,
және т.б. ойшылдардың еңбектерін айтуға болады.
Ресей зерттеушілерінен Я.И.Гилинский, В.Н.Кудрявцев, А.А.Габиани,
Е.И.Каиржанов, А.К.Катова, И.И.Рогова, И.С.Кон, Ф.М.Достоевский және т.б.
ғалымдарымыздың есімдерін атауға болады.
Ал, отандық зерттеушілерден социолог Ш.Е.Жаманбалаева,
Д.Қазымбетованың еңбектерін атауға болады.
Адамзат тарихын басып өткен өркениеттер өзін-өзі өлтіру мәселесін
түрлі дүниетанымда қарастырады. Мысалға, Ежелгі Грецияда бұл мәселені теріс
қабылдады және суицидті заң арқылы жазалау керек, тіпті өзін-өзі өлтіруге
ниеттеліп, іске асыруға барған адамдардың қолын кесу керек деп есептеген
екен. Ислам дінінде де, христианда да өзін-өзі өлтірушілерді жақтамайды,
исламда олардың жаңазасы шығарылмайды, христиан дінінде де бейіт шіркеуге
апарылмайды.
Бұл жерде дін осы мәселенің азаюына тосқауыл жасай алмаған. Ал шығыс
елдерінде, мысалы, Қытайда өзін-өзі өлтірушілікке басқаша көзқараспен
қарады. Қытай дүниетанымында, адам өзін-өзі өлтіру арқылы өз жанын азат
етеді деп түсіндіріледі.
Үндістанда да осындай дүниетаным қалыптасқан. Ал, Жапонияда мынадай
харокира әдет-ғұрып бар: өзін-өзі өлтіру данышпандықтың, шыншылдықтың,
тәртіптіліктің биік шыңы деп түсіндірілген. Дегенмен де харокира дәстүрі
бойынша, өзін-өзі өлтіру әр түрлі сипатқа ие. Оның бірі егер адам өмірмен
қоштасқысы келсе, жанұя мүшелерін түгел шақырып, бастан-аяқ түгел ақ қиім
киіп, ішін күйдіреді, осы кезде баласы немесе жақын досы басын кесуі керек.
Бірақ мұның барлығы әдет-ғұрып тұрғысында толық қамтылмайды. Өйткені,
қазіргі күнде дүниежүзілік өркениетте араласқан мәдениеттің көбеюіне
байланысты адамға көбіне діни және әлеуметтік-мәдени факторларға қарағанда
экономикалық факторлар өз ықпалын тигізіп отыр. Яғни, бүгінгі күндегі
суицидтің басты факторы деп экономикалық факторларды алуымызға толық негіз
бар.
Қазір өзін-өзі өлтіруді құлдырауды сипаттайтын өркениеттің өркендеу
кезеңінің ақыры деп танылатын үлкен қоғамдарға тән деп есептеу кең
таралған. Бұл мәселенің барлық философиялық, психологиялық және әлеуметтік
жақтарын әлеуметтанушы Э. Дюркгеймнің Өзін-өзі өлтіру деген еңбегінде
егжей-тегжейлі айтылған. Ол мына пікірді ұсынады: Өзін-өзі өлтірушілік
дегеніміз жәбірленуші адам өзін мәжбүрлеуші етіп те көрсететін, және өз
өлімі туралы айғақты соңғы көрген жағдайда айтамыз.
Дюркгейм өзін-өзі өлтірудің 4 түрін атап көрсетті:
1. Эгоистік
2. Альтруистік
3. Аномистік
4. Фаталистік
Зерттеудің нысаны –жасөспірімдер, мектеп оқушылары. Жасөспірімдерді
зерттеу объектісі етіп алуымның көптеген себептері бар. Біріншіден,
жасөспірімдер арасындағы жағымсыз іс-әрекеттер ересек адамдарға қарағанда 2-
3 есе жоғары болып келеді. Екіншіден, жасөспірімдер өмір тәжірибесі аз
халықтың осал бөлігі болып табылады. Үшіншіден, жасөспірімдер басқа жастағы
адамдардың жағымсыз ықпалына тез түсіп қалады. Яғни, біреудің арбауына,
алдауына, бір сөзбен айтқанда еліктегіш келеді.
Зерттеудің пәні – жасөспірімдердің суицидтік бағытын айқындау.
Зерттеудің мақсаты - өзін-өзі өлтіруді әлеуметтану ғылымымен қатар,
заң, психология, философия ғылымдары да қарастыратын болғандықтан, аталған
мәселенің негізгі деңгейлерін нақты әлеуметтану саласы бойынша айқындау
және бұл мәселеге қоғамдық назар аудару, түсініктеме мен кеңес беру,
суицидтің алдын-алу шараларының әлеуметтік бағдарын анықтау.
Ғылыми жұмыстың жаңалығы:
- Жасөспірімдер суицидінің алдын алуға байланысты жаңа
тұжырымдамаларын жетілдіру;
- Осы мәслеге қатысты бірқатар ұсыныстар енгізілді;
Зерттеудің міндеттері:
-Жасөспірімнің суицидтік іс-әрекетінің орындалуының көрінісін
айқындау;
-Өзін-өзі өлтіру тәсілдерін талдау;
-жасөспірімдер арасындағы суицидтің себептерін анықтау
-жасөспірімдер арасындағы өзін-өзі өлтірушілердің статистикасын
қарастыру;
- жасөспірімдер суицидіне қоғамдық пікірді анықтау;
-жасөспірімдер арасындағы суицидтің алдын-алу, болдырмау шараларын
іздестіру;
1. СУИЦИД ӘЛЕУМЕТТІК ҚҰБЫЛЫС РЕТІНДЕ, ОНЫҢ МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ
Қазақ халқы тарихынан көп қиындықтарды бастан кешіп келеді.
Тіршілік барысында адам шығынына бір емес бірнеше рет ұшыраған халықтың осы
күнге аман есен жетіп, ашық аспан астында өмір сүрі отырғандығының өзі
халқымыздың ерекше сабырлылығ төзімділігі десек қателеспейміз. Қаншама
соғыстардан, ашаршылық заманынан аман қалған еліміздің алдынан тағы бір
мәселе шыға келді. Ол еліміздің болашағы деген жастарымыздың,
жасөспірімдердің өзіне-өзі қол салу, суицид фактісінің көбейіп кетуі болып
отыр.
Өзін-өзі өлтірушілік, суицид латының sul өзімді, caedere
өлтіру деген сөзінен шыққан, ол - өз омірін әдейілеп қию.[1] Өзін-өзі
өлтірушілік деп екі түрлі құбылысты айтуға болады:
Біріншіден, жеке мінез құлықтық акт, өз омірін нақты адамнын қиюы;
Екіншіден, бұл әлеуметтік құбылыс қоғамның белгілі жағдайының өнімі
және көрсеткіші.
Әлеуметтік құбылыс бұл адамдар арасындағы қарым-қатынастар нәтижесінде
пайда болатын оқиға.
Өзін-өзі өлтірушілік адам қоғамның тарихы секілді өте ертеден келе
жатқан құбылыс. Өзін-өзі өлтірушілік – жеке акт. Ал, өмірдің мәні -
философиялық, дүние танымдық мәселе.
Әлеуметтік құбылыс ретіндегі өзін-өзі өлтірушіліктің себептері белгілі
бір заңдылықтарға бағына отырып, әлеуметтану ғылымының зерттеу пәні болып
табылады.
Өзін-өзі өлтірушілік әлеуметтік құбылыс ретінде, әлеуметтік
себептерден туындап отыратындықтан, ең алдымен әлеуметтік зерттеумен
түсіндіруді талап етеді.
Өзін-өзі өлтірушілік мәселесін ең алғаш Э.Дюркгейм зерттеді.
Өзін-өзі өлтірушіліктің түрлі типтері бар. Қазіргі кезде ең көп
тараған типке – менмендік өзін-өзі өлтірушілік жатады. Менмен адамда
езілушілік сары уайымға салынушылық басым болады. Ол өзін бәрінен жоғары
қояды. Бәрі оған оның мұқтаждығын қанағаттандыра алмайтындай көрінеді. Өзін-
өзі өлтірушілік күн көрсету, зәбірлеу актісі болып табылады. Жалпы ережеге
сай, өлтіру ағымы жылдам болады, жеке адамның қадір-қасиетін бағалаған
қоғамда өзіне-өзі қол жұмсаушылық сирек болады. Міне сондықтан да төменгі
қоғамдағы, жеке адамның іс-әрекетіне онша мән беріп, назар аудармаған
қоғамда адам өлімі, өзіне-өзі қол жұмсау жиі кездеседі. Менмендік өзін-өзі
өлтірушілікпен адам өлтіру екеуі де антогонистік себептерден болатындықтан,
біреуі еркін дамыған жерде, екіншісі еркін дами алмайды. Қазіргі кезде
дамыған өркениетті елдер мен ірі орталықтарда ең көп тарағандықтан ол қанды
қылмыстарды ығыстырып отырады.[1]
Сонымен, мынадай қорытындыға келуге болады: егерде өзін-өзі
өлтірушілік пен адам өлтіру көбінесе кері пропорциональды болып келсе, ол
екі қарам-қарсы әлеуметтік ағымды білдіреді. Бұл екеуі де бірін-бірі күн
мен түн сияқты, бірінен соң бірі кезектесіп отырады. Сонымен, қоғамдағы
ауытқушылық бірдей дәрежеде адам өлтірумен өзін-өзі өлтірушілікті тудырады.
Сондай-ақ оның дамуы мен зардаптарының дамуы да азайтады.
Өзін-өзі өлтірушілік жоқ деген қоғам болмаған, болмайды да. Керісінше,
бұл құбылыс қандай деңгейдегі қоғам болмасын кездесіп отырады және оны
болмайды, мүлдем болдырмаймыз деп ешкім де айта алмайды. Яғни, өзін-өзі
өлтірушілік Еуропалық болсын, Азиялық болсын кез-келген қоғамдық құбылыстың
құрамдас элементі болып табылады.[2]
Адам тарихында өзін-өзі өлтіруге қатысты адамдар мәселесі философиялық
көзқарастың үстем болуына тыгыз байланысты. ХІХ ғасырдын аяғына дейін өзін-
өзі өлтірушілік құқықтық жағынан құқыққа қарсы әрекет деп түсіндірілсе, ал
моральдық жағынан адамның өзі үшін ғана емес, оның бүкіл жанұясына масқара
әрекет болған. Ол қылмыс жасағанмен бірдей қарастырылып отыр. Орта
ғасырларда өзіне-өзі қол жұмсағысы келгендер өлім жазасына кесілген, ал
кейінен түрмеге қамаумен ауыстырылды. Өзін-өзі қол жұмсаушылыққа мынадай
формаларды жатқызуға боладың; ішімдікке үйір болу, нашақорлық, емделуге
мойын бұрмау, жанжалдар мен төбелестерге қатысу.
Өзін-өзі өлтірушіліктің мінез-құлқы - бұл өзіне өзінің оміріне қарсы
алдын ала ойлаған ниетпен жасаған өзін-өзі өлтіруге дейін баратын әрекеттің
көптеген типтері жатады.
Өзіне-өзі қол жұмсау бұл әсіресе, 15-39 жас аралығында жиі кезеді,
мұндай әрекеттердің көрсеткіші соңғы кездері көптеген елдерде күрт өсіп
кетті. Мұндай адамдардың орташа жасы 15 жастан жоғары жас аралығындағы
адамдар арасындағы шамамен 100 000 ерекектердің 200-не және
100 000 әйелдердің 350-не келді. Бірақта біріккен корольдік пен Германияда
бұл көрсеткіш 70 жылдардың аяғында түссе, Нидрланд, Норвегия мен
Филиядияда мұндай көрсеткіш мүлдем құлдырап кеткен, яғни, жылына 3500
Канадалыктар өзін-өзі өлтірушілікке барады.[4]
Өзін-өзі өлтіру - бұл мезгілсіз олімнің басты себебі, адамдар
көбінесе өзін-өзі өлтіргенде, тығырықтан шығуға жол жоқ деп есептеген кезде
барады. Мұның басты себебі, үмітімен сенімін жоғалту, адамның батылсыздығы,
өзін жападан жалғызбын деп сезінуі жатады.
Әлеуметтанушылардың пікірінше, бұл себептен құтылудың басты жолы
әділеттілік және әлеуметтік теңсіздікті болдырмау және т.б. себептерді атап
көрсетеді.
Э.Дюркгейм өзін-өзі өлтіруді әлеуметтік құбылыс ретінде қарастыра
отырып, мынадай қорытындыға келді:
- әрбір ұрпақ келер ұрпақты өзі түзеуі тиіс;
- адамдардың өзін-өзі өлтіруі мынадай: олар өздерінің заңды талап-
тілектері қай жерге келіп тоқтайтыны және біздің әрекетіміздің мақсаты неде
екенін жақсы білуінен келіп туындайды.[15]
Э.Дюркгеймнің пікірінше, өзін-өзі өлтіру бұл әлеуметтік құбылыс. Мұның
басты себебі реттеушіліктің болмауы. Өйткені, әлеуметтік ереже адамдар
өмірін реттеуде маңызды роль атқарады. Тәртіп бұзғанда адамдардың өмірге
деген бағыт-бағдары да өзгереді, әлеуметтік нормалардың бұзылуы адамдардың
мінез-құлқындағы ауытқушылығына себеп болады.
Орташа есеппен жылына 500-600 мың адам өз өмірін өз еркімен қияды, ол
өзіне өзі қол жұмсауға әрекет еткендердің саны бұдан 5-6 есе көп болды.
Суицидтік мінез-құлық ішкі және сыртқы болып екіге бөлінеді, ішкі
суицидтік мінез-құлыққа суицидтік мағынасыз ойлары, қайғыру, мәнсіз елестер
жаатды. Сонымен қатар суицидтік тенденциялар, үмітсіз клиенттер жатады. Бұл
деңгейге жету 3 тәжірибелік баспалдақтан өтумен байланысты болады:
1. Пассивті суицидтік ойлар өз өліміне деген құштарлықты (бұл жерде
өзін-өзі өлтіруге емес) қамтиды. Яғни, суицидтік мінез-құлыққа ие болған
адам. Өлу жақсы емес пе? Ұйықтап адам кейін оянбау өмір қиыншылығы мен
азабынан құтқарады – деген ойлармен шырмалып өлуге құштар болады.
2. Өлімге деген құштарлықтан кейін пайда болатын екінші баспалдық
суицидтік мінездің активті түрі болып табылады. Бұл кезеңде адам өзін-өзі
өлтіруге жоспар құрады, яғни өзін-өзі өлтірудің тәсілдерін, уақытын, орнын
ойластырады.
3. Үшінші кезеңде, адам жоғарыдағы 2 кезеңді басынан өткеріп ішкі
ниетті сыртқы мінез-құлықпен байланыстырады, яғни, бұл кезеңдегі адамның
мінезінен және жүріс-тұрысынан өзін-өзі өлтіруге бағытталған ниетін анық
байқауға болады.[3]
Суицидтің шығу себептері:
1. Отбасылық ұрыс-керіс, ажырасу, жалғыздық, махаббатта жолы болмау,
жыныстық қатынастағы әлжуаздық.
2. Дімкәс денсаулық, психикалық сырқаттық, белсіздік пен бедеулік.
3. Қылмыстық жауапкершіліктен қашу, істеген ісінің ұяттығына қорқыныш.
4. Материалдық-тұрмыстық қиыншылықтар.
5. Жұмыс және оқу орнындағы даулы мәселелер мен сәтсіздіктер.
6. Қоғамдық-саяси жағдай.
7.Басқа да әрекеттер.
8. Тұқымқуалаушылық.
Суицидтік ойлардың пайда болғаннан бастап оның шынайы орындалуына
дейінгі кезеңді суицид алдынғы кезең деп атайды. Оның ұзақтығы кейде
бірнеше минут болса (жедел суицид), кейде бірнеше айларға (созылмалы
суицид) созылуы мүмкін. Процестің айқындалуының ұзақтығына немесе
қысқалығына қарамастан, жоғарыда сипатталған белгілер адам бойынан көрініс
табады. Әрине, бұл сол адамның темпераментіне тікелей байланысты болады.
Суицидтік мінез-құлықтың сыртқы көріністеріне суицидтік әрекеттер
(өзін-өзі өлтіруге оқталу) мен суицидтің орындалып бітуі (өзін-өзі өлтіруі)
жатады. Суицидтік әрекеттер дегеніміз әлі де болса өлім процесіне жетпеген
өз өмірін тоқтатуға деген ерікті мақсаттылық. Бұл процесс даму барысында
екі фазаға ие: назар аударатын немесе назар аудармайтын болып бөлінеді.
Өзін-өзі өлтірудің типологиясына келер болсақ, өзін-өзі өлтірудің
көптеген түрлері мен әдістері бар, солардың бірнешеуіне тоқтала кетейік.
Э.Дюркгейм өзінің Өзін-өзі өлтіру (әлеуметтік этюд) деген еңбегінде
өзін-өзі өлтірудің көбеюіне не азаюына бірден-бір әсер ететін әлеуметтік
ортаның түрлі жағдайларын нақтылап талдаған. Олар: діни сенім, жанұя, саяси
өмір т.б. Өзін-өзі өлтірудің себептеріне орай, олар эгоистік, альтруистік
және аномистік болып бөлінеді.
Эгоистік өзін-өзі өлтіру. Индивид өзінің жеке менін қоғамдық
меннен жоғары қойып, оған қарсы қоятын болса, индивид пен қоғам арасында
келіспеушілік наразылық, ренжушілік сезімдер пайда болып, мағынасыз
қоғамнан өзін алшақтатқысы келіп, өз өмірін өзі үзеді. Егер бұл
индивидуалды сипатқа ие болатын болса, оны эгоистік өзін-өзі өлтіру деп
атауға болады.
Коллективтік байланыс, қоғамның ұйымшылдығы өзін-өзі өлтіруге кедергі
жасайды. Егер қоғамның ұйымшылдығы әлсіресе, онда индивид әлеуметтік
өмірден бас тартып, өзінің жеке ұстанымдарын бәрінен, тіпті қоғамнан да
жоғары қояды. Дюркгеймнің пікірінше, қоғамның әлеуметтік құлдырауы кезінде
өзін-өзі өлтірудің де саны өседі. Бұл мәселенің статистикасының жоғары
болуына саяси жағдайлар мен үлкен соғыстар да әсер етеді.
Альтруистік өзін-өзі өлтіру. Жекелеген индивидуалдық адамды өзін-өзі
өлтіруіне әкеп соғады. Адам қоғамнан шеттетіліп қалса, онда оның санасында
өзін өлтіруге деген жаман ойлар тез туындайды, сонымен қатар, мұндай
пікірлер өзінің тұлғалылығын қоғамға мойындата алмаған адамда да болады.
Альтруизм дегеніміз – адам өз менін жоғалтқанда, өзінің бүкіл болмысы
санасына бағынбаған жағдайда пайда болатын психологиялық ауытқушылықты
айтамыз. Альтруистік өзін-өзі өлтіруде адамда Алла алдындағы парыз бірінші
орында тұрады. Бұл, әсіресе, діни жоралғыларды орындау барысында көптеп
кездеседі.
Аномистік өзін-өзі өлтіру. Қандай сатыда тұрса да қоғам әрқашан
тұлғаға әсер етеді және оны басқарып отырады.[16]
Экономикалық құлдыраудың болуы өзін-өзі өлтірушілерге бірден-бір себеп
болады. Елдің экономикалық жағдайы мен өзін-өзі өлтірушілердің санының
сәйкес келуі жалпы заңдылық болып табылады. Мысалы, қоғамда мекемелердің
банкрот болуы, финанстық саладағы тоқырау кезінде өзін-өзі өлтіру
жағдайлары да соғырлым көбейе түседі. Адам әрқашан тойымсыз болып келеді.
Адам қанша нәрселерге қол жеткізсе, одан да көбірек нәрсені тілейді және
одан төмен нәрсеге көңілі толмайды. Дегенмен де шынайы өмірде адам
тілегінің, қажеттілігінің барлығы бірдей орындала бермейтіні анық. Ал, бұл
адамның қоғамға деген ренішін тұғызады.
Жоғарыда, біз өзін-өзі өлтірудің әлеуметтік көрінісін талдадық. Енді
психология саласында үлкен жетістікке жеткен В.А. Тихоменконың еңбегіндегі
талдауларға нақтылап өтейік. Оның бұл талдаулары шынайы өзін-өзі
өлтірушілерді шектеп және олардың әрекеттерін өзін-өзі өлтірушілерге ұқсап
жүрген адамдардың әрекеттерімен айыруға мүмкіндік береді.
Шынайы, өзін-өзі өлтірудің мақсаты - өзін-өзі өмірден кетіріп,
қастандық жасау болып табылады. Бұл процестің соңғы нәтижесі өліммен
бітеді, дегенмен, суицидтік реалдылықтың тәсілдері мен өлімді шынайы
тілеудің арасы екі бөлек.
Бақылау мақсатындағы суицидтік іс-әрекеттің кейінгі мәні өзін-өзі
өлтіру емес, осы атты жамылғы ретінде пайдаланып, өзінің жеке арман-тілегін
орындаттыру, қорқыту арқылы өз дегеніне жету. Олардың мақсаты өзін-өзі
өлтіру емес, тек өздеріне зақым келтірумен аяқталады.
В.А. Тихоменко өзінің еңбектерінде мынадай мысал келтіреді: қан
тамырын кесу оның орындалуына орай көзқараста қарастырылады:
а) соңында көп қан жоғалтып, өлімге алып келген жағдайда бұл
шынайы өзін-өзі өлтірушілік деп саналады;
б) Жан-жағындағыларды өзін-өзі өлтірушілікке сендіріп, ойластырып,
соңы өлімге емес, өзіне зияндық жасаумен ғана шектелетін болса, бұл
демонстрациялық бақылау үшін жасалған әрекет болып табылады.
Жоғарыда келтірілген талдауға тағы бір көзқарасты қосуға болады. Бұл
көзқарас жеке мағынаны қамтитын категория деп саналады. А В.Т. Тихоменко
осыған байланысты келесі себептерді атап көрсетеді: қарсылық, кек, ұран,
үндеу, жазадан қашу, қайғы-қасіреттен қашу, өз-өзін жазалау, бас тарту және
т.б.
Бүгінгі таңда бұл мәселеге қатысты көптеген зерттеулер жүргізілген.
Қазіргі кезде Дүниежүзілік Денсаулық Сақтау Ұйымының дерегі бойынша
Қазақстан елдегі азаматтарының өз өмірлерін қиюы бойынша әлемде үшінші
орынды алады. Ал осыдан үш жыл бұрынғы деректер бойынша Қазақстан бесінші
орында болған. Ол кезде орта есеппен 100 000 адамға шаққандағы суицид
жасаушылардың саны 30 адамды құраған. ДДСҰ-ның соңғы мәліметіне сүйенсек,
әлемде жыл сайын бір миллиондай адам өзін-өзі өлтіреді екен. Бір миллион
адамның 8 мыңын қазақстандықтар құрайды. Бұл дегеніміз әр бір сағат сайын
бір қазақстандық суицид жасайды дегенді білдіреді.
Елдегі мұндай ахуал жаңадан пайда болған үрдіс емес. Суицид жасаушылар
сонау Кеңес заманынан бері бар. Ол кездің өзінде жыл сайын 4-5 адам өз-
өздеріне қиянат жасап, масқара өліммен өмірлеріне нүкте қойып отырған. КСРО
және әлем бойынша суицид жасаушылардың саны жағынан Қазақстан сол кездері-
ақ алдыңғы қатарлы орындардан көрінген. Бір өкініштісі, суицид
жасаушылардың басым бөлігі – еліміздің болашағы деп санаған жас буын
өкілдері. Мұндай қара өлімге тап болған адамдардың небары 2-5% ғана Жүйке-
неврологиялық диспансерде тіркеуде болған.
1995 жылғы теңгенің жаппай құнсыздануы салдарынан сол жылғы суицид
жасаушылардың саны 20-30%-ға артқан.
2005 жылы 3 919 адам суицид жасаған болса, олардың қатарында 3 283 ер
адам болған.
Қазақстандағы суицид көп орын алатын аймақтардың қатарына Оңтүстік
Қазақстан облысы, Қарағанды мен Ақтау қалалары және Солтүстік Қазақстан
облысы кіреді.[9]
Әр суицидтің шығу себебі бар. Бірақ көп жағдайлардағы себеп ондай
адамдардың иманының болмауы мен өмірдің қиыншылықтарын дұрыс
түсінбеулерінде болады. Бұлар басты себептері. Ал басқасебептердің барлығы
осы басты себептерге тікелей тәуелді. Мысалы, сүйген қызымен ұрысып, немесе
аралары ажыраған жігіттің өзін-өзі өлтіруіне санасы ояу адам баласы үшін
ешқандай ақылға қонымды себеп жоқ. Ақымақтықпен өз өмірін қияды.
Ресми статистикаға сүйенсек, жыл сайын әлемде 1 миллионнан аса адам өз-
өзіне қол жұмсайды. Олардың: 350 мыңы - қытайлық, 110 мыңы - үндістер, 55
мыңы - орыстар, 31 мыңы - америкалықтар, 30 мыңы - жапондықтар, 12 мыңы -
украиндықтар... осылайша жалғаса береді. Өзін өлімге байлағандардың тек
төрттен бірі ғана (24 пайызы) тірі қалатын көрінеді.[55]
Бүкіләлемдік денсаулық сақтау ұйымы барлық елдердегі суицид
көрсеткішін үш топқа бөліп қарастырады. Біріншісі: жоғары және өте жоғары
деңгей (100 мың адамға шаққанда 20-дан). Ол елдердің қатарына Қазақстан да
кіріп үлгерген. Нақтырақ айтсақ, 1-орында - Литва (42), 2-орында -
Белорусия (37), 3-орында - Ресей (36), 4-орында - Қазақстан (30), 5-орында
- Венгрия (26). 6-орында - Украина (25), 7-орында - Жапония (24). Көрдіңіз
бе, біздің елде 100 мың адамға шаққанда 30 адам өз-өзіне саналы түрде қол
жұмсайды екен. Тіпті Бүкіләлемдік денсаулық сақтау ұйымы Қазақстанды суицид
ауруы ушыққан елдердің санатына енгізіпті. АҚШ, Англия, Франция, Италия,
Армения, Әзірбайжан халқы өз-өзіне қол жұмсау әрекеті бойынша орташа және
төмен елдердің қатарына енсе, Мысыр, Гаити, Ямайка жұртында бұл көрсеткіш
нөлге тең.[55]
Егер бұрынғы Кеңестің құрамында болған мемлекеттердегі суицид
көрсеткішіне қарасақ, Қазақстан қауіпті төрттіктің қатарына кіріп
үлгеріпті.
Жалпы, әйелдерге қарағанда ер кісілер өзін-өзі өлтіруге 6 есе жиі
барады. Өмірден қыршын кеткендердің көбі 30 жасқа дейінгі жастар. Францияда
әрбір жиырма шақты жастың біреуі өз-өзін өлтіру әрекетіне барады. Өзін-өзі
өлтіру жұмыстарын қадағалайтын жапон ғалымы Ямамато Тэй 16 жас шамасындағы
жасөспірімдерде махаббат үшін өз-өзіне қол жұмсаушылық қыздарда 42,2 пайыз,
ұлдарда 36,6 пайыз екендігін алға тартуда. Алайда, 25 жасқа қарай ол
көрсеткіш дереу төмендейді. Таяуда шведтердің өзін-өзі өлтіру ісін зерттеу
орталығы 15 пен 19 жас аралығында өз-өздеріне қол жұмсап өлуден дүниежүзі
бойынша бірінші орында Ресей тұрғандығын хабарлады. Ресейде жыл сайын
шамамен 2500 кәмелетке толмаған бала өз-өздеріне қол жұмсайды екен. Бұл
жөнінен АҚШ екінші орында – жылына 1800 бала. Ал жан басына шаққандағы
көрсеткіш бойынша бірінші орынды Шри-Ланка (100 000 жасөспірімге - 46,55),
екінші орынды Қазақстан иеленген (100 000 жасөспірімге - 24,02).[11;9]
Негізінен, суицидпен көз жұмғандардың 44% өзіннің өліміне мына адам
кіналі деп хат жазып қалдырады. Олардың кіналі деп тапқаны мыналар:
- барлығы -20%
- Жақын адамым – 12%
- Бастық – 8%
- Ешкім емес – 4%
Дәл осы тақырыпқа қатысты Дүниежүзілік Денсаулық Сақтау Ұйымының
мамандары адамдардың өз өміріне қол жұмсауына себеп болатын мынадай
факторларды көрсетеді:
1. Денсаулығының нашарлығынан-1.2 %
2. Қаражат қиындығынан -3 %.
3. Өмір сүрудің ауырлығынан- 1.4 %
4. Құмарлықтан- 6%
5. Отбасы келіспеушілігінен- 18 %
6. Рухани дерттен -18 %
7. 19 %- Жазасын өтеуден жалтару мақсатында осындай қатерлі қадамға
барады екен.
ДДҰ анықтауынша өз-өзіне қол жұмсаудың 80 тәсілі бар. Кең тараған ең
негізгі тәсілдері мыналар: асылу, суға кету, улану (у, химиялық зат немесе
дәрілік препараттармен), ғимараттан, көпірден, жартастан т.б. биік
жерлерден өзін тастап жіберу, қару арқылы өзін-өзі өлтіру, өзін-өзі өртеп
жіберу, әдейі нәр татпай ашығу, суық қару қолдану: Сэппуку Харакири
(Жапониядағы өзін-өзі қанжарлау), қылышқа құлау (Көне Римде кездескен),
тамырын кесу (көп қан жоғалтып қансырап өлу), техникалық құрал қолдану,
пойыздың, машинаның астына түсу, тоққа ұрыну, жүрек соғуын қамтамасыз етіп
тұрған дәрігерлік аппаратты науқастың тоқтатуы және т.б[56;58]
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы өзін-өзі өлтірудің 800-дей себебін
анықтап отыр. Олардың ең негізгілері мыналар: жеке өмірдегі кикілжіңдер,
үмітсіздік, махаббаттағы ыза, айналасындағылармен түсініспеушілік,
жұмыстағы келеңсіздіктер, түртпекке тап болу, қорлық-зомбылық,
кемсітушілікке ұшырау, кедейлік, қаражат тапшылығы, жазылмайтын ауру не
мүгедектік, секталарда кездесетін фанатизм, психикалық аурулар, рухани
азғындық, өзін ешкімге керексіз сезіну, өмірден түңілу, жақын адамынан
айрылу, оқшаулану, жалғыздық, жазадан қорқу, жақындарымен сыйыса алмау,
торығу, өмірге деген қызығушылықтың жоғалуы, үнемі жолы болмаушылық т.б.
Ал, дінге сенетін адам үшін бұл аталғандар өлімге себеп емес, пәни дүниеде
әр адамға кезігетін әдепкі жағдай ғана. [9;56]
Суицидтің биологиялық себептері болады. Зерттеушілер суицидтің кейбір
отбасыларда өте жиі болатындығына сүйене отырып, оған ықпал ететін
генетикалық және әлеуметтік факторды да мойындайды. Егіздің біреуі суицид
әрекетіне барса, екіншісін де бұл өмірден баз кешу ойлары баурап алатыны
дәлелденген.
Сонымен бұл бөлімде жалпы суицид ұғымына толық түсініктеме берілді және
қазіргі таңдағы суицид көрсеткіштеріне талдау жасалынды. Жоғарыда
келтірілген мәліметтерден көретініміз, бұл орайдағы негізгі мәселенің
жасөспірімдер суициді екендігі.
2. ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖАСӨСПІРІМДЕР СУИЦИДІНЕ ӘЛЕУМЕТТАНУЛЫҚ
ТАЛДАУ
Елімізде бүгінгі таңда бірден-бір өткір мәселенің біріне айналып
отырған суицид себебі көп жағдайда жұмбақ күйінде қалып келеді. Алланың
берген санаулы ғұмырына қарсы шығып, өздеріне өздері үкім шығарып о дүниеге
аттанушылар соңғы уақытта көптеп кездесуде.
Өз-өзіне қол жұмсау деректерінің жасөспірімдер арасында да аса көп
белең алып отырғаны жанға батады.[46;47]
Соңғы кездері қайда болмасын жасөспірімдердің, мектеп жасындағы
балалардың өздеріне өздерінің қол көтеруі жиілеп кеткені жасырын сыр емес.
Европа мен Азияны ғана емес, бүкіл әлемді кезіп жүрген осындай қайғылы
оқиғалар елесі біздің елімізді де орап өткен жоқ.
Жұртты дүрліктірген жасөспірімдер суициді құдды бір эпидемия секілді
кең тарап бара жатқаны жан түршіктіреді. Бұл күндегі жасөспірімдердің
арасындағы өз-өзіне қол салудың ең кең тараған тәсілі жіпке асылу. Және
мұндайға баратын жастардың жасы — 14-17 жас аралығы. Бүгінде
жасөспірімдерің көбісі қиын жағдайдан шығудың оңай жолын таңдағысы
келеді. Өз-өзіне қол жұмсаған адам ертеңгі өмірін ойламайды, бір
проблеманың шекарасынан шыға алмай қалады да, осымен бәрі бітті деп
ойлайды. Және дәл сондай күйде оған көмек көрсетер жанашыр адам табылмайды.
Психологтар жалақының аздығынан сеңделіп жүреді, ал ата-ана тіршілік қамын
ойлап, күндіз-түні жұмыста болады. Меніңше, бүгінгі буынның әлсіз болуына
тек қана ата-ана, тек қана мектеп емес, оған тұтас қоғам жауапты.[10]
Ресми деректерге сүйенсек, 2005-2010 жылдар аралығында елімізде 1693
жасөспірім өзіне-өзі қол жұмсап, өмірмен қош айтысқан. Ал 2010 жылы ел
бойынша осындай 238 оқиға тіркелді. Бұл туралы толық мағлұматты мына
кестеден қараңыз:
Жылдар 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Қазақстан
бойынша өзіне
өзі қол 261 274 352 304 264 238
жұмсаған
жасөспірімдер
саны
Бір алаңдарлық жай, қайғылы оқиғалар барлық облыстарда дерлік
тіркелуде. Шығыс Қазақстан облысында 30 шақты жасөспірім өмірімен қош
айтысса, Қарағанды, Оңтүстік Қазақстан, Ақмола, Ақтөбе облыстарының
әрқайсысында 20-ның үстінде бала өздеріне өздері қол көтеріп, жас өмірлерін
қиды. Соңғы үш жылда Солтүстік Қазақстан облысында бұл көрсеткіш екі есе
өскен.[57]
Қазіргі таңда жасөспірімдер арасында суицид оқиғалары бойынша ТМД
елдері қатарынан Қазақстан Ресейден кейінгі екінші орында тұр.
Жалпы, Оңтүстік Қазақстанда 2006-2008 жылдар аралығында 138 жасөспірім
өзіне өзі қол жұмсаған. Олардың 123-ін аман алып қалу мүмкін болмады. 2008
жылы осы бір жан түршігерлік қадамға барған 57 жасөспірімнің төртеуі ғана
аман қалған. 2009 жылғы мәлімет бойынша жасөспірімдер суициді бойынша
жетекші орын алатын аудандар: Мақтаарал, Қазығұрт, Сарыағаш және Төлеби
аудндары болатын. Негізінен өз қолдарынан қаза табатындар 13, 15 және 16
жастағы балалар.
Оңтүстік Қазақстанда жасөспірімдер арасындағы суицид оқиғаларына
тоқталар болсақ, 2010 жылы Оңтүстік Қазақстан облысында аудан, қалалық
білім бөлімдерінен алынған мәліметтерге сүйенсек, суицид жасауға ұмтылудың
27 фактісі тіркеліп, оның ішінде 25-і қайғылы жағдаймен аяқталған. Жалпы,
Оңтүстік Қазақстан облысы Қазақстан бойынша жасөспірімдер арасындағы суицид
көрсеткіші бойынша 4-інші орынға табан тіреген..
Өзіне өзі қол жұмсаған жасөспірімдердің барлығы жас ерекшелігіне қарай
12-ден 18 жасқа дейінгі балалар. Олардың отбасылық құрамы мен тұрмыстық
жағдайына келер болсақ, 81% толық отбасының, 63% тұрмыстық жағдайы жақсы,
орта отбасының балалары. Бұдан тұрмыс жағдайы төмен отбасының балаларына
қарағанда, жағдайы орташа немесе жақсы отбасының балалары арасында
суицидтің басым орын алғанын байқауға болады.
Жасөспірімдер арасында суицид оқиғаларының орын алу себебінің 7%
отбасылык кикілжің, 4% тұрмыстық жағдайының төмендігі, 4% генетикалық
жолмен тұқым қуалау, ал 85%-ның себебі белгісіз болып отыр.
2011 жылдың қаңтар айында аудан, қалалық білім бөлімдерінде
жасөспірімдер арасында 8 суицид оқиғасы тіркелген, оның ішінде екеуі
суицидке ұмтылып, аман қалған.
Жас ерекшелігіне қарай: 11 жаста — 1, 15-17 жас аралығында — 7 бала;
жынысына қарай: 1 ұл бала, 7 қыз бала; отбасына қарай: 7-уі толық
отбасынан, 5-еуінің тұрмыс жағдайы жақсы. Балалардың өз-өзіне қол жұмсау
себептері аудандық, қалалық білім бөлімдерінің мәліметі бойынша 6 аяқталған
суицидтің: 5-еуі белгісіз, 1-еуіне әпкесінің асылып қайтыс болғаны әсер
еткен, ал 2 суицидке ұмтылу фактісінде: 1-еуі ата-анасымен түсініспеушілік,
1-еуі көршісімен ұрыс-керіс салдарынан өз-өзіне қол жұмсап, аман қалғандар.
Жас ерекшелігене қарай 11жас 15-17жас
1 7
Жынысына қарай ұл қыз
1 7
Толық Толық емес Тұрмыс Тұрмыс
отбасынан отбасынан жағдайы жағдайы
Отбасына қарай жақсы төмен
отбасынан отбасынан
7 1 5 3
Белгісіз себептердің басым бөлігі бұл жағдайды аспа ауруы деген
қазақшылыққа әкеп саяды.
2011 жыл басынан 2 ай ішінде өзіне-өзі қол жұмсаған балалардың жалпы
саны 12 болса, соның 6-сы Сайрам ауданында, 2-еуі Түркістан қаласында, 2-
еуі Ордабасы, 2-еуі Мақтаарал ауданында тіркелген. Өкінішке орай, бүгінде
өзін өлтіргісі келетіндердің жасарып бара жатқаны қорқытады. Себебі
тіркелген суицид оқиғаларының ішінде үшінші және бесінші сыныптың оқушылары
бар. Сондай-ақ қыз балалардың саны ұлдарға қарағанда көбірек. Бұл
оқиғалардың барлығы мектептен тыс уақытта, балалардың өз үйінде болып отыр.
Ал Оңтүстік Қазақстан облыстық салауатты өмір салтын қалыптастыру
орталығының жүргізген әлеуметтік сауалнамасының қорытындысына жүгінер
болсақ, жасөспірімдердің өзіне-өзі қол жұмсауының бірден-бір себебі
достарымен арадағы түсініспеушіліктің салдары болуы мүмкін дегенді жалпы
сұралғандардың 24 пайызы қолдайды. Бұған жалғыздықтың әсері болуы мүмкін
деген пікірге жауап берушілердің 20 пайызы, отбасындағы келеңсіздіктің
әсері болуы ықтимал деген пікірге 22 пайыз сұралушылар қолдау білдірген.
Ал өзін-өзі өлтіру фактілерінің 34 % -і неден болатыны белгісіз күйде
қалып отыр. Бұл мәселедегі ең күйзелтетіні, суицидтің жасөспірімдер мен
жастар арасында көптеп кездесуі.
Осы "Оңтүстік Қазақстандағы жасөспірімдер арасындағы суицидті
әлеуметтанулық талдау" тақырыбында шағын әлеуметтанулық зерттеу
жүргізілген болатын. Жалпы зерттеу Оңтустік Қазақстанның 3 аймағында
жүргізілді. Зерттеуге Шымкент қаласынан 200 адам, Түркістан қаласынан 200
адам, Шәуілдір ауылынан 100 адам жалпы есепте 500 адам қатысты. Шымкент
қаласынан қатысқан респондеттердің 58% (116) әйел, 42% (84) ер адам,
Түркістан қаласынан 64% (128) әйел, 36 % (72) ер адам, Шәуілдір ауылынан
қатысқан респонденттердің 50 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-5
1. СУИЦИД ӘЛЕУМЕТТІК ҚҰБЫЛЫС РЕТІНДЕ, ОНЫҢ МӘНІ МЕН
МАЗМҰНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 6-12
2. ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖАСӨСПІРІМДЕР СУИЦИДІНЕ ӘЛЕУМЕТТАНУЛЫҚ
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
-24
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 25- 27
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28-29
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .30-32
І КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасы – қалыптасуы мен
дамуының қиын кезеңін басынан кешіріп отырған, жас егеменді мемлекет.
Біздің ата заңымызда Мемлекетіміздің ең қымбат қазынасы адам және оның
өмірі деп көрсетілген. Ендеше сол қымбат қазынаны көзіміздің қарашығындай
етіп қорғау әрбір азаматтың алдындағы, сондай-ақ жалпы қоғамның алдында
тұрған өзекті мәселе. Қазақ халқы көз ашқалы адам шығынын көріп келе жатқан
халық. Аумалы төкпелі заманның өзі солай етуге мәжбүр етті. Ал енді елге
тыныштық орнаған мына бейбіт заманда біздің Қазақстан адам шығыны жағынан
әлем бойынша алдыңғы қатарда тұр. Оны біреулер денсаулық сақтау саласының
нашарлығымен де байланыстырып жатады. Алайда бір таң қаларлығы- біздің
еліміз суицид бойынша да, яғни азаматтардың өз-өзіне қол жұмсауы бойынша да
көшбасшы елдердің бірі екенбіз. Жасөспірімдер арасындағы суицид мәселесі,
оның қоғам өміріне зардаптары мен ықпалы, толық негізде қоғам өмірін
зерттейтін гуманитарлық ғылымдардың, соның ішінде әлеуметтану ғылымы үшін
өзекті және маңызды мәселе болып табылады. Қоғамымыздың аумалы-төкпелі
шағында өзін-өзі өлтіру (суицид), секілді түрлі керітартпа әдеттердің тым
көбейіп, жұқпалы дерт секілді таралуы, олардың әсері мен қауіптілігі – бұл
әлеуметтік проблема. Бұл проблеманы зерттеудің өзектілігі осы жасөспірімдер
арасындағы суицидтің біздің елімізде үздіксіз өсуімен және оның
қауіптілігінің күшеюімен түсіндіріледі.
Бұл мәселеге деген қызығушылықтың артуы да жасөспірімдер арасындағы
суицидті тудыратын себептерді іздестіруге, әсіресе, бұл мәселеге жастардың
көбірек араласуы, оның көбеюін дер кезінде тоқтатуға және алдын алуға,
жалпы айтқанда қоғам өміріндегі осы бір дерттің толық шешілуіне өз үлесімді
қосуды мақсат еттім.
Өзін-өзі өлтіруді жіктеп зерттеу барысында қоғамдағы техникалық
өркендеу, информациялық ресурстардың алшақталуы адамның қажеттілігінің
өсуі, адам психикасындағы ауытқушылықтардың көбеюімен қоса жүріп
отыратындығы байқалған. Теріс мінез-құлықтың бір түрі болып табылатын
суицидті жасаушылар жігері мықты адамдар емес, керісінше, өз қиыншылықтарын
жеңе алмайтын әлсіз адамдар типі.
Жасөспірімдер суициді олардың арасындағы теріс мінез-құлықтың бір түрі
ретінде қарастырылады. Бұл мәселе әрқашан актуальды болған және болып қала
береді. Оның себебі біріншіден көптеген елдерде тууға қарағанда өлімнің
саны өсіп барады, ал суицид әлемде өлімнің негізгі себептерінің бірі болып
отыр. Екіншіден, қоғамда болып жатқан өзгерістер әрқашан жасөспірім
санасына ықпал етпей қоймайды және үнемі өзін-өзі өлтірудің деңгейіне
елеулі әсерін тигізіп отырады. Үшіншіден, бұл әлемдік деңгейдегі мәселені
түбегейлі шешу мүмкін болмай отыр. Айта кету керек, жасөспірімдер
арасындағы өз-өзіне қол жұмсау фактілерінің әрбір үшіншісі – қалыпты
құбылыс, нақтырақ айтсақ, олар өлгісі келмейді, тек осы әрекеттерімен
өздеріне назар аудартқысы келеді. Мамандар мұның өте қауіпті құбылыс
екендігін айтады. Өйткені, өз-өзін өлтіруге талпынып аман қалған
жасөспірімдердің келесі талпынысы міндетті түрде өлімге алып келуі мүмкін.
Тақырыптың ғылыми зерттелу деңгейі: Жағымсыз мінез-құлықты әлеуметтік
тұрғыдан зерттелуіне көптеген зерттеуші ғалымдарымыз өз үлестерін қосты.
Олар, Батыс Европадан француз социологы Э.Дюркгейм, психолог және
криминолог Г.Тард, Социолог Р.Мертон, Э.Сатерленд, психиатр З.Фрейд,
Философ Э.Фром, Ч.Ломброзо, У.Х.Шелдон, Ч.Беккариа, Н.Смелзер, А.Кемью,
және т.б. ойшылдардың еңбектерін айтуға болады.
Ресей зерттеушілерінен Я.И.Гилинский, В.Н.Кудрявцев, А.А.Габиани,
Е.И.Каиржанов, А.К.Катова, И.И.Рогова, И.С.Кон, Ф.М.Достоевский және т.б.
ғалымдарымыздың есімдерін атауға болады.
Ал, отандық зерттеушілерден социолог Ш.Е.Жаманбалаева,
Д.Қазымбетованың еңбектерін атауға болады.
Адамзат тарихын басып өткен өркениеттер өзін-өзі өлтіру мәселесін
түрлі дүниетанымда қарастырады. Мысалға, Ежелгі Грецияда бұл мәселені теріс
қабылдады және суицидті заң арқылы жазалау керек, тіпті өзін-өзі өлтіруге
ниеттеліп, іске асыруға барған адамдардың қолын кесу керек деп есептеген
екен. Ислам дінінде де, христианда да өзін-өзі өлтірушілерді жақтамайды,
исламда олардың жаңазасы шығарылмайды, христиан дінінде де бейіт шіркеуге
апарылмайды.
Бұл жерде дін осы мәселенің азаюына тосқауыл жасай алмаған. Ал шығыс
елдерінде, мысалы, Қытайда өзін-өзі өлтірушілікке басқаша көзқараспен
қарады. Қытай дүниетанымында, адам өзін-өзі өлтіру арқылы өз жанын азат
етеді деп түсіндіріледі.
Үндістанда да осындай дүниетаным қалыптасқан. Ал, Жапонияда мынадай
харокира әдет-ғұрып бар: өзін-өзі өлтіру данышпандықтың, шыншылдықтың,
тәртіптіліктің биік шыңы деп түсіндірілген. Дегенмен де харокира дәстүрі
бойынша, өзін-өзі өлтіру әр түрлі сипатқа ие. Оның бірі егер адам өмірмен
қоштасқысы келсе, жанұя мүшелерін түгел шақырып, бастан-аяқ түгел ақ қиім
киіп, ішін күйдіреді, осы кезде баласы немесе жақын досы басын кесуі керек.
Бірақ мұның барлығы әдет-ғұрып тұрғысында толық қамтылмайды. Өйткені,
қазіргі күнде дүниежүзілік өркениетте араласқан мәдениеттің көбеюіне
байланысты адамға көбіне діни және әлеуметтік-мәдени факторларға қарағанда
экономикалық факторлар өз ықпалын тигізіп отыр. Яғни, бүгінгі күндегі
суицидтің басты факторы деп экономикалық факторларды алуымызға толық негіз
бар.
Қазір өзін-өзі өлтіруді құлдырауды сипаттайтын өркениеттің өркендеу
кезеңінің ақыры деп танылатын үлкен қоғамдарға тән деп есептеу кең
таралған. Бұл мәселенің барлық философиялық, психологиялық және әлеуметтік
жақтарын әлеуметтанушы Э. Дюркгеймнің Өзін-өзі өлтіру деген еңбегінде
егжей-тегжейлі айтылған. Ол мына пікірді ұсынады: Өзін-өзі өлтірушілік
дегеніміз жәбірленуші адам өзін мәжбүрлеуші етіп те көрсететін, және өз
өлімі туралы айғақты соңғы көрген жағдайда айтамыз.
Дюркгейм өзін-өзі өлтірудің 4 түрін атап көрсетті:
1. Эгоистік
2. Альтруистік
3. Аномистік
4. Фаталистік
Зерттеудің нысаны –жасөспірімдер, мектеп оқушылары. Жасөспірімдерді
зерттеу объектісі етіп алуымның көптеген себептері бар. Біріншіден,
жасөспірімдер арасындағы жағымсыз іс-әрекеттер ересек адамдарға қарағанда 2-
3 есе жоғары болып келеді. Екіншіден, жасөспірімдер өмір тәжірибесі аз
халықтың осал бөлігі болып табылады. Үшіншіден, жасөспірімдер басқа жастағы
адамдардың жағымсыз ықпалына тез түсіп қалады. Яғни, біреудің арбауына,
алдауына, бір сөзбен айтқанда еліктегіш келеді.
Зерттеудің пәні – жасөспірімдердің суицидтік бағытын айқындау.
Зерттеудің мақсаты - өзін-өзі өлтіруді әлеуметтану ғылымымен қатар,
заң, психология, философия ғылымдары да қарастыратын болғандықтан, аталған
мәселенің негізгі деңгейлерін нақты әлеуметтану саласы бойынша айқындау
және бұл мәселеге қоғамдық назар аудару, түсініктеме мен кеңес беру,
суицидтің алдын-алу шараларының әлеуметтік бағдарын анықтау.
Ғылыми жұмыстың жаңалығы:
- Жасөспірімдер суицидінің алдын алуға байланысты жаңа
тұжырымдамаларын жетілдіру;
- Осы мәслеге қатысты бірқатар ұсыныстар енгізілді;
Зерттеудің міндеттері:
-Жасөспірімнің суицидтік іс-әрекетінің орындалуының көрінісін
айқындау;
-Өзін-өзі өлтіру тәсілдерін талдау;
-жасөспірімдер арасындағы суицидтің себептерін анықтау
-жасөспірімдер арасындағы өзін-өзі өлтірушілердің статистикасын
қарастыру;
- жасөспірімдер суицидіне қоғамдық пікірді анықтау;
-жасөспірімдер арасындағы суицидтің алдын-алу, болдырмау шараларын
іздестіру;
1. СУИЦИД ӘЛЕУМЕТТІК ҚҰБЫЛЫС РЕТІНДЕ, ОНЫҢ МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ
Қазақ халқы тарихынан көп қиындықтарды бастан кешіп келеді.
Тіршілік барысында адам шығынына бір емес бірнеше рет ұшыраған халықтың осы
күнге аман есен жетіп, ашық аспан астында өмір сүрі отырғандығының өзі
халқымыздың ерекше сабырлылығ төзімділігі десек қателеспейміз. Қаншама
соғыстардан, ашаршылық заманынан аман қалған еліміздің алдынан тағы бір
мәселе шыға келді. Ол еліміздің болашағы деген жастарымыздың,
жасөспірімдердің өзіне-өзі қол салу, суицид фактісінің көбейіп кетуі болып
отыр.
Өзін-өзі өлтірушілік, суицид латының sul өзімді, caedere
өлтіру деген сөзінен шыққан, ол - өз омірін әдейілеп қию.[1] Өзін-өзі
өлтірушілік деп екі түрлі құбылысты айтуға болады:
Біріншіден, жеке мінез құлықтық акт, өз омірін нақты адамнын қиюы;
Екіншіден, бұл әлеуметтік құбылыс қоғамның белгілі жағдайының өнімі
және көрсеткіші.
Әлеуметтік құбылыс бұл адамдар арасындағы қарым-қатынастар нәтижесінде
пайда болатын оқиға.
Өзін-өзі өлтірушілік адам қоғамның тарихы секілді өте ертеден келе
жатқан құбылыс. Өзін-өзі өлтірушілік – жеке акт. Ал, өмірдің мәні -
философиялық, дүние танымдық мәселе.
Әлеуметтік құбылыс ретіндегі өзін-өзі өлтірушіліктің себептері белгілі
бір заңдылықтарға бағына отырып, әлеуметтану ғылымының зерттеу пәні болып
табылады.
Өзін-өзі өлтірушілік әлеуметтік құбылыс ретінде, әлеуметтік
себептерден туындап отыратындықтан, ең алдымен әлеуметтік зерттеумен
түсіндіруді талап етеді.
Өзін-өзі өлтірушілік мәселесін ең алғаш Э.Дюркгейм зерттеді.
Өзін-өзі өлтірушіліктің түрлі типтері бар. Қазіргі кезде ең көп
тараған типке – менмендік өзін-өзі өлтірушілік жатады. Менмен адамда
езілушілік сары уайымға салынушылық басым болады. Ол өзін бәрінен жоғары
қояды. Бәрі оған оның мұқтаждығын қанағаттандыра алмайтындай көрінеді. Өзін-
өзі өлтірушілік күн көрсету, зәбірлеу актісі болып табылады. Жалпы ережеге
сай, өлтіру ағымы жылдам болады, жеке адамның қадір-қасиетін бағалаған
қоғамда өзіне-өзі қол жұмсаушылық сирек болады. Міне сондықтан да төменгі
қоғамдағы, жеке адамның іс-әрекетіне онша мән беріп, назар аудармаған
қоғамда адам өлімі, өзіне-өзі қол жұмсау жиі кездеседі. Менмендік өзін-өзі
өлтірушілікпен адам өлтіру екеуі де антогонистік себептерден болатындықтан,
біреуі еркін дамыған жерде, екіншісі еркін дами алмайды. Қазіргі кезде
дамыған өркениетті елдер мен ірі орталықтарда ең көп тарағандықтан ол қанды
қылмыстарды ығыстырып отырады.[1]
Сонымен, мынадай қорытындыға келуге болады: егерде өзін-өзі
өлтірушілік пен адам өлтіру көбінесе кері пропорциональды болып келсе, ол
екі қарам-қарсы әлеуметтік ағымды білдіреді. Бұл екеуі де бірін-бірі күн
мен түн сияқты, бірінен соң бірі кезектесіп отырады. Сонымен, қоғамдағы
ауытқушылық бірдей дәрежеде адам өлтірумен өзін-өзі өлтірушілікті тудырады.
Сондай-ақ оның дамуы мен зардаптарының дамуы да азайтады.
Өзін-өзі өлтірушілік жоқ деген қоғам болмаған, болмайды да. Керісінше,
бұл құбылыс қандай деңгейдегі қоғам болмасын кездесіп отырады және оны
болмайды, мүлдем болдырмаймыз деп ешкім де айта алмайды. Яғни, өзін-өзі
өлтірушілік Еуропалық болсын, Азиялық болсын кез-келген қоғамдық құбылыстың
құрамдас элементі болып табылады.[2]
Адам тарихында өзін-өзі өлтіруге қатысты адамдар мәселесі философиялық
көзқарастың үстем болуына тыгыз байланысты. ХІХ ғасырдын аяғына дейін өзін-
өзі өлтірушілік құқықтық жағынан құқыққа қарсы әрекет деп түсіндірілсе, ал
моральдық жағынан адамның өзі үшін ғана емес, оның бүкіл жанұясына масқара
әрекет болған. Ол қылмыс жасағанмен бірдей қарастырылып отыр. Орта
ғасырларда өзіне-өзі қол жұмсағысы келгендер өлім жазасына кесілген, ал
кейінен түрмеге қамаумен ауыстырылды. Өзін-өзі қол жұмсаушылыққа мынадай
формаларды жатқызуға боладың; ішімдікке үйір болу, нашақорлық, емделуге
мойын бұрмау, жанжалдар мен төбелестерге қатысу.
Өзін-өзі өлтірушіліктің мінез-құлқы - бұл өзіне өзінің оміріне қарсы
алдын ала ойлаған ниетпен жасаған өзін-өзі өлтіруге дейін баратын әрекеттің
көптеген типтері жатады.
Өзіне-өзі қол жұмсау бұл әсіресе, 15-39 жас аралығында жиі кезеді,
мұндай әрекеттердің көрсеткіші соңғы кездері көптеген елдерде күрт өсіп
кетті. Мұндай адамдардың орташа жасы 15 жастан жоғары жас аралығындағы
адамдар арасындағы шамамен 100 000 ерекектердің 200-не және
100 000 әйелдердің 350-не келді. Бірақта біріккен корольдік пен Германияда
бұл көрсеткіш 70 жылдардың аяғында түссе, Нидрланд, Норвегия мен
Филиядияда мұндай көрсеткіш мүлдем құлдырап кеткен, яғни, жылына 3500
Канадалыктар өзін-өзі өлтірушілікке барады.[4]
Өзін-өзі өлтіру - бұл мезгілсіз олімнің басты себебі, адамдар
көбінесе өзін-өзі өлтіргенде, тығырықтан шығуға жол жоқ деп есептеген кезде
барады. Мұның басты себебі, үмітімен сенімін жоғалту, адамның батылсыздығы,
өзін жападан жалғызбын деп сезінуі жатады.
Әлеуметтанушылардың пікірінше, бұл себептен құтылудың басты жолы
әділеттілік және әлеуметтік теңсіздікті болдырмау және т.б. себептерді атап
көрсетеді.
Э.Дюркгейм өзін-өзі өлтіруді әлеуметтік құбылыс ретінде қарастыра
отырып, мынадай қорытындыға келді:
- әрбір ұрпақ келер ұрпақты өзі түзеуі тиіс;
- адамдардың өзін-өзі өлтіруі мынадай: олар өздерінің заңды талап-
тілектері қай жерге келіп тоқтайтыны және біздің әрекетіміздің мақсаты неде
екенін жақсы білуінен келіп туындайды.[15]
Э.Дюркгеймнің пікірінше, өзін-өзі өлтіру бұл әлеуметтік құбылыс. Мұның
басты себебі реттеушіліктің болмауы. Өйткені, әлеуметтік ереже адамдар
өмірін реттеуде маңызды роль атқарады. Тәртіп бұзғанда адамдардың өмірге
деген бағыт-бағдары да өзгереді, әлеуметтік нормалардың бұзылуы адамдардың
мінез-құлқындағы ауытқушылығына себеп болады.
Орташа есеппен жылына 500-600 мың адам өз өмірін өз еркімен қияды, ол
өзіне өзі қол жұмсауға әрекет еткендердің саны бұдан 5-6 есе көп болды.
Суицидтік мінез-құлық ішкі және сыртқы болып екіге бөлінеді, ішкі
суицидтік мінез-құлыққа суицидтік мағынасыз ойлары, қайғыру, мәнсіз елестер
жаатды. Сонымен қатар суицидтік тенденциялар, үмітсіз клиенттер жатады. Бұл
деңгейге жету 3 тәжірибелік баспалдақтан өтумен байланысты болады:
1. Пассивті суицидтік ойлар өз өліміне деген құштарлықты (бұл жерде
өзін-өзі өлтіруге емес) қамтиды. Яғни, суицидтік мінез-құлыққа ие болған
адам. Өлу жақсы емес пе? Ұйықтап адам кейін оянбау өмір қиыншылығы мен
азабынан құтқарады – деген ойлармен шырмалып өлуге құштар болады.
2. Өлімге деген құштарлықтан кейін пайда болатын екінші баспалдық
суицидтік мінездің активті түрі болып табылады. Бұл кезеңде адам өзін-өзі
өлтіруге жоспар құрады, яғни өзін-өзі өлтірудің тәсілдерін, уақытын, орнын
ойластырады.
3. Үшінші кезеңде, адам жоғарыдағы 2 кезеңді басынан өткеріп ішкі
ниетті сыртқы мінез-құлықпен байланыстырады, яғни, бұл кезеңдегі адамның
мінезінен және жүріс-тұрысынан өзін-өзі өлтіруге бағытталған ниетін анық
байқауға болады.[3]
Суицидтің шығу себептері:
1. Отбасылық ұрыс-керіс, ажырасу, жалғыздық, махаббатта жолы болмау,
жыныстық қатынастағы әлжуаздық.
2. Дімкәс денсаулық, психикалық сырқаттық, белсіздік пен бедеулік.
3. Қылмыстық жауапкершіліктен қашу, істеген ісінің ұяттығына қорқыныш.
4. Материалдық-тұрмыстық қиыншылықтар.
5. Жұмыс және оқу орнындағы даулы мәселелер мен сәтсіздіктер.
6. Қоғамдық-саяси жағдай.
7.Басқа да әрекеттер.
8. Тұқымқуалаушылық.
Суицидтік ойлардың пайда болғаннан бастап оның шынайы орындалуына
дейінгі кезеңді суицид алдынғы кезең деп атайды. Оның ұзақтығы кейде
бірнеше минут болса (жедел суицид), кейде бірнеше айларға (созылмалы
суицид) созылуы мүмкін. Процестің айқындалуының ұзақтығына немесе
қысқалығына қарамастан, жоғарыда сипатталған белгілер адам бойынан көрініс
табады. Әрине, бұл сол адамның темпераментіне тікелей байланысты болады.
Суицидтік мінез-құлықтың сыртқы көріністеріне суицидтік әрекеттер
(өзін-өзі өлтіруге оқталу) мен суицидтің орындалып бітуі (өзін-өзі өлтіруі)
жатады. Суицидтік әрекеттер дегеніміз әлі де болса өлім процесіне жетпеген
өз өмірін тоқтатуға деген ерікті мақсаттылық. Бұл процесс даму барысында
екі фазаға ие: назар аударатын немесе назар аудармайтын болып бөлінеді.
Өзін-өзі өлтірудің типологиясына келер болсақ, өзін-өзі өлтірудің
көптеген түрлері мен әдістері бар, солардың бірнешеуіне тоқтала кетейік.
Э.Дюркгейм өзінің Өзін-өзі өлтіру (әлеуметтік этюд) деген еңбегінде
өзін-өзі өлтірудің көбеюіне не азаюына бірден-бір әсер ететін әлеуметтік
ортаның түрлі жағдайларын нақтылап талдаған. Олар: діни сенім, жанұя, саяси
өмір т.б. Өзін-өзі өлтірудің себептеріне орай, олар эгоистік, альтруистік
және аномистік болып бөлінеді.
Эгоистік өзін-өзі өлтіру. Индивид өзінің жеке менін қоғамдық
меннен жоғары қойып, оған қарсы қоятын болса, индивид пен қоғам арасында
келіспеушілік наразылық, ренжушілік сезімдер пайда болып, мағынасыз
қоғамнан өзін алшақтатқысы келіп, өз өмірін өзі үзеді. Егер бұл
индивидуалды сипатқа ие болатын болса, оны эгоистік өзін-өзі өлтіру деп
атауға болады.
Коллективтік байланыс, қоғамның ұйымшылдығы өзін-өзі өлтіруге кедергі
жасайды. Егер қоғамның ұйымшылдығы әлсіресе, онда индивид әлеуметтік
өмірден бас тартып, өзінің жеке ұстанымдарын бәрінен, тіпті қоғамнан да
жоғары қояды. Дюркгеймнің пікірінше, қоғамның әлеуметтік құлдырауы кезінде
өзін-өзі өлтірудің де саны өседі. Бұл мәселенің статистикасының жоғары
болуына саяси жағдайлар мен үлкен соғыстар да әсер етеді.
Альтруистік өзін-өзі өлтіру. Жекелеген индивидуалдық адамды өзін-өзі
өлтіруіне әкеп соғады. Адам қоғамнан шеттетіліп қалса, онда оның санасында
өзін өлтіруге деген жаман ойлар тез туындайды, сонымен қатар, мұндай
пікірлер өзінің тұлғалылығын қоғамға мойындата алмаған адамда да болады.
Альтруизм дегеніміз – адам өз менін жоғалтқанда, өзінің бүкіл болмысы
санасына бағынбаған жағдайда пайда болатын психологиялық ауытқушылықты
айтамыз. Альтруистік өзін-өзі өлтіруде адамда Алла алдындағы парыз бірінші
орында тұрады. Бұл, әсіресе, діни жоралғыларды орындау барысында көптеп
кездеседі.
Аномистік өзін-өзі өлтіру. Қандай сатыда тұрса да қоғам әрқашан
тұлғаға әсер етеді және оны басқарып отырады.[16]
Экономикалық құлдыраудың болуы өзін-өзі өлтірушілерге бірден-бір себеп
болады. Елдің экономикалық жағдайы мен өзін-өзі өлтірушілердің санының
сәйкес келуі жалпы заңдылық болып табылады. Мысалы, қоғамда мекемелердің
банкрот болуы, финанстық саладағы тоқырау кезінде өзін-өзі өлтіру
жағдайлары да соғырлым көбейе түседі. Адам әрқашан тойымсыз болып келеді.
Адам қанша нәрселерге қол жеткізсе, одан да көбірек нәрсені тілейді және
одан төмен нәрсеге көңілі толмайды. Дегенмен де шынайы өмірде адам
тілегінің, қажеттілігінің барлығы бірдей орындала бермейтіні анық. Ал, бұл
адамның қоғамға деген ренішін тұғызады.
Жоғарыда, біз өзін-өзі өлтірудің әлеуметтік көрінісін талдадық. Енді
психология саласында үлкен жетістікке жеткен В.А. Тихоменконың еңбегіндегі
талдауларға нақтылап өтейік. Оның бұл талдаулары шынайы өзін-өзі
өлтірушілерді шектеп және олардың әрекеттерін өзін-өзі өлтірушілерге ұқсап
жүрген адамдардың әрекеттерімен айыруға мүмкіндік береді.
Шынайы, өзін-өзі өлтірудің мақсаты - өзін-өзі өмірден кетіріп,
қастандық жасау болып табылады. Бұл процестің соңғы нәтижесі өліммен
бітеді, дегенмен, суицидтік реалдылықтың тәсілдері мен өлімді шынайы
тілеудің арасы екі бөлек.
Бақылау мақсатындағы суицидтік іс-әрекеттің кейінгі мәні өзін-өзі
өлтіру емес, осы атты жамылғы ретінде пайдаланып, өзінің жеке арман-тілегін
орындаттыру, қорқыту арқылы өз дегеніне жету. Олардың мақсаты өзін-өзі
өлтіру емес, тек өздеріне зақым келтірумен аяқталады.
В.А. Тихоменко өзінің еңбектерінде мынадай мысал келтіреді: қан
тамырын кесу оның орындалуына орай көзқараста қарастырылады:
а) соңында көп қан жоғалтып, өлімге алып келген жағдайда бұл
шынайы өзін-өзі өлтірушілік деп саналады;
б) Жан-жағындағыларды өзін-өзі өлтірушілікке сендіріп, ойластырып,
соңы өлімге емес, өзіне зияндық жасаумен ғана шектелетін болса, бұл
демонстрациялық бақылау үшін жасалған әрекет болып табылады.
Жоғарыда келтірілген талдауға тағы бір көзқарасты қосуға болады. Бұл
көзқарас жеке мағынаны қамтитын категория деп саналады. А В.Т. Тихоменко
осыған байланысты келесі себептерді атап көрсетеді: қарсылық, кек, ұран,
үндеу, жазадан қашу, қайғы-қасіреттен қашу, өз-өзін жазалау, бас тарту және
т.б.
Бүгінгі таңда бұл мәселеге қатысты көптеген зерттеулер жүргізілген.
Қазіргі кезде Дүниежүзілік Денсаулық Сақтау Ұйымының дерегі бойынша
Қазақстан елдегі азаматтарының өз өмірлерін қиюы бойынша әлемде үшінші
орынды алады. Ал осыдан үш жыл бұрынғы деректер бойынша Қазақстан бесінші
орында болған. Ол кезде орта есеппен 100 000 адамға шаққандағы суицид
жасаушылардың саны 30 адамды құраған. ДДСҰ-ның соңғы мәліметіне сүйенсек,
әлемде жыл сайын бір миллиондай адам өзін-өзі өлтіреді екен. Бір миллион
адамның 8 мыңын қазақстандықтар құрайды. Бұл дегеніміз әр бір сағат сайын
бір қазақстандық суицид жасайды дегенді білдіреді.
Елдегі мұндай ахуал жаңадан пайда болған үрдіс емес. Суицид жасаушылар
сонау Кеңес заманынан бері бар. Ол кездің өзінде жыл сайын 4-5 адам өз-
өздеріне қиянат жасап, масқара өліммен өмірлеріне нүкте қойып отырған. КСРО
және әлем бойынша суицид жасаушылардың саны жағынан Қазақстан сол кездері-
ақ алдыңғы қатарлы орындардан көрінген. Бір өкініштісі, суицид
жасаушылардың басым бөлігі – еліміздің болашағы деп санаған жас буын
өкілдері. Мұндай қара өлімге тап болған адамдардың небары 2-5% ғана Жүйке-
неврологиялық диспансерде тіркеуде болған.
1995 жылғы теңгенің жаппай құнсыздануы салдарынан сол жылғы суицид
жасаушылардың саны 20-30%-ға артқан.
2005 жылы 3 919 адам суицид жасаған болса, олардың қатарында 3 283 ер
адам болған.
Қазақстандағы суицид көп орын алатын аймақтардың қатарына Оңтүстік
Қазақстан облысы, Қарағанды мен Ақтау қалалары және Солтүстік Қазақстан
облысы кіреді.[9]
Әр суицидтің шығу себебі бар. Бірақ көп жағдайлардағы себеп ондай
адамдардың иманының болмауы мен өмірдің қиыншылықтарын дұрыс
түсінбеулерінде болады. Бұлар басты себептері. Ал басқасебептердің барлығы
осы басты себептерге тікелей тәуелді. Мысалы, сүйген қызымен ұрысып, немесе
аралары ажыраған жігіттің өзін-өзі өлтіруіне санасы ояу адам баласы үшін
ешқандай ақылға қонымды себеп жоқ. Ақымақтықпен өз өмірін қияды.
Ресми статистикаға сүйенсек, жыл сайын әлемде 1 миллионнан аса адам өз-
өзіне қол жұмсайды. Олардың: 350 мыңы - қытайлық, 110 мыңы - үндістер, 55
мыңы - орыстар, 31 мыңы - америкалықтар, 30 мыңы - жапондықтар, 12 мыңы -
украиндықтар... осылайша жалғаса береді. Өзін өлімге байлағандардың тек
төрттен бірі ғана (24 пайызы) тірі қалатын көрінеді.[55]
Бүкіләлемдік денсаулық сақтау ұйымы барлық елдердегі суицид
көрсеткішін үш топқа бөліп қарастырады. Біріншісі: жоғары және өте жоғары
деңгей (100 мың адамға шаққанда 20-дан). Ол елдердің қатарына Қазақстан да
кіріп үлгерген. Нақтырақ айтсақ, 1-орында - Литва (42), 2-орында -
Белорусия (37), 3-орында - Ресей (36), 4-орында - Қазақстан (30), 5-орында
- Венгрия (26). 6-орында - Украина (25), 7-орында - Жапония (24). Көрдіңіз
бе, біздің елде 100 мың адамға шаққанда 30 адам өз-өзіне саналы түрде қол
жұмсайды екен. Тіпті Бүкіләлемдік денсаулық сақтау ұйымы Қазақстанды суицид
ауруы ушыққан елдердің санатына енгізіпті. АҚШ, Англия, Франция, Италия,
Армения, Әзірбайжан халқы өз-өзіне қол жұмсау әрекеті бойынша орташа және
төмен елдердің қатарына енсе, Мысыр, Гаити, Ямайка жұртында бұл көрсеткіш
нөлге тең.[55]
Егер бұрынғы Кеңестің құрамында болған мемлекеттердегі суицид
көрсеткішіне қарасақ, Қазақстан қауіпті төрттіктің қатарына кіріп
үлгеріпті.
Жалпы, әйелдерге қарағанда ер кісілер өзін-өзі өлтіруге 6 есе жиі
барады. Өмірден қыршын кеткендердің көбі 30 жасқа дейінгі жастар. Францияда
әрбір жиырма шақты жастың біреуі өз-өзін өлтіру әрекетіне барады. Өзін-өзі
өлтіру жұмыстарын қадағалайтын жапон ғалымы Ямамато Тэй 16 жас шамасындағы
жасөспірімдерде махаббат үшін өз-өзіне қол жұмсаушылық қыздарда 42,2 пайыз,
ұлдарда 36,6 пайыз екендігін алға тартуда. Алайда, 25 жасқа қарай ол
көрсеткіш дереу төмендейді. Таяуда шведтердің өзін-өзі өлтіру ісін зерттеу
орталығы 15 пен 19 жас аралығында өз-өздеріне қол жұмсап өлуден дүниежүзі
бойынша бірінші орында Ресей тұрғандығын хабарлады. Ресейде жыл сайын
шамамен 2500 кәмелетке толмаған бала өз-өздеріне қол жұмсайды екен. Бұл
жөнінен АҚШ екінші орында – жылына 1800 бала. Ал жан басына шаққандағы
көрсеткіш бойынша бірінші орынды Шри-Ланка (100 000 жасөспірімге - 46,55),
екінші орынды Қазақстан иеленген (100 000 жасөспірімге - 24,02).[11;9]
Негізінен, суицидпен көз жұмғандардың 44% өзіннің өліміне мына адам
кіналі деп хат жазып қалдырады. Олардың кіналі деп тапқаны мыналар:
- барлығы -20%
- Жақын адамым – 12%
- Бастық – 8%
- Ешкім емес – 4%
Дәл осы тақырыпқа қатысты Дүниежүзілік Денсаулық Сақтау Ұйымының
мамандары адамдардың өз өміріне қол жұмсауына себеп болатын мынадай
факторларды көрсетеді:
1. Денсаулығының нашарлығынан-1.2 %
2. Қаражат қиындығынан -3 %.
3. Өмір сүрудің ауырлығынан- 1.4 %
4. Құмарлықтан- 6%
5. Отбасы келіспеушілігінен- 18 %
6. Рухани дерттен -18 %
7. 19 %- Жазасын өтеуден жалтару мақсатында осындай қатерлі қадамға
барады екен.
ДДҰ анықтауынша өз-өзіне қол жұмсаудың 80 тәсілі бар. Кең тараған ең
негізгі тәсілдері мыналар: асылу, суға кету, улану (у, химиялық зат немесе
дәрілік препараттармен), ғимараттан, көпірден, жартастан т.б. биік
жерлерден өзін тастап жіберу, қару арқылы өзін-өзі өлтіру, өзін-өзі өртеп
жіберу, әдейі нәр татпай ашығу, суық қару қолдану: Сэппуку Харакири
(Жапониядағы өзін-өзі қанжарлау), қылышқа құлау (Көне Римде кездескен),
тамырын кесу (көп қан жоғалтып қансырап өлу), техникалық құрал қолдану,
пойыздың, машинаның астына түсу, тоққа ұрыну, жүрек соғуын қамтамасыз етіп
тұрған дәрігерлік аппаратты науқастың тоқтатуы және т.б[56;58]
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы өзін-өзі өлтірудің 800-дей себебін
анықтап отыр. Олардың ең негізгілері мыналар: жеке өмірдегі кикілжіңдер,
үмітсіздік, махаббаттағы ыза, айналасындағылармен түсініспеушілік,
жұмыстағы келеңсіздіктер, түртпекке тап болу, қорлық-зомбылық,
кемсітушілікке ұшырау, кедейлік, қаражат тапшылығы, жазылмайтын ауру не
мүгедектік, секталарда кездесетін фанатизм, психикалық аурулар, рухани
азғындық, өзін ешкімге керексіз сезіну, өмірден түңілу, жақын адамынан
айрылу, оқшаулану, жалғыздық, жазадан қорқу, жақындарымен сыйыса алмау,
торығу, өмірге деген қызығушылықтың жоғалуы, үнемі жолы болмаушылық т.б.
Ал, дінге сенетін адам үшін бұл аталғандар өлімге себеп емес, пәни дүниеде
әр адамға кезігетін әдепкі жағдай ғана. [9;56]
Суицидтің биологиялық себептері болады. Зерттеушілер суицидтің кейбір
отбасыларда өте жиі болатындығына сүйене отырып, оған ықпал ететін
генетикалық және әлеуметтік факторды да мойындайды. Егіздің біреуі суицид
әрекетіне барса, екіншісін де бұл өмірден баз кешу ойлары баурап алатыны
дәлелденген.
Сонымен бұл бөлімде жалпы суицид ұғымына толық түсініктеме берілді және
қазіргі таңдағы суицид көрсеткіштеріне талдау жасалынды. Жоғарыда
келтірілген мәліметтерден көретініміз, бұл орайдағы негізгі мәселенің
жасөспірімдер суициді екендігі.
2. ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖАСӨСПІРІМДЕР СУИЦИДІНЕ ӘЛЕУМЕТТАНУЛЫҚ
ТАЛДАУ
Елімізде бүгінгі таңда бірден-бір өткір мәселенің біріне айналып
отырған суицид себебі көп жағдайда жұмбақ күйінде қалып келеді. Алланың
берген санаулы ғұмырына қарсы шығып, өздеріне өздері үкім шығарып о дүниеге
аттанушылар соңғы уақытта көптеп кездесуде.
Өз-өзіне қол жұмсау деректерінің жасөспірімдер арасында да аса көп
белең алып отырғаны жанға батады.[46;47]
Соңғы кездері қайда болмасын жасөспірімдердің, мектеп жасындағы
балалардың өздеріне өздерінің қол көтеруі жиілеп кеткені жасырын сыр емес.
Европа мен Азияны ғана емес, бүкіл әлемді кезіп жүрген осындай қайғылы
оқиғалар елесі біздің елімізді де орап өткен жоқ.
Жұртты дүрліктірген жасөспірімдер суициді құдды бір эпидемия секілді
кең тарап бара жатқаны жан түршіктіреді. Бұл күндегі жасөспірімдердің
арасындағы өз-өзіне қол салудың ең кең тараған тәсілі жіпке асылу. Және
мұндайға баратын жастардың жасы — 14-17 жас аралығы. Бүгінде
жасөспірімдерің көбісі қиын жағдайдан шығудың оңай жолын таңдағысы
келеді. Өз-өзіне қол жұмсаған адам ертеңгі өмірін ойламайды, бір
проблеманың шекарасынан шыға алмай қалады да, осымен бәрі бітті деп
ойлайды. Және дәл сондай күйде оған көмек көрсетер жанашыр адам табылмайды.
Психологтар жалақының аздығынан сеңделіп жүреді, ал ата-ана тіршілік қамын
ойлап, күндіз-түні жұмыста болады. Меніңше, бүгінгі буынның әлсіз болуына
тек қана ата-ана, тек қана мектеп емес, оған тұтас қоғам жауапты.[10]
Ресми деректерге сүйенсек, 2005-2010 жылдар аралығында елімізде 1693
жасөспірім өзіне-өзі қол жұмсап, өмірмен қош айтысқан. Ал 2010 жылы ел
бойынша осындай 238 оқиға тіркелді. Бұл туралы толық мағлұматты мына
кестеден қараңыз:
Жылдар 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Қазақстан
бойынша өзіне
өзі қол 261 274 352 304 264 238
жұмсаған
жасөспірімдер
саны
Бір алаңдарлық жай, қайғылы оқиғалар барлық облыстарда дерлік
тіркелуде. Шығыс Қазақстан облысында 30 шақты жасөспірім өмірімен қош
айтысса, Қарағанды, Оңтүстік Қазақстан, Ақмола, Ақтөбе облыстарының
әрқайсысында 20-ның үстінде бала өздеріне өздері қол көтеріп, жас өмірлерін
қиды. Соңғы үш жылда Солтүстік Қазақстан облысында бұл көрсеткіш екі есе
өскен.[57]
Қазіргі таңда жасөспірімдер арасында суицид оқиғалары бойынша ТМД
елдері қатарынан Қазақстан Ресейден кейінгі екінші орында тұр.
Жалпы, Оңтүстік Қазақстанда 2006-2008 жылдар аралығында 138 жасөспірім
өзіне өзі қол жұмсаған. Олардың 123-ін аман алып қалу мүмкін болмады. 2008
жылы осы бір жан түршігерлік қадамға барған 57 жасөспірімнің төртеуі ғана
аман қалған. 2009 жылғы мәлімет бойынша жасөспірімдер суициді бойынша
жетекші орын алатын аудандар: Мақтаарал, Қазығұрт, Сарыағаш және Төлеби
аудндары болатын. Негізінен өз қолдарынан қаза табатындар 13, 15 және 16
жастағы балалар.
Оңтүстік Қазақстанда жасөспірімдер арасындағы суицид оқиғаларына
тоқталар болсақ, 2010 жылы Оңтүстік Қазақстан облысында аудан, қалалық
білім бөлімдерінен алынған мәліметтерге сүйенсек, суицид жасауға ұмтылудың
27 фактісі тіркеліп, оның ішінде 25-і қайғылы жағдаймен аяқталған. Жалпы,
Оңтүстік Қазақстан облысы Қазақстан бойынша жасөспірімдер арасындағы суицид
көрсеткіші бойынша 4-інші орынға табан тіреген..
Өзіне өзі қол жұмсаған жасөспірімдердің барлығы жас ерекшелігіне қарай
12-ден 18 жасқа дейінгі балалар. Олардың отбасылық құрамы мен тұрмыстық
жағдайына келер болсақ, 81% толық отбасының, 63% тұрмыстық жағдайы жақсы,
орта отбасының балалары. Бұдан тұрмыс жағдайы төмен отбасының балаларына
қарағанда, жағдайы орташа немесе жақсы отбасының балалары арасында
суицидтің басым орын алғанын байқауға болады.
Жасөспірімдер арасында суицид оқиғаларының орын алу себебінің 7%
отбасылык кикілжің, 4% тұрмыстық жағдайының төмендігі, 4% генетикалық
жолмен тұқым қуалау, ал 85%-ның себебі белгісіз болып отыр.
2011 жылдың қаңтар айында аудан, қалалық білім бөлімдерінде
жасөспірімдер арасында 8 суицид оқиғасы тіркелген, оның ішінде екеуі
суицидке ұмтылып, аман қалған.
Жас ерекшелігіне қарай: 11 жаста — 1, 15-17 жас аралығында — 7 бала;
жынысына қарай: 1 ұл бала, 7 қыз бала; отбасына қарай: 7-уі толық
отбасынан, 5-еуінің тұрмыс жағдайы жақсы. Балалардың өз-өзіне қол жұмсау
себептері аудандық, қалалық білім бөлімдерінің мәліметі бойынша 6 аяқталған
суицидтің: 5-еуі белгісіз, 1-еуіне әпкесінің асылып қайтыс болғаны әсер
еткен, ал 2 суицидке ұмтылу фактісінде: 1-еуі ата-анасымен түсініспеушілік,
1-еуі көршісімен ұрыс-керіс салдарынан өз-өзіне қол жұмсап, аман қалғандар.
Жас ерекшелігене қарай 11жас 15-17жас
1 7
Жынысына қарай ұл қыз
1 7
Толық Толық емес Тұрмыс Тұрмыс
отбасынан отбасынан жағдайы жағдайы
Отбасына қарай жақсы төмен
отбасынан отбасынан
7 1 5 3
Белгісіз себептердің басым бөлігі бұл жағдайды аспа ауруы деген
қазақшылыққа әкеп саяды.
2011 жыл басынан 2 ай ішінде өзіне-өзі қол жұмсаған балалардың жалпы
саны 12 болса, соның 6-сы Сайрам ауданында, 2-еуі Түркістан қаласында, 2-
еуі Ордабасы, 2-еуі Мақтаарал ауданында тіркелген. Өкінішке орай, бүгінде
өзін өлтіргісі келетіндердің жасарып бара жатқаны қорқытады. Себебі
тіркелген суицид оқиғаларының ішінде үшінші және бесінші сыныптың оқушылары
бар. Сондай-ақ қыз балалардың саны ұлдарға қарағанда көбірек. Бұл
оқиғалардың барлығы мектептен тыс уақытта, балалардың өз үйінде болып отыр.
Ал Оңтүстік Қазақстан облыстық салауатты өмір салтын қалыптастыру
орталығының жүргізген әлеуметтік сауалнамасының қорытындысына жүгінер
болсақ, жасөспірімдердің өзіне-өзі қол жұмсауының бірден-бір себебі
достарымен арадағы түсініспеушіліктің салдары болуы мүмкін дегенді жалпы
сұралғандардың 24 пайызы қолдайды. Бұған жалғыздықтың әсері болуы мүмкін
деген пікірге жауап берушілердің 20 пайызы, отбасындағы келеңсіздіктің
әсері болуы ықтимал деген пікірге 22 пайыз сұралушылар қолдау білдірген.
Ал өзін-өзі өлтіру фактілерінің 34 % -і неден болатыны белгісіз күйде
қалып отыр. Бұл мәселедегі ең күйзелтетіні, суицидтің жасөспірімдер мен
жастар арасында көптеп кездесуі.
Осы "Оңтүстік Қазақстандағы жасөспірімдер арасындағы суицидті
әлеуметтанулық талдау" тақырыбында шағын әлеуметтанулық зерттеу
жүргізілген болатын. Жалпы зерттеу Оңтустік Қазақстанның 3 аймағында
жүргізілді. Зерттеуге Шымкент қаласынан 200 адам, Түркістан қаласынан 200
адам, Шәуілдір ауылынан 100 адам жалпы есепте 500 адам қатысты. Шымкент
қаласынан қатысқан респондеттердің 58% (116) әйел, 42% (84) ер адам,
Түркістан қаласынан 64% (128) әйел, 36 % (72) ер адам, Шәуілдір ауылынан
қатысқан респонденттердің 50 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz