Үш жұрт

1.Тустық атаулар сыры.
2.Үш жұрт
3.Туыстық қатынастар және оның тәлім тәрбиелік мағынасы.

Өз жұртың күншіл, бар болсаң көре алмайды, жоқ болсаң бере алмайды, жақсы болсаң күнейі, жаман болсаң жүндейі.
Қайын жұртың –міншіл , қолыңның ұзындығына қайрайды, берсең жағасың, бермесең дауға қаласың.
Нағашы жұртың – сыншл, жақсылығына сүйнейді, жамандығына күйінді, әрқашан тілеуіңді тілейді. Тілеуқор қаиөоршы болады.
Тегін айтыллеаған бұл қағиданың шындығы.
Жұртпан басталып, жақындық, іліктік қатынас « ағайн» , « туыс», «нағашылы- жиенді», « ілік», « жамағайын», « жекжат», «жұрағат», «құдандалы» деп аталады. Мұны бір сөзбен» «туыстық атау» деймыз. Азақтар жүзге, тайпаларға, руларға бөлінгенімен бірін- бірі бөтен санамаған. «Сұраса келе қарын бөле шығамыз» деп аты- жөйнін, іліктік қатынасы да сұрастырып, білім отыру дәстүрге айналған. « мыңнын түсін білгенше, бірдің отын біл» дейді. Бұл қазақ үшін бұлжымас заң.
Халқымызда туыстық, іліктік, қатынастардың көптеген атаулары және оның соған лайық жол- жоралғылары да бар. Халықтың сол атауларын, оның сырларын білгеннің зияны жоқЕскерте кететін бір жай туыстық қатынас пен атаулар жігіт жағынан көрсетіледі.

1 Сейіт Кенжеахметұлы «Туыстық атаулар сыры» 2003.

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 20 бет
Таңдаулыға:

Тақырыбы: Үш жұрт.

Жоспар:

1.Тустық атаулар сыры.
2.Үш жұрт
3.Туыстық қатынастар және оның тәлім тәрбиелік мағынасы.

Өз жұртың күншіл, бар болсаң көре алмайды, жоқ болсаң бере алмайды, жақсы
болсаң күнейі, жаман болсаң жүндейі.
Қайын жұртың –міншіл , қолыңның ұзындығына қайрайды, берсең жағасың,
бермесең дауға қаласың.
Нағашы жұртың – сыншл, жақсылығына сүйнейді, жамандығына күйінді, әрқашан
тілеуіңді тілейді. Тілеуқор қаиөоршы болады.
Тегін айтыллеаған бұл қағиданың шындығы.

Жұртпан басталып, жақындық, іліктік қатынас ағайн , туыс,
нағашылы- жиенді, ілік, жамағайын, жекжат, жұрағат,
құдандалы деп аталады. Мұны бір сөзбен туыстық атау деймыз. Азақтар
жүзге, тайпаларға, руларға бөлінгенімен бірін- бірі бөтен санамаған.
Сұраса келе қарын бөле шығамыз деп аты- жөйнін, іліктік қатынасы да
сұрастырып, білім отыру дәстүрге айналған. мыңнын түсін білгенше, бірдің
отын біл дейді. Бұл қазақ үшін бұлжымас заң.

Халқымызда туыстық, іліктік, қатынастардың көптеген атаулары және оның
соған лайық жол- жоралғылары да бар. Халықтың сол атауларын, оның сырларын
білгеннің зияны жоқЕскерте кететін бір жай туыстық қатынас пен атаулар
жігіт жағынан көрсетіледі.

1. Ағайын жұрт

Ағайын Туыс- деп бір рудан, тайпадан өсіп, өрбіген ұрпақтар қауымы мен
бірлігін айтады. Ағайын немесе туыс деп те атала береді. Бұлар бір
қауым, бір ауыл болып, бір- біріне қамқорлық жасап қиын

сәтте қол сәттте қол беруге

туыстар тату, бірлікшілік бір- біріне қорғаныш болу керек. Ағайн,
туыстан бөлініп кетпейді жақындары өте, туыстан бөлініп кетпейді.
Бөлінгенді бөрі жейді деген бар.
Туыстар жеті атаға дейін туыстықты үзбейді және қыз
алыспайды . Қазақтың бұл заңының ғылыми – генетикалық жағынан да
дәлдігі анықталп отыр. Жеті атаға толғаннан кейін ру аұасқалдары,
дін басшылары жиылып, боз бие сойып, баталасып, бәтуаласып қыз
алысып, қыз беруге рухсат етеді. Бұл дәстүр бүгінге дейін сақталып
әрі жалғасып келеді.
Туысы бірдің - уысы бір.
Тусқан өкпеге қиса да, өлімге қимайды.
Туысы жаман туғанын жаманжайды.
Ағайын, туыс кімді жоқ, сыйласпаса
Жат жуық.
Ата (ер) - әкенің әкесі. Жеті атадан санағанда үшінші ұрпақ. Ел –
жұрт ақсақал деп құрмет тұтатын қадірлі ел тұтқасы. Мұндай кісілер
төрде орын алады, оларға әрқашан құрмет көрсетеді. Ауылңда қартың
болса жазып қойған хатпен тең дегендей ата ел ұйтқысы ,
батағөйі; ақымиысы, қамқоры болып есептелеі. Жастар атадан бата алуы тиіс.
Атаның айтқаны кейінгіге заң, ісі-үлгілі. Ол ел бірлігін, тірлігін,
тұрмысын, болашағын бағдарлап, байкал отыратын дана, көреген қария.

. Атабалаға сыншы.
. Атадан л туса игі.
. Ата жолын қса игі
. Аталы ел – баталы ел.
Әже (әйел) - әкенің шешесі. Ел іші, от басының бүтіндігін ойлайтын көптің
сыйлы анасы. Ол сарт - әстүрді сақтап, кейінгі жастарға от басының,
дастархан берекесінің, ағайын, абысындардың бірлігін сақтайтын тәрбиеші әрі
ақылғөйі деп есептеледі. Ұлы мен келіні әжесінің тапсырмасы мен өтінішін
сөзсіз орындауға тиіс. Қазақ халқының заңы бойыгша, әжені де, атаны да,
әрбір адам тынысын, танымасын сәлем берін, құрметтер көрсетуге тиіс. Бұл
кісілер өз ұұрпақтары ғана емес, жалпы елге ата, әже болып есептелеі.
Әжелері жұрт кейуана, қария, әже деп құрмет ттып, сый сияпат ұсынып,
батасын алады.
Ата мен әженің әке – шешелері оның ұрпақтары үшін баба, лы ата,
ұлы әже деп аталады.
. Әжеле - әженің әрі.
. Деменіз әжем кәрі,
Кәрінің сөзі дәрі.
Ана (әйел) - өзіңді өмірге әкеліп, түн ұйқысын төрт бөліп ақ сүтін берген
аяулы адамың. Әр ұл мен қыз ата анаға мәңгі қарызда. Ұрпақтары бұл
адамдддарды айрықша сыйлауға, құрметтеуге тиіс. Оларға қарсы келуге,
ретжітуне айтқанын орындасауға болмайды. Махамбет пайғамрдың хадисіне Ата
анасын ренжіткендерді. Алла тағала жақсы көрмейді деген. Әсіресе, ананың
жолы мүлде бөлек. Ананың қасиетті ұғым. Ананың өз балаларына ақ сүтімді
ақтаы деуі үлкен баға. Керісінше өзіне зәбір балаларына ана ақ сүтін көкке
сауып қарғыстың ең жаманы осы.
Ана- өмір тұтқасы, өмірге адам әкелуші, тәрбиеші, тілеуқор, ақ ниетті
мейірбан. Ол от басының берекесі, ырысы, ақылшысы.
Ана алдында батыр да, ғылым да кіші.
. Ата көрген – оқ жонар,
Шеше көрген тон пішер.
. Аяғын көріп- асын іш,
. Анасынның көңілі балада,
Баланың көңілі далада.
Әке (ер) – ұрпақ иесі, панасы, айбары, үй басшысы және асыраушысы.
Жеті атадан санағанда екінші ұрпақ. Ол тек бір отбасы ғана емес, ауылы, ру
Қамқоршысы, үлкен - кіміге бірдей қамқор азамат, ел ағасы ретінде
қөрінеді.
Өмірде әке мен ана қатар аталады. Олардың қызметі туған балалары
үшін шексіз. Атаның күші, ананың сүті ұрпақ үшін шексіз де, өмшеусіз.
АНаңы Меккеге үш рет арқалап апарсаң да парызыңды өтей аллмайсыз деген
сөз осының куасы. Бұл парызды әр ұрпақ өзінің ата – анасына деген
қрметімен, шын пейімімен, ризалық ісімен ғана отей алады.
Жақсы ата - ана, ер мен әйел ұрпақтың, елдің мақтанышы.
Ақылжы ерің ішінде,
алтын ерлі ат жатар.
Ақылды әйел ішінде,
Алтын бесіті ұл жатар - деген мақалды тәрбиелік маңызы зор
Көрегендік жатыр. Ер мен әйел егіз ғым, егіз тұлға.
Олардың бір – бірінен бөйіл қарауға болмайды.
Әйелдер жерден шыққан жақ,
Ол да еркектің баласы.
Ерлер көктен түскен жоқ ,
әйел оның анасы -
деген халық сөзі осының айғағы.
Халық тілінде жанұя басы – ер адамды отағасы, әйел – ананы от
анасы, жұбайы, зайыбы, әйелі деп сыпайлап атайды.
. Әке асқар тау, шеше ағар бұлақ.
. Әкеге қарап ұл өседі,
шшеге қарап қыз өсеі.
. Ата – ананың қаірін балалы болғанда білерсің.
Бала ұл деп ата – анадан тарған ұрпақтарды айтады. Жеті атадан санағанда
бірінші буыны. Олар жынысына қарай ұл, қыз деп аталады. Балалы үй
базар, баласыз үй қу мазар деген дана халқымыз. бала көңідің гүлі,
көзің нұры. Ата – ана өз балаларын тәрбиелі өнегелі, саналы, білімі етіп
өсіруге міндетті. Халықта балаңды бес жасқа дейін құлдай жұмса, он бестен
әрі онымен досыңдай ақылдас дегн ғибратты қағиа бар.
Қазақ халқы бірінші туған боланы тұңғышым, одан кейінгілерін
ортаншы, ең соңғы туғанын кенже деп атайы. Ол әке – шешесін асырауға,
атайы, күтуге міндетті. әке мұрасы сол кенже ұлға қалады. Оның үйі
қарашаңырақ (яғни үлкен үй деген мағынада ) деп аталады. Балалар ата-
аналарын төбейне көтеріп асырауға, сыйлауға, құрметтеуге тиіс.
Аамарға біз ата- аналарына жақсылық жасауы бйырық деп жазылған құран
Кәрімде жазылған құран кәрімде.
. ата- бәйтерек, бала – жапырақ.
. балалы үй базар, баласыз үй қу базар.
. Бала – аамның бауыр еті.
. жақсы бала – сүйік, жамане бала – күйік.
Ағайындылар. Бір ата – анадан туған л, қызар, ағалы – інілілер мен апалы
– сіңілілерді бір сөзбен ағайынылар дейді.
. Жыласуға жақын жақсы.
. сыйласуға жат жақсы.
. Жалғыз басты жігіттің шығар – шықпас жаны бар.
Ұл ер – шаңырақ иесі, ел, ру, әке кінігінің жалғасы деп есептеледі

Ұл туғанда ат ұстар деп хабарлайды
Ұл туғанда – күн туар
Ұлға – отыз үйден тыю,
Қазға – қырық үйден тыю.
Немере ер - ұлдын баласын немере дейді. Немере ата, әже үшін ыстық.
Көбінесе олар түнғыш немерсын бауырына салып өз балам деп өсіреді. Немере
қанша жақсы көргенмен өз балаңдай болмайды, өз балаңның көрсететін қызметін
жасай алмайды. Өйткені оның өз әке – шешесі бар. Ол алдымен төл міндетін өз
әке – шешесі алдында атқаруға тиіс. Немере етін жеп сүйегін береді.
Шөбере ер - немеренің баласы. Қарт адамдар үшін бұл ұрпақтың орны мүлдем
басқа. Қазақта шөберенің қолынан су ішкен адам тозақ отына күймейді деген
сөз бар. Шөберенің баласы шөпшек, шөпшектің баласы немене деп аталады.
Аға ер - бір әке – шешеден туған немесе рулас ағайын - туыс жасы үлкен
жігіт – аға деп аталады. Ағаның жөні де жолыда үлкен деп есептеледі. Жасы
кішілер аға алдында әдеп сақтап отырғаны жөн. Олар жұмыс істеп жатса жастар
мен істейін деп қол ұшін беруі керек. Аға жасы кішілері үшін айбар,
қорған, сүйеніш әрі мақтаныш. Үйткені ағасы бардың жағасы бар ғой.
Ағаның үйі – ақжайлау
Жеңім жаман болса да, жаған жақсы,
Өзім жаман болсам да, ағам жақсы.
Көп ақымақтың ағасы болғанша,
Бір ақылдының інісі бол.
Іні ер - бірге туған ағайынды адамдардың жасы кішісін іні деп атайды.
Оның жасы кіші болғандықтан жолы да кіші болады. Ол аға – апа алдында
кішілік міндетін түсінуге, мойындауға тиыс. Ағайындылар бас қосқанда жеңіл-
желпі жұмысты іні атқаруға тиіс.Өйткені інісі бардың-тынысы бар. Іні-аға
мен апаның ізбасары, сүйеніші, қолқанаты, сенімі,үміті. Ескере жүретін бір
жай інінің баласы ағаға бала болады, ал сол балалар інінің апасына іні
болып қала береді, яғни інісінің баласы іні болды.
Інісі бардың тынысы бар.
Аға-бордан, іні зордан.
Апа (ӘЙЕЛ) бірге туған және туыстардын жасы үлкен қыздары онын інілеры мен
сінілері келіндері үшін апа болады. Бүлардан апанын жолы үлкен және оған
Апай деп қүрмет көрсетәледі ., Апа оларға еркән батыл адуындылау
,базыналы болады.
Кішілеры оны көтере білуі ілтепат көрсету онын алдында қурдау жорғалап
, сыйлау керек . оның өтініші бұйрығы сөзсіз орындалғаны жөн . Апа жақсы
аға інілерін ,туыстарын мақтаныш етін , өсіп отырыды . Ал ағаін бірлігін
,ел намысын қорғауғада үлкен жұмыстар істейды . Өз туістарынің кемшелегін
батыл айта алады. Апаның куйеуі жезде , баласы жиен болады
Апама да барайін , тайымды да үйрете келейн.
Апама жездем сай
Карындас әйел ағайындылар ішінде жаса кіші кыз ағалар үшін карындас
болады . бұлар аға іні үшін қымбат та Ұл туғанда ат ұстар деп хабарлайды
Ұл туғанда – күн туар
Ұлға – отыз үйден тыю,
Қазға – қырық үйден тыю.
Немере ер - ұлдын баласын немере дейді. Немере ата, әже үшін ыстық.
Көбінесе олар түнғыш немерсын бауырына салып өз балам деп өсіреді. Немере
қанша жақсы көргенмен өз балаңдай болмайды, өз балаңның көрсететін қызметін
жасай алмайды. Өйткені оның өз әке – шешесі бар. Ол алдымен төл міндетін өз
әке – шешесі алдында атқаруға тиіс. Немере етін жеп сүйегін береді.
Шөбере ер - немеренің баласы. Қарт адамдар үшін бұл ұрпақтың орны мүлдем
басқа. Қазақта шөберенің қолынан су ішкен адам тозақ отына күймейді деген
сөз бар. Шөберенің баласы шөпшек, шөпшектің баласы немене деп аталады.
Аға ер - бір әке – шешеден туған немесе рулас ағайын - туыс жасы үлкен
жігіт – аға деп аталады. Ағаның жөні де жолыда үлкен деп есептеледі. Жасы
кішілер аға алдында әдеп сақтап отырғаны жөн. Олар жұмыс істеп жатса жастар
мен істейін деп қол ұшін беруі керек. Аға жасы кішілері үшін айбар,
қорған, сүйеніш әрі мақтаныш. Үйткені ағасы бардың жағасы бар ғой.
Ағаның үйі – ақжайлау
Жеңім жаман болса да, жаған жақсы,
Өзім жаман болсам да, ағам жақсы.
Көп ақымақтың ағасы болғанша,
Бір ақылдының інісі бол.
Іні ер - бірге туған ағайынды адамдардың жасы кішісін іні деп атайды.
Оның жасы кіші болғандықтан жолы да кіші болады. Ол аға – апа алдында
кішілік міндетін түсінуге, мойындауға тиыс. Ағайындылар бас қосқанда жеңіл-
желпі жұмысты іні атқаруға тиіс.Өйткені інісі бардың-тынысы бар. Іні-аға
мен апаның ізбасары, сүйеніші, қолқанаты, сенімі,үміті. Ескере жүретін бір
жай інінің баласы ағаға бала болады, ал сол балалар інінің апасына іні
болып қала береді, яғни інісінің баласы іні болды.
Інісі бардың тынысы бар.
Аға-бордан, іні зордан.
Апа (ӘЙЕЛ) бірге туған және туыстардын жасы үлкен қыздары онын інілеры мен
сінілері келіндері үшін апа болады. Бүлардан апанын жолы үлкен және оған
Апай деп қүрмет көрсетәледі ., Апа оларға еркән батыл адуындылау
,базыналы болады.
Кішілеры оны көтере білуі ілтепат көрсету онын алдында қурдау жорғалап
, сыйлау керек . оның өтініші бұйрығы сөзсіз орындалғаны жөн . Апа жақсы
аға інілерін ,туыстарын мақтаныш етін , өсіп отырыды . Ал ағаін бірлігін
,ел намысын қорғауғада үлкен жұмыстар істейды . Өз туістарынің кемшелегін
батыл айта алады.
Апаның куйеуі жезде , баласы жиен
болады
Апама да барайін , тайымды да үйрете
келейн.
Апама жездем сай
Карындас әйел ағайындылар ішінде жаса кіші кыз ағалар үшін карындас
болады . бұлар аға іні үшін қымбат та

=6=
Қимас жандар. Басқа елге,басқа әлерге ұзатылған қыздың ауылда
қалғанбауырларын сағынуы,көрсе керемет қуанып асты – үстіне түсіп бәйек бол
жатуы,қалынан келген қамқорын аяамауы, әйтеуір жақсылық жасап жаның
жаздыратын жетберуге тырысу, бауырым ғой деп ерекше атап, елжіреп тұрды,
көнілінің төрініе орын беруі,қазақ қатынастың айрықша бір ажарлы үлгісі
дерлік. Қарындастың күйеуі куйеуі бала балалары әжиен деп аталды.
.Қаба – қаба сөйлеуге қарындастың бары игі.
.Адам болайын деген жігіт қарындасшыл келді.
Сінілі (әйел) – Бірге туған апасы (жақын туыстары) қыздардың кейісін сіңілі
дейді.
=17=
Аға, апа (әке) алдында сінілімен інілерің құқы бірдей болғанымен қыздың
жолы жеңішке деп жол көбінесе қызға тиеді. Сінілімен қарындас өзінен
үлкендер алдында батылдау да, еркелеу, еркіндеу болады. Және олардың бұл
еркелігін аға, апалары көтеруі керек.
.Анасы киген сәукелені сінілісі де киеді.
Жеңге (әйел) – ағаның әйелі. Жасы үлкендер үшін келін кішілер үшін
жеңге деп аталатын бұл адамның ауыл, үй, тәлім – тәрбие үшін орны
айрықша. Ол әсіресе, өзінен кимі қайнылары мен қайынсіңілері үшін әзіл,
қалжыңы араласа жүретін сүйкімді де сыйлы адам. Жеңге қайнылары мен
қайнысінілері өз атыменатамай оларға өзіме сырғалым шашбаулым ерке
бала мырза жігіт бойжеткенім
=18=
Күлімқозым деп ат қояды. Кейде ерсі мінездеріне қарай күлкілі ат қоюы да
мүлекін. Мұның бәрі сыйластықтың белгісі ретінде қаралады.
Жолы болар жігіттің женгесі шығар алдынан.
Ағам женгем сай.
Қыздың сырын жеңгесі білер.
Қайының (ер) – женгелер үшін күйеуінін
Да келін үшін үлкен сын.
... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.