Мемлекет пен құқықтың методологиясы
1. Мемлекет және құқықтың жалпы теориясының пәні.
2. Мемлекет және құқықты оқып үйрену әдістері.
3. Мемлекет және құқық теориясының қызметі.
4. Мемлекет және құқық теориясының заң ғылымдағы және қоғамдағы орны.
2. Мемлекет және құқықты оқып үйрену әдістері.
3. Мемлекет және құқық теориясының қызметі.
4. Мемлекет және құқық теориясының заң ғылымдағы және қоғамдағы орны.
Мемлекет және құқықтың жалпы теориясының пәні – адам қоғамының өміріндегі құбылыстардың мемлекет пен құқықтың өмірге келу, даму объективтік заңдылықтары мен олардың мәні – маңызы, құрылысы мен мақсаты.
Мемлекет және құқық теориясы - қоғамдағы саяси-экономикалық, мәдени-әлеуметтік құбылыстарды зерттеп, қоғамдық өмірдегі қарым-қатынастарды реттеу, басқару әдіс-тәсілдерін, объективтік заңдылықтарын анықтап отыратын ғылым. Жалпы теория мемлекет және құқықтың өмірге келу, даму заңдылықтарын, мақсатын, мазмұнын, құрылысын, нысанын, қағидаларын, белгілерін, функцияларын зерттейді.
Жалпы теорияның пәні қоғам мен мемлекеттің арасындағы сан қырлы, күрделі қарым-қатынастары, қоғамның саяси жүйесіндегі мемлекеттің алатын орнын, маңызын, азаматтық қоғам мен мемлекеттің өзара байланысын, адамдардың сана-сезімін, оның қоғамдағы маңызын, мемлекеттің болашағын, құқықтық мемлекетті қалыптастыру бағыттарын зерттеп, қорытынды тұжырымдар жасап отырады.
Методология – дүниені философиялық турғыдан түсіндіретін ілім. Ғылыми методологияның негізі – материализм мен диалектика. Ғылымның методологиясы – оның ғылыми зерттеу әдіс-тәсілдері.
Методологияның екі түрі болады: жалпы ғылыми әдіс-тәсіл және жекелік ғылыми әдіс-тәсіл. Жалпы ғылыми әдіс-тәсілді - ғылымды зерттеудің методологиялық негізі деп атайды. Қазіргі заманғы ғылыми зерттеулер философияның материалистік және диалектикалық заңдарына сүйене отырып жүргізіледі.
Жалпы ғылыми зерттеудің әдіс-тәсілдерінің ең күрделісі материалистік диалектика. Ол қазіргі ғылыми танымның теориясы мен әдісі. Таным – объективті шыңдықтың адам санасындағы белсенді және қайшылықты бейнелейді. Бұл процесте логиканың атқаратын ролі бар. Логиканың негізгі мақсаты – танымның ақиқаттылығы, танымдық әдістердің дұрыс жүйесін қалыптастыру.
Заң ғылымының зерттеу процесінде анализ және синтез тәсілдері қолданылады. Анализ – теориялық және тәжірибелік зерттеу процесінде күрделі объектілерді талдау, құрамды бөліктерді жіктеп ажырату.
Синтез – сол талданған бөліктерді жинақтап қосу арқылы белгілі бір объектіні, затты құрастыру.
Жекелік ғылыми зерттеу әдіс-тәсілдері:
Жүйелік тәсіл - қоғамдағы мемлекеттік-құқықтық құбылыстарды жүйеге салаға топтастырып зерттеу. Функционалдық тәсіл - қоғамдағы заңды құбылыстардың әлеуметтік бағытына, маңызына, қызметіне қарай жіктеп зерттеу жүргізу.
Социологиялық әдіс – жүйелік, функционалдық, статистикалық әдістер арқылы жүргізілген зерттеулердің қорытынды нәтижелерін біріктіріп зерттеуді жалғастыру.
Салыстырмалы – теңестірмелі әдіс – бірнеше мемлекеттерді, құқықтарды салыстырмалы зерттеу және олардың тарихи даму процестерінде теңестірмелі әдіспен зерттеу жүргізу
Мемлекет және құқық теориясы - қоғамдағы саяси-экономикалық, мәдени-әлеуметтік құбылыстарды зерттеп, қоғамдық өмірдегі қарым-қатынастарды реттеу, басқару әдіс-тәсілдерін, объективтік заңдылықтарын анықтап отыратын ғылым. Жалпы теория мемлекет және құқықтың өмірге келу, даму заңдылықтарын, мақсатын, мазмұнын, құрылысын, нысанын, қағидаларын, белгілерін, функцияларын зерттейді.
Жалпы теорияның пәні қоғам мен мемлекеттің арасындағы сан қырлы, күрделі қарым-қатынастары, қоғамның саяси жүйесіндегі мемлекеттің алатын орнын, маңызын, азаматтық қоғам мен мемлекеттің өзара байланысын, адамдардың сана-сезімін, оның қоғамдағы маңызын, мемлекеттің болашағын, құқықтық мемлекетті қалыптастыру бағыттарын зерттеп, қорытынды тұжырымдар жасап отырады.
Методология – дүниені философиялық турғыдан түсіндіретін ілім. Ғылыми методологияның негізі – материализм мен диалектика. Ғылымның методологиясы – оның ғылыми зерттеу әдіс-тәсілдері.
Методологияның екі түрі болады: жалпы ғылыми әдіс-тәсіл және жекелік ғылыми әдіс-тәсіл. Жалпы ғылыми әдіс-тәсілді - ғылымды зерттеудің методологиялық негізі деп атайды. Қазіргі заманғы ғылыми зерттеулер философияның материалистік және диалектикалық заңдарына сүйене отырып жүргізіледі.
Жалпы ғылыми зерттеудің әдіс-тәсілдерінің ең күрделісі материалистік диалектика. Ол қазіргі ғылыми танымның теориясы мен әдісі. Таным – объективті шыңдықтың адам санасындағы белсенді және қайшылықты бейнелейді. Бұл процесте логиканың атқаратын ролі бар. Логиканың негізгі мақсаты – танымның ақиқаттылығы, танымдық әдістердің дұрыс жүйесін қалыптастыру.
Заң ғылымының зерттеу процесінде анализ және синтез тәсілдері қолданылады. Анализ – теориялық және тәжірибелік зерттеу процесінде күрделі объектілерді талдау, құрамды бөліктерді жіктеп ажырату.
Синтез – сол талданған бөліктерді жинақтап қосу арқылы белгілі бір объектіні, затты құрастыру.
Жекелік ғылыми зерттеу әдіс-тәсілдері:
Жүйелік тәсіл - қоғамдағы мемлекеттік-құқықтық құбылыстарды жүйеге салаға топтастырып зерттеу. Функционалдық тәсіл - қоғамдағы заңды құбылыстардың әлеуметтік бағытына, маңызына, қызметіне қарай жіктеп зерттеу жүргізу.
Социологиялық әдіс – жүйелік, функционалдық, статистикалық әдістер арқылы жүргізілген зерттеулердің қорытынды нәтижелерін біріктіріп зерттеуді жалғастыру.
Салыстырмалы – теңестірмелі әдіс – бірнеше мемлекеттерді, құқықтарды салыстырмалы зерттеу және олардың тарихи даму процестерінде теңестірмелі әдіспен зерттеу жүргізу
1. Бережнов А. Г . Права личност : некоторые вопросы теории .М., МГУ, 1991
2. Гражданство и свобода передвижения М., 1994.
3. Защита прав человека всовременном мире . Отв . Ред .И. А . Ледях. М., ИГН. РАН , 1993.
4. Кудайбергенова М. Б. Права ребенка в казахстанском и международном праве .Алматы . 2001.
5. Лупарев Г. П. Правовое положение личности в зарубежных сранах . Алматы ,2001.
6. Нерсесянц В. С .Право – математика свободы . М., 1996.
7. Общая теирия прав человека . Под ред . ЛукашевойЕ. А.. М., 1968.
8. ПетрухинИ. Л. Человек как социально – правовая ценность.\ Государство и право . 1999 ,10.
9. Права челавека иевроопейская политика М., 1995.
10. Права человека .Алматы, Данекер . 2000.
2. Гражданство и свобода передвижения М., 1994.
3. Защита прав человека всовременном мире . Отв . Ред .И. А . Ледях. М., ИГН. РАН , 1993.
4. Кудайбергенова М. Б. Права ребенка в казахстанском и международном праве .Алматы . 2001.
5. Лупарев Г. П. Правовое положение личности в зарубежных сранах . Алматы ,2001.
6. Нерсесянц В. С .Право – математика свободы . М., 1996.
7. Общая теирия прав человека . Под ред . ЛукашевойЕ. А.. М., 1968.
8. ПетрухинИ. Л. Человек как социально – правовая ценность.\ Государство и право . 1999 ,10.
9. Права челавека иевроопейская политика М., 1995.
10. Права человека .Алматы, Данекер . 2000.
13. ЛЕКЦИЯ ТЕЗИСТЕРІ
№1 Лекция таќырыбы: Мемлекет пен ќ±ќыќтыњ методологиясы.
Лекция жоспары:
1. Мемлекет және құқықтыњ жалпы теориясының пәні.
2. Мемлекет және құқықты оқып үйрену әдістері.
3. Мемлекет және құқық теориясының қызметі.
4. Мемлекет және құқық теориясының заң ғылымдағы және қоғамдағы орны.
Лекцияныњ маќсаты: Мемлекет пен ќ±ќыќ теориясыныњ пєнін, оќып ‰йрену
єдістерін, ќызметін жєне мемелекет жєне ќ±ќыќ теориясыныњ ќоѓамдыќ жєне зањ
ѓылымдарымен байланысын оќып ‰йрету.
1.Мемлекет және құқықтыњ жалпы теориясының пәні.
Мемлекет және құқықтыњ жалпы теориясының пәні – адам қоғамының
өміріндегі құбылыстардың мемлекет пен құқықтың өмірге келу, даму
объективтік заңдылықтары мен олардың мәні – маңызы, құрылысы мен мақсаты.
Мемлекет және құқық теориясы - қоғамдағы саяси-экономикалық, мәдени-
әлеуметтік құбылыстарды зерттеп, қоғамдық өмірдегі қарым-қатынастарды
реттеу, басқару әдіс-тәсілдерін, объективтік заңдылықтарын анықтап отыратын
ғылым. Жалпы теория мемлекет және құқықтың өмірге келу, даму заңдылықтарын,
мақсатын, мазмұнын, құрылысын, нысанын, қағидаларын, белгілерін,
функцияларын зерттейді.
Жалпы теорияның пәні қоғам мен мемлекеттің арасындағы сан қырлы,
күрделі қарым-қатынастары, қоғамның саяси жүйесіндегі мемлекеттің алатын
орнын, маңызын, азаматтық қоғам мен мемлекеттің өзара байланысын,
адамдардың сана-сезімін, оның қоғамдағы маңызын, мемлекеттің болашағын,
құқықтық мемлекетті қалыптастыру бағыттарын зерттеп, қорытынды тұжырымдар
жасап отырады.
2.Мемлекет және құқық теориясының әдісі, оның мазмұны.
Методология – дүниені философиялық турғыдан түсіндіретін ілім. Ғылыми
методологияның негізі – материализм мен диалектика. Ғылымның методологиясы
– оның ғылыми зерттеу әдіс-тәсілдері.
Методологияның екі түрі болады: жалпы ғылыми әдіс-тәсіл және жекелік
ғылыми әдіс-тәсіл. Жалпы ғылыми әдіс-тәсілді - ғылымды зерттеудің
методологиялық негізі деп атайды. Қазіргі заманғы ғылыми зерттеулер
философияның материалистік және диалектикалық заңдарына сүйене отырып
жүргізіледі.
Жалпы ғылыми зерттеудің әдіс-тәсілдерінің ең күрделісі материалистік
диалектика. Ол қазіргі ғылыми танымның теориясы мен әдісі. Таным –
объективті шыңдықтың адам санасындағы белсенді және қайшылықты бейнелейді.
Бұл процесте логиканың атқаратын ролі бар. Логиканың негізгі мақсаты –
танымның ақиқаттылығы, танымдық әдістердің дұрыс жүйесін қалыптастыру.
Заң ғылымының зерттеу процесінде анализ және синтез тәсілдері
қолданылады. Анализ – теориялық және тәжірибелік зерттеу процесінде күрделі
объектілерді талдау, құрамды бөліктерді жіктеп ажырату.
Синтез – сол талданған бөліктерді жинақтап қосу арқылы белгілі бір
объектіні, затты құрастыру.
Жекелік ғылыми зерттеу әдіс-тәсілдері:
Жүйелік тәсіл - қоғамдағы мемлекеттік-құқықтық құбылыстарды жүйеге салаға
топтастырып зерттеу. Функционалдық тәсіл - қоғамдағы заңды құбылыстардың
әлеуметтік бағытына, маңызына, қызметіне қарай жіктеп зерттеу жүргізу.
Социологиялық әдіс – жүйелік, функционалдық, статистикалық әдістер
арқылы жүргізілген зерттеулердің қорытынды нәтижелерін біріктіріп зерттеуді
жалғастыру.
Салыстырмалы – теңестірмелі әдіс – бірнеше мемлекеттерді, құқықтарды
салыстырмалы зерттеу және олардың тарихи даму процестерінде теңестірмелі
әдіспен зерттеу жүргізу
3. Мемлекет және құқық теориясының қызметі.
Мемлекет және құқық теориясының негізгі үш функциялары бар.
1.Теориялық - танымдық функция (онтологиялық, гносеологиялық,
эвристикалық). Адам қоғамының тұрмысын, оның қағидаларын, құрылымын, даму
заңдылықтарын зерттеу. Таным теориясы арқылы мемлекет пен құқықтың маңызын,
мақсатын білуге болады. Заң ғылымының барлық саласында зерттеудің әдіс-
тәсілдерін жетілдіріп, қоғамдағы құбылыстардың даму процесінің жаңа
заңдылықтарын ашу.
2.Тәжірибелік - қолданбалы функция (әдістемелік, саяси, тәжірибелік-
ұйымдық) заң ғылым салаларының талаптарына сәйкес жалпы әдістемелік ғылыми
тұжырымдар жасап, ғылымның жақсы дамуына жағдай жасау. Қоғамның алдында
тұрған мақсатты, саясатты жалпы теория тұрғысынан орындау бағыттарын,
жолдарын, белгілеу. Мелекеттің ішкі-сыртқы саясатының ғылыми негіздерін
жасап, оның ғылыми тұрғыдан орындалуын қамтамасыз ету. Тәжірибелерге сүйене
отырып, қоғамдағы заңдылықты, тәртіпті сапалы іске асыру үшін ұсыныстар
жасап отырады.
3.Тәрбиелік қызметі (идеологиялық, болжау) жалпы теория қоғамдағы
әртүрлі қөзқарасты, саясатты, идеяларды біріктіріп, ғылыми тұрақты жүйе
қалыптастырып, адамдардың сана-сезімін, құқықтық мәдениетінің сапасын
жақсарту. Жалпы қоғамдағы саяси-құқықтық құбылыстармен ғана шектелмей, сол
құбылыстардың болашақ бағытын зерттеп, ғылыми қорытынды тұжырымдар жасап,
оны құқықтық реттеп, басқару бағдарламасын дайындауға қатысу.
4. Мемлекет және құқық теориясының заң ғылымдағы және қоғамдағы орны.
Мемлекет және құқық теориясы адам қоғамының бір саласын жан-жақты
зерттеп, оның объективтік даму заңдылықтарын, өзара байланысын анықтап,
оларды қолданудың жолдарын көрсетіп отырады. Сондықтан теория қоғамдық
ғылымның бір саласы. Қоғамдық өмірдің ең өзекті мәселесі – мемлекет пен
құқықтың маңызы, олардың алатын орны. Бұл мәселелерді мемлекет және құқық
теориясы қоғамдық ғылымдардың басқа түрлерімен бірігіп зерттеп отырады.
Адам қоғамының тарихын, даму процесін, мазмұнын, болашағын зерттейтін
пәндерді қоғамдық ғылым деп атайды. Олар қоғамды жан-жақты зерттеу
тұрғысынан зор үлес қосады. Бұлардың ішінде мемлекет пен құқық теориясына
көбірек көңіл бөлетін философия, саяси экономика,єлеуметтану мен тарих.
Философия- адамзаттыњ д‰ниедегі алып отырѓан орнын аныќтап, соныњ
негізінде адамныњ д‰ниеге деген танымдыќ, ќ±ндылыќ, этикалыќ жєне
эстетикалыќ ќатынастарын зерттейді.
Экономикалыќ ѓылым- ќоѓамныњ экономикалыќ базисін, µндірістік
ќатынастарды, µндіруші к‰штерді, меншіктіњ т‰рлерін зерттеп, олардыњ ќоѓам
дамуындаѓы мањызын жан-жаќты аныќтап отырады.
Тарих-адамзат ќоѓамыныњ µткен дєуірлерін барлыќ ќырынан жан-жаќты
зерттеп, кµптеген тєжірибе жинаќтап, соныњ ішінде мемлекет пен ќ±ќыќтыњ
пайда болуы, дамуы, ќоѓамды басќару зањдылыќтары.
Социология- ќоѓамныњ єлеуметтік жаѓдайыныњ дамуы, оны басќару єдіс-
тєсілдерін, адамдардыњ єлеуметтік тєртібін, ќатынастарын зерттейді.
Барлыќ ќоѓамдыќ ѓылымдар µз т±рѓысынан адамзаттыњ тарихын зерттеуге
тиісті ‰лес ќосады. Б±л ѓылымдардыњ ж‰йесінде мемлекет пен ќ±ќыќ
теориясыныњ алатын орны µте жоѓары.
Мемлекет жєне ќ±ќыќ теориясы зањ ѓылымыныњ бір саласы.
Зањ ѓылымы дегеніміз- мемлекеттік-ќ±ќыќтыќ ќ±былыстарды зерттеп,
олардыњ ќоѓамдыќ µмірмен байланыстарын, араќатынасын айќындайтын арнайы
білім ж‰йесі. Зањ ѓылымы зерттейтін объектілерініњ ерекшеліктеріне
байланысты т‰рлі салаларѓа бµлінеді.
1.Тарихи-теориялыќ зањ ѓылымы.(Мемлекет жєне ќ±ќыќ теориясы, Ќазаќстан
мемлекеті мен ќ±ќыќ тарихы, Саяси жєне ќ±ќыќтыќ ілімдер тарихы т.б.)
2.Салалыќ зањ ѓылымы.(Конституциялыќ ќ±ќыќ, Єкімшілік ќ±ќыќ, Азаматтыќ
ќ±ќыќ, Ќылмыстыќ ќ±ќыќ, Азаматтыќ ќ±ќыќ іс ж‰ргізу т.б)
3.Салааралыќ зањ ѓылымы.(Прокурорлыќ ќадаѓалау, Табиѓатты ќорѓау ќ±ќыѓы,
Криминология т.б.)
4.Шетел мемлекеті мен ќ±ќыѓын зерттейтін ѓылымдар.(Халыќаралыќ ќ±ќыќ,
Шетелдердіњ Конституциялыќ ќ±ќыѓы т.б.)
5. Іс ж‰зінде ќолданылатын ѓылымдар. (Сот медицинасы, Сот статистикасы
т.б.)
Жалпы теория қоғамдық ғылымдардың ішіндегі тек мемлекеттік-құқықтық
құбылыстарды зерттейтін саласы. Сондықтан жалпы теория заң ғылымының бір
саласы. Теория заң ғылымдарының барлық салаларының объективтік даму
заңдылықтарын зерттеп, оларды қалай қолдану жолдарын көрсетіп отырады және
заң ғылымының салаларының бірлесіп, дербестік даму бағыттарын анықтап
отырады. Сондықтан мемлекет және құқық теориясы заң ғылымының ішіндегі ең
терең түйінді ғылым.
Мемлекет және құқық теориясы заң ғылымының салаларына бағыттаушы,
ұйымдастырушы, әдістемелік ғылым. Мемлекет және құқық теориясы заң
ғылымының салаларына тиісті әдістемелік жасап, оны ғылыми тұрғыдан қалай
қолдану әдіс-тәсілдерін анықтап отырады. Жалпы теория өзінің ғылыми
зерттеуінде бір өлкенің, бір мемлекеттің шеңберімен шектелмейді. Ол өз
жұмысында көптеген елдің, көп мемлекеттердің тәжірибесін қамтып,
байланыстырып зерттеу арқылы ғылыми қорытынды жасайды.
ӘДЕБИЕТТЕР:
1. Алексеев С.С. Философия права. М., 1997
2. Казимирчук В.П., Кудрявцев В. Современная социология права. М., 1995
3. Керимов Д.А. Философские основания политико-правовогоисследования. М.,
1987
4. Козлов В.А. проблемы предмета и методологии общей теории права. Л., 1989
5. Денисов А.И. Методологические проблемы ТГ и П. М., 1983
6. Сапарғалиев Ғ.С. Мемлекет және құқықы теориясы. Алматы, 1998
7. Жоламан Қ., Мұхтарова А.,Тәукелев А. Мемлекет және құқық теориясы.
Алматы, 1999
№2 Лекция таќырыбы: Мемлекеттің пайда болуы, мәні, типологиясы
Лекция жоспары:
1. Мемлекеттің пайда болу себептері.
2. Мемлекеттің шығуы туралы теориялар.
3. Мемлекеттің мәні
4. Мемлекет типологиясының түсінігі мен негіздері
Лекцияныњ маќсаты: Мемлекеттіњ пайда болуыныњ экономикалыќ жєне єлеуметтік
себептерін, таптыќ жєне єлеуметтік мєнін, мемлекеттіњ даму зањдылыќтарын
оќып ‰йрету.
1.Мемлекеттің пайда болу себептері.
Мемлекет адамзат дамуыныњ белгілі бір кезењінде пайда болып
ќалыптасады. Мемлеке дегеніміз- ќоѓамдыќ саяси ±йым. Ќоѓамдыќ ±йымныњ
алѓашќы т‰рі-рулыќ ќауым. Ру дегеніміз-адамдардыњ тарихи ќалыптасќан
бірлестігі,туысќан адамдардан т±ратын ќауымдастыќ. Рулыќ ќауымда ру
м‰шелерін ±йымѓа олардыњ туыстыќ ќандастыѓы, бірлесіп істеген ењбегі жєне
м‰ліктіњ ортаќ болуы біріктіреді. Рулыќ ќауым єдетте екі сатыдан µтеді.
Алѓашќы єйелдер ‰стемдік етіп т±рѓан аналыќ дєуірде ру топтары єйел
туыстыќ жаѓынан болса, кейінгі аталыќ дєуірде билік отбасыныњ иесіне
айналѓан ерлерге ауысады. Рулыќ ќауымдаѓы биліктіњ т‰бегейлі µзгеруі
егіншілік пен мал шаруашылыѓыныњ пайда болуы, даму жєне ењбек ќ±ралдарын,
ќару-жараќтарды кµбірек µндіріп жетілдіре т‰суімен тыѓыз байланысты
болды.Осындай µзгерістердіњ нєтижесінде ерлер ќоѓамдыќ µндірісте мањызды
орнынѓа ие болып, ру ќауымында шешуші к‰шке айналды. Міне, содан бастап
туыстыќ ерлер тарапынан аныќталып, ер адам ру басшысы болып саналды. Рулыќ
ќауымда ќауымдыќ билік ж‰зеге асырылды. Ру µміріне байланысты мєселелердіњ
барлыѓын рудыњ жалпы жиналысы ќарап, шешіп отырѓан. Ру басшысына жасы
толѓан азамат таѓайындалды. Ру басшысыныњ ќызметі м±рагерлікке
негізделмейді. Єдетте, оны кез-келген уаќытта ауыстырып отырѓан. Ру аѓасына
ру єдет-ѓ±рыптарын, дєст‰рін білетін, рудыњ ќамын ойлайтын жєне ќауымды
басќара білетін адам сайланѓан. Бірнеше рулар бірігіп тайпа ќ±рады. Тайпаны
басќару ‰шін ру аѓаларынан кењес ќ±рылды. Ру µмірініњ мањызды мєселелері ру
м‰шелерініњ жалпы жиналысында шешіліп, ел шешімініњ ж‰зеге асырылуын ру
басшысы ќадаѓалады.
Сонымен рулыќ ќоѓам егіншіліктіњ, мал шаруашылыѓы, ќолµнер
кєсіптерініњ дамуына байланысты ыдырап, ќоѓам м‰шелерініњ жікке бµлінуіне
алып келді. Єрбір отбасыныњ µзіндік шаруашылыѓы ќалыптасып, мал, жер, ќ±рал-
жабдыќтар жеке меншікке айнала бастады. Рулыќ ќауым ішінде м‰лік тењсіздігі
пайда болды. Ру єскери басшылар ру м‰шелері ќатарынан бµлініп шыѓып,
басќарушы ерекше ‰стем тапќа айналды. Рулыќ ќауымныњ єскери демократиясы
ќалыптасып, мемлекеттік ќ±рылымныњ алѓашќы негізі ќаланды. Меншік иелері
байлардыњ айрыќша м‰дделері болѓандыќтан олар басќа ру м‰шелерімен яѓни
кедей шаруалармен ќатар отырып мєселелерді бірге шешуге бармайды. Сол
себепті байлар мен кедейлер арасында ќарама-ќайшылыќтар туа бастады. Рулыќ
биліктіњ орнына саяси билік, жања саяси ќ±рылым пайда бола бастады.
Алѓашќы ќауымдыќ ќоѓамныњ экономикасы мен ќ±рылымы- экономиканыњ
негізгі сипаты: ќоѓамдыќ ењбек, ќоѓамдыќ меншік, ќоѓамдыќ бµліс, ќоѓамдыќ
µмір с‰ру. Ќоѓамныњ ќ±рылысы: туысќандыќ ру, тайпа, одаќ, бірлестіктер.
Алѓашќы ќауымдыќ ќоѓамныњ экономикалыќ, єлеуметтік, ќ±рылымдыќ,
басќарушылыќ салаларындаѓы объективтік даму процестері бір-бірімен тыѓыз
байланыста µзгеріп, жањарып отырады. Б±л объективтік даму процестіњ к‰рделі
сатысы єлеуметтік революциялыќ тµњкеріс-б.з.д. 10-15 мыњ жылдыќтарда
болѓан. Ол тµњкерњс кезінде малшылыќ пен егіншілік ќалыптасты, ажарланѓан
тастан жасалѓан ќарулар µмірге келді, адамныњ тєжірибесі µсіп, молайды.
Ќоѓамдыќ ењбек тµрт к‰рделі тарауѓа бµлінді: Мал шаруашылыќ, жер игеру,
µндірістік жєне саудагерлер тобы. Б±ныњ бєрі ењбектіњ µнімділігін
арттырды, ќоѓамныњ шыѓысынан кірісін асырды. Ќоѓамдыќ байлыќ ќалыптаса
бастады, оны иемденетін топтар, таптар пайда болды. Экономикалыќ µзгерістер
єлеуметтік ќайшылыќтарды µмірге єкелді. 5-4 мыњ жылдыќтарда сол
ќайшылыќтарды реттеп, ќоѓамды басќару ‰шін ќ±ќыќ пен мемлекет пайда болды.
Мемлекет пен ќ±ќыќтыњ туынды тарихы- ќоѓамныњ антагонистік тапќа бµлінуініњ
нєтижесі болып табылады.
Мемлекет пен ќ±ќыќтыњ шыѓу себептері:
-жинау экономикасынан µндіру экономикасына кµшу
-мал шаруашылыѓынан егіншіліктіњ бµлінуі
-ењбектіњ ірі ќоѓамдыќ бµлінісі
-алып-сатарлардыњ пайда болуы
Мемлекет пен ќ±ќыќтыњ µмірге келуініњ, ќалыптасуыныњ негізгі
объективті зањдылыќтары:
-ењбек µнімділігініњ µсуі
-артыќ µнімніњ пайда болуы
-жеке меншіктіњ пайда болуы
-таптардыњ пайда болуы
2.Мемлекеттің пайда болуы туралы теориялар мазмұны.
Мемлекет пен құқықтың шығуын таныстыратын бірнеше теориялар бар. Олар
мемлекеттің пайда болу құбылыстарын түрліше түсіндіреді. Атап айтсақ,
теологиялық теория – мемлекеттің шығуын құдайдың құдыретімен
байланыстырады. Әрбір ірі дін құдайдың әрекеті деген діни-құқықтық
қағидалар бар. Қазір де кейбір мемлекеттер осындай қағидаларға негізделіп
құрылып, қызмет атқарады. Бұл қағидаларға сүйене отырып, діни теоретиктер
мемлекет пен құқық құбылыстарын діни рәсімдерге байланыстыра түсіндіреді.
Бұл теорияны ғылыми түрде уағыздаған Фома Аквинский, Жан Маритен т.б.
Патриархалдық теория - мемлекет адамдардың отбасы тәжірибесінен
қалыптасқан азаматтардың сапалы түрде өздерінің мүдде-мақсаттарын іске
асыру үшін біріккен одақ деп түсіндіреді. Күрделі ірі патриархалдық отбасы
бірте-бірте мемлекеттің басшысына айналған. Отбасы басшысы - әке,
мемлекеттің басшысы-монарх. Бұл теорияның өкілі және дамытқан зерттеушісі
Аристотель оны жақтаушылар орта, жаңа ғасырларда болды. Фильмер
Михайловский т.б.
Келісім-шарттық теория мемлекеттің шығуын адамдар арасындағы келісім-
шартпен байланыстырады. Өткен дәуірлерде адамдар өмір сүру үшін бірімен-
бірі жауласып, соғысып, әбден береке қасиеті кетеді. Сондай қауіпті өмірден
құтылу үшін адамдар өзара ымыраға келіп, шартқа отырады. Соның нәтижесінде
мемлекет құрып, оған қоғам мүшелерінің барлығын қорғауды, лайықты өмір
сүруге жағдай туғызуды міндеттейді. Қоғам мүшелері де заң талаптарына
бағынатыны туралы міндеттеме алады, деп түсіндіреді (Гроций, Спиноза,
Д.Локк, Т.Гоббс, Ж.Руссо, А.Радищев)
Психологиялық теория ІХ-Х ғасыр бұл теорияны уағыздаған Ч.Тард,
Л.И.Петражицкий. Қоғам мен мемлекетте бұл теория адамдардың психологиялық
біріккен көзқарасы, іс-әрекеті, мінезі, тәртібі - бәрі келісіп ұжымдық
түрде басқаруы . Қоғам мен мемлекет адамдардың табиғи психологиялық даму
заңдылық процессінің нәтижесінде пайда болды деп түсінідіреді.
3. Мемлекеттің мәні
Мемлекет дегеніміз-жария µкіметтіњ пайда болуымен іс-єрекетініњ
нєтижесі ретінде ќалыптасатын, ќоѓам µмірін ±йымдастырудыњ нысаны жєне оныњ
негізгі салаларына басшылыќ ететін, ќажетті жаѓдайларда µкіметтіњ к‰ш-
ќуатына с‰йенетін басќару ж‰йесі.
Мемлекеттіњ негізгі белгілері:
1.Басќару органдары мен мекемелерініњ ерекше ж‰йесініњ болуы.
2.Ќоѓамдыќ ќатынас ережелерін белгілейтін ќ±ќыќтыњ болуы.
Мемлекеттіњ ќоѓамдаѓы басќа да ±йымдардан айырмашылыќ белгілері:
-мемлекет ќоѓамдыќ кµлемде бірден-бір билік ж‰ргізетін ±йым;
-мемлекет ќоѓамдаѓы зањдылыќты, тєртіпті баќылап отырады;
-мемлекеттіњ ішкі-сыртќы істердегі тєуелсіздігі, басым ‰стемдігі;
Мемлекеттіњ рулыќ ќауымнан айырмашылыѓын мынадай белгілері арќылы
ажыратамыз:
1.Мемлекеттік егемендік
2.Мемлекеттіњ халќы єкімшілік ж‰йеге бµлінеді.
3.Мемлекеттіњ єкімшілік билік ж‰ргізетін органы болады. Басќару ісімен
ш±ѓылданатын адамдар ќызмет етеді.
4.Мемлекет зањдар шыѓарып, солардыњ к‰шімен ќоѓамдыќ ќатынастарды реттейді.
5.Салыќ ж‰йесініњ ќалыптасуы.
Даму сатыларына қарамастан барлық мемлекеттердің ортақ белгілерін
атауға болады. Осылар арқылы мемлекет тапсыз қоғамдағы рулық қауымдастықтан
және таптық қоғамдағы өзгеде ұйымдардан ажыратылады. Осындай белгілердің
жиынтығы келіп, мемлекет туралы мінездемені толық ашып береді. Ең алдымен,
мемлекет арнаулы өзара байланысты, бірігіп іс-қимыл жасайтын мемлекеттік
аппаратты құрайтын мемлекеттік органдардан (әкімшілік, армия, сот, полиция
т.б.) тұрады. Бұлар мемлекет атынан билік жүргізеді, басқаруды қамтамасыз
етеді. Демек, бұл саяси билік ұйымы. Мұның мәнісі мынада:
- ол әлеуметтік басқаруды жүзеге асыратын органдардың ерекше жүйесі болып
табылады;
- бүкіл қоғамның атынан ресми өкілдік етеді;
- оның мақсаты - өркениетті тәртіпті, әрі адамдардың күнделікті өмірлік
қызметін қолдауды қамтамасыз ету, ал керек болған жағдайда мемлекеттік
мәжбүрлік шараларын қолданады.
Екінші белгісі - бұл мемлекеттік биліктің оның аумағындағылардың барлығына
тиесілілігі. Бұл жерде аумақ деп мемлекеттің шекрасы шегіндегі кеңістікті
айтамыз. Демек, мемлекеттің ерекшелігі - нақтылы анық сыртқы шекарасының
болуы және ұлттық немесе әкімшілік аумақтың бөліктерге бөлінуі. Мемлекет
өзінің қарамағындағы адамдарды біріктіргіш күш, сондықтан өздерінің
құқықтары мен міндеттерін тұрғылықты жері бойынша іске асырады.
Кез келген мемлекеттің үшінші белгісі оның аумағындағылардың
орындауларына міндетті тәртіп ережелерін тағайындау. Яғни нормативтік-
құқықтық актілерде белгіленген құқық нормаларын шығару.
Мемлекеттің төртінші белгісі - халықтан салық, алымды және басқа да
міндетті төлемдерді жинап алу, өйткені, бұлар мемлекеттік аппаратты ұстап
тұру үшін және өзге де қоғамдық жұмыстарды қамтамасыз етуге қажетті қаражат
болып табылады.
Ақырында, мемлекет егемендікке ие болады, оның басты мақсаты басқа
шет мемлекеттерге тәуелді болмауды, өз аумағындағы ішкі және сыртқы
мәселелердің барлығын дербес шеше алатындығы, әрине өзге мемлекеттердің
тәуелсіздігін бұзбауы тиіс.
4. Мемлекет типологиясының түсінігі мен негіздері
Алғашқы қауымдық қоғамның экономикалық, әлеуметтік дамуы.
1. Жабайы адам дәуірі – 40-12 мың жылдықтар арасы. Адамдар
табиғаттың даяр өнімдерін корек етті қарулары дайын: тас, сүйек, ағаш.
Жабайы аңшылық, балықшылық қалыптасып қоғамның негізгі сипаты табиғаттың,
қоршаған ортаның адамдардың күн көрінісіне қолайлы жақтарын пайдалана
отырып, экономикалық, әлеуметтік жағдайын жақсарту. Қорыта айтқанда –
дайынды игерушілік дәуірі. Бұл кезеңде қиыншылық, ашаршылық жиі болды.
2. Экономикалық қолдан жасау дәуірі – 12-4 мың жылдықтар арасы. Бұл
кезеңдерде адамдардың тәжірибесі, пайдаланатын қаруы дамыды. Рухани сана-
сезімі, білімі жоғарылады. Экономиканы қолдан жасауға мүмкіншілік
қалыптасты. Металлургия, керамика өмірге келді. Малшылық-егіншілік арқылы
рулық, тайпалық бірлестіктер, әлеуметтік нормалар өмірге келді.
Шығыс елдеріндегі мемлекеттің дамуы.
Шығыс елдерінде (Иран, Индия, Қытай, Араб елдерінде) мемлекеттің
қалыптасуы басым түрде қоғамдық меншікті қорғауға байланысты. Себебі, бұл
елдерде алғашқы қоғам ыдырау кезінде күрделі құрылыстар болды: ірі су
каналдарын жасау, суармалы ирригациялық жүйелер қалыптастыру,
құрғақшылықпен күресу. Аталған күрделі жұмыстарды жақсы жүргізу үшін
қоғамдық мемлекеттік меншік қалыптасты. Сол меншіктің иелері: чиновниктер,
ру, тайпа басшылары, король, императорлар болды. Сөйтіп, бұл елдерде
көбінесе мемлекеттік деспотизм орнады. Бұл елдердің экономикасы, әлеуметтік
жағдайы, демократия өте бәсең дамыды. Мемлекеттік биліктің, қоғамдық
меншіктің басында - абсолюттік монарх болды.
Азия типті (шығыс типті) мемлекеттердің қалыптасу себептері: ірі
ирригациялық жүйелерді жасау; оны іске асыру үшін құралдарды, жұмысшыларды
жүйелі түрде топтастыру-біріктіру; барлық жұмыстарды бір орталықтан
басқару.
Мемлекеттік басқару аппараты бұрынғы ру-тайпалық аппарат қалың
бұхарадан алыстай түсіп, әділетсіздікті, қанаушылықты күшейтті. Азия типті
мемлекеттер өте баяу дамып, ХІХ-ХХ ғасырларға дейін көп өзгермей сақталып
келді (Қытай, Иран т.б.).
Европалық елдерде мемлекеттің қалыптасуы.
Мемлекет европалық елдерде жеке меншіктің шапшаң, к‰рделі дамуы,
ќоѓамныњ топќа бµлінуі арќылы ќалыптасты.
Афина мен Римде алғашқы қоғамның ыдырауы кезінде экономикалық күшті
топтар мен таптар мемлекетті өз қолдарына алып, өз мүдде-мақсаттарын
орындайтын мемлекеттік аппарат орнатты. Бұл мемлекеттер көбінесе
демократиялық жүйедегі саяси бірлестік болып қалыптасты. Спарта
аристократиялық республика болып қалыптасты. Мұнда құлдардың саны
жергілікті халықтан бірнеше есе көп болып, жаңа мемлекеттік басқару
аппараты құрылды. Жергілікті халықтың арасында қайшылыққа жол бермеу
саясаты қалыптасты. Республикада қатаң заңдылық, құқықтық тәртіп орналды.
Германияда мемлекеттің қалыптасуы басқаша болды. Мұнда құл иелену көп
дамымады. Көп бұхара байларға тәуелді болды, феодалдық қатынастар дами
бастады. Рим империясының біраз жерін Германия өзіне қаратып, феодалдық
мемлекеттің дамуын тездетті. Осы типті мемлекеттер Еуропаның бірнеше
елдерінде, Ресейде, Ирландияда, Азияда, Орта Азия елдерінде қалыптасты.
К. Маркс, Ф. Энгелс, В. И. Ленин мемлекет ‰стемдік таптыњ м‰ддесін
ќорѓайтын ќ±рал деп т‰сіндіреді. Марксистік т±рѓыдан ќараѓанда тарихтаѓы
мемлекеттер тµрт т‰рге бµлінеді:ќ±л иеленушілік, феолалдыќ,буржуазиялыќ
жєне сцоиалистік мемлекетттер
Мемлекеттіњ енгізгі маќсаты – бір таптыњ диктатурасын орнату. Таптыќ
мінездеме экономикалыќ, єлеуметтік жаѓдаймен байланысты. Марксизм
мемлекетті – бір таптыњ екніші тапты ќанау аппараты деп аныќтады. Марсистік
типологиясыныњ негізін ќалыптастыратын ќоѓамныњ экономикалыќ базисі мен
таптыќ ќ±рлысы. Марксизм мемлекеттіњ атрихи типін ќоѓамныњ даму ќ±рлысымен
жєне экономикалыќ формация деген т‰сінікпенен байланыстырады.
Экономикалыќ формация базиспен ќондырмадан т±рады. Базисті µндірістіњ
тєсілі белгілейді µндірістік ќатынастар мен µндіруші к‰штерден т±рады. Осы
формацияларѓа марксизм ќ±л иеленушілік, феодалдыќ, буржуазиялыќ жєне
социалистік мемелекеттерді сєйкес келтіреді.Мемлекеттіњ тарихи типтері осы
эконмикалыќ ќоѓамдыќ формациямен тыѓыз байланысты дамуѓа тиісті.
Мемлекттерді цвилизациялыќ єдіспен бµлудіњ ерекшелігі.
Мемлекеттердіњ ерекшеліктерін білу ‰шін ќоѓамныњ барлыќ саларынныњ
жаѓдайларына ыќылас салу ќажет. Мемлекеттіњ экономикалыќ базисін зерттегнде
оѓан ќоса ќоѓамныњ мєдени, рухани дењгейін зерттеп, орнын кµрсету ќажет
жєне ќанаушы таптан басќа ќоѓамды ќ±раѓа барлыќ топтарды зерттеп орындарын,
рµлін мањызын т‰сінген д±рыс ќоѓамныѓ єдет-ѓ±рыптарын, єр топтыњ саналары
мен ќ±ќыќтарыныњ дењгейн білу µте ќажет. Ал, зерттеудіњ ењ сањызды маќсаты
жеке адамныњ, бостандыѓы мен ќ±ќыќтарынын, єлеметтік жаѓдайын жєне
ењбектегі ќарым ќатынастарын жаќсы білу – мемлекетке мєнездеме беру ‰шін
µте керек нєрселер. Ќоѓам бірнеше топтарѓа бµлінетін болса да, мемлекеттіњ
алдында т±рѓан маќсат сол топтар арасындаѓы ќайшылыќтарды бєсењдетіп б‰кіл
халыќтыњ м‰ддесін ќорѓау. Осы єдсті біз цивилзациялыќ єдіс деп атаймыз.
Цивилизациялыќ єдіс мемлекет µзініњ елінде т±ратын адмдар ‰шін ќандай
жаќсылыќ істеді, экономикалыќ, саяси, єлеуметтік, µнегелі, ќоѓамныњ дамуы
‰шін ќандай шара ќолданды деген с±раќтарѓа жауап береді.Цивилизациялыќ
єдіспен мемлекеттерді алѓашќы µркениетті жєне кейінгі µркениетті
мемлекеттер деп бµлуге болады. Алѓашќы - µркениеттен мемлекет шексіз
билікке негізделеді де, біріктіруші жєне ±йымдастырушы к‰ш ретінде ќоѓамныњ
єлеуметтік жєне экономикалыќ ќ±рылымын аныќтайды. Б±л – кµне грек, шумер,
ассиро-вавилон, иран, бирма, жапон т.б. елдердегі саяси ±йымдар . Кейінгі
µркениетте мемлекеттік билік алѓашќы µркениеттегідей аса ќуатты барлыќ
ќоѓамды ќамтып басќарѓан к‰ш емес. Мемлекет кµп жаѓадайда мєдени-діни
ж‰йеге баѓынѓан. Б±ларѓа Батыс Европа, Шыѓыс Европа, Солт‰стік Америка т.б.
мемлекеттер жатады.
Феодалдыќ мемлекеттердіњ функциялары.
Феодалдыќ мемлекеттелдіњ негізгі нышаны – жерге жеке меншіктіњ
ќалыптасуы. Феодалдыќ мемлекеттіњ ішкі функциялары: жеке меншікті ќорѓау,
салыќ жинау, шаруалардыњ кµтерілісін басу. Сыртќы функциялары – басќа
халыќтарды тонау, µз мемлекетін ќорѓау жєне кµрші мемлекеттермен ќарым-
ќатынастарды ќ±ру. Феодалдыќ мемлекет µзініњ билігін шіркеудіњ єсерімен
к‰шейтті. Феодалдыќ ќоѓам шіркеудіњ к‰шейуіне, баюына жаѓдай туѓызады.
Шіркеудіњ кµп жерлері, шаруалары жєне басќа да байлыќтары болаьын.
Шіркеудіњ билігін дєлеледеу ‰шін єр т‰рлі теорияларды шыѓарды. М±сылман,
Христиан, Католик, Буддистік шіркеулердіњ арасында бірталай айырмашылыќ
болѓанымен, ќоѓамдаѓы ќ±ќыќтыќ жаѓдайлары бір-біріне ±ќсас.
Антикалыќ мемлекеттердіњ ерекшеліктері.
Б±л мемлекеттердіњ ерекшеліктері: ќ±л иеленушілік µндірісі шыѓыс
мемлекеттерден кµп жоѓары, рулыќ ќауымныњ ќалдыќтары сирек кездеседі,
ќ±лдардыњ ењбегін ќанап пайдалану экономиканыњ негізін ќ±рады. Ќоѓам
негізінде ќ±л иеленушілерге жєне ќ±лдарѓа бµлінеді. Ќ±лдар ќ±л
иеленушілердіњ жеке меншігін ќ±рады. Олардыњ жеке меншігінде ќ±лдар, жер
жєне басќа да µндіріс ќ±ралдары болатын. Ќ±л иеленушілік мемлекеттіњ
негізгі маќсаттары ќ±лдарды, басќа топтарды езгіге салып, олардыњ
ењбектерін пайдалану. Ќ±л иеленушілік мемлекеттіњ негізгі ішкі функциясы
ќ±лдарды жєне басќада кедей топтарды ќанау жєне жєне сол ‰шін тиісті жаѓдай
туѓызу. Мемлекеттіњ µзі жерлердіњ, ќ±лдардыњ, кен шыѓаратын жерлердіњ,
басќа байлыќтардыњ иесі болатын. Сондыќтан ол жеке меншікті ќорѓау
ќызметіне ќатты кµњіл бµлетін. Ќ±лдардыњ кµтерілістері ќатањ соќќымен
басылатын. Антикалыќ мемлекеттердіњ сыртќы функциялары да соѓыс-к‰респен
байланысты.
ЄДЕБИЕТТЕР:
1. Алексеев В.П., Пернищ А.И. История первобытного общества. М., 1990
2. Виноградов С.А. Человек и общество. Алматы, 1994
3. Государство и социальные структуры на Древнем Востоке. М., 1989
4. Котов А.К. Суверенный Казахстан: гражданин, нация, народ. Алматы, 1997
5. Ашитов Б., Ашитов С., Еегемен Ќазаќстан ќҒќы. Алматы, 1997
6. Жоламан Ќ. , М±хтарова А., Тєукелев А. Мелекет жєне ќҒќыќ теориясы
7. Сапарѓалиев Ѓ., Ибраева А. Мемлекет жєне ќҒќыќ теориясы. Алматы, 1998
8. Табанов С. Ќ±ќыќ теориясы мен сот ж‰йесініњ конституциялыќ негіздері.
Астана, 2001.
9. Сорокин П. А. Человек цивилизация. Общество. М., 1998
10. Текен Ф. К теории общественных формации. М., 1975
11.Ушаков А.а. О понятии исторического типа государства и права.
Правоведение. 1983., 5.
12. Хабибуллин А.Г. Научные основы типологии государства: аопросы теории и
практики. 1997
13. Гуревич А.Я. Теория формации и реальности истории. Вопросы философии.
1999, 1
№3 Лекция таќырыбы: Мемлекеттіњ нысаны (формасы)
Лекция жоспары:
1. Мемлекет нысаныныњ т‰сінігі мен ќ±рылымы.
2. Мемлекеттік басќару жєне ќ±рылымдыќ нысаны.
3. Саяси режим т‰сінігі мен түрлері.
4. ҚР-ның мемлекеттік нысаны.
Лекцияныњ маќсаты: Мемлекеттіњ нысаныныњ ±ѓымын, басќару жєне ќ±рылымыдыќ
нысаныныњ т‰рлерін, саяси-мемелкеттік режимніњ ерекшеліктерін, сондай-аќ ЌР
мемлекеттік нысанын оќып ‰йрету.
1. Мемлекет нысаныныњ т‰сінігі мен ќ±рылымы.
Мемлекеттіњ сыртќы нысаны мен ішкі мазм±ныныњ диалектикалыќ бірлігі
байќалады. Мемлекеттіњ нысаны ќоѓамныњ экономикалыќ, мєдени, рухани
мазм±нына байланысты. Демократиялы мемлекеттер тек ќана республика немесе
шектелген монархия т‰рінде µмір с‰реді. Ал шыѓыс мемлекеттерде кµбіне
монархия болатыны жаќсы мєлім. Мемлекеттіњ мазм±ны оныњ нысанынан
бµлінбейді, олар бір-бірімен тыѓыз байланыста дамиды.
Тєуелсіз Ќазаќстанда екі жылдан кейін 1993 жылѓы Конституциясыныњ
орнына екінші 1995 жылѓы Конституция алынды. Б±л соњѓы Конституция
мемлекеттіњ сыртќы нысанын µзгертіп, Ќазаќстанда Президенттік республиканыњ
саяси ж‰йесі ќ±рылды.
Мемлекеттіњ тарихи даму процесінде оныњ нысанына бірнеше жаѓдайлар
єсер етеді.( географиялыќ, климат, тарихи факторлар жатады)
Мемлекеттіњ ќ±рылыс нысанына экономикалыќ жєне саяси жаѓдайлар єсерін
тигізеді. Ежелгі-феодалдыќ немесе шыѓыс мемлекеттерде рулыќ ќоѓамныњ
ќалдыќтары кµп уаќытќа дейін саќталып келеді. Кейін алѓашќы ќоѓамныњ
ќалдыќтары кµп уаќытќа дейін саќталып келді. Кейін алѓашќы ќоѓамныњ ыдырау
процесінде ол ќалдыќтар жойылады да мемлекеттіњ нысаны ќатты µзгереді.
Мысалы, ‡ндістанныњ мемлекет ќ±рылысы туралы ќатањ ќаѓида болѓан.Патшаныњ
єділетті болуы, жек меншікті б±збау брахмандарды силайтын жєне олардыњ
айтќан аќылдарын тыњдауы міндетті болѓан. Б±л туралы Ману зањындарында
айтылѓан. Ресейдіњ феодалдыќ мемлекетінде халыќ жиналысыныњ, соттыњ, рулыќ
ќауымныњ ролдері кµпке дейін саќталып келді. Саяси жаѓдай, ќоѓамдыќ ќатынас
шиеленісі, даѓдарыс кезінде кµбіне мемлекетті басќару бір адамныњ ќолында
болады. Мысалы, Наполеон, Рузвельт, Гитлер. Ал, мемлекеттіњ экономикасы
жаќсы дамыѓан кезде жаѓдай тыныш уаќытта демократиялыќ єдістер жаќсы
ќолданатыны мєлім. (Греция, Рим, Щвейцария)
Мемлекеттіњ ќ±рылымына ќоѓамныњ ±лттыќ ќ±рамы, тарихи єдет-ѓ±рыптары
немесе ерекше тарихи жаѓдайлары да єсерін тигізеді. Ресей, ‡ндістан,
Америка, Мексика мемлекеттері кµп ±лттыќ мемлекеттерге жатады, сондыќтан
олардыњ мемлекеттік ќ±рылымдары федерация. Ал, Жапония, Германия, Польша
бір ±лттыќ мемлекеттер, біраќ біреулері т±тас мемлекет, екіншілері, мысалы;
Германия федерация.
Ќазаќстан жерінде кµне дєуірден ќазаќтыњ арѓы атасы-т‰ріктер, бергі
атасы-ќыпшаќтар µмір с‰рген. XV ѓасырда ќазаќ хандыѓы ќ±рылып µзініњ
тєуелсіз мемлекеті болѓан. Ќазаќстанныњ кµп ±лтты республикаѓа айналуы XX-
ѓасырда болды. Сондыќтан Ќазаќстан республикамыздыњ ќазіргі Конституциясы
бірт±тас, бµлінбейтін мемлекет болып жарияланды.
Мемлекеттіњ нысанына халыќаралыќ жаѓдай, мемлекеттердіњ арасындаѓы
ќарым-ќатынастар жєне абыройы к‰шті адамдардыњ ќызметі, ж‰ргізген саясаты,
сондай-аќ мемлекеттіњ дамуына діни факторлар да єсерін тигізеді.
Теория бойынша мемлекеттіњ нысаны ‰шке бµлінеді. Басќару нысаны,
мемлекеттіњ ќ±рылым нысаны жєне саяси режим.
Ал, негізінде мемлекеттіњ нысаны тарихи кезењмен жєне єрбір мемлекеттіњ
ерекшелігімен байланысты екені мєлім. Сондыќтан мемлекеттіњ єрбір нысаныныњ
кµп варианттары бар. Мемлекеттердіњ дамыѓан кезењінде осы ‰ш элементтерініњ
біреуі бірінші орынѓа шыѓады. Ќазіргі Ресейде мемлекеттіњ екінші элементі-
Ресей Федерациясыныњ негізгі принциптерін саќтау ‰шін Шешен Республикасымен
соѓыс єдісін ќолданѓаны белгілі. Б±л Ресей Федерациясыныњ мыќтылыѓын
кµрсету, негізгі принциптерін саќтау ‰шін істелген саясат. Б±л мемлекеттіњ
ќ±рылым нысанын бірінші орынѓа ќойып отыр.
Фашистік режим ќ±рылѓан кезде мемлекет нысаныныњ саяси режимі
бірінші орынѓа шыѓады. Бейбітшілік кезде экономикалыќ дамуы жоѓары
демократиялыќ мемлекеттерде басќару нысаны мемлекеттіњ сыртќы жаѓдайын
белгілейді.
Мемлекеттіњ басќару нысанына оныњ жоѓарѓы, орталыќ жєне жергілікті
органдардыњ ќ±рылуы, олардыњ ќарым-ќатынастары ќандай принциптермен
ќалыптасып, халыќ оларды сайлауына ќандай т‰рде ќатысады деген с±раќтарѓа
жауап береді. Мемлекет нысандарыныњ арасында басќару т‰рі мањызды элемент
болып саналады. Басќару нысаны монархия жєне республика болып екіге
бµлінеді.
2.Мемлекетті басќару жєне ќ±рылымдыќ нысаны.
Мемлекетті монархиялыќ басќару нысаныныњ т‰рлері.
Мемлекеттіњ басќару нысанына оныњ жоѓары, орталыќ жєне жергілікті
органдарыныњ ќ±рылуы, олардыњ ќарым-ќатынастары ќандай принциппен
ќалыптасты, халыќ оларды сайлауына ќандай т‰рде ќатысады деген с±раќтарѓа
жауап береді. Басќару нысаны монархия жєне республика болып екіге бµлінеді.
Монархия – жоѓарѓы бір адамныњ ќолында болады. Жєне б±л билік м±рагерлікпен
беріледі. Монархмя екіге бµлінеді: шексіз жєне шектелген монархиялар.
Шексіз монархияда – монархтыњ билігін басќа мемлекеттік орган шектемейді.
Біраќ шексіз монархияныњ да бірнеше т‰рлері бар. Мысалы, Шыѓыс деспотиясы
(Египет, Вавилон, Ќытай, Жапония), Рим империясы. Ењ к‰шті феодалдыќ шексіз
монархияларѓа Людовик XIY, Петр I, Екатерина II, Елизавета I, Фридрих II
т.б. Ќазіргі жања ѓасырларда шексіз монархиялар сирек кездеседі (Бруней,
Оман).
Монархиялардыњ кµбі шектелген монархияларѓа жатады. Б±л монархияда
монарх билігі басќа бір органмен немесе зањмен шектеледі. Монархияныњ б±л
т‰рі шыѓыс мемлекеттерінде кездеседі, мысалы, ‡ндістан. Жања кезењдерде
шектелген монархия конституциялыќ монархия деп аталады. Оныњ екі т‰рі бар:
дуалистік жєне парламенттік. Дуалистік монархияда екі топтыњ к‰ші тењ,
буржуазиялыќ революциялардан кейін б±рынѓы корольдер биліктерініњ
жартысынан айрылды. Мысалы, 1791 жылѓы конституция бойынша Франция
мемлекетінде король зањ шыѓару билігін жоѓалтты, ол ¦лттыќ жиналыстыњ
ќолына кµшті. Сонымен, мемлекеттік билік екіге бµлінді: парламент
буржуазияныњ м‰дделерін, ал король феодалдардыњ м‰дднлерін ќорѓады.
Шектелген монархияларѓа ќазір Бельгия, Норвегия, Швеция,Дания мемлекеттері
жатады. Парламенттік келісімінсіз кµп оран алѓан саяси партия µзініњ
µкіметін ќ±рады. Сол партияныњ басшысы Премьер-Министр болып таѓайындалады.
Премьер-Министр кабинетін µзі ќ±растырады, король оѓан тек келісім береді.
Кабинет корольдіњ алдында емес, Парламенттіњ алдында жауапты.
Республикалыќ басќару нысаны, т‰рлері.
Мемлекетте жоѓары жєне жергілікті органдар сайлауымен мерзімге
ќ±рылатын болса, осындай мемлекеттік басќару нысаны республика деп аталады.
Республикада мемлекеттік органдар белгілі бір мерзімге сайланып ќ±рылады.
Республикалыќ басќару екіге бµлінеді. Президенттік жєне Парламенттік
республика. Президенттік республикада билік ‰шке бµлінелі: зањ шыѓару
парламенттіњ ќолында, ал сот билігі тєуелсіз сот органдарында. Президентті
халыќ сайлайды. Кейбір президенттік республикаларда президентпен ќатар
премьер-министр ‰кіметті басќарады. Кµбіесе оны президенттіњ µзі
таѓайындайды жєне ол президенттіњ алдында жауапты. Парламенттіњ µкіметті
тарататын ќ±ќыѓы жоќ.
Кейбір мемлекеттерде президент премьер-министрден басќа бірнеше
министрлерді µзі таѓайындайды, ал ќалѓан министрлерді Премьер-министрдіњ
µзі парламенттіњ келісімімен таѓайындайды.
Парламенттік республикада билік Парламенттіњ ќолында жиналѓан.
Кабинет пен премьер-министрді парламенттіњ тµменгі палатасы таѓайындайды,
тексереді жєне ќызметінен т‰сіреді. ‡кімет Парламенттіњ алдында жауапты.
Парламенттік басќару нысаны жаѓдайында билік ж‰ргізу функциясы мемлекет пен
‰кімет басшылары арасында бµлінген. Президент тек мемлекет басшысы. ‡кімет
атќарушы билікті ж‰зеге асырады, єрі парламенттегі партиялыќ кµпшілік
негізінде ќ±рылады.
Бірт±тас мемлекет жєне федерация.
Мемлекеттік ќ±рылым нысаны - ±лттыќ мемлекеттік ќатынастарды,
єкімшілік-аумаќтыќ ж‰йені, олардыњ ерекшеліктерін бейнелейді. Мемлекеттер
б±л элемент бойынша унитарлы(бірт±тас), федерация жєне конфедеративтік
мемлекеттерге бµлінеді. Т±тас мемлекеттер тек ќана єкімшілік-жергілікті
аумаќтыќ ќ±рылысы 14 облыстан т±рады, оларды Президент таѓайындаѓан єкімдер
басќарады. Облыстар аудандарѓа, ќалаларѓа, ауыл, селоларѓа бµлінеді. Унус
деген сµз—латын тілінен аударѓанда бір, жалѓыз дегенді білдіреді. Демек,
унитарлы мемлекет – бірт±тас, бір ѓана мемлекет. М±ндай мемлекетте бір
конституция, бір зањ шыѓаратын жоѓары орган, бір жоѓары басќару органы,
бірт±тас азаматтыќ болады.
Федерация – ќ±рама, к‰рделі мемлекет, ол федерацияныњ м‰шелерін
біріктіреді. Мемлекеттік органдар екіге бµлінеді: жалпы федерацияныњ
органдары жєне єрбір м‰шесініњ жеке органдары. Федерацияныњ субъектілері
ішкі-сыртќы билік болады. Федеративтік республика халыќаралыќ ќ±ќыќтыњ
алдында тек бір мемлекет болуѓа тиіс. Федерацияда конституция, астана,
азаматтыќ, зањдар, сот жєне ќаржы ж‰йесі бєрі екіге бµлінеді. Федерацияныњ
екі т‰рі бар: ±лттыќ ќ±рама жєне жергілікті ќ±рама. Біріншісіне КСРО,
Югославия, Ресей, ‡ндістан жатады, ал екіншісіне АЌШ, Австрия, ФРГ,
Швейцария жатады.
Конфедерация, оныњ ерекшеліктері.
Конфедерация - мемлекет ќ±рылымыныњ ‰шінші элеиенті.
Конфедерация – белгілі маќсатќа жету ‰шін бірнеше ерікті мемлекеттердіњ
уаќытша одаѓы. Ерекшеліктері: белгілі бір лайыќты т‰рде жасалѓан келісім-
шарттар негізінде ќ±рылады; конфедерация субъетілері µз еркінше
достастыќтан шыѓуѓа ќ±ќылы; конфедерацияѓа кірген мемлекеттердіњ
егемендіктері µздерінде саќталады; конфедерацияныњ ќарауындаѓы шешетін
мєселелер аясы кењ кµлеиді емес; келісім-шарт актілерінде кµрсетілген
мєселелер бойынша ѓана органдар ќ±рылады; субъектілердіњ µкілді органдары
арќылы ѓана Парламенті ќ±рылады; конфедерацияныњ т±раќты т‰рде істеп т±рѓан
органдарыныњ билік µкілеттіліктері болмайды; одаќтыќ µкімет актілерін
тануды субъектілердіњ ќабыл алиауѓа ќ±ќыѓы бар; бюджетті субъектілердіњ
ерікті т‰рдегі жарналыќ тµлемдерінен ќалыптастырылады; субъектілерініњ
адамдар, тауарлар, ќызмет кµрсетулер мен капиталдардыњ ж‰ріп-т±руына
кедендік жєне басќадай да шектеулерді ќоюѓа ќ±ќыѓы бар; ќаѓида бойынша
бірегей аќша айналымы болмайды; єскери ќ±рамаларды іріктеп алу ісін
субъектілердіњ µздері ж‰ргізеді; конфедерацияда одаќтыќ азаматтыќ болмайды.
3.Саяси режим түсінігі мен т‰рлері.
Саяси режим – мемлекет нысаныныњ соњѓы элементі. Мемлекеттік µкімет
билігін ж‰зеге асыру єдістерініњ жиынтыѓын саяси режим дейміз. Саяси
режимніњ мынадай т‰рлері болады: деспотиялыќ, аристократиялыќ, шектерген
демократиялыќ, теократиялыќ, єскери-полицейлік, формальды-демократиялыќ,
либералды-демократиялыќ, єскери, фашистік, расистік, тоталитарлыќ,
авторитарлыќ, отарлыќ, социалистік, пролетарлыќ жєне т.б. Саяси режимніњ
негізгі бµлінуі: демократиялыќ жєне антидемократикалыќ режим.
Демократиялыќ саяси режимніњ белгілері:
- єр т‰рлі партиялардыњ, бірлестіктердіњ, ќозѓалыстардыњ конституция
- шењберінде еркін, бостандыќта єрекет, ќызмет атќаруы;
- идеологиялыќ плюрализм, яѓни ќоѓамда єр т‰рлі идеологиялыќ
- аѓымдардыњ, баѓыттардыњ болуы жєне ‰стемдік етуші бірден-бір
- идеологияныњ болмауы;
- мемлекет органдарын, негізінен, сайлау жолымен ќ±ру;
- ќоѓамда демократиялыќ ќ±ќыќтар мен бостандыќтардыњ орын алып,
- олардыњ шын мєнінде, ќамтамасыз етілу кепілдіктерініњ болуы;
Антидемократиялыќ саяси режимніњ нысандары:
- демократиялыќ партиялар мен ±йымдарѓа тиым салынуы;
- идеологиялыќ плюрализмніњ болмауы, мемлекетте ‰стемдік етуші
идеологияныњ болуы,.
- сайлау жолымен ќ±рылѓан органдардыњ болмауы,.
- демократиялыќ ќ±ќыќтар мен бостандыќтардыњ болиауы,.
- Жаппаай ќуѓын с‰ргінніњ жєне зањсыздыќтардыњ орын алуы
ЄДЕБИЕТТЕР:
1. Сапарғалиев Ғ., Ибраева А. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы, 1998
2. Жоламан Қ., Мұхтарова А., Тәуекелев А. Мемлекет және құқық теориясы.
Алматы, 1999
3. Сапарғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы. Алматы,
1998
4. Хасбулатов Р.И. Бюрократическое государство. М., 1991
5. Чиркин В.Е. Сравнительное государствоведение. М., 1999
6. Монсеев Е.Г. Правовой статус СНГ. Учебное пособие. М., 1995
7. Сартаев С.С., Күнқожаева Г.Н. ҚР-да билікті өолу және оларды жүзеге
асыру принциптерінің қалыптасуы. Алматы. 2002
8. Нурпейісов Е., Котов А. Қазақстан мемлекеті – хандық биліктен –
президенттік республикаға дейін. А., 1996
9. Республика Казахстан. Информационный паспорт. А., 1996
№4 Лекция таќырыбы: Мемлекеттің функциялары.
Лекция жоспары:
1. Мемлекет функциясының түсінігі.
2. Мемлекет функцияларының жіктелуі.
3. Мемлекет функцияларын жүзеге асырудың нысандары
Лекцияныњ маќсаты: Мемлекеттіњ ќызмет баѓыттарыныњ мєні мен мазм±нын,
т‰рлерін жєне мемлекет функциясын ж‰зеге асырудыњ нысандарын оќып ‰йрету.
1.Мемлекет функциясының түсінігі.
Функция – заң ғылымында мемлекет пен құқықтық алдында тұрған мүдде-
мақсаттарды, міндеттерді орындау қызметінің негізгі бағыттарын және оның
әдіс-тәсілдерін анықтап, іске асыруды біріктіреді. Мемлекеттің функциясының
орындалуын мемлекет аппараты мен органдар қамтамасыз етеді. Алдымен
функцияны орындау үшін тиісті мемлекеттік органдар құрылады. Бірнеше
органдар функцияның мазмұнына қарай мемлекеттік аппаратты қалыптастырады.
Мемлекеттің функциясы арқылы қоғамның алдында тұрған мүдде-мақсаттардың
мазмұнын, оның орындалу бағыттарын толық білуге болады.
Мемлекет қызметінің негізгі белгілері:
- қызметтің жүйесі, оның атқаратын жұмыстарының мазмұны және қатынастардың
түрлері арқылы анықталады;
- функция сарапталып, жіктеліп, кешенді түрде жүргізіледі;
- мемлекеттің қызметі аппараттарының қызметіне ұқсамайды;
- мемлекет функциясы қоғамдық көлемде жүргізіледі;
- мемлекеттің атқаратын қызметін мемлекеттік жұмыстарының әдіс-тәсілінен
айыра білуге болады.
Мемлекеттің функциясы - қоғамды әлеуметтік басқарудағы мемлекеттің
атқаратын жұмыстарының негізгі бағыттары мен әдістері.
2.Мемлекет функцияларының жіктелуі.
Мемлекет функциялары ішкі және сыртқы деп екі күрделі топқа бөлінеді.
Мемлекеттің ішкі функциялары:
- экономикалық функция – мемлекеттің экономикалық дамуының негізгі
стратегиялық бағыттарын анықтау, олардың орындалу жолдары, тәсілдерін
көрсету. Экономиканың дамуын реттеудің төрт тәсілі бар:
1. Салық саясаты арқылы мемлекет бюджетінің дамуын реттеп басқару;
2. Экономиканың тиісті қажетті саласына жеңілдік беріп, дамыту;
3. Ғылым мен техниканы дамытып, экономиканы көтеру;
4. Мемлекеттік өндірісті дамыту.
Қоғамның негізгі тірегі - өндіріс. Өндірісті дамытып, өркендету тек
мемлекет иелігіндегі жұмыс. Ол үшін мемлекетте қажетті күш те қаражат та
жеткілікті.
- әлеуметтік функция - мемлекеттің негізгі міндеттерінің бірі халықтың
әлеуметтік жағдайын жан-жақты қамтамасыз етіп, жақсы дәрежеде дамыту.
Мемлекеттің әлеуметтік саясаты екі бағытқа бөлінеді: бірінші бағыты –
адамдардың қоғамдағы еңбегіне қарамай мүгедектерге, зейнеткерлерге,
науқас адамдарға, көп балалы жаняұға, студенттерге мемлекеттік көлемде
жан-жақты көмек жасап, олардың әлеуметтік жағдайын жақсарту; екінші
бағыты – адамдардың денсаулығын қорғауға, жақсартуға, халықтың жақсы
тұрып демалуына қамқорлық жасап, мемлекеттік бюджеттен тиісті мөлшерде
қаржы бөліп отыру;
- қаржы реттеу функциясы - қоғамдағы барлық азаматтардың, бірлестіктердің,
ұйымдардың, мемлекеттік бюджеттің шығысы мен кірісін реттеп, басқарып
отыру. Бюджеттің дұрыс пайдалануын Қаржы Министрлігі мен Парламент қатаң
тексеріп, бақылап отырады. Жергілікті басқару аппараты өз бюджетінің
дұрыс пайдалануын өзі бақылап, тексереді. Шекарадан заттың шығуын,
кіріуін, одан түскен кірісті мемлекеттік кеден аппараты тексеріп,
бақылап отырады.
- Мәдениет бағытындағы функция – адамдардың рухани сана-сезімі, білімі,
әдет-ғұрып, салт-дәстүр, мораль, әдебиет, өнер, музыка т.б. мемлекеттің
тұрақты бақылауында болып, оны тиісті дәрежеде дамытып отырады. Бұл
күрделі функцияға жеке адамдар да, бірлестіктер де тиісті деңгейде үлес
қосып отырады;
- құқықтық тәртіпті қорғау функциясы - қоғамда мемлекеттің,
бірлестіктердің, жеке адамдардың мүдде-мақсаттарын қорғайтын әділетті
құқықтық тәртіп болу керек. Оны қалыптастыратын, реттеп басқаратын
мемлекет, оның органдары. Сонымен бірге бұл іске бірлестіктер мен жеке
адамдар да зор үлес қосып, белсенді қатынасулары керек. Қоғамдық тәртіпті
жақсартып, нығайтудың екі әдіс-тәсілі бар. Біріншісі – заңдардың,
нормативтік актілердің сапасын, әділеттілігін көтеру. Екіншісі - құқықтық
нормалардың орындалуын қамтамасыз ету. Егер норма дұрыс орындалмаса
немесе бұзылса, қатаң күрес жүргізу, жауапқа тарту.
Мемлекеттің сыртқы функциялары.
екі жақты пайдалы қарым-қатынас қалыптастыру. Қазіргі заманда
мемлекетаралық қатынасты қоғамның барлық саласын қамтуға, байланыстыруға
болады: біріккен өндірістер, фирмалар, ұжымдар құру, бірігіп ғылыми
зерттеулер жүргізу т.б. әрекеттер жасау;
- мемлекетаралық саяси ынтымақтастықты дамытып, жақсарту. Барлық мәселені
бейбітшілік жолмен шешу. Бұл байланыс үш түрлі деңгейде жүргізіледі:
парламентаралық, үкіметаралық және жергілікті басқару аппараттарының
байланысы;
- мәдени және ғылыми-техникалық ынтымақтастықты қалыптастыру. Ғылыми-
техникалық мәдени жетістіктерді пайдалану, тәжірибе алмасу т.б.
- дүниежүзілік ғаламдық мәселелерді реттеп, іске асыру. Бұл мәселені
реттеп, шешуге әлемдегі барлық мемлекеттер қатысулары керек, онсыз
нәтижеге жету қиын. Қазіргі таңдағы жаһандану проблемалары: (глобальдық)
бейбітшілікті сақтау, экологияны жақсарту, адамдардың сауатсыздығын жою,
дүниежүзі халықтарының денсаулығын, әлеуметтік жағдайын жақсарту,
цивилизациялық жетістіктерді қорғап, сақтап, дамыту.
- мемлекеттің қорғанысын, қауіпсіздігін қамтамасыз ету. Бұл мәселені
жаңаша, қазіргі заманға сәйкес шешу. Бұрынғыдай қару-жарақты көбейту
ешқандай жағымды нәтиже бермейді. БҰҰ арқылы, соның шеңберінде реттеп,
шешуді қарастыру және әр мемлекеттің өзінің бейбітшілік саясаты дамып,
нығаюы керек.
4. Мемлекет функцияларын жүзеге асырудың нысандары
Мемлекет функциялары екі нысан арқылы іске асырылады. Құқықтық және
ұйымдастырушылық. Құқықтық нысандарға кіретіндер: құқықшығармашылық (заң
нормаларын дайындау мен қабылдау жөніндегі мемлекеттік қызмет); құқық
орындаушылық (құқық нормаларын орындауға байланысты қолданылатын шаралар
туралы мемлекеттік қызмет); құқық қорғаушылық (нормаларды орындау мен
сақтауға байланысты бақылау мен қадағалау, сонымен бірге бұзақыларға
мәжбүрлеу шараларын қолдану жөніндегі мемлекеттік қызмет);
Ұйымдастырушылық нысанға: ұйымдастырушы-реттеушілік (нақтылы саяси
міндеттерді шешуге қажетті күнделікті оперативтік ұйымдастырушылық
жұмыстар); ұйымдастыру-шаруашылық (әртүрлі мемлекеттік функцияларды
орындауға тиісті материалдармен қамтамасыз етуге байланысты оперативтік-
техникалық, күнделікті -шаруашылық жұмыстар); ұйымдастыру - идеологиялық
(мемлекеттің әртүрлі функцияларының орындалуын қамтамасыз ету жөніндегі
күнделікті оперативтік түсіндіру, тәрбиелік жұмыстар).
Ұйымдастыру қызметінің түрлері:
- жаңа шыққан заңдарды, нормативтік актілерді насихаттау, түсінік беру;
- мемлекеттік органдарға көмек көрсету, бақылау, тексеру жүргізу;
- материалдық-техникалық операциялар жүргізу, баяндамалар, іс-қағаздарын
дайындау, заңдарды, нормативтік актілерді басып шығару т.б. құжаттардың
өмірге келуін қамтамасыз ету;
- әр түрлі жиналыс, конференциялар өткізу;
- мемлекеттік органның тәжірибелерін жинақтап, қорытынды жасау;
- мемлекеттің қызметі туралы қоғамдық ұйымдардың, еңбек ұжымдарының ой-
пікірлерін, ұсыныстарын жинақтап, қорытынды жасау;
- мемлекеттік органның жұмысына халықты, қоғамдық ұйымдарды, саяси
партияларды қатыстыруды ұйымдастыру;
- шет елдермен қарым-қатынастарды ұйымдастырып, басқару т.б. қызмет істері.
ӘДЕБИЕТТЕР:
1. Табанов С.А. Құқық теориясы мен сот жүйесінің конституциялық негіздері.
Алматы, 2001
2. К.Д.Жоламан., А.Қ.Мұхтарова., А.Н.Тәукелев. Мемлекет және құқық
теориясы. Алматы, 1999.
3. Абалкин Л. Роль государства и становлении и регулировании рыночных
отношений. Вопросы экономики. 1997-6
4. Рогачев А.М. Внешние функции государства социалистического типа. М.,
МГУ, 1986
5. Таланина Э.В. Вопросы правового регулирования экономической функции
государства. Государство и право, 1999-11
№5 Лекция таќырыбы: Мемлекеттің механизмі
Лекция жоспары:
1. Мемлекет механизмінің түсінігі, құрылысы
2. Мемлекет органдарының белгілері, ерекшеліктері
3. ҚР-дағы мемлекеттік билікті жүзеге асыру механизмі
Лекцияныњ маќсаты: Мемлекет механизмініњ ±ѓымын, мемлекет органдарыныњ
белгілерін жєне ЌР-да мемлекеттік билікті ж‰зеге асыру механизмініњ
принциптерін, билікті ж‰зеге асыру органдарыныњ ќ±зыреттерін оќып ‰йрету.
1. Мемлекет механизмінің түсінігі, құрылысы.
Мемлекеттік аппарат (механизм) - қоғамды басқару үшін арнаулы қүрылған
мемлекет органдарының біртүтас жүйесі. Оның нышандары:
- мемлекет қоғамды басқаратын және тек қана
қызметпен шүғылданатын адамдардан тұрады;
- мемлекеттік аппарат мекеме мен органдарының байланыс жүйесі;
- мемлекет органдарының қызметі ұйымдастырушылық, материалдық
жөне әкімшілік кепілдіктерімен
қамсыздандырылады;
- мемлекеттік аппарат азаматтардың заңды мүдделері
мен құқықтарын қорғау үшін құрылады.
Мемлекеттік аппараттың ерекше ішкі қүрылысы бар: олардың арасындағы
қатынастар бір жүйеге біріктіріледі. Бүл жүйенің негізін экономика, саяси
қарым-қатынастар, сана-сезім құрады. Осы жүйеде өрбір органның өзінің орны,
бір-бірімен қарым-қатынасы, қызметінің негізгі принциптері көрсетіледі.
Мемлекеттік қызмет - конституциялық негізде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
№1 Лекция таќырыбы: Мемлекет пен ќ±ќыќтыњ методологиясы.
Лекция жоспары:
1. Мемлекет және құқықтыњ жалпы теориясының пәні.
2. Мемлекет және құқықты оқып үйрену әдістері.
3. Мемлекет және құқық теориясының қызметі.
4. Мемлекет және құқық теориясының заң ғылымдағы және қоғамдағы орны.
Лекцияныњ маќсаты: Мемлекет пен ќ±ќыќ теориясыныњ пєнін, оќып ‰йрену
єдістерін, ќызметін жєне мемелекет жєне ќ±ќыќ теориясыныњ ќоѓамдыќ жєне зањ
ѓылымдарымен байланысын оќып ‰йрету.
1.Мемлекет және құқықтыњ жалпы теориясының пәні.
Мемлекет және құқықтыњ жалпы теориясының пәні – адам қоғамының
өміріндегі құбылыстардың мемлекет пен құқықтың өмірге келу, даму
объективтік заңдылықтары мен олардың мәні – маңызы, құрылысы мен мақсаты.
Мемлекет және құқық теориясы - қоғамдағы саяси-экономикалық, мәдени-
әлеуметтік құбылыстарды зерттеп, қоғамдық өмірдегі қарым-қатынастарды
реттеу, басқару әдіс-тәсілдерін, объективтік заңдылықтарын анықтап отыратын
ғылым. Жалпы теория мемлекет және құқықтың өмірге келу, даму заңдылықтарын,
мақсатын, мазмұнын, құрылысын, нысанын, қағидаларын, белгілерін,
функцияларын зерттейді.
Жалпы теорияның пәні қоғам мен мемлекеттің арасындағы сан қырлы,
күрделі қарым-қатынастары, қоғамның саяси жүйесіндегі мемлекеттің алатын
орнын, маңызын, азаматтық қоғам мен мемлекеттің өзара байланысын,
адамдардың сана-сезімін, оның қоғамдағы маңызын, мемлекеттің болашағын,
құқықтық мемлекетті қалыптастыру бағыттарын зерттеп, қорытынды тұжырымдар
жасап отырады.
2.Мемлекет және құқық теориясының әдісі, оның мазмұны.
Методология – дүниені философиялық турғыдан түсіндіретін ілім. Ғылыми
методологияның негізі – материализм мен диалектика. Ғылымның методологиясы
– оның ғылыми зерттеу әдіс-тәсілдері.
Методологияның екі түрі болады: жалпы ғылыми әдіс-тәсіл және жекелік
ғылыми әдіс-тәсіл. Жалпы ғылыми әдіс-тәсілді - ғылымды зерттеудің
методологиялық негізі деп атайды. Қазіргі заманғы ғылыми зерттеулер
философияның материалистік және диалектикалық заңдарына сүйене отырып
жүргізіледі.
Жалпы ғылыми зерттеудің әдіс-тәсілдерінің ең күрделісі материалистік
диалектика. Ол қазіргі ғылыми танымның теориясы мен әдісі. Таным –
объективті шыңдықтың адам санасындағы белсенді және қайшылықты бейнелейді.
Бұл процесте логиканың атқаратын ролі бар. Логиканың негізгі мақсаты –
танымның ақиқаттылығы, танымдық әдістердің дұрыс жүйесін қалыптастыру.
Заң ғылымының зерттеу процесінде анализ және синтез тәсілдері
қолданылады. Анализ – теориялық және тәжірибелік зерттеу процесінде күрделі
объектілерді талдау, құрамды бөліктерді жіктеп ажырату.
Синтез – сол талданған бөліктерді жинақтап қосу арқылы белгілі бір
объектіні, затты құрастыру.
Жекелік ғылыми зерттеу әдіс-тәсілдері:
Жүйелік тәсіл - қоғамдағы мемлекеттік-құқықтық құбылыстарды жүйеге салаға
топтастырып зерттеу. Функционалдық тәсіл - қоғамдағы заңды құбылыстардың
әлеуметтік бағытына, маңызына, қызметіне қарай жіктеп зерттеу жүргізу.
Социологиялық әдіс – жүйелік, функционалдық, статистикалық әдістер
арқылы жүргізілген зерттеулердің қорытынды нәтижелерін біріктіріп зерттеуді
жалғастыру.
Салыстырмалы – теңестірмелі әдіс – бірнеше мемлекеттерді, құқықтарды
салыстырмалы зерттеу және олардың тарихи даму процестерінде теңестірмелі
әдіспен зерттеу жүргізу
3. Мемлекет және құқық теориясының қызметі.
Мемлекет және құқық теориясының негізгі үш функциялары бар.
1.Теориялық - танымдық функция (онтологиялық, гносеологиялық,
эвристикалық). Адам қоғамының тұрмысын, оның қағидаларын, құрылымын, даму
заңдылықтарын зерттеу. Таным теориясы арқылы мемлекет пен құқықтың маңызын,
мақсатын білуге болады. Заң ғылымының барлық саласында зерттеудің әдіс-
тәсілдерін жетілдіріп, қоғамдағы құбылыстардың даму процесінің жаңа
заңдылықтарын ашу.
2.Тәжірибелік - қолданбалы функция (әдістемелік, саяси, тәжірибелік-
ұйымдық) заң ғылым салаларының талаптарына сәйкес жалпы әдістемелік ғылыми
тұжырымдар жасап, ғылымның жақсы дамуына жағдай жасау. Қоғамның алдында
тұрған мақсатты, саясатты жалпы теория тұрғысынан орындау бағыттарын,
жолдарын, белгілеу. Мелекеттің ішкі-сыртқы саясатының ғылыми негіздерін
жасап, оның ғылыми тұрғыдан орындалуын қамтамасыз ету. Тәжірибелерге сүйене
отырып, қоғамдағы заңдылықты, тәртіпті сапалы іске асыру үшін ұсыныстар
жасап отырады.
3.Тәрбиелік қызметі (идеологиялық, болжау) жалпы теория қоғамдағы
әртүрлі қөзқарасты, саясатты, идеяларды біріктіріп, ғылыми тұрақты жүйе
қалыптастырып, адамдардың сана-сезімін, құқықтық мәдениетінің сапасын
жақсарту. Жалпы қоғамдағы саяси-құқықтық құбылыстармен ғана шектелмей, сол
құбылыстардың болашақ бағытын зерттеп, ғылыми қорытынды тұжырымдар жасап,
оны құқықтық реттеп, басқару бағдарламасын дайындауға қатысу.
4. Мемлекет және құқық теориясының заң ғылымдағы және қоғамдағы орны.
Мемлекет және құқық теориясы адам қоғамының бір саласын жан-жақты
зерттеп, оның объективтік даму заңдылықтарын, өзара байланысын анықтап,
оларды қолданудың жолдарын көрсетіп отырады. Сондықтан теория қоғамдық
ғылымның бір саласы. Қоғамдық өмірдің ең өзекті мәселесі – мемлекет пен
құқықтың маңызы, олардың алатын орны. Бұл мәселелерді мемлекет және құқық
теориясы қоғамдық ғылымдардың басқа түрлерімен бірігіп зерттеп отырады.
Адам қоғамының тарихын, даму процесін, мазмұнын, болашағын зерттейтін
пәндерді қоғамдық ғылым деп атайды. Олар қоғамды жан-жақты зерттеу
тұрғысынан зор үлес қосады. Бұлардың ішінде мемлекет пен құқық теориясына
көбірек көңіл бөлетін философия, саяси экономика,єлеуметтану мен тарих.
Философия- адамзаттыњ д‰ниедегі алып отырѓан орнын аныќтап, соныњ
негізінде адамныњ д‰ниеге деген танымдыќ, ќ±ндылыќ, этикалыќ жєне
эстетикалыќ ќатынастарын зерттейді.
Экономикалыќ ѓылым- ќоѓамныњ экономикалыќ базисін, µндірістік
ќатынастарды, µндіруші к‰штерді, меншіктіњ т‰рлерін зерттеп, олардыњ ќоѓам
дамуындаѓы мањызын жан-жаќты аныќтап отырады.
Тарих-адамзат ќоѓамыныњ µткен дєуірлерін барлыќ ќырынан жан-жаќты
зерттеп, кµптеген тєжірибе жинаќтап, соныњ ішінде мемлекет пен ќ±ќыќтыњ
пайда болуы, дамуы, ќоѓамды басќару зањдылыќтары.
Социология- ќоѓамныњ єлеуметтік жаѓдайыныњ дамуы, оны басќару єдіс-
тєсілдерін, адамдардыњ єлеуметтік тєртібін, ќатынастарын зерттейді.
Барлыќ ќоѓамдыќ ѓылымдар µз т±рѓысынан адамзаттыњ тарихын зерттеуге
тиісті ‰лес ќосады. Б±л ѓылымдардыњ ж‰йесінде мемлекет пен ќ±ќыќ
теориясыныњ алатын орны µте жоѓары.
Мемлекет жєне ќ±ќыќ теориясы зањ ѓылымыныњ бір саласы.
Зањ ѓылымы дегеніміз- мемлекеттік-ќ±ќыќтыќ ќ±былыстарды зерттеп,
олардыњ ќоѓамдыќ µмірмен байланыстарын, араќатынасын айќындайтын арнайы
білім ж‰йесі. Зањ ѓылымы зерттейтін объектілерініњ ерекшеліктеріне
байланысты т‰рлі салаларѓа бµлінеді.
1.Тарихи-теориялыќ зањ ѓылымы.(Мемлекет жєне ќ±ќыќ теориясы, Ќазаќстан
мемлекеті мен ќ±ќыќ тарихы, Саяси жєне ќ±ќыќтыќ ілімдер тарихы т.б.)
2.Салалыќ зањ ѓылымы.(Конституциялыќ ќ±ќыќ, Єкімшілік ќ±ќыќ, Азаматтыќ
ќ±ќыќ, Ќылмыстыќ ќ±ќыќ, Азаматтыќ ќ±ќыќ іс ж‰ргізу т.б)
3.Салааралыќ зањ ѓылымы.(Прокурорлыќ ќадаѓалау, Табиѓатты ќорѓау ќ±ќыѓы,
Криминология т.б.)
4.Шетел мемлекеті мен ќ±ќыѓын зерттейтін ѓылымдар.(Халыќаралыќ ќ±ќыќ,
Шетелдердіњ Конституциялыќ ќ±ќыѓы т.б.)
5. Іс ж‰зінде ќолданылатын ѓылымдар. (Сот медицинасы, Сот статистикасы
т.б.)
Жалпы теория қоғамдық ғылымдардың ішіндегі тек мемлекеттік-құқықтық
құбылыстарды зерттейтін саласы. Сондықтан жалпы теория заң ғылымының бір
саласы. Теория заң ғылымдарының барлық салаларының объективтік даму
заңдылықтарын зерттеп, оларды қалай қолдану жолдарын көрсетіп отырады және
заң ғылымының салаларының бірлесіп, дербестік даму бағыттарын анықтап
отырады. Сондықтан мемлекет және құқық теориясы заң ғылымының ішіндегі ең
терең түйінді ғылым.
Мемлекет және құқық теориясы заң ғылымының салаларына бағыттаушы,
ұйымдастырушы, әдістемелік ғылым. Мемлекет және құқық теориясы заң
ғылымының салаларына тиісті әдістемелік жасап, оны ғылыми тұрғыдан қалай
қолдану әдіс-тәсілдерін анықтап отырады. Жалпы теория өзінің ғылыми
зерттеуінде бір өлкенің, бір мемлекеттің шеңберімен шектелмейді. Ол өз
жұмысында көптеген елдің, көп мемлекеттердің тәжірибесін қамтып,
байланыстырып зерттеу арқылы ғылыми қорытынды жасайды.
ӘДЕБИЕТТЕР:
1. Алексеев С.С. Философия права. М., 1997
2. Казимирчук В.П., Кудрявцев В. Современная социология права. М., 1995
3. Керимов Д.А. Философские основания политико-правовогоисследования. М.,
1987
4. Козлов В.А. проблемы предмета и методологии общей теории права. Л., 1989
5. Денисов А.И. Методологические проблемы ТГ и П. М., 1983
6. Сапарғалиев Ғ.С. Мемлекет және құқықы теориясы. Алматы, 1998
7. Жоламан Қ., Мұхтарова А.,Тәукелев А. Мемлекет және құқық теориясы.
Алматы, 1999
№2 Лекция таќырыбы: Мемлекеттің пайда болуы, мәні, типологиясы
Лекция жоспары:
1. Мемлекеттің пайда болу себептері.
2. Мемлекеттің шығуы туралы теориялар.
3. Мемлекеттің мәні
4. Мемлекет типологиясының түсінігі мен негіздері
Лекцияныњ маќсаты: Мемлекеттіњ пайда болуыныњ экономикалыќ жєне єлеуметтік
себептерін, таптыќ жєне єлеуметтік мєнін, мемлекеттіњ даму зањдылыќтарын
оќып ‰йрету.
1.Мемлекеттің пайда болу себептері.
Мемлекет адамзат дамуыныњ белгілі бір кезењінде пайда болып
ќалыптасады. Мемлеке дегеніміз- ќоѓамдыќ саяси ±йым. Ќоѓамдыќ ±йымныњ
алѓашќы т‰рі-рулыќ ќауым. Ру дегеніміз-адамдардыњ тарихи ќалыптасќан
бірлестігі,туысќан адамдардан т±ратын ќауымдастыќ. Рулыќ ќауымда ру
м‰шелерін ±йымѓа олардыњ туыстыќ ќандастыѓы, бірлесіп істеген ењбегі жєне
м‰ліктіњ ортаќ болуы біріктіреді. Рулыќ ќауым єдетте екі сатыдан µтеді.
Алѓашќы єйелдер ‰стемдік етіп т±рѓан аналыќ дєуірде ру топтары єйел
туыстыќ жаѓынан болса, кейінгі аталыќ дєуірде билік отбасыныњ иесіне
айналѓан ерлерге ауысады. Рулыќ ќауымдаѓы биліктіњ т‰бегейлі µзгеруі
егіншілік пен мал шаруашылыѓыныњ пайда болуы, даму жєне ењбек ќ±ралдарын,
ќару-жараќтарды кµбірек µндіріп жетілдіре т‰суімен тыѓыз байланысты
болды.Осындай µзгерістердіњ нєтижесінде ерлер ќоѓамдыќ µндірісте мањызды
орнынѓа ие болып, ру ќауымында шешуші к‰шке айналды. Міне, содан бастап
туыстыќ ерлер тарапынан аныќталып, ер адам ру басшысы болып саналды. Рулыќ
ќауымда ќауымдыќ билік ж‰зеге асырылды. Ру µміріне байланысты мєселелердіњ
барлыѓын рудыњ жалпы жиналысы ќарап, шешіп отырѓан. Ру басшысына жасы
толѓан азамат таѓайындалды. Ру басшысыныњ ќызметі м±рагерлікке
негізделмейді. Єдетте, оны кез-келген уаќытта ауыстырып отырѓан. Ру аѓасына
ру єдет-ѓ±рыптарын, дєст‰рін білетін, рудыњ ќамын ойлайтын жєне ќауымды
басќара білетін адам сайланѓан. Бірнеше рулар бірігіп тайпа ќ±рады. Тайпаны
басќару ‰шін ру аѓаларынан кењес ќ±рылды. Ру µмірініњ мањызды мєселелері ру
м‰шелерініњ жалпы жиналысында шешіліп, ел шешімініњ ж‰зеге асырылуын ру
басшысы ќадаѓалады.
Сонымен рулыќ ќоѓам егіншіліктіњ, мал шаруашылыѓы, ќолµнер
кєсіптерініњ дамуына байланысты ыдырап, ќоѓам м‰шелерініњ жікке бµлінуіне
алып келді. Єрбір отбасыныњ µзіндік шаруашылыѓы ќалыптасып, мал, жер, ќ±рал-
жабдыќтар жеке меншікке айнала бастады. Рулыќ ќауым ішінде м‰лік тењсіздігі
пайда болды. Ру єскери басшылар ру м‰шелері ќатарынан бµлініп шыѓып,
басќарушы ерекше ‰стем тапќа айналды. Рулыќ ќауымныњ єскери демократиясы
ќалыптасып, мемлекеттік ќ±рылымныњ алѓашќы негізі ќаланды. Меншік иелері
байлардыњ айрыќша м‰дделері болѓандыќтан олар басќа ру м‰шелерімен яѓни
кедей шаруалармен ќатар отырып мєселелерді бірге шешуге бармайды. Сол
себепті байлар мен кедейлер арасында ќарама-ќайшылыќтар туа бастады. Рулыќ
биліктіњ орнына саяси билік, жања саяси ќ±рылым пайда бола бастады.
Алѓашќы ќауымдыќ ќоѓамныњ экономикасы мен ќ±рылымы- экономиканыњ
негізгі сипаты: ќоѓамдыќ ењбек, ќоѓамдыќ меншік, ќоѓамдыќ бµліс, ќоѓамдыќ
µмір с‰ру. Ќоѓамныњ ќ±рылысы: туысќандыќ ру, тайпа, одаќ, бірлестіктер.
Алѓашќы ќауымдыќ ќоѓамныњ экономикалыќ, єлеуметтік, ќ±рылымдыќ,
басќарушылыќ салаларындаѓы объективтік даму процестері бір-бірімен тыѓыз
байланыста µзгеріп, жањарып отырады. Б±л объективтік даму процестіњ к‰рделі
сатысы єлеуметтік революциялыќ тµњкеріс-б.з.д. 10-15 мыњ жылдыќтарда
болѓан. Ол тµњкерњс кезінде малшылыќ пен егіншілік ќалыптасты, ажарланѓан
тастан жасалѓан ќарулар µмірге келді, адамныњ тєжірибесі µсіп, молайды.
Ќоѓамдыќ ењбек тµрт к‰рделі тарауѓа бµлінді: Мал шаруашылыќ, жер игеру,
µндірістік жєне саудагерлер тобы. Б±ныњ бєрі ењбектіњ µнімділігін
арттырды, ќоѓамныњ шыѓысынан кірісін асырды. Ќоѓамдыќ байлыќ ќалыптаса
бастады, оны иемденетін топтар, таптар пайда болды. Экономикалыќ µзгерістер
єлеуметтік ќайшылыќтарды µмірге єкелді. 5-4 мыњ жылдыќтарда сол
ќайшылыќтарды реттеп, ќоѓамды басќару ‰шін ќ±ќыќ пен мемлекет пайда болды.
Мемлекет пен ќ±ќыќтыњ туынды тарихы- ќоѓамныњ антагонистік тапќа бµлінуініњ
нєтижесі болып табылады.
Мемлекет пен ќ±ќыќтыњ шыѓу себептері:
-жинау экономикасынан µндіру экономикасына кµшу
-мал шаруашылыѓынан егіншіліктіњ бµлінуі
-ењбектіњ ірі ќоѓамдыќ бµлінісі
-алып-сатарлардыњ пайда болуы
Мемлекет пен ќ±ќыќтыњ µмірге келуініњ, ќалыптасуыныњ негізгі
объективті зањдылыќтары:
-ењбек µнімділігініњ µсуі
-артыќ µнімніњ пайда болуы
-жеке меншіктіњ пайда болуы
-таптардыњ пайда болуы
2.Мемлекеттің пайда болуы туралы теориялар мазмұны.
Мемлекет пен құқықтың шығуын таныстыратын бірнеше теориялар бар. Олар
мемлекеттің пайда болу құбылыстарын түрліше түсіндіреді. Атап айтсақ,
теологиялық теория – мемлекеттің шығуын құдайдың құдыретімен
байланыстырады. Әрбір ірі дін құдайдың әрекеті деген діни-құқықтық
қағидалар бар. Қазір де кейбір мемлекеттер осындай қағидаларға негізделіп
құрылып, қызмет атқарады. Бұл қағидаларға сүйене отырып, діни теоретиктер
мемлекет пен құқық құбылыстарын діни рәсімдерге байланыстыра түсіндіреді.
Бұл теорияны ғылыми түрде уағыздаған Фома Аквинский, Жан Маритен т.б.
Патриархалдық теория - мемлекет адамдардың отбасы тәжірибесінен
қалыптасқан азаматтардың сапалы түрде өздерінің мүдде-мақсаттарын іске
асыру үшін біріккен одақ деп түсіндіреді. Күрделі ірі патриархалдық отбасы
бірте-бірте мемлекеттің басшысына айналған. Отбасы басшысы - әке,
мемлекеттің басшысы-монарх. Бұл теорияның өкілі және дамытқан зерттеушісі
Аристотель оны жақтаушылар орта, жаңа ғасырларда болды. Фильмер
Михайловский т.б.
Келісім-шарттық теория мемлекеттің шығуын адамдар арасындағы келісім-
шартпен байланыстырады. Өткен дәуірлерде адамдар өмір сүру үшін бірімен-
бірі жауласып, соғысып, әбден береке қасиеті кетеді. Сондай қауіпті өмірден
құтылу үшін адамдар өзара ымыраға келіп, шартқа отырады. Соның нәтижесінде
мемлекет құрып, оған қоғам мүшелерінің барлығын қорғауды, лайықты өмір
сүруге жағдай туғызуды міндеттейді. Қоғам мүшелері де заң талаптарына
бағынатыны туралы міндеттеме алады, деп түсіндіреді (Гроций, Спиноза,
Д.Локк, Т.Гоббс, Ж.Руссо, А.Радищев)
Психологиялық теория ІХ-Х ғасыр бұл теорияны уағыздаған Ч.Тард,
Л.И.Петражицкий. Қоғам мен мемлекетте бұл теория адамдардың психологиялық
біріккен көзқарасы, іс-әрекеті, мінезі, тәртібі - бәрі келісіп ұжымдық
түрде басқаруы . Қоғам мен мемлекет адамдардың табиғи психологиялық даму
заңдылық процессінің нәтижесінде пайда болды деп түсінідіреді.
3. Мемлекеттің мәні
Мемлекет дегеніміз-жария µкіметтіњ пайда болуымен іс-єрекетініњ
нєтижесі ретінде ќалыптасатын, ќоѓам µмірін ±йымдастырудыњ нысаны жєне оныњ
негізгі салаларына басшылыќ ететін, ќажетті жаѓдайларда µкіметтіњ к‰ш-
ќуатына с‰йенетін басќару ж‰йесі.
Мемлекеттіњ негізгі белгілері:
1.Басќару органдары мен мекемелерініњ ерекше ж‰йесініњ болуы.
2.Ќоѓамдыќ ќатынас ережелерін белгілейтін ќ±ќыќтыњ болуы.
Мемлекеттіњ ќоѓамдаѓы басќа да ±йымдардан айырмашылыќ белгілері:
-мемлекет ќоѓамдыќ кµлемде бірден-бір билік ж‰ргізетін ±йым;
-мемлекет ќоѓамдаѓы зањдылыќты, тєртіпті баќылап отырады;
-мемлекеттіњ ішкі-сыртќы істердегі тєуелсіздігі, басым ‰стемдігі;
Мемлекеттіњ рулыќ ќауымнан айырмашылыѓын мынадай белгілері арќылы
ажыратамыз:
1.Мемлекеттік егемендік
2.Мемлекеттіњ халќы єкімшілік ж‰йеге бµлінеді.
3.Мемлекеттіњ єкімшілік билік ж‰ргізетін органы болады. Басќару ісімен
ш±ѓылданатын адамдар ќызмет етеді.
4.Мемлекет зањдар шыѓарып, солардыњ к‰шімен ќоѓамдыќ ќатынастарды реттейді.
5.Салыќ ж‰йесініњ ќалыптасуы.
Даму сатыларына қарамастан барлық мемлекеттердің ортақ белгілерін
атауға болады. Осылар арқылы мемлекет тапсыз қоғамдағы рулық қауымдастықтан
және таптық қоғамдағы өзгеде ұйымдардан ажыратылады. Осындай белгілердің
жиынтығы келіп, мемлекет туралы мінездемені толық ашып береді. Ең алдымен,
мемлекет арнаулы өзара байланысты, бірігіп іс-қимыл жасайтын мемлекеттік
аппаратты құрайтын мемлекеттік органдардан (әкімшілік, армия, сот, полиция
т.б.) тұрады. Бұлар мемлекет атынан билік жүргізеді, басқаруды қамтамасыз
етеді. Демек, бұл саяси билік ұйымы. Мұның мәнісі мынада:
- ол әлеуметтік басқаруды жүзеге асыратын органдардың ерекше жүйесі болып
табылады;
- бүкіл қоғамның атынан ресми өкілдік етеді;
- оның мақсаты - өркениетті тәртіпті, әрі адамдардың күнделікті өмірлік
қызметін қолдауды қамтамасыз ету, ал керек болған жағдайда мемлекеттік
мәжбүрлік шараларын қолданады.
Екінші белгісі - бұл мемлекеттік биліктің оның аумағындағылардың барлығына
тиесілілігі. Бұл жерде аумақ деп мемлекеттің шекрасы шегіндегі кеңістікті
айтамыз. Демек, мемлекеттің ерекшелігі - нақтылы анық сыртқы шекарасының
болуы және ұлттық немесе әкімшілік аумақтың бөліктерге бөлінуі. Мемлекет
өзінің қарамағындағы адамдарды біріктіргіш күш, сондықтан өздерінің
құқықтары мен міндеттерін тұрғылықты жері бойынша іске асырады.
Кез келген мемлекеттің үшінші белгісі оның аумағындағылардың
орындауларына міндетті тәртіп ережелерін тағайындау. Яғни нормативтік-
құқықтық актілерде белгіленген құқық нормаларын шығару.
Мемлекеттің төртінші белгісі - халықтан салық, алымды және басқа да
міндетті төлемдерді жинап алу, өйткені, бұлар мемлекеттік аппаратты ұстап
тұру үшін және өзге де қоғамдық жұмыстарды қамтамасыз етуге қажетті қаражат
болып табылады.
Ақырында, мемлекет егемендікке ие болады, оның басты мақсаты басқа
шет мемлекеттерге тәуелді болмауды, өз аумағындағы ішкі және сыртқы
мәселелердің барлығын дербес шеше алатындығы, әрине өзге мемлекеттердің
тәуелсіздігін бұзбауы тиіс.
4. Мемлекет типологиясының түсінігі мен негіздері
Алғашқы қауымдық қоғамның экономикалық, әлеуметтік дамуы.
1. Жабайы адам дәуірі – 40-12 мың жылдықтар арасы. Адамдар
табиғаттың даяр өнімдерін корек етті қарулары дайын: тас, сүйек, ағаш.
Жабайы аңшылық, балықшылық қалыптасып қоғамның негізгі сипаты табиғаттың,
қоршаған ортаның адамдардың күн көрінісіне қолайлы жақтарын пайдалана
отырып, экономикалық, әлеуметтік жағдайын жақсарту. Қорыта айтқанда –
дайынды игерушілік дәуірі. Бұл кезеңде қиыншылық, ашаршылық жиі болды.
2. Экономикалық қолдан жасау дәуірі – 12-4 мың жылдықтар арасы. Бұл
кезеңдерде адамдардың тәжірибесі, пайдаланатын қаруы дамыды. Рухани сана-
сезімі, білімі жоғарылады. Экономиканы қолдан жасауға мүмкіншілік
қалыптасты. Металлургия, керамика өмірге келді. Малшылық-егіншілік арқылы
рулық, тайпалық бірлестіктер, әлеуметтік нормалар өмірге келді.
Шығыс елдеріндегі мемлекеттің дамуы.
Шығыс елдерінде (Иран, Индия, Қытай, Араб елдерінде) мемлекеттің
қалыптасуы басым түрде қоғамдық меншікті қорғауға байланысты. Себебі, бұл
елдерде алғашқы қоғам ыдырау кезінде күрделі құрылыстар болды: ірі су
каналдарын жасау, суармалы ирригациялық жүйелер қалыптастыру,
құрғақшылықпен күресу. Аталған күрделі жұмыстарды жақсы жүргізу үшін
қоғамдық мемлекеттік меншік қалыптасты. Сол меншіктің иелері: чиновниктер,
ру, тайпа басшылары, король, императорлар болды. Сөйтіп, бұл елдерде
көбінесе мемлекеттік деспотизм орнады. Бұл елдердің экономикасы, әлеуметтік
жағдайы, демократия өте бәсең дамыды. Мемлекеттік биліктің, қоғамдық
меншіктің басында - абсолюттік монарх болды.
Азия типті (шығыс типті) мемлекеттердің қалыптасу себептері: ірі
ирригациялық жүйелерді жасау; оны іске асыру үшін құралдарды, жұмысшыларды
жүйелі түрде топтастыру-біріктіру; барлық жұмыстарды бір орталықтан
басқару.
Мемлекеттік басқару аппараты бұрынғы ру-тайпалық аппарат қалың
бұхарадан алыстай түсіп, әділетсіздікті, қанаушылықты күшейтті. Азия типті
мемлекеттер өте баяу дамып, ХІХ-ХХ ғасырларға дейін көп өзгермей сақталып
келді (Қытай, Иран т.б.).
Европалық елдерде мемлекеттің қалыптасуы.
Мемлекет европалық елдерде жеке меншіктің шапшаң, к‰рделі дамуы,
ќоѓамныњ топќа бµлінуі арќылы ќалыптасты.
Афина мен Римде алғашқы қоғамның ыдырауы кезінде экономикалық күшті
топтар мен таптар мемлекетті өз қолдарына алып, өз мүдде-мақсаттарын
орындайтын мемлекеттік аппарат орнатты. Бұл мемлекеттер көбінесе
демократиялық жүйедегі саяси бірлестік болып қалыптасты. Спарта
аристократиялық республика болып қалыптасты. Мұнда құлдардың саны
жергілікті халықтан бірнеше есе көп болып, жаңа мемлекеттік басқару
аппараты құрылды. Жергілікті халықтың арасында қайшылыққа жол бермеу
саясаты қалыптасты. Республикада қатаң заңдылық, құқықтық тәртіп орналды.
Германияда мемлекеттің қалыптасуы басқаша болды. Мұнда құл иелену көп
дамымады. Көп бұхара байларға тәуелді болды, феодалдық қатынастар дами
бастады. Рим империясының біраз жерін Германия өзіне қаратып, феодалдық
мемлекеттің дамуын тездетті. Осы типті мемлекеттер Еуропаның бірнеше
елдерінде, Ресейде, Ирландияда, Азияда, Орта Азия елдерінде қалыптасты.
К. Маркс, Ф. Энгелс, В. И. Ленин мемлекет ‰стемдік таптыњ м‰ддесін
ќорѓайтын ќ±рал деп т‰сіндіреді. Марксистік т±рѓыдан ќараѓанда тарихтаѓы
мемлекеттер тµрт т‰рге бµлінеді:ќ±л иеленушілік, феолалдыќ,буржуазиялыќ
жєне сцоиалистік мемлекетттер
Мемлекеттіњ енгізгі маќсаты – бір таптыњ диктатурасын орнату. Таптыќ
мінездеме экономикалыќ, єлеуметтік жаѓдаймен байланысты. Марксизм
мемлекетті – бір таптыњ екніші тапты ќанау аппараты деп аныќтады. Марсистік
типологиясыныњ негізін ќалыптастыратын ќоѓамныњ экономикалыќ базисі мен
таптыќ ќ±рлысы. Марксизм мемлекеттіњ атрихи типін ќоѓамныњ даму ќ±рлысымен
жєне экономикалыќ формация деген т‰сінікпенен байланыстырады.
Экономикалыќ формация базиспен ќондырмадан т±рады. Базисті µндірістіњ
тєсілі белгілейді µндірістік ќатынастар мен µндіруші к‰штерден т±рады. Осы
формацияларѓа марксизм ќ±л иеленушілік, феодалдыќ, буржуазиялыќ жєне
социалистік мемелекеттерді сєйкес келтіреді.Мемлекеттіњ тарихи типтері осы
эконмикалыќ ќоѓамдыќ формациямен тыѓыз байланысты дамуѓа тиісті.
Мемлекттерді цвилизациялыќ єдіспен бµлудіњ ерекшелігі.
Мемлекеттердіњ ерекшеліктерін білу ‰шін ќоѓамныњ барлыќ саларынныњ
жаѓдайларына ыќылас салу ќажет. Мемлекеттіњ экономикалыќ базисін зерттегнде
оѓан ќоса ќоѓамныњ мєдени, рухани дењгейін зерттеп, орнын кµрсету ќажет
жєне ќанаушы таптан басќа ќоѓамды ќ±раѓа барлыќ топтарды зерттеп орындарын,
рµлін мањызын т‰сінген д±рыс ќоѓамныѓ єдет-ѓ±рыптарын, єр топтыњ саналары
мен ќ±ќыќтарыныњ дењгейн білу µте ќажет. Ал, зерттеудіњ ењ сањызды маќсаты
жеке адамныњ, бостандыѓы мен ќ±ќыќтарынын, єлеметтік жаѓдайын жєне
ењбектегі ќарым ќатынастарын жаќсы білу – мемлекетке мєнездеме беру ‰шін
µте керек нєрселер. Ќоѓам бірнеше топтарѓа бµлінетін болса да, мемлекеттіњ
алдында т±рѓан маќсат сол топтар арасындаѓы ќайшылыќтарды бєсењдетіп б‰кіл
халыќтыњ м‰ддесін ќорѓау. Осы єдсті біз цивилзациялыќ єдіс деп атаймыз.
Цивилизациялыќ єдіс мемлекет µзініњ елінде т±ратын адмдар ‰шін ќандай
жаќсылыќ істеді, экономикалыќ, саяси, єлеуметтік, µнегелі, ќоѓамныњ дамуы
‰шін ќандай шара ќолданды деген с±раќтарѓа жауап береді.Цивилизациялыќ
єдіспен мемлекеттерді алѓашќы µркениетті жєне кейінгі µркениетті
мемлекеттер деп бµлуге болады. Алѓашќы - µркениеттен мемлекет шексіз
билікке негізделеді де, біріктіруші жєне ±йымдастырушы к‰ш ретінде ќоѓамныњ
єлеуметтік жєне экономикалыќ ќ±рылымын аныќтайды. Б±л – кµне грек, шумер,
ассиро-вавилон, иран, бирма, жапон т.б. елдердегі саяси ±йымдар . Кейінгі
µркениетте мемлекеттік билік алѓашќы µркениеттегідей аса ќуатты барлыќ
ќоѓамды ќамтып басќарѓан к‰ш емес. Мемлекет кµп жаѓадайда мєдени-діни
ж‰йеге баѓынѓан. Б±ларѓа Батыс Европа, Шыѓыс Европа, Солт‰стік Америка т.б.
мемлекеттер жатады.
Феодалдыќ мемлекеттердіњ функциялары.
Феодалдыќ мемлекеттелдіњ негізгі нышаны – жерге жеке меншіктіњ
ќалыптасуы. Феодалдыќ мемлекеттіњ ішкі функциялары: жеке меншікті ќорѓау,
салыќ жинау, шаруалардыњ кµтерілісін басу. Сыртќы функциялары – басќа
халыќтарды тонау, µз мемлекетін ќорѓау жєне кµрші мемлекеттермен ќарым-
ќатынастарды ќ±ру. Феодалдыќ мемлекет µзініњ билігін шіркеудіњ єсерімен
к‰шейтті. Феодалдыќ ќоѓам шіркеудіњ к‰шейуіне, баюына жаѓдай туѓызады.
Шіркеудіњ кµп жерлері, шаруалары жєне басќа да байлыќтары болаьын.
Шіркеудіњ билігін дєлеледеу ‰шін єр т‰рлі теорияларды шыѓарды. М±сылман,
Христиан, Католик, Буддистік шіркеулердіњ арасында бірталай айырмашылыќ
болѓанымен, ќоѓамдаѓы ќ±ќыќтыќ жаѓдайлары бір-біріне ±ќсас.
Антикалыќ мемлекеттердіњ ерекшеліктері.
Б±л мемлекеттердіњ ерекшеліктері: ќ±л иеленушілік µндірісі шыѓыс
мемлекеттерден кµп жоѓары, рулыќ ќауымныњ ќалдыќтары сирек кездеседі,
ќ±лдардыњ ењбегін ќанап пайдалану экономиканыњ негізін ќ±рады. Ќоѓам
негізінде ќ±л иеленушілерге жєне ќ±лдарѓа бµлінеді. Ќ±лдар ќ±л
иеленушілердіњ жеке меншігін ќ±рады. Олардыњ жеке меншігінде ќ±лдар, жер
жєне басќа да µндіріс ќ±ралдары болатын. Ќ±л иеленушілік мемлекеттіњ
негізгі маќсаттары ќ±лдарды, басќа топтарды езгіге салып, олардыњ
ењбектерін пайдалану. Ќ±л иеленушілік мемлекеттіњ негізгі ішкі функциясы
ќ±лдарды жєне басќада кедей топтарды ќанау жєне жєне сол ‰шін тиісті жаѓдай
туѓызу. Мемлекеттіњ µзі жерлердіњ, ќ±лдардыњ, кен шыѓаратын жерлердіњ,
басќа байлыќтардыњ иесі болатын. Сондыќтан ол жеке меншікті ќорѓау
ќызметіне ќатты кµњіл бµлетін. Ќ±лдардыњ кµтерілістері ќатањ соќќымен
басылатын. Антикалыќ мемлекеттердіњ сыртќы функциялары да соѓыс-к‰респен
байланысты.
ЄДЕБИЕТТЕР:
1. Алексеев В.П., Пернищ А.И. История первобытного общества. М., 1990
2. Виноградов С.А. Человек и общество. Алматы, 1994
3. Государство и социальные структуры на Древнем Востоке. М., 1989
4. Котов А.К. Суверенный Казахстан: гражданин, нация, народ. Алматы, 1997
5. Ашитов Б., Ашитов С., Еегемен Ќазаќстан ќҒќы. Алматы, 1997
6. Жоламан Ќ. , М±хтарова А., Тєукелев А. Мелекет жєне ќҒќыќ теориясы
7. Сапарѓалиев Ѓ., Ибраева А. Мемлекет жєне ќҒќыќ теориясы. Алматы, 1998
8. Табанов С. Ќ±ќыќ теориясы мен сот ж‰йесініњ конституциялыќ негіздері.
Астана, 2001.
9. Сорокин П. А. Человек цивилизация. Общество. М., 1998
10. Текен Ф. К теории общественных формации. М., 1975
11.Ушаков А.а. О понятии исторического типа государства и права.
Правоведение. 1983., 5.
12. Хабибуллин А.Г. Научные основы типологии государства: аопросы теории и
практики. 1997
13. Гуревич А.Я. Теория формации и реальности истории. Вопросы философии.
1999, 1
№3 Лекция таќырыбы: Мемлекеттіњ нысаны (формасы)
Лекция жоспары:
1. Мемлекет нысаныныњ т‰сінігі мен ќ±рылымы.
2. Мемлекеттік басќару жєне ќ±рылымдыќ нысаны.
3. Саяси режим т‰сінігі мен түрлері.
4. ҚР-ның мемлекеттік нысаны.
Лекцияныњ маќсаты: Мемлекеттіњ нысаныныњ ±ѓымын, басќару жєне ќ±рылымыдыќ
нысаныныњ т‰рлерін, саяси-мемелкеттік режимніњ ерекшеліктерін, сондай-аќ ЌР
мемлекеттік нысанын оќып ‰йрету.
1. Мемлекет нысаныныњ т‰сінігі мен ќ±рылымы.
Мемлекеттіњ сыртќы нысаны мен ішкі мазм±ныныњ диалектикалыќ бірлігі
байќалады. Мемлекеттіњ нысаны ќоѓамныњ экономикалыќ, мєдени, рухани
мазм±нына байланысты. Демократиялы мемлекеттер тек ќана республика немесе
шектелген монархия т‰рінде µмір с‰реді. Ал шыѓыс мемлекеттерде кµбіне
монархия болатыны жаќсы мєлім. Мемлекеттіњ мазм±ны оныњ нысанынан
бµлінбейді, олар бір-бірімен тыѓыз байланыста дамиды.
Тєуелсіз Ќазаќстанда екі жылдан кейін 1993 жылѓы Конституциясыныњ
орнына екінші 1995 жылѓы Конституция алынды. Б±л соњѓы Конституция
мемлекеттіњ сыртќы нысанын µзгертіп, Ќазаќстанда Президенттік республиканыњ
саяси ж‰йесі ќ±рылды.
Мемлекеттіњ тарихи даму процесінде оныњ нысанына бірнеше жаѓдайлар
єсер етеді.( географиялыќ, климат, тарихи факторлар жатады)
Мемлекеттіњ ќ±рылыс нысанына экономикалыќ жєне саяси жаѓдайлар єсерін
тигізеді. Ежелгі-феодалдыќ немесе шыѓыс мемлекеттерде рулыќ ќоѓамныњ
ќалдыќтары кµп уаќытќа дейін саќталып келеді. Кейін алѓашќы ќоѓамныњ
ќалдыќтары кµп уаќытќа дейін саќталып келді. Кейін алѓашќы ќоѓамныњ ыдырау
процесінде ол ќалдыќтар жойылады да мемлекеттіњ нысаны ќатты µзгереді.
Мысалы, ‡ндістанныњ мемлекет ќ±рылысы туралы ќатањ ќаѓида болѓан.Патшаныњ
єділетті болуы, жек меншікті б±збау брахмандарды силайтын жєне олардыњ
айтќан аќылдарын тыњдауы міндетті болѓан. Б±л туралы Ману зањындарында
айтылѓан. Ресейдіњ феодалдыќ мемлекетінде халыќ жиналысыныњ, соттыњ, рулыќ
ќауымныњ ролдері кµпке дейін саќталып келді. Саяси жаѓдай, ќоѓамдыќ ќатынас
шиеленісі, даѓдарыс кезінде кµбіне мемлекетті басќару бір адамныњ ќолында
болады. Мысалы, Наполеон, Рузвельт, Гитлер. Ал, мемлекеттіњ экономикасы
жаќсы дамыѓан кезде жаѓдай тыныш уаќытта демократиялыќ єдістер жаќсы
ќолданатыны мєлім. (Греция, Рим, Щвейцария)
Мемлекеттіњ ќ±рылымына ќоѓамныњ ±лттыќ ќ±рамы, тарихи єдет-ѓ±рыптары
немесе ерекше тарихи жаѓдайлары да єсерін тигізеді. Ресей, ‡ндістан,
Америка, Мексика мемлекеттері кµп ±лттыќ мемлекеттерге жатады, сондыќтан
олардыњ мемлекеттік ќ±рылымдары федерация. Ал, Жапония, Германия, Польша
бір ±лттыќ мемлекеттер, біраќ біреулері т±тас мемлекет, екіншілері, мысалы;
Германия федерация.
Ќазаќстан жерінде кµне дєуірден ќазаќтыњ арѓы атасы-т‰ріктер, бергі
атасы-ќыпшаќтар µмір с‰рген. XV ѓасырда ќазаќ хандыѓы ќ±рылып µзініњ
тєуелсіз мемлекеті болѓан. Ќазаќстанныњ кµп ±лтты республикаѓа айналуы XX-
ѓасырда болды. Сондыќтан Ќазаќстан республикамыздыњ ќазіргі Конституциясы
бірт±тас, бµлінбейтін мемлекет болып жарияланды.
Мемлекеттіњ нысанына халыќаралыќ жаѓдай, мемлекеттердіњ арасындаѓы
ќарым-ќатынастар жєне абыройы к‰шті адамдардыњ ќызметі, ж‰ргізген саясаты,
сондай-аќ мемлекеттіњ дамуына діни факторлар да єсерін тигізеді.
Теория бойынша мемлекеттіњ нысаны ‰шке бµлінеді. Басќару нысаны,
мемлекеттіњ ќ±рылым нысаны жєне саяси режим.
Ал, негізінде мемлекеттіњ нысаны тарихи кезењмен жєне єрбір мемлекеттіњ
ерекшелігімен байланысты екені мєлім. Сондыќтан мемлекеттіњ єрбір нысаныныњ
кµп варианттары бар. Мемлекеттердіњ дамыѓан кезењінде осы ‰ш элементтерініњ
біреуі бірінші орынѓа шыѓады. Ќазіргі Ресейде мемлекеттіњ екінші элементі-
Ресей Федерациясыныњ негізгі принциптерін саќтау ‰шін Шешен Республикасымен
соѓыс єдісін ќолданѓаны белгілі. Б±л Ресей Федерациясыныњ мыќтылыѓын
кµрсету, негізгі принциптерін саќтау ‰шін істелген саясат. Б±л мемлекеттіњ
ќ±рылым нысанын бірінші орынѓа ќойып отыр.
Фашистік режим ќ±рылѓан кезде мемлекет нысаныныњ саяси режимі
бірінші орынѓа шыѓады. Бейбітшілік кезде экономикалыќ дамуы жоѓары
демократиялыќ мемлекеттерде басќару нысаны мемлекеттіњ сыртќы жаѓдайын
белгілейді.
Мемлекеттіњ басќару нысанына оныњ жоѓарѓы, орталыќ жєне жергілікті
органдардыњ ќ±рылуы, олардыњ ќарым-ќатынастары ќандай принциптермен
ќалыптасып, халыќ оларды сайлауына ќандай т‰рде ќатысады деген с±раќтарѓа
жауап береді. Мемлекет нысандарыныњ арасында басќару т‰рі мањызды элемент
болып саналады. Басќару нысаны монархия жєне республика болып екіге
бµлінеді.
2.Мемлекетті басќару жєне ќ±рылымдыќ нысаны.
Мемлекетті монархиялыќ басќару нысаныныњ т‰рлері.
Мемлекеттіњ басќару нысанына оныњ жоѓары, орталыќ жєне жергілікті
органдарыныњ ќ±рылуы, олардыњ ќарым-ќатынастары ќандай принциппен
ќалыптасты, халыќ оларды сайлауына ќандай т‰рде ќатысады деген с±раќтарѓа
жауап береді. Басќару нысаны монархия жєне республика болып екіге бµлінеді.
Монархия – жоѓарѓы бір адамныњ ќолында болады. Жєне б±л билік м±рагерлікпен
беріледі. Монархмя екіге бµлінеді: шексіз жєне шектелген монархиялар.
Шексіз монархияда – монархтыњ билігін басќа мемлекеттік орган шектемейді.
Біраќ шексіз монархияныњ да бірнеше т‰рлері бар. Мысалы, Шыѓыс деспотиясы
(Египет, Вавилон, Ќытай, Жапония), Рим империясы. Ењ к‰шті феодалдыќ шексіз
монархияларѓа Людовик XIY, Петр I, Екатерина II, Елизавета I, Фридрих II
т.б. Ќазіргі жања ѓасырларда шексіз монархиялар сирек кездеседі (Бруней,
Оман).
Монархиялардыњ кµбі шектелген монархияларѓа жатады. Б±л монархияда
монарх билігі басќа бір органмен немесе зањмен шектеледі. Монархияныњ б±л
т‰рі шыѓыс мемлекеттерінде кездеседі, мысалы, ‡ндістан. Жања кезењдерде
шектелген монархия конституциялыќ монархия деп аталады. Оныњ екі т‰рі бар:
дуалистік жєне парламенттік. Дуалистік монархияда екі топтыњ к‰ші тењ,
буржуазиялыќ революциялардан кейін б±рынѓы корольдер биліктерініњ
жартысынан айрылды. Мысалы, 1791 жылѓы конституция бойынша Франция
мемлекетінде король зањ шыѓару билігін жоѓалтты, ол ¦лттыќ жиналыстыњ
ќолына кµшті. Сонымен, мемлекеттік билік екіге бµлінді: парламент
буржуазияныњ м‰дделерін, ал король феодалдардыњ м‰дднлерін ќорѓады.
Шектелген монархияларѓа ќазір Бельгия, Норвегия, Швеция,Дания мемлекеттері
жатады. Парламенттік келісімінсіз кµп оран алѓан саяси партия µзініњ
µкіметін ќ±рады. Сол партияныњ басшысы Премьер-Министр болып таѓайындалады.
Премьер-Министр кабинетін µзі ќ±растырады, король оѓан тек келісім береді.
Кабинет корольдіњ алдында емес, Парламенттіњ алдында жауапты.
Республикалыќ басќару нысаны, т‰рлері.
Мемлекетте жоѓары жєне жергілікті органдар сайлауымен мерзімге
ќ±рылатын болса, осындай мемлекеттік басќару нысаны республика деп аталады.
Республикада мемлекеттік органдар белгілі бір мерзімге сайланып ќ±рылады.
Республикалыќ басќару екіге бµлінеді. Президенттік жєне Парламенттік
республика. Президенттік республикада билік ‰шке бµлінелі: зањ шыѓару
парламенттіњ ќолында, ал сот билігі тєуелсіз сот органдарында. Президентті
халыќ сайлайды. Кейбір президенттік республикаларда президентпен ќатар
премьер-министр ‰кіметті басќарады. Кµбіесе оны президенттіњ µзі
таѓайындайды жєне ол президенттіњ алдында жауапты. Парламенттіњ µкіметті
тарататын ќ±ќыѓы жоќ.
Кейбір мемлекеттерде президент премьер-министрден басќа бірнеше
министрлерді µзі таѓайындайды, ал ќалѓан министрлерді Премьер-министрдіњ
µзі парламенттіњ келісімімен таѓайындайды.
Парламенттік республикада билік Парламенттіњ ќолында жиналѓан.
Кабинет пен премьер-министрді парламенттіњ тµменгі палатасы таѓайындайды,
тексереді жєне ќызметінен т‰сіреді. ‡кімет Парламенттіњ алдында жауапты.
Парламенттік басќару нысаны жаѓдайында билік ж‰ргізу функциясы мемлекет пен
‰кімет басшылары арасында бµлінген. Президент тек мемлекет басшысы. ‡кімет
атќарушы билікті ж‰зеге асырады, єрі парламенттегі партиялыќ кµпшілік
негізінде ќ±рылады.
Бірт±тас мемлекет жєне федерация.
Мемлекеттік ќ±рылым нысаны - ±лттыќ мемлекеттік ќатынастарды,
єкімшілік-аумаќтыќ ж‰йені, олардыњ ерекшеліктерін бейнелейді. Мемлекеттер
б±л элемент бойынша унитарлы(бірт±тас), федерация жєне конфедеративтік
мемлекеттерге бµлінеді. Т±тас мемлекеттер тек ќана єкімшілік-жергілікті
аумаќтыќ ќ±рылысы 14 облыстан т±рады, оларды Президент таѓайындаѓан єкімдер
басќарады. Облыстар аудандарѓа, ќалаларѓа, ауыл, селоларѓа бµлінеді. Унус
деген сµз—латын тілінен аударѓанда бір, жалѓыз дегенді білдіреді. Демек,
унитарлы мемлекет – бірт±тас, бір ѓана мемлекет. М±ндай мемлекетте бір
конституция, бір зањ шыѓаратын жоѓары орган, бір жоѓары басќару органы,
бірт±тас азаматтыќ болады.
Федерация – ќ±рама, к‰рделі мемлекет, ол федерацияныњ м‰шелерін
біріктіреді. Мемлекеттік органдар екіге бµлінеді: жалпы федерацияныњ
органдары жєне єрбір м‰шесініњ жеке органдары. Федерацияныњ субъектілері
ішкі-сыртќы билік болады. Федеративтік республика халыќаралыќ ќ±ќыќтыњ
алдында тек бір мемлекет болуѓа тиіс. Федерацияда конституция, астана,
азаматтыќ, зањдар, сот жєне ќаржы ж‰йесі бєрі екіге бµлінеді. Федерацияныњ
екі т‰рі бар: ±лттыќ ќ±рама жєне жергілікті ќ±рама. Біріншісіне КСРО,
Югославия, Ресей, ‡ндістан жатады, ал екіншісіне АЌШ, Австрия, ФРГ,
Швейцария жатады.
Конфедерация, оныњ ерекшеліктері.
Конфедерация - мемлекет ќ±рылымыныњ ‰шінші элеиенті.
Конфедерация – белгілі маќсатќа жету ‰шін бірнеше ерікті мемлекеттердіњ
уаќытша одаѓы. Ерекшеліктері: белгілі бір лайыќты т‰рде жасалѓан келісім-
шарттар негізінде ќ±рылады; конфедерация субъетілері µз еркінше
достастыќтан шыѓуѓа ќ±ќылы; конфедерацияѓа кірген мемлекеттердіњ
егемендіктері µздерінде саќталады; конфедерацияныњ ќарауындаѓы шешетін
мєселелер аясы кењ кµлеиді емес; келісім-шарт актілерінде кµрсетілген
мєселелер бойынша ѓана органдар ќ±рылады; субъектілердіњ µкілді органдары
арќылы ѓана Парламенті ќ±рылады; конфедерацияныњ т±раќты т‰рде істеп т±рѓан
органдарыныњ билік µкілеттіліктері болмайды; одаќтыќ µкімет актілерін
тануды субъектілердіњ ќабыл алиауѓа ќ±ќыѓы бар; бюджетті субъектілердіњ
ерікті т‰рдегі жарналыќ тµлемдерінен ќалыптастырылады; субъектілерініњ
адамдар, тауарлар, ќызмет кµрсетулер мен капиталдардыњ ж‰ріп-т±руына
кедендік жєне басќадай да шектеулерді ќоюѓа ќ±ќыѓы бар; ќаѓида бойынша
бірегей аќша айналымы болмайды; єскери ќ±рамаларды іріктеп алу ісін
субъектілердіњ µздері ж‰ргізеді; конфедерацияда одаќтыќ азаматтыќ болмайды.
3.Саяси режим түсінігі мен т‰рлері.
Саяси режим – мемлекет нысаныныњ соњѓы элементі. Мемлекеттік µкімет
билігін ж‰зеге асыру єдістерініњ жиынтыѓын саяси режим дейміз. Саяси
режимніњ мынадай т‰рлері болады: деспотиялыќ, аристократиялыќ, шектерген
демократиялыќ, теократиялыќ, єскери-полицейлік, формальды-демократиялыќ,
либералды-демократиялыќ, єскери, фашистік, расистік, тоталитарлыќ,
авторитарлыќ, отарлыќ, социалистік, пролетарлыќ жєне т.б. Саяси режимніњ
негізгі бµлінуі: демократиялыќ жєне антидемократикалыќ режим.
Демократиялыќ саяси режимніњ белгілері:
- єр т‰рлі партиялардыњ, бірлестіктердіњ, ќозѓалыстардыњ конституция
- шењберінде еркін, бостандыќта єрекет, ќызмет атќаруы;
- идеологиялыќ плюрализм, яѓни ќоѓамда єр т‰рлі идеологиялыќ
- аѓымдардыњ, баѓыттардыњ болуы жєне ‰стемдік етуші бірден-бір
- идеологияныњ болмауы;
- мемлекет органдарын, негізінен, сайлау жолымен ќ±ру;
- ќоѓамда демократиялыќ ќ±ќыќтар мен бостандыќтардыњ орын алып,
- олардыњ шын мєнінде, ќамтамасыз етілу кепілдіктерініњ болуы;
Антидемократиялыќ саяси режимніњ нысандары:
- демократиялыќ партиялар мен ±йымдарѓа тиым салынуы;
- идеологиялыќ плюрализмніњ болмауы, мемлекетте ‰стемдік етуші
идеологияныњ болуы,.
- сайлау жолымен ќ±рылѓан органдардыњ болмауы,.
- демократиялыќ ќ±ќыќтар мен бостандыќтардыњ болиауы,.
- Жаппаай ќуѓын с‰ргінніњ жєне зањсыздыќтардыњ орын алуы
ЄДЕБИЕТТЕР:
1. Сапарғалиев Ғ., Ибраева А. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы, 1998
2. Жоламан Қ., Мұхтарова А., Тәуекелев А. Мемлекет және құқық теориясы.
Алматы, 1999
3. Сапарғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы. Алматы,
1998
4. Хасбулатов Р.И. Бюрократическое государство. М., 1991
5. Чиркин В.Е. Сравнительное государствоведение. М., 1999
6. Монсеев Е.Г. Правовой статус СНГ. Учебное пособие. М., 1995
7. Сартаев С.С., Күнқожаева Г.Н. ҚР-да билікті өолу және оларды жүзеге
асыру принциптерінің қалыптасуы. Алматы. 2002
8. Нурпейісов Е., Котов А. Қазақстан мемлекеті – хандық биліктен –
президенттік республикаға дейін. А., 1996
9. Республика Казахстан. Информационный паспорт. А., 1996
№4 Лекция таќырыбы: Мемлекеттің функциялары.
Лекция жоспары:
1. Мемлекет функциясының түсінігі.
2. Мемлекет функцияларының жіктелуі.
3. Мемлекет функцияларын жүзеге асырудың нысандары
Лекцияныњ маќсаты: Мемлекеттіњ ќызмет баѓыттарыныњ мєні мен мазм±нын,
т‰рлерін жєне мемлекет функциясын ж‰зеге асырудыњ нысандарын оќып ‰йрету.
1.Мемлекет функциясының түсінігі.
Функция – заң ғылымында мемлекет пен құқықтық алдында тұрған мүдде-
мақсаттарды, міндеттерді орындау қызметінің негізгі бағыттарын және оның
әдіс-тәсілдерін анықтап, іске асыруды біріктіреді. Мемлекеттің функциясының
орындалуын мемлекет аппараты мен органдар қамтамасыз етеді. Алдымен
функцияны орындау үшін тиісті мемлекеттік органдар құрылады. Бірнеше
органдар функцияның мазмұнына қарай мемлекеттік аппаратты қалыптастырады.
Мемлекеттің функциясы арқылы қоғамның алдында тұрған мүдде-мақсаттардың
мазмұнын, оның орындалу бағыттарын толық білуге болады.
Мемлекет қызметінің негізгі белгілері:
- қызметтің жүйесі, оның атқаратын жұмыстарының мазмұны және қатынастардың
түрлері арқылы анықталады;
- функция сарапталып, жіктеліп, кешенді түрде жүргізіледі;
- мемлекеттің қызметі аппараттарының қызметіне ұқсамайды;
- мемлекет функциясы қоғамдық көлемде жүргізіледі;
- мемлекеттің атқаратын қызметін мемлекеттік жұмыстарының әдіс-тәсілінен
айыра білуге болады.
Мемлекеттің функциясы - қоғамды әлеуметтік басқарудағы мемлекеттің
атқаратын жұмыстарының негізгі бағыттары мен әдістері.
2.Мемлекет функцияларының жіктелуі.
Мемлекет функциялары ішкі және сыртқы деп екі күрделі топқа бөлінеді.
Мемлекеттің ішкі функциялары:
- экономикалық функция – мемлекеттің экономикалық дамуының негізгі
стратегиялық бағыттарын анықтау, олардың орындалу жолдары, тәсілдерін
көрсету. Экономиканың дамуын реттеудің төрт тәсілі бар:
1. Салық саясаты арқылы мемлекет бюджетінің дамуын реттеп басқару;
2. Экономиканың тиісті қажетті саласына жеңілдік беріп, дамыту;
3. Ғылым мен техниканы дамытып, экономиканы көтеру;
4. Мемлекеттік өндірісті дамыту.
Қоғамның негізгі тірегі - өндіріс. Өндірісті дамытып, өркендету тек
мемлекет иелігіндегі жұмыс. Ол үшін мемлекетте қажетті күш те қаражат та
жеткілікті.
- әлеуметтік функция - мемлекеттің негізгі міндеттерінің бірі халықтың
әлеуметтік жағдайын жан-жақты қамтамасыз етіп, жақсы дәрежеде дамыту.
Мемлекеттің әлеуметтік саясаты екі бағытқа бөлінеді: бірінші бағыты –
адамдардың қоғамдағы еңбегіне қарамай мүгедектерге, зейнеткерлерге,
науқас адамдарға, көп балалы жаняұға, студенттерге мемлекеттік көлемде
жан-жақты көмек жасап, олардың әлеуметтік жағдайын жақсарту; екінші
бағыты – адамдардың денсаулығын қорғауға, жақсартуға, халықтың жақсы
тұрып демалуына қамқорлық жасап, мемлекеттік бюджеттен тиісті мөлшерде
қаржы бөліп отыру;
- қаржы реттеу функциясы - қоғамдағы барлық азаматтардың, бірлестіктердің,
ұйымдардың, мемлекеттік бюджеттің шығысы мен кірісін реттеп, басқарып
отыру. Бюджеттің дұрыс пайдалануын Қаржы Министрлігі мен Парламент қатаң
тексеріп, бақылап отырады. Жергілікті басқару аппараты өз бюджетінің
дұрыс пайдалануын өзі бақылап, тексереді. Шекарадан заттың шығуын,
кіріуін, одан түскен кірісті мемлекеттік кеден аппараты тексеріп,
бақылап отырады.
- Мәдениет бағытындағы функция – адамдардың рухани сана-сезімі, білімі,
әдет-ғұрып, салт-дәстүр, мораль, әдебиет, өнер, музыка т.б. мемлекеттің
тұрақты бақылауында болып, оны тиісті дәрежеде дамытып отырады. Бұл
күрделі функцияға жеке адамдар да, бірлестіктер де тиісті деңгейде үлес
қосып отырады;
- құқықтық тәртіпті қорғау функциясы - қоғамда мемлекеттің,
бірлестіктердің, жеке адамдардың мүдде-мақсаттарын қорғайтын әділетті
құқықтық тәртіп болу керек. Оны қалыптастыратын, реттеп басқаратын
мемлекет, оның органдары. Сонымен бірге бұл іске бірлестіктер мен жеке
адамдар да зор үлес қосып, белсенді қатынасулары керек. Қоғамдық тәртіпті
жақсартып, нығайтудың екі әдіс-тәсілі бар. Біріншісі – заңдардың,
нормативтік актілердің сапасын, әділеттілігін көтеру. Екіншісі - құқықтық
нормалардың орындалуын қамтамасыз ету. Егер норма дұрыс орындалмаса
немесе бұзылса, қатаң күрес жүргізу, жауапқа тарту.
Мемлекеттің сыртқы функциялары.
екі жақты пайдалы қарым-қатынас қалыптастыру. Қазіргі заманда
мемлекетаралық қатынасты қоғамның барлық саласын қамтуға, байланыстыруға
болады: біріккен өндірістер, фирмалар, ұжымдар құру, бірігіп ғылыми
зерттеулер жүргізу т.б. әрекеттер жасау;
- мемлекетаралық саяси ынтымақтастықты дамытып, жақсарту. Барлық мәселені
бейбітшілік жолмен шешу. Бұл байланыс үш түрлі деңгейде жүргізіледі:
парламентаралық, үкіметаралық және жергілікті басқару аппараттарының
байланысы;
- мәдени және ғылыми-техникалық ынтымақтастықты қалыптастыру. Ғылыми-
техникалық мәдени жетістіктерді пайдалану, тәжірибе алмасу т.б.
- дүниежүзілік ғаламдық мәселелерді реттеп, іске асыру. Бұл мәселені
реттеп, шешуге әлемдегі барлық мемлекеттер қатысулары керек, онсыз
нәтижеге жету қиын. Қазіргі таңдағы жаһандану проблемалары: (глобальдық)
бейбітшілікті сақтау, экологияны жақсарту, адамдардың сауатсыздығын жою,
дүниежүзі халықтарының денсаулығын, әлеуметтік жағдайын жақсарту,
цивилизациялық жетістіктерді қорғап, сақтап, дамыту.
- мемлекеттің қорғанысын, қауіпсіздігін қамтамасыз ету. Бұл мәселені
жаңаша, қазіргі заманға сәйкес шешу. Бұрынғыдай қару-жарақты көбейту
ешқандай жағымды нәтиже бермейді. БҰҰ арқылы, соның шеңберінде реттеп,
шешуді қарастыру және әр мемлекеттің өзінің бейбітшілік саясаты дамып,
нығаюы керек.
4. Мемлекет функцияларын жүзеге асырудың нысандары
Мемлекет функциялары екі нысан арқылы іске асырылады. Құқықтық және
ұйымдастырушылық. Құқықтық нысандарға кіретіндер: құқықшығармашылық (заң
нормаларын дайындау мен қабылдау жөніндегі мемлекеттік қызмет); құқық
орындаушылық (құқық нормаларын орындауға байланысты қолданылатын шаралар
туралы мемлекеттік қызмет); құқық қорғаушылық (нормаларды орындау мен
сақтауға байланысты бақылау мен қадағалау, сонымен бірге бұзақыларға
мәжбүрлеу шараларын қолдану жөніндегі мемлекеттік қызмет);
Ұйымдастырушылық нысанға: ұйымдастырушы-реттеушілік (нақтылы саяси
міндеттерді шешуге қажетті күнделікті оперативтік ұйымдастырушылық
жұмыстар); ұйымдастыру-шаруашылық (әртүрлі мемлекеттік функцияларды
орындауға тиісті материалдармен қамтамасыз етуге байланысты оперативтік-
техникалық, күнделікті -шаруашылық жұмыстар); ұйымдастыру - идеологиялық
(мемлекеттің әртүрлі функцияларының орындалуын қамтамасыз ету жөніндегі
күнделікті оперативтік түсіндіру, тәрбиелік жұмыстар).
Ұйымдастыру қызметінің түрлері:
- жаңа шыққан заңдарды, нормативтік актілерді насихаттау, түсінік беру;
- мемлекеттік органдарға көмек көрсету, бақылау, тексеру жүргізу;
- материалдық-техникалық операциялар жүргізу, баяндамалар, іс-қағаздарын
дайындау, заңдарды, нормативтік актілерді басып шығару т.б. құжаттардың
өмірге келуін қамтамасыз ету;
- әр түрлі жиналыс, конференциялар өткізу;
- мемлекеттік органның тәжірибелерін жинақтап, қорытынды жасау;
- мемлекеттің қызметі туралы қоғамдық ұйымдардың, еңбек ұжымдарының ой-
пікірлерін, ұсыныстарын жинақтап, қорытынды жасау;
- мемлекеттік органның жұмысына халықты, қоғамдық ұйымдарды, саяси
партияларды қатыстыруды ұйымдастыру;
- шет елдермен қарым-қатынастарды ұйымдастырып, басқару т.б. қызмет істері.
ӘДЕБИЕТТЕР:
1. Табанов С.А. Құқық теориясы мен сот жүйесінің конституциялық негіздері.
Алматы, 2001
2. К.Д.Жоламан., А.Қ.Мұхтарова., А.Н.Тәукелев. Мемлекет және құқық
теориясы. Алматы, 1999.
3. Абалкин Л. Роль государства и становлении и регулировании рыночных
отношений. Вопросы экономики. 1997-6
4. Рогачев А.М. Внешние функции государства социалистического типа. М.,
МГУ, 1986
5. Таланина Э.В. Вопросы правового регулирования экономической функции
государства. Государство и право, 1999-11
№5 Лекция таќырыбы: Мемлекеттің механизмі
Лекция жоспары:
1. Мемлекет механизмінің түсінігі, құрылысы
2. Мемлекет органдарының белгілері, ерекшеліктері
3. ҚР-дағы мемлекеттік билікті жүзеге асыру механизмі
Лекцияныњ маќсаты: Мемлекет механизмініњ ±ѓымын, мемлекет органдарыныњ
белгілерін жєне ЌР-да мемлекеттік билікті ж‰зеге асыру механизмініњ
принциптерін, билікті ж‰зеге асыру органдарыныњ ќ±зыреттерін оќып ‰йрету.
1. Мемлекет механизмінің түсінігі, құрылысы.
Мемлекеттік аппарат (механизм) - қоғамды басқару үшін арнаулы қүрылған
мемлекет органдарының біртүтас жүйесі. Оның нышандары:
- мемлекет қоғамды басқаратын және тек қана
қызметпен шүғылданатын адамдардан тұрады;
- мемлекеттік аппарат мекеме мен органдарының байланыс жүйесі;
- мемлекет органдарының қызметі ұйымдастырушылық, материалдық
жөне әкімшілік кепілдіктерімен
қамсыздандырылады;
- мемлекеттік аппарат азаматтардың заңды мүдделері
мен құқықтарын қорғау үшін құрылады.
Мемлекеттік аппараттың ерекше ішкі қүрылысы бар: олардың арасындағы
қатынастар бір жүйеге біріктіріледі. Бүл жүйенің негізін экономика, саяси
қарым-қатынастар, сана-сезім құрады. Осы жүйеде өрбір органның өзінің орны,
бір-бірімен қарым-қатынасы, қызметінің негізгі принциптері көрсетіледі.
Мемлекеттік қызмет - конституциялық негізде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz