Мектеп жасына дейінгі баланы отбасында этномәдени құндылықтар негізінде мектепке даярлау
КІРІСПЕ ... 4
1 ЭТНОМӘДЕНИ ҚҰНДЫЛЫҚТАР МЕН МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАНЫҢ ТАНЫМДЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Отбасындағы этномәдени құндылықтардың педагогикалық алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.2 Мектеп жасына дейінгі баланың танымдық ерекшеліктерін теориялық талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 18
2 ОТБАСЫНДА БАЛАНЫ МЕКТЕПКЕ ДАЙЫНДАУДЫ ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ
2.1 Отбасында мектеп жасына дейінгі балалардың дүние танымын этномәдени құндылықтар негізінде жетілдіру жолдары ... . 42
2.2 Отбасында баланы мектепке дайындаудағы эксперименттік жұмыстың нәтижелері ... 60
ҚОРЫТЫНДЫ ... .. 75
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . ... ... ... 77
ҚОСЫМШАЛАР ... ... 81
1 ЭТНОМӘДЕНИ ҚҰНДЫЛЫҚТАР МЕН МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАНЫҢ ТАНЫМДЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Отбасындағы этномәдени құндылықтардың педагогикалық алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.2 Мектеп жасына дейінгі баланың танымдық ерекшеліктерін теориялық талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 18
2 ОТБАСЫНДА БАЛАНЫ МЕКТЕПКЕ ДАЙЫНДАУДЫ ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ
2.1 Отбасында мектеп жасына дейінгі балалардың дүние танымын этномәдени құндылықтар негізінде жетілдіру жолдары ... . 42
2.2 Отбасында баланы мектепке дайындаудағы эксперименттік жұмыстың нәтижелері ... 60
ҚОРЫТЫНДЫ ... .. 75
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . ... ... ... 77
ҚОСЫМШАЛАР ... ... 81
Зерттеудің өзектілігі: Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев ұсынған «Қазақстан-2030» стратегиясында негізгі бағыттардың бірі ретінде халықтың ұлттық моделі мен салт-дәстүрлерін есепке ала отырып, білімі мен білігі жағынан өркениетті елдердегі замандастарымен қатар тұра алатын, бойында ұлттық, отаншылдық рухы мықты қазақстандықтардың жаңа ұрпағын тәрбиелеу қажеттігі баса айтылған [1].
Тәуелсіздік алған еліміздің келешек ұрпақты ұлттық, халықтық және этномәдени тұрғыда тәрбиелеуі бүгінгі күннің өзекті мәселесі. Бұл мәселенің шешімін табу үшін үздіксіз білім беру жүйесі айтарлықтай дәрежеде қайта қаралып, оны жетілдіру жолдары іздестірілуде. Мұндағы алға қойылып отырған негізгі талаптар – Қазақстан білім беру жүйесінің бүкіләлемдік білім беру кеңістігіне толық енуінің алғашқы ұлттық даму стратегиясын жасап, моделін құру.
«Қазақстан Республикасындағы этномәдени білім беру» тұжырымдамасында (1996) атап көрсетілгендей, халықтың этномәдени құндылықтары өз тарихында, мәдениетінде болған оқиғаларды білу, қалыптасқан рухани құндылықтарға адалдық, ұлт қаһармандарын қастерлеу нәтижесінде құралады. Ол ұлттық азат және ерікті жасампаздық шығармашылығы процесінде қалыптасады. Этномәдени құндылықтар халықтың өзі тудырған әлеуметтік-мәдени жүйе арқылы қол жетеді. Бұл жүйеге отбасы, мектепке дейінгі балалар мекемелері, оқу орындары, ұлттық, мәдени орталықтар, бұқаралық ақпарат құралдары, көркем және ғылыми әдебиет, ғылыми-зерттеу және әкімшілік мекемелері, тағы басқалары жатады.
Балаларды мектепке дейінгі тәрбиемен және оқытумен қамтамасыз ету жөніндегі 2010–2014 жылдарға арналған «Балапан» бағдарламасындағы көрсетілген міндеттің бірі: «… 2015 жылға дейін 5-6 жастағы балаларды білім беру ұйымдарында мектепалды даярлықпен толық қамтуды қамтамасыз ету» деп көрсеткен болса, бағдарламаның негізгі мазмұнында: «Балабақшаға бармайтын балалар үшін үй жағдайларында мектеп жасына дейінгі балалардың дамуын қамтамасыз етуге бағытталған «Язык детской игры» атты білім беру курсы әзірленді. Мектепке дейінгі ұйымдар қызметінің үлгі ережесі, үй тәрбиесіне қолдау көрсету мақсатында Ата-аналарға арналған консультациялық пункттерді ұйымдастырудың үлгі ережесі, Отбасылық бала-бақшаның... ұйымдастырудың үлгі ережелері жасалуы қажет» делінген [2] .
Тәуелсіздік алған еліміздің келешек ұрпақты ұлттық, халықтық және этномәдени тұрғыда тәрбиелеуі бүгінгі күннің өзекті мәселесі. Бұл мәселенің шешімін табу үшін үздіксіз білім беру жүйесі айтарлықтай дәрежеде қайта қаралып, оны жетілдіру жолдары іздестірілуде. Мұндағы алға қойылып отырған негізгі талаптар – Қазақстан білім беру жүйесінің бүкіләлемдік білім беру кеңістігіне толық енуінің алғашқы ұлттық даму стратегиясын жасап, моделін құру.
«Қазақстан Республикасындағы этномәдени білім беру» тұжырымдамасында (1996) атап көрсетілгендей, халықтың этномәдени құндылықтары өз тарихында, мәдениетінде болған оқиғаларды білу, қалыптасқан рухани құндылықтарға адалдық, ұлт қаһармандарын қастерлеу нәтижесінде құралады. Ол ұлттық азат және ерікті жасампаздық шығармашылығы процесінде қалыптасады. Этномәдени құндылықтар халықтың өзі тудырған әлеуметтік-мәдени жүйе арқылы қол жетеді. Бұл жүйеге отбасы, мектепке дейінгі балалар мекемелері, оқу орындары, ұлттық, мәдени орталықтар, бұқаралық ақпарат құралдары, көркем және ғылыми әдебиет, ғылыми-зерттеу және әкімшілік мекемелері, тағы басқалары жатады.
Балаларды мектепке дейінгі тәрбиемен және оқытумен қамтамасыз ету жөніндегі 2010–2014 жылдарға арналған «Балапан» бағдарламасындағы көрсетілген міндеттің бірі: «… 2015 жылға дейін 5-6 жастағы балаларды білім беру ұйымдарында мектепалды даярлықпен толық қамтуды қамтамасыз ету» деп көрсеткен болса, бағдарламаның негізгі мазмұнында: «Балабақшаға бармайтын балалар үшін үй жағдайларында мектеп жасына дейінгі балалардың дамуын қамтамасыз етуге бағытталған «Язык детской игры» атты білім беру курсы әзірленді. Мектепке дейінгі ұйымдар қызметінің үлгі ережесі, үй тәрбиесіне қолдау көрсету мақсатында Ата-аналарға арналған консультациялық пункттерді ұйымдастырудың үлгі ережесі, Отбасылық бала-бақшаның... ұйымдастырудың үлгі ережелері жасалуы қажет» делінген [2] .
1 Назарбаев Н.Ә. Қазақстан-2030: Барлық қазақстандыктардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы: Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы. Алматы. Білім. 2001. — 96 б.
2 Балаларды мектепке дейінгі тәрбиемен және оқытумен қамтамасыз ету жөніндегі 2010 – 2014 жылдарға арналған «Балапан» бағдарламасы,
3 Жұмабаев М. Педагогика. Алматы, 1990.
4 Байтұрсынұлы А. Шығармалары. Өлеңдер, аудармалар, зерттеулер. Алматы, 1989.
5 Абильдин Ж.М. О логическом учении аль-Фараби. - Алматы: Наука,
1982,- 199 с.
6 Кушербаев К.Е. Этнополитика Казахстана: состояние и перспективы. -
Алматы: Институт развития Казахстана, 1996. - 227 с.
7 Нысанбаев А.Н., Тайжанов А.Т. Этнокультурные традиции в духовном
наследии М.О.Ауэзова. - Алматы, 1997. - 176 с.
8 Телебаев Г., Наурызбаев Ж. Идентичность: интерпретация смыслов //
Новое поколение. - 1994. - № 3.
9 Арутюнян С.М. Нация и ее психический склад. - Краснодар, 1966. -
271с.
10 Балтабаев М.Х. Педагогическая культурология; Учебное пособие. -
Алматы: РИҚ 2000. - 268 с.
11 Дробижева Л.М. Историческое самосознание как часть национального
самосознания народов // Традиции в современном обществе.
Иссл.этнокульт.процессов: Сб.ст. -М., 1990. -С. 226-233.
12 Вяткин В.А., Хотинец В.Ю. Этническое самосознание как фактор
развития индивидуальности // Психологический журнал. - 1996. Т. 16, № 5. - С. 69-75.
13 Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақ тәлім-тәрбиесі. - Алматы: Санат, 1995.
-350 6.
14 Еликбаев Н.Е. О национальной психологии казахской нации. - Алматы,
1991. - 184 с.
15 Амирова Б.А. Окыту процесінде этникалық жаңсак нанымдардың
өзгеруі: пс.ғыл.кан.дисс... автореф. - Алматы, 1998. - 24 б.
16 Аймаганбетова О.Х. Основы этнопсихологии; Учебное пособие. -
Алматы: Литера, 2003. - 178 с.
17 Оконешникова А.П. Межэтническое восприятие и понимание людьми
друг друга: автореф. ... докт.псих.наук. -М., 1988. - 52 с.
18 Солдатова Г.У. Психология межэтнической напряженности. - М.:
Смысл, 1998.-156 с.
19 Старовойтова Г.В. Этническая группа в современном советском городе:
Социологические очерки / Отв.ред. К.В.Чистов. - Л., 1987. - 174 с.
20 Хотинец В.Ю. Этническое самосознание. - СПб., 2000.
21 Шлягина Е.И., Данзанова Э.Ц. Влияние диаспоральности на содержание
актуального этнопсихологического статуса бурят // Этническая психология и
общество. -М.,1997. - С. 362-370.
22 Жарықбаев Қ.Б. Қазақ ағартушыларының еңбектеріндегі оқыту мен
тәрбие мәселелері. - Алматы, 1997.
23 Қалиев С.Қ. Қазақтың халыктық тәлім-тәрбиесінің ғылыми-
педагогикалық негіздері: пед.ғыл.док автореф. - Алматы, 1996. -65 б.
24 Ұзақбаева С.А. Тамыры терең тәрбие. - Алматы: Білім, 1995. - 232 б.
25 Наурызбай Ж.Ж. Научно-педагогические основы этнокультурного
образования школьников: автореф.... докт.пед.наук. - Алматы, 1997. -45 с.
26 Балтабаев М.Х. Народное музыкальное творчество казахов как
средство эстетического воспитания студенческой молодежи. (На материале музыкальных отделений ФОПа вузов Казахстана): автореферат ... докт. пед.наук. - Алматы, 1994. - 68 с.
27 Кожахметова К.Ж. Казахская этнопедагогика: методология, теория,
практика. - Алматьт, 1998. - 317 с.
28 Дюсембінова Р.Қ. Қазақ этнопедагогикасын мектептің оқу - тәрбие
процесіне ендірудің ғылыми педагогикалык негіздері: Пед.ғыл.докт...
дисс.автореф.- Алматы, 2001. - 46 б.
29 Төлеубекова Р.К. Бастауыш класс оқушыларын адамгершілікке
тәрбиелеуде халықтык педагогиканың озық дәстүрлерін пайдалану: Пед. ғыл. канд. ... дисс. - Алматы, 1993. - 162 б.
30 Оразбекова К.А. Жеке тұлға ұлттык тәрбиесінің ғылыми-
педагогикалық негіздері. Алматы, 2000. - 330 б.
31 Табылдиев Ә. Халық тағылымы. - Алматы: Қазак университеті, 1992. -
198 6.
32 Оршыбеков Ы. Қазақтың халық творчествосындағы азаматтық тәрбие.
-Алматы: Қазақстан, 1977.
33 Мухамбаева А.Х. Национальные обычаи и традиции казахского народа
и их влияние на воспитание детей и молодежи: автореф.... канд.пед.наук. - М., 1974.-27 с.
34 Каирова Б.Е. Педагогические условия усвоения этнокультуры казахов
учащимися технических колледжей: автореф. ... канд.пед.наук. - Алматы, 1999.
-26с.
35 Бахтиярова Г.Р. Қазак этнопедагогикасы материалдарын
педагогикалык пәндерді оқытуда пайдалану: пед. ғыл. канд. ... автореф. -
Алматы, 1999.-25 6.
36 Козыбаев Е.Ш. Формирование эстетической культуры
старшеклассников средствами казахского музыкалъного фольклора: автореф....канд.пед. наук. - Алматы, 1998. -23 с.
37 Әбильдина С.Қ. Қазақ ауызекі шығармашылығы арқылы бастауыш
сынып оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеуде болашақ мүғалімдердің даярлығын қалыптастыру: пед.ғыл.канд.... автореф. - Қарағанды, 1999, 24 б.
38 Ибраева К.Е. Формирование эстетической культуры будущих учителей
средствами казахского народного музыкального искусства: автореф. ... канд.пед.наук. - Алматы, 2002. - 25 с.
39 Шакирова Т.М. Национальная культура как основа формирования
личности учащихся в профессионально-технических лицеях: автореф. ... канд. пед. наук. - Алматы, 2001. - 26 с.
40 Тлеужанова Г.К. Формирование субъекта этнокультуры в условиях
высшей школы: автореф. ... канд.пед. наук. - Караганда, 2004. - 25 с.
41 Айтжанова Р.М. Жалпы білім беретін мектеп жағдайында этнос
субъектісін калыптастырудың педагогикалық шарттары: пед.ғыл.канд.... автореф. - Қарағанды, 2005, - 30 б.
42 Иманбеков Т. Қазақ балабақшаларындағы оқу-тәрбие жұмыстарында
ұлттық ойындарды пайдалану (5-7 жас): Пед. ғыл. канд. дисс. - Алматы, 1995. - 1436.
43 Сейсембаев К. Проблемы использования прогрессивных идей
казахской народной педагогики в подготовке детей к школе в семейном воспитании: Дисс. канд. пед. наук. - Алматы, 1987. - 185 с.
44 Әмірова .Ә. Балаларды әдебиет арқылы адамгершілікке тәрбиелеу.-
Алматы, 1998.
45 Давыдова О.И. Этнопедагогическая подготовка студентов будущих
специалистов дошкольного образования: Дисс. канд. пед. наук. - Барнаул, 2000. - 183 с.
46 Шерьязданова Х.Т. Учите детей общению. Алма-Ата: Рауан, 1992,110 с.
47 Берсенева Л.С. Этнопедагогическая подготовка студентов
педагогического колледжа к работе с детьми дошкольного и младшего школьного возраста: Дисс. канд. пед. наук. -Ярославль, 2002. -217 с.
48 Кожанова М.Б. Подготовка студентов факультета дошкольной
педагогики и психологии к этнопедагогизации процесса воспитания детей. Дис. канд. пед. наук. - Чебоксары, 1999. - 156 с,
49 Хасанова Ж. Подготовка воспитателей к использованию казахской
народной педагогики в нравственном воспитании дошкольников: автореф. ... канд. пед. наук. - Алматы, 1995. - 26 с.
50 Акпарова Ж.М. Формирование интереса казахсконародному
музыкальному творчеству детей старшего дошкольного возраста (на материале русскоязычных детских садов Республики Казахстан) Этнопедагогическая подготовка студентов будущих специалистов дошкольного образования: Дисс. канд. пед. наук. -Алматы,1997. -183 с.
51 Джанабаев К.Т. Балалар үйлеріндегі дене тәрбиесі процесіне ұлттық
ойындарды ендіру: пед.ғыл.канд.... автореф. - Алматы, 2003. -25 б.
52 Капенова А.А. Формирование культуры общения дошкольников в
казахской семье. Дисс. канд. пед. наук. - Алматы, 2004. - 153 с.
53 Төленова Ү.Т. Балабақшадағы аралас топ балаларын ұлттық ойын
арқылы адамгершілікке тәрбиелеу: Пед.ғыл.канд.дисс. - Атырау, 2002. - 118 6.
54 Волков Г.Н. Этнопедагогика. - Чебоксары, - 1999. ~ 376 с.
55 Абрамова ГС. Практическая психология. - М., 2001.
56 Абрамова ГС. Психологическое консультирование. - М., 2001.
57 Алдамұратов. Жан тану негздерк - Алматы, 2001.
58 Арын Мұхтар. Бес анық (Тәрбие туралы толғамдар). Алматы, Арыс.
1996.120 6.
59 Андреева Г.М. Социальная психология. - М„ 1980.
60 Батаршев А.В. Тестирование. Основной инструментарий практического психология. - Ростовна-Дону, 2000.
61 Бадмаев Б.Ц. Методика преподавания психологии. М.,2003.
62 Измайлов А.Э. Народная педагогика: педагогические воззрения народа.
-Казань, 1962. - 232 с.
63 Қасқабасов С. Жаназық: Әр жылғы зерттеулер. Астана. Аударма. 2002.
584 6.
64 Құсайынов А. Білім және реформа. Алматы: (Мақалалар жинағы)
RONDsA, 2006.-184 6.
65 Бұлұтай М.Ж. Дін және Ұлт. - Алматы, "Арыс" баспасы, 2006, - 584 6.
66 Смелзер Н. Социология: Пер.с англ., - М.: Феникс, 1994. - 688 с.
67 Құдышева Б. ҚҰндылықтар философиясы.// Философия: -Алматы. 2004.
291-303 66.
68 Нургалиева Г.К. Психолого-педагогические основы ценностного
ориентирования личности// дисс.докт.пед.наук, Алматы, 1993, 336 с.
69 Жадрина М.Ж. Бейінді оқыту жағдайында біліктерді дамыту.//
Открытая школа. 2006. №10. 3-7 66.
70 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. 8-том. //Жалпы редакциясын басқарған
Қазақ ССР Ғылым академиясының корреспондент мүшесі А.Ысқақов. Алматы: Ғылым. 1985. 5916
71 Фил. сөздік./ редкол. Р.Н.Нұрғалиев, Ғ.Ғ.Ақмамбетов, Ж.М.
Әбділдин ж.т.б. -А. «Қазақ энциклопедиясы»1996. 525 б.
72 Нұрмұратов С.Е. Рухани құндылықтар әлемі: әлеуметтік философиялық
талдау. Алматы: Қазақстан. 2000. -180 б.
73 Гриценко Л.И. Теория и методика воспитания: личностно-социальный
подход: Учеб.пособие для студ.выс.учеб.заведении /Гриценко Лариса Ивановна. - М.: Изд.центр "Академия" 2005. - 240 с.
74 Педагогический энциклопедический словарь. Научно изд. — Москва.
"Большая Российская энциклопедия". 2003. 528 с.
75 Майғаранова Ш. Мектеп оқушыларын рухани дамыту мәселелері.
Ғылыми-әдістемелік. - А., "Ғылым" ғылыми баспа орталығы. 2002. 14-17 бб.
76 Баймұратқызы Б. және т.б. Отбасында баланы мектепке дайындау. – Алматы: Шартарап, 2000, - 192 б. (Қосымша – А).
77 Омарбекова А.И. Тәрбие – тал бесіктен басталады. әдістемелік құрал. – Астана, 2010. -117 б. (Қосымша - Ә),
2 Балаларды мектепке дейінгі тәрбиемен және оқытумен қамтамасыз ету жөніндегі 2010 – 2014 жылдарға арналған «Балапан» бағдарламасы,
3 Жұмабаев М. Педагогика. Алматы, 1990.
4 Байтұрсынұлы А. Шығармалары. Өлеңдер, аудармалар, зерттеулер. Алматы, 1989.
5 Абильдин Ж.М. О логическом учении аль-Фараби. - Алматы: Наука,
1982,- 199 с.
6 Кушербаев К.Е. Этнополитика Казахстана: состояние и перспективы. -
Алматы: Институт развития Казахстана, 1996. - 227 с.
7 Нысанбаев А.Н., Тайжанов А.Т. Этнокультурные традиции в духовном
наследии М.О.Ауэзова. - Алматы, 1997. - 176 с.
8 Телебаев Г., Наурызбаев Ж. Идентичность: интерпретация смыслов //
Новое поколение. - 1994. - № 3.
9 Арутюнян С.М. Нация и ее психический склад. - Краснодар, 1966. -
271с.
10 Балтабаев М.Х. Педагогическая культурология; Учебное пособие. -
Алматы: РИҚ 2000. - 268 с.
11 Дробижева Л.М. Историческое самосознание как часть национального
самосознания народов // Традиции в современном обществе.
Иссл.этнокульт.процессов: Сб.ст. -М., 1990. -С. 226-233.
12 Вяткин В.А., Хотинец В.Ю. Этническое самосознание как фактор
развития индивидуальности // Психологический журнал. - 1996. Т. 16, № 5. - С. 69-75.
13 Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақ тәлім-тәрбиесі. - Алматы: Санат, 1995.
-350 6.
14 Еликбаев Н.Е. О национальной психологии казахской нации. - Алматы,
1991. - 184 с.
15 Амирова Б.А. Окыту процесінде этникалық жаңсак нанымдардың
өзгеруі: пс.ғыл.кан.дисс... автореф. - Алматы, 1998. - 24 б.
16 Аймаганбетова О.Х. Основы этнопсихологии; Учебное пособие. -
Алматы: Литера, 2003. - 178 с.
17 Оконешникова А.П. Межэтническое восприятие и понимание людьми
друг друга: автореф. ... докт.псих.наук. -М., 1988. - 52 с.
18 Солдатова Г.У. Психология межэтнической напряженности. - М.:
Смысл, 1998.-156 с.
19 Старовойтова Г.В. Этническая группа в современном советском городе:
Социологические очерки / Отв.ред. К.В.Чистов. - Л., 1987. - 174 с.
20 Хотинец В.Ю. Этническое самосознание. - СПб., 2000.
21 Шлягина Е.И., Данзанова Э.Ц. Влияние диаспоральности на содержание
актуального этнопсихологического статуса бурят // Этническая психология и
общество. -М.,1997. - С. 362-370.
22 Жарықбаев Қ.Б. Қазақ ағартушыларының еңбектеріндегі оқыту мен
тәрбие мәселелері. - Алматы, 1997.
23 Қалиев С.Қ. Қазақтың халыктық тәлім-тәрбиесінің ғылыми-
педагогикалық негіздері: пед.ғыл.док автореф. - Алматы, 1996. -65 б.
24 Ұзақбаева С.А. Тамыры терең тәрбие. - Алматы: Білім, 1995. - 232 б.
25 Наурызбай Ж.Ж. Научно-педагогические основы этнокультурного
образования школьников: автореф.... докт.пед.наук. - Алматы, 1997. -45 с.
26 Балтабаев М.Х. Народное музыкальное творчество казахов как
средство эстетического воспитания студенческой молодежи. (На материале музыкальных отделений ФОПа вузов Казахстана): автореферат ... докт. пед.наук. - Алматы, 1994. - 68 с.
27 Кожахметова К.Ж. Казахская этнопедагогика: методология, теория,
практика. - Алматьт, 1998. - 317 с.
28 Дюсембінова Р.Қ. Қазақ этнопедагогикасын мектептің оқу - тәрбие
процесіне ендірудің ғылыми педагогикалык негіздері: Пед.ғыл.докт...
дисс.автореф.- Алматы, 2001. - 46 б.
29 Төлеубекова Р.К. Бастауыш класс оқушыларын адамгершілікке
тәрбиелеуде халықтык педагогиканың озық дәстүрлерін пайдалану: Пед. ғыл. канд. ... дисс. - Алматы, 1993. - 162 б.
30 Оразбекова К.А. Жеке тұлға ұлттык тәрбиесінің ғылыми-
педагогикалық негіздері. Алматы, 2000. - 330 б.
31 Табылдиев Ә. Халық тағылымы. - Алматы: Қазак университеті, 1992. -
198 6.
32 Оршыбеков Ы. Қазақтың халық творчествосындағы азаматтық тәрбие.
-Алматы: Қазақстан, 1977.
33 Мухамбаева А.Х. Национальные обычаи и традиции казахского народа
и их влияние на воспитание детей и молодежи: автореф.... канд.пед.наук. - М., 1974.-27 с.
34 Каирова Б.Е. Педагогические условия усвоения этнокультуры казахов
учащимися технических колледжей: автореф. ... канд.пед.наук. - Алматы, 1999.
-26с.
35 Бахтиярова Г.Р. Қазак этнопедагогикасы материалдарын
педагогикалык пәндерді оқытуда пайдалану: пед. ғыл. канд. ... автореф. -
Алматы, 1999.-25 6.
36 Козыбаев Е.Ш. Формирование эстетической культуры
старшеклассников средствами казахского музыкалъного фольклора: автореф....канд.пед. наук. - Алматы, 1998. -23 с.
37 Әбильдина С.Қ. Қазақ ауызекі шығармашылығы арқылы бастауыш
сынып оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеуде болашақ мүғалімдердің даярлығын қалыптастыру: пед.ғыл.канд.... автореф. - Қарағанды, 1999, 24 б.
38 Ибраева К.Е. Формирование эстетической культуры будущих учителей
средствами казахского народного музыкального искусства: автореф. ... канд.пед.наук. - Алматы, 2002. - 25 с.
39 Шакирова Т.М. Национальная культура как основа формирования
личности учащихся в профессионально-технических лицеях: автореф. ... канд. пед. наук. - Алматы, 2001. - 26 с.
40 Тлеужанова Г.К. Формирование субъекта этнокультуры в условиях
высшей школы: автореф. ... канд.пед. наук. - Караганда, 2004. - 25 с.
41 Айтжанова Р.М. Жалпы білім беретін мектеп жағдайында этнос
субъектісін калыптастырудың педагогикалық шарттары: пед.ғыл.канд.... автореф. - Қарағанды, 2005, - 30 б.
42 Иманбеков Т. Қазақ балабақшаларындағы оқу-тәрбие жұмыстарында
ұлттық ойындарды пайдалану (5-7 жас): Пед. ғыл. канд. дисс. - Алматы, 1995. - 1436.
43 Сейсембаев К. Проблемы использования прогрессивных идей
казахской народной педагогики в подготовке детей к школе в семейном воспитании: Дисс. канд. пед. наук. - Алматы, 1987. - 185 с.
44 Әмірова .Ә. Балаларды әдебиет арқылы адамгершілікке тәрбиелеу.-
Алматы, 1998.
45 Давыдова О.И. Этнопедагогическая подготовка студентов будущих
специалистов дошкольного образования: Дисс. канд. пед. наук. - Барнаул, 2000. - 183 с.
46 Шерьязданова Х.Т. Учите детей общению. Алма-Ата: Рауан, 1992,110 с.
47 Берсенева Л.С. Этнопедагогическая подготовка студентов
педагогического колледжа к работе с детьми дошкольного и младшего школьного возраста: Дисс. канд. пед. наук. -Ярославль, 2002. -217 с.
48 Кожанова М.Б. Подготовка студентов факультета дошкольной
педагогики и психологии к этнопедагогизации процесса воспитания детей. Дис. канд. пед. наук. - Чебоксары, 1999. - 156 с,
49 Хасанова Ж. Подготовка воспитателей к использованию казахской
народной педагогики в нравственном воспитании дошкольников: автореф. ... канд. пед. наук. - Алматы, 1995. - 26 с.
50 Акпарова Ж.М. Формирование интереса казахсконародному
музыкальному творчеству детей старшего дошкольного возраста (на материале русскоязычных детских садов Республики Казахстан) Этнопедагогическая подготовка студентов будущих специалистов дошкольного образования: Дисс. канд. пед. наук. -Алматы,1997. -183 с.
51 Джанабаев К.Т. Балалар үйлеріндегі дене тәрбиесі процесіне ұлттық
ойындарды ендіру: пед.ғыл.канд.... автореф. - Алматы, 2003. -25 б.
52 Капенова А.А. Формирование культуры общения дошкольников в
казахской семье. Дисс. канд. пед. наук. - Алматы, 2004. - 153 с.
53 Төленова Ү.Т. Балабақшадағы аралас топ балаларын ұлттық ойын
арқылы адамгершілікке тәрбиелеу: Пед.ғыл.канд.дисс. - Атырау, 2002. - 118 6.
54 Волков Г.Н. Этнопедагогика. - Чебоксары, - 1999. ~ 376 с.
55 Абрамова ГС. Практическая психология. - М., 2001.
56 Абрамова ГС. Психологическое консультирование. - М., 2001.
57 Алдамұратов. Жан тану негздерк - Алматы, 2001.
58 Арын Мұхтар. Бес анық (Тәрбие туралы толғамдар). Алматы, Арыс.
1996.120 6.
59 Андреева Г.М. Социальная психология. - М„ 1980.
60 Батаршев А.В. Тестирование. Основной инструментарий практического психология. - Ростовна-Дону, 2000.
61 Бадмаев Б.Ц. Методика преподавания психологии. М.,2003.
62 Измайлов А.Э. Народная педагогика: педагогические воззрения народа.
-Казань, 1962. - 232 с.
63 Қасқабасов С. Жаназық: Әр жылғы зерттеулер. Астана. Аударма. 2002.
584 6.
64 Құсайынов А. Білім және реформа. Алматы: (Мақалалар жинағы)
RONDsA, 2006.-184 6.
65 Бұлұтай М.Ж. Дін және Ұлт. - Алматы, "Арыс" баспасы, 2006, - 584 6.
66 Смелзер Н. Социология: Пер.с англ., - М.: Феникс, 1994. - 688 с.
67 Құдышева Б. ҚҰндылықтар философиясы.// Философия: -Алматы. 2004.
291-303 66.
68 Нургалиева Г.К. Психолого-педагогические основы ценностного
ориентирования личности// дисс.докт.пед.наук, Алматы, 1993, 336 с.
69 Жадрина М.Ж. Бейінді оқыту жағдайында біліктерді дамыту.//
Открытая школа. 2006. №10. 3-7 66.
70 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. 8-том. //Жалпы редакциясын басқарған
Қазақ ССР Ғылым академиясының корреспондент мүшесі А.Ысқақов. Алматы: Ғылым. 1985. 5916
71 Фил. сөздік./ редкол. Р.Н.Нұрғалиев, Ғ.Ғ.Ақмамбетов, Ж.М.
Әбділдин ж.т.б. -А. «Қазақ энциклопедиясы»1996. 525 б.
72 Нұрмұратов С.Е. Рухани құндылықтар әлемі: әлеуметтік философиялық
талдау. Алматы: Қазақстан. 2000. -180 б.
73 Гриценко Л.И. Теория и методика воспитания: личностно-социальный
подход: Учеб.пособие для студ.выс.учеб.заведении /Гриценко Лариса Ивановна. - М.: Изд.центр "Академия" 2005. - 240 с.
74 Педагогический энциклопедический словарь. Научно изд. — Москва.
"Большая Российская энциклопедия". 2003. 528 с.
75 Майғаранова Ш. Мектеп оқушыларын рухани дамыту мәселелері.
Ғылыми-әдістемелік. - А., "Ғылым" ғылыми баспа орталығы. 2002. 14-17 бб.
76 Баймұратқызы Б. және т.б. Отбасында баланы мектепке дайындау. – Алматы: Шартарап, 2000, - 192 б. (Қосымша – А).
77 Омарбекова А.И. Тәрбие – тал бесіктен басталады. әдістемелік құрал. – Астана, 2010. -117 б. (Қосымша - Ә),
МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАНЫ ОТБАСЫНДА ЭТНОМӘДЕНИ ҚҰНДЫЛЫҚТАР НЕГІЗІНДЕ
МЕКТЕПКЕ ДАЯРЛАУ
ТҮРКІСТАН – 2012
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... 4
1 ЭТНОМӘДЕНИ ҚҰНДЫЛЫҚТАР МЕН МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАНЫҢ ТАНЫМДЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Отбасындағы этномәдени құндылықтардың педагогикалық
алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 11
1.2 Мектеп жасына дейінгі баланың танымдық ерекшеліктерін теориялық
талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 18
2 ОТБАСЫНДА БАЛАНЫ МЕКТЕПКЕ ДАЙЫНДАУДЫ ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ
2.1 Отбасында мектеп жасына дейінгі балалардың дүние танымын этномәдени
құндылықтар негізінде жетілдіру жолдары ... . 42
2.2 Отбасында баланы мектепке дайындаудағы эксперименттік жұмыстың
нәтижелері ... 60
ҚОРЫТЫНДЫ ... .. 75
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . ... ... ... 77
ҚОСЫМШАЛАР ... ... 81
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі: Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев ұсынған Қазақстан-2030
стратегиясында негізгі бағыттардың бірі ретінде халықтың ұлттық моделі мен
салт-дәстүрлерін есепке ала отырып, білімі мен білігі жағынан өркениетті
елдердегі замандастарымен қатар тұра алатын, бойында ұлттық, отаншылдық
рухы мықты қазақстандықтардың жаңа ұрпағын тәрбиелеу қажеттігі баса
айтылған [1].
Тәуелсіздік алған еліміздің келешек ұрпақты ұлттық, халықтық және
этномәдени тұрғыда тәрбиелеуі бүгінгі күннің өзекті мәселесі. Бұл мәселенің
шешімін табу үшін үздіксіз білім беру жүйесі айтарлықтай дәрежеде қайта
қаралып, оны жетілдіру жолдары іздестірілуде. Мұндағы алға қойылып отырған
негізгі талаптар – Қазақстан білім беру жүйесінің бүкіләлемдік білім беру
кеңістігіне толық енуінің алғашқы ұлттық даму стратегиясын жасап, моделін
құру.
Қазақстан Республикасындағы этномәдени білім беру тұжырымдамасында
(1996) атап көрсетілгендей, халықтың этномәдени құндылықтары өз тарихында,
мәдениетінде болған оқиғаларды білу, қалыптасқан рухани құндылықтарға
адалдық, ұлт қаһармандарын қастерлеу нәтижесінде құралады. Ол ұлттық азат
және ерікті жасампаздық шығармашылығы процесінде қалыптасады. Этномәдени
құндылықтар халықтың өзі тудырған әлеуметтік-мәдени жүйе арқылы қол жетеді.
Бұл жүйеге отбасы, мектепке дейінгі балалар мекемелері, оқу орындары,
ұлттық, мәдени орталықтар, бұқаралық ақпарат құралдары, көркем және ғылыми
әдебиет, ғылыми-зерттеу және әкімшілік мекемелері, тағы басқалары жатады.
Балаларды мектепке дейінгі тәрбиемен және оқытумен қамтамасыз ету
жөніндегі 2010–2014 жылдарға арналған Балапан бағдарламасындағы
көрсетілген міндеттің бірі: ... 2015 жылға дейін 5-6 жастағы балаларды білім
беру ұйымдарында мектепалды даярлықпен толық қамтуды қамтамасыз ету деп
көрсеткен болса, бағдарламаның негізгі мазмұнында: Балабақшаға бармайтын
балалар үшін үй жағдайларында мектеп жасына дейінгі балалардың дамуын
қамтамасыз етуге бағытталған Язык детской игры атты білім беру курсы
әзірленді. Мектепке дейінгі ұйымдар қызметінің үлгі ережесі, үй тәрбиесіне
қолдау көрсету мақсатында Ата-аналарға арналған консультациялық пункттерді
ұйымдастырудың үлгі ережесі, Отбасылық бала-бақшаның... ұйымдастырудың үлгі
ережелері жасалуы қажет делінген [2] .
Бұл жағдайларда этномәдени құндылықтарды қалыптастыру мәселесін
педагогикалық тұрғыда зерттеу маңыздылығы артады. Қоғамның қазіргі даму
кезеңінде мектепке дейінгі ұйымдардың, отбасының оқу-тәрбие үдерісінде
балаларды жан-жақты дамыған жеке тұлға ретінде тәрбиелеуді жүзеге асырып,
этномәдени құндылықтарды қалыптастыруға мүмкіндік беріп, халықтың рухани
мәдениетін зерде мен ой елегінен өткізіп, оны қазіргі заман құндылықтарымен
байланыстыра білуге машықтандырады.
Ұлттық дәстүр негізінде тәрбиелеу жөнінде М.Жұмабаев өзінің
Педагогика атты еңбегінде бала тәрбиесімен шұғылданушы адамдарға:
Тәрбиеден мақсұт - баланы тәрбиешінің дәл өзіндей қылып шығару емес,
келешек өз заманына лайық қылып шығару... Бұл - бір. Екінші, әр тәрбиешінің
қолданатын жолы - ұлт тәрбиесі. Әрбір ұлттың бала тәрбиелеу туралы ескіден
келе жатқан жеке жолы бар [3]. Дегенмен, дәстүрдің озығы бар, тозығы бар
демекші, ұлт тәрбиесін тұтасымен дұрыс деп алға ұстамай, оның ұнамсыз,
зиянды жақтарына сын көзбен қарап, жақсысын қолдана білу қажет екенін
ескерте келіп, тәрбие майданында шынығып, ысылған тарландардың
тәжірибелерімен, түрлі ұлттан түрлі заманда шыққан тәрбие ғалымдарының
ойларымен, қысқасы тәрбие туралы дұрыс жолға түсу үшін тәрбие пәнімен, яғни
педагогикамен жақсы таныс болу керек, - деп ескертеді. Ал, А.Байтұрсынов
тәрбиешіге: Бала оқытуын жақсы білейін деген адам әуелі балаларға
үйрететін нәрселерін өзі жақсы білуі керек, екінші баланың табиғатын біліп,
көңіл сарайын танитын адам болуы керек. Оны білуге баланың туғаннан бастап
өсіп, жеткенше тәнімен қатар ақылы қалай кіретін жолын білерге керек.
Баланың ісіне түсіне қарап, ішкі халінен хабар аларлық болуы керек - деп
түйіндейді [4].
Ғылыми әдебиеттерді талдау барысында этностық, этномәдени құндылықтар
мәселесі философия, саясаттану, тарих және этнографиялық салада
(Ж.М.Әбілдин, Қ.Е.Көшербаев, Ә.Н.Нысанбаев, Ғ.Т.Телебаев және т.б.);
әлеуметтану мен мәдениеттануда (С.М.Арутюнян, М.Х.Балтабаев, Л.М. Дробижева
және т.б.); этнопсихологияда (В.А.Вяткин, Қ.Б.Жарықбаев, Н.Е.Елікбаев,
Б.А.Әмірова, О.Х.Аймаганбетова, А.П.Оконешникова, У.Г.Солдатова,
Г.М.Старовойтова, Ю.В.Хотинец, Е.И.Шлягина және т.б.) көрінетіні айқындалды
[5-21].
Қарастырылып отырған мәселенің педагогикалық аспектісін талдауға
бірқатар этнопедагогикалық зерттеулер арналған (К.Б.Жарықбаев, С.К.Қалиев,
С.А.Ұзақбаева, Ж.Ж.Наурызбай, М.Х.Балтабаев, К.Ж.Қожахметова,
Р.Қ.Дүйсембінова, Р.К. Төлеубекова, К.А.Оразбекова, Ә.Табылдиев, т.б.).
Қазақстандық педагогика ғылымында этностық мәдениет бойынша
этнопедагогикалық зерттеулер баршылық (И.Өршібеков, А.Х.Мұхамбаева,
Б.Е.Қаирова, Г.Р.Бахтиярова, Е.Ш.Қозыбаев, С.К.Әбильдина, К.Е.Ибраева,
Т.М.Шакирова, Г.К.Тлеужанова, Р.М.Айтжанова және т.б.). Соңғы уақытта қазақ
этнопедагогикасының мәселесі бойынша ғылыми жұмыстар саны жас педагогтардың
зерттеулерімен көбеюде [22-41].
Мектепке дейінгі ұйымдардағы балаларға ұлттық, этномәдени тәрбие беруге
байланысты бірнеше шетел және отандық ғылыми зерттеушілерді атап өтуге
болады: Т.Иманбеков, К.Сейсембаев, Ә.С.Әмірова, О.И.Давыдова,
Х.Т.Шерьязданова, Л.С.Берсенева, М.Б.Кожанова, Ж.С. Хасанова, Ж.М.Акпарова,
К.Т.Жанабаев, А.Ә.Капенова, Ұ.Т.Төленова [42-53].
Этномәдени құндылықтарды қалыптастыру бойынша зерттеулер негізінен
мектеп оқушыларына және студенттерге арналған, ал мектепке дейінгілердің
этномәдени құндылықтарын қалыптастыру мәселесі бойынша педагогикалық
зерттеулер дамып келеді.
Көптеген зерттеулердің әдіснамалық бағдарына Ж.Ж.Наурызбайдың Қазақстан
Республикасында этномәдени білім беру тұжырымдамасы алынды[25].
Қазақстан Республикасының Білім беру туралы Заңында Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 1999 жылғы 22 қарашадағы №1762 Балаларды міндетті
мектепалды даярлау мәселелері туралы қаулысына сәйкес тәуелсіз қоғам
азаматын тәрбиелеп өсіру міндеттері, білім беру саласындағы мемлекеттік
саясат принциптері, білім беру жүйелерінің құрылымы нақты айқындалып,
көрсетілген. Осы заңды жүзеге асыру туралы министрліктің Мектепке дейінгі
мекемелердегі балаларды тәрбиелеу мен оқытудың жұмыс сапасын арттыру
туралы бұйырықтары, балабақша мен ата-аналардың міндеттері жөніндегі
ережелері басшылыққа алынды.
Аталған құжаттарды жүзеге асыру мақсатында ғалымдар Қазақ
балабақшаларында тәрбиелеу, оқыту мамзұнын жаңарту тұжырымдамасын (1991)
және Қазақ балабақшаларындағы үзіліссіз тәрбие тұжырымдамасын (1993)
дайындаған болатын. Осы құжаттарға сәйкес халықтық педагогика негізінде
Балбөбек атты жаңа бағдарлама жасалды. Мұнда көзделген басты мөселелердің
бірі - баланың жас, даму ерекшеліктерін, айрықша қабілетін ескере отырып;
барлық тәрбие жұмысын белгілі жүйеде біртұтас (біріктіре) ұйымдастырып,
үзіліссіз тәрбиелеу міндетін жүзеге асыру [2, 4 б].
Балбөбек бағдарламасындағы басты жаңалықтар: балабақшада өтілетін
тәлім-тәрбие мазмұнын түбегейлі жаңарту, халықтық педагогика мұраларыньщ
кеңінен қамтылуы, балалардың жас шамасына қарай даму ерекшелігі деп
аталатын бөлімінің М.Жұмабаевтың Педагогика атты еңбегі негізінде
толықтырылуы; баланың мінез-құлқын қазақтың әдет-ғұрып, салт-дәстүрлеріне
үйлесімді қалыптастыру көзделіп, бағдарламаға Имандылық тәрбиесі деген
бөлімнің жасалуы; бұл бөлімге халықтық педагогиканың бала жасына,
психологиялық даму деңгейіне лайықты, оның түсінігіне қонымды материалдар
таңдалып, Имандылық тәрбиесі, Жер байлығы - ел байлығы, Ақ дастарқан,
Ақ боз үй, Бабалар өмірі - ұрпақтарға үлгі тәріздес мақал-мәтелдер
аттарымен аталуы; баланың жас шамасына қарай әрбір топтардағы күн тәртібіне
қойылатын талаптардың нақтылйнуы, бүкіл тәлім-тәрбие жұмысын кешенді
ұйымдастыру тәсілі мектепке дейінгі тәрбиеде бірінші рет ұсынылды. Бұл
жөнінде оқыту, тәрбиелеу мәселесін кешенді жоспарлау туралы қазақ зиялылары
А.Байтұрсыновтың, М.Жұмабаевтың, және т.б. болашақ ұрпақты тәрбиелеу, оқыту
жұмыстарын бір-бірімен сабақтас, кешенді түрде жүргізуді қуаттайтын
идеялары алынды. Ұлы педагог-жазушылар кешенді сөзін қолданбағанымен
бүкіл ой-пікір, идеяларын оқулық мазмұндарынан аңғаруға болады. Тәлім-
тәрбиенің сабақтастығы туралы М.Жұмабаев өзінің Педагогика атты
еңбегінде: Бала бар нәрсеге ұмтылса, сол нәрсеге баланың денесі, жаны,
ақылы, сезімі, қайраты - бәрі бірге жұмсалады - дей отырып, ... адамның
әрбір ісіне жан көріністерінің үшеуі де ... ақыл, ішкі сезім, қайрат
қатынасатын болғандықтан .. үшеуін бірдей тең тәрбие қылу тәрбиешінің
міндеті - деген ой-пікірлері басшылыққа алынды [2, 5 б].
Сонымен қатар, қазіргі кезеңде мектепке дейінгі тәрбие мен білім беру
жүйесінің жаңаруына орай, жаңа үлгідегі Мектеп және балабақша кешені,
гимназиялық, лицейлік, отбасылық, коммерциялық т.б. балабақшалар да іске
косыла бастады. Алайда, отбасында баланы тәрбиелеу мәселесінің арнайы
зерттелмеуі, ата-аналар басшылыққа ала қоятындай ғылыми-әдістемелік және
көмекші құралдардың жасалмауы, отбасы тәрбиесін осы заманғы талап
деңгейінде жүзеге асыруда қиындықтар келтіретіндігін жасыруға болмайды.
Уақыт талабынан туындап, білім беру жүйесінде болып жатқан осындай
өзгерістер үзіліссіз тәрбие негізі саналатын мектепке дейінгі мекемелерге,
отбасы тәрбиесіне де қозғау салып, баланы тәрбиелеу, қарапайым білім
негіздерін меңгерудің мазмұнын жаңартуды, осы заман талабына сай үйлесімді
деңгейде қайта құруды міндеттейді. Өйткені, болашақ қоғам қажетін өтерлік,
ел иелігіне берік, іс тетігін шеше білетін, бойында Ұлттық сана-сезім,
Ұлттық психология нышандары орныққан, ғылым мен техника жетістіктерінен
хабардар білікті, парасатты жастарды қалыптастырып өсіру - отбасы,
балабақшадан басталатын үзіліссіз тәрбиелеумен, оқытумен жүзеге асырылатын
ұзақ үдеріс.
Республика көлемінде жүргізілген бақылау, зерттеу жұмыстарының
қорытындысы балабақшада тәрбиеленушілердің білім дәрежесі бағдарлама
көлеміне сай, мектепке белгілі даярлықпен келіп, толық үлгерім беріп
отырғанын көрсетті. Балабақшадан мектепке келгендердің лексикасы жетілген,
көрген-білгенін, оңылған шығарманы білуге жаттыққан. Сауат ашу жөнінде де
біраз жетістіктер байқалады.
Өйткені, қазіргі кезде көптеген мектептер жанынан баланы мектепке
даярлайтын топтар ашылып, онда арнайы білімі бар мұғалімдер жұмыс істейді.
Осы топтарда және балабақшасында тәрбиеленген балалар мектепке белгілі
дәрежеде дайындықпен келеді. Ал отбасынан бірден мектепке келген балалардың
білім дәрежесін басқалармен салыстырғанда әр түрлі айырмашыльщтар болып
жүр. Біреулер баласын: Менің балам оқи, жаза, тіпті жүзге дейін санай
біледі деп әкелсе, екінші біреулер Үйімде адам жоқ, балабақшада да
болмады, сондықтан көңіл бөлсеңіздер екен деп әкеледі, келесі бір топ
бақшадан мектепке келеді. Оқу басталады. Мұғалім жоғарыда аталған білім,
қабілеттері әр түрлі деңгейдегі балалармен жұмыс істей бастайды. Белгілі
қиыншылықтарға кездеседі. Оқи, жаза білуді бұрын үйренген баланың сабаққа
қызығушылығы бәсеңдейді. Ал, оқи, жаза білмейтіндер бұл дағдыларға көп
еңбектенуі керек. Міне, осының салдарынан кейбір мұғалімдер ата-аналарға:
Балаларыңды мектепке дайындап әкеліңдер деген талаптар да қоя бастайтыны
байқалуда. Кейде мектепке дайындау топтарының бағдарламасында көрсетілген
міндеттерді ата-аналардың орындауы қажет болып жүр. Сондықтан көптеген ата-
аналар балаға Әліппе бойынша әріп танытып, өздігінше оқи, жаза білуге
үйрете бастаған. Тіпті, баласы бақшада жүрген отбасылар тамыз айында
балаларын мектептегі даярлау тобына беретіндігі байқалды. Осындай себептер
ата-аналардың бала тәрбиелеудегі күнделікті жұмысына көмек берерлік ғылыми-
зерттеу жұмыстарын жүргізуге мүмкіндік туғызды.
Мектептегі оқу ісінің сәтті болуы сәбидің балабақшада, отбасында алған
білімі мен тәлім-тәрбиесіне тікелей байланысты. Олай болса, балғын
бөбектерді әдептілікке, ыждаһаттыққа, достық пен бауырластыққа, туған
елкесі мен Отанына сүйіспеншілікке, азаматтық асыл мұраттарға баулып, оның
ой-өрісін, сана-сезімін өмірге қажетті білім-дағдылармен кеңейтіп, дамыту -
тәрбиеші педагогтар мен ата-аналардың төл ісі. Ол үшін педагогтық
шеберлікті арттыра отырып, білімді тәжірибемен ұштастыра білуі шарт. Сонда
ғана еңбек өнімді болмақ. Кейбір себептермен көптеген балалар мектепке
барғанша балабақшаға берілмей, отбасында тәрбиеленуде. Мұндай жағдайда
баланың мектепке дайындығы туралы отбасы жауапты. Баланы мектепке қандай
отбасы болса да дайындай алады, себебі, мұнда шешуші рөл атқаратын ата-
аналардың білім дәрежесі емес, сол отбасының, ең алдымен ата-ананың алдында
тұрған тәрбиелік міндеттерді жете түсіне біліп, оны іс жүзіне асыруға
ұмтылыс жасауына байланысты. Бүгінде баланы мектепке дейін оқыту жұмысын
ұйымдастыру мәселесі жөнінде ата-аналар баланың болашақ мұғалімінен кеңес
алып, ақылдасып, педагогикалық еңбектерді оқып ондағы ғылыми әдіс-
тәсілдерге назар аударып, бала тәрбиелеуде оны үнемі басшылыққа алып
отырулары керек.
Мектепке дейінгі ұйымдардың және отбасының оқу-тәрбие процесін талдау
балалардың этномәдени құндылықтарды қалыптастыру мақсатында мектепке
дейінгі жастағы баланың отбасындағы жұмысының мазмұнында ұлттық-мәдени
элементтердің өз мүмкіндігіне сай қолданылмайтынын көрсетті.
Осыған сәйкес дәстүрлі құндылықтар негізінде жан-жақты дамыған жеке
тұлғаны тәрбиелеудегі қазақстандық қоғамның қажеттіліктері мен мектепке
дейінгі жастағы балалардың этномәдени құндылықтарын қалыптастыру жүйесінің
жеткіліксіздігі; отбасында балалардың этномәдени құндылықтарын
қалыптастыру мүмкіндігі мен бұл мәселенің педагогикалық теория мен
практикада аз зерттелгендігі арасында бірнеше қайшылықтар туындайды. Бұл
қайшылықтардың шешімін табу мақсатында этномәдени құндылықтарды мектепке
дейінгі кезеңнен бастап қалыптастыру жолдарын анықтау біздің зерттеу
проблемамызды айқындауға және тақырыпты Мектеп жасына дейінгі баланы
отбасында этномәдени құндылықтар негізінде мектепке даярлау деп таңдап
алуымызға негіз болды.
Зерттеу нысаны: отбасындағы мектеп жасына дейінгі балалар.
Зерттеу пәні: отбасында баланы мектепке дайындау.
Зерттеудің мақсаты: Отбасында баланы мектепке дайындау мүмкіндігін
жүзеге асыру.
Зерттеудің міндеттері:
- бала тәрбиесінің педагогикалық-психологиялық мәселелеріне теориялық
талдау жасау;
- мектеп жасына дейінгі баланың таным процестерін дамытудың теориялық
негіздерін қарастыру;
- Мектеп жасына дейінгі сәбилердің дүние танымын кеңейтіп, ойын
өрістетіп, тіл байлығын жетілдіру;
- Мектепке дейінгі жастағы балалардың айналамен таныстыру және
экологиялық тәрбие жұмыстарын отбасында жүргізу.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер отбасында мектепке дейінгі жастағы
балаларды этномәдени құндылықтар негізінде мектепке даярлауды теориялық
тұрғыда негізделіп, ол іс жүзінде тәжірибеге енсе, онда мектепке дейінгі
жастағы балалардың этномәдени құндылықтар негізінде мектепке даярлаудың
тиімділігі артады, өйткені мұндай жағдайда қарастырылып отырған үдерістің
тұтастығы баланы мектепке даярлаудың мүмкіндіктерін көрсетеді.
Зерттеу жұмысының дерек көздері: философтар, психологгар,
педагогтар, әдіскерлердің мектепке дейінгі балалар мәселелері бойынша
жарық көрген еңбектер, Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы , ҚР
Білім және ғылым министрлігінің нормативтік құжаттар, тәрбиешілердің озық
тәжірибелері.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері:
- мәдениет жеке тұлға факторы ретінде, сананың мәдени-тарихи даму
теориясы;
- этнос теориясы;
- жеке тұлғаның әлеуметтік, этностық сәйкестілік үлгілері;
- мектеп жасына дейінгі балалардың даму заңдылықтары мен принциптері;
- тәрбиенің этнопедагогикалық аспектілері;
Зерттеудің әдістері:
- аналитикалық (ғылыми, әдістемелік әдебиеттерді талдау, модельдеу, жіктеу,
жүйелеу, жалпылау, т.б.);
- диагностикалық (сауалнама, жеке және топтық әңгіме, сұхбат, бақылау,
тестілеу, т.б.);
- статистикалық (зерттеу нәтижелерін математикалық өңдеу).
Зерттеудің ғылыми жаңалығы және теориялық мәнділігі:
- теориялық-әдіснамалық әдебиеттерді талдау негізінде мектепке дейінгі
жастағы балалардың этномәдени құндылықтар негізінде мектепке даярлаудың
ерекшеліктері ашылады;
- мектепке дейінгі жастағы балалардың этномәдени құндылықтар негізінде
мектепке даярлаудың үлгісі әзірленді;
- мектепке дейінгі жастағы балалардың этномәдени құндылықтар негізінде
мектепке даярлаудың деңгейлерінің өлшемдері мен көрсеткіштері айқындалды;
Зерттеудің практикалық мәнділігі:
- мектепке дейінгі жастағы балаларды этномәдени құндылықтар негізінде
мектепке даярлау бойынша ата-аналарға арналған әдістемелік жолдары
ұсынылды;
Алынған нәтижелерді ата-аналарға, педагог-тәрбиешілерге, мектепке
дейінгі білім беру жүйесінде, осы сала мамандарын даярлау мен қайта даярлау
мекемелерінде қолдануға болады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар:
1. Мектепке дейінгі жастағы балаларды этномәдени құндылықтар негізінде
мектепке даярлаудың ерекшеліктерін ашу негізінде этномәдени құндылық
түсінігін нақтылау.
2. Мектепке дейінгі жастағы балаларды этномәдени құндылықтар негізінде
мектепке даярлаудың үлгісі педагогикалық жүйеде оң әсерін тигізеді.
3. Мектепке дейінгі жастағы балаларды этномәдени құндылықтар негізінде
мектепке даярлау нақты педагогикалық үдеріс арқылы жүзеге асырылады:
тілдік ортаның белсенділігі, бес-алты жастағы балалардың этномәдени
құндылықтарын дамытуға арналған мектепке дейінгі ұйымдардың оқу-
тәрбие үдерісінің мазмұнына этномәдени материалды ендіру, бес-алты
жастағы балалардың этномәдени құндылығын дамытуда отбасының көмегі,
отбасының этномәдени құндылығын дамытуға бағдарлануы.
4. Мектепке дейінгі жастағы балаларды этномәдени құндылықтар негізінде
мектепке дайындаудың нәтижелері.
Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Баланы отбасында мектепке дайындаудың мүмкіндіктері атты диплом
жұмысының кіріспесінде зерттеудің көкейтестілігі, ғылыми аппаратты,
мақсаты, нысаны, пәні, міндеттері, ғылыми болжамы, әдіснамалық және
теориялық негіздері, әдістері мен негіздері беріліп, ғылыми жаңалығы және
практикалық мәнділігі сондай-ақ, қорғауға ұхынылатын қағидалар баяндалады.
Диплом жұмысының Мектеп жасына дейінгі баланың таным процесін
дамытудың педагогикалық-психологиялық мәселелері атты бірінші бөлімінде
Мектеп жасына дейінгі баланың психологиялық даму ерекшеліктеріне терең
талдау жасалған. Мектеп жасына дейінгі баланың таным процестерін дамытудың
теориялық негіздері мен даму сатылары қарастырылған және бала тәрбиесінің
педагогикалық-психологиялық мәселелеріне теориялық талдау жасалған.
Диплом жұмысының Отбасында баланы мектепке дайындаудың әдістемелік
жолдары атты екінші бөлімінде отбасында мектеп жасына дейінгі балалардың
дүние танымын кеңейтіп, тіл байлығын жетілдіру жолдары және мектепке
дейінгі жастағы балаларды айналамен таныстыру мен экологиялық тәрбие
жұмыстарын отбасында жүргізу мүмкіндіктері қарастырылған.
Диплом жұмысының қорытындысында балалардың таным процестерін бағалау
және дамыту тестерін жинақтап, оларды пайдалану жолдары анықталды. Мектеп
жасына дейінгі балалардың ақыл-ойын дамыту барысында көптеген ойын
тренингтерін пайдалануға болатындығы сөз етіледі.
1 ЭТНОМӘДЕНИ ҚҰНДЫЛЫҚТАР МЕН МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАНЫҢ ТАНЫМДЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Отбасындағы этномәдени құндылықтардың педагогикалық алғышарттары
Тарихқа шолу жасамай тұрып, бүгініңді зерделеу мүмкін болмас. Тарихтағы
адамзаттық отбасы тарихының теориясы қазақ отбасының тарихына да ортақ
болмақ. Тарихи мұраларға жүгіне отырып, қазақ отбасы, қазақтардың
отбасылық тәрбиесі және отбасындағы бала тәрбиесі
мәселелерін тарихи-педагогикалық тұрғыда жүйелеуге тырыстық.
Қазақ отбасы және отбасы тәрбиесі деген ұғымға ғылыми тұрғыда
бойлау үшін тек қана педагогика саласында анықтама беру жеткіліксіз. Басқа
да ғылым салалары арқылы мәні мен мазмұнын, құрылымы мен қызметтік
сипаттарына байыпты болжам жасауды міндет тұттық.
Отбасы - әлеуметтік қауымдастықтың түрі, ерлі-зайыпты одаққа және
туыстық байланыстарға яғни ері мен әйелінің, ата-аналар мен балалардың, аға-
інілер мен апа-қарындастардың және бірге тұрып ортақ шаруашылық жүргізетін
туыстардың арасындағы сан-алуан қатынастарға негізделген жеке тұрмысты
ұйымдастырудың маңызды формасы. Отбасы өмірі әртүрлі материалдық
(биологиялық, шаруашылық) және рухани (адамгершілік, құқықтық,
психологиялық, эстетикалық) процестермен сипатталады. Отбасының әлеуметтік
рөлі адамның өзін өсіруге, адам тегін ұзартуға тікелей қатысымен
анықталады. Отбасы - тарихи категория деп философиялық тұрғыда анықтама
берілген. Және де отбасының типтері мен формалары, функцияларына, қоғамдық
қатынастардың сипатына, қоғамның мәдени дамуының отбасына ықпалына, отбасы
тарихына қысқаша шолу жасай отырып, зерттеушілердің көзқарастық ойларына
тоқталады да ...адамгершілік, эстетикалық және психологиялық қатынастар
алдыңғы қатарға шығып, олар жеке адамның жарасымды дамуына сәйкес
жетілдіріледі [54] деген оймен қорытындылайды.
Соңғы педагогикалық зерттеудің жетілген тұсында жарық көрген
педагогикалық және психологиялық сөздікте Отбасы - үйелмендердің жанұялық
бірлігі. Отбасы тәрбиесі — ұлттық тәрбиенің негізі болып табылады деген
қысқаша анықтама бар [55].
Отбасына нақты анықтама беріп және оның негізгі қызметі жайында
Қазақстан Республикасы. Неке және отбасы туралы заңында Отбасы -некеден,
туыстықтан, бала асырап алудан немесе балаларды тәрбиеге алудың өзге де
нысандарынан туындайтын мүліктік және мүліктік емес, жеке құқықтар мен
міндеттерге байланысты және отбасы қатынастарын нығайту мен дамытуға
жәрдемдесуге тиісті адамдар тобы - деп қарастырады.
Жалпы, отбасы сөзі кеңестік кезеңде семья деген атаумен
ауыстырылса, тәуелсіздікпен қатар тіл тазалығына мойын бұра бастаған тұста
қайтадан қазақша атау — неологизмдер орысша атауларды ығыстыра бастады. Осы
орайда жаңа сөздер өмірге келе бастады. Жанұя сөзі орыстың семья сөзіне
баламалы түрде қолданыла бастады. Жан — орыстың душа сөзінің ұғымына сай
келеді де философиялық терминдік дәл баламасы бола алады. Бір қарағанда,
мағыналас болып көрінгенімен лексикалы түрде зерделесек, жанның ұясы -
адамның тәніне көбірек келеді. Тіркесті түрінде сөздікте де қарастырылған.
Жан ұяда болса фразеологизмінің мағынасы Тірі болса, тірі түрса деп
түсіндіріледі [56]. Демек, жанұя сөзі сөйлем ішінде, контексте семья
сөзінің стильдік қызметін атқарғанымен, дәлме-дәл адекватты мағынасын бере
алмайды [57] - дейді.
Профессор С.Қалиев Отбасы — бір үйде тұратын адамдар жиынтығы. Жүйенің
элементіне отбасы мүшелерінің күнделікті тұрмысында қолданатын заттары
енеді. Яғни олардың үй-мүлкі, баспанасы, ыдыс-аяғы, киім-кешегі, көрпе-
жастығы, құрал-сайманы т.б. тұрмыстық тұтыну заттары түгел кіреді. Отбасы
мүшелерінің қарым-қатынасы, бір-біріне көзқарасы, жүріс-тұрысы, мінез-құлқы
да жүйенің элементі болып есептеледі. Ал отбасылық жүйе этностық жүйенің
қайталанатын атрибуты болып саналады [23] - деп, этностың пайда болуы
тұрғысынан қарастырады.
М.Арын отбасына "ұлт рухының айнасы" деп айдар бере келіп: "Отбасы -
жұртты жақындастырушы, жыныс пен жынысты жұптастырушы, ұрпақ пен ұрпақты
табыстырушы, адамаралық туысқандық ұғымдар тудырушы, олардың бір-біріне
деген махаббат, сүйіспеншілігін тұтатушы, ғаламат күшті жері -ұрпақ
өрбітуші, рухани бірліктің ұрпақаралық тұтастықтың отын жағушы ерекше ұя.
Сондықтан да отбасы барша адамзатқа ең жақын, ең қасиетті ұғым" [58], - деп
отбасының қызметін аша, анықтама береді.
Отбасы атауын жанұя ұғымымен алмастыра жиі қолданады. Тәуелсіздікке
қол жеткізгелі кеңестік империя сыналап кіргізген көптеген сөздер жаңаша
сөздермен ауыстырылуда. Мысалы, әнұран, елтаңба, төңкеріс сияқты т.б.
сөздер қандай дәл атаулар. Ал, жанұя жоғарыдағы ғалым айтқандай тек
душаның тұрақтайтын жерін меңзеп тұр деп бір жақты қарауға болмайды.
Қазақ мал-жаның аман ба? - дейді, бұл жан - жан иесі адамды айтып
тұрған жоқ па? Бір-біріне жақын жандар отандасқан ортаны неге жанұя деп
атамасқа? Оның үстіне жанұя сөзі құлаққа да жағымды естіледі. Өткеніміз
деп орынсыз жабыса бермей, отаршылдықтың санадағы таңбасынан серпіліс керек
те шығар.
Сол сияқты "үйелмен" сөзі отбасы мен жанұяның синонимдік қатарын
байытуда. "Үй-ел-мен" — тіркескен түбірлер арқылы берілген мағыналы атау.
Бүгінгі білгеніңді зерделеу тарихтағы тамырын қазғанда ғана жүйелі болмақ.
Біздің мақсатымыз да осы. Сондықтан, тарихи тамыры терең отбасы ұғымының
ғылыми пікірлермен нақтыланып, заңды атауға айналуы да көңілімізге қонады.
Қазақ тіліндегі мәдениет сөзінің этимологиясы ортағасырлық ислам
мәдениетінің өркендеуімен тікелей байланысты болса керек. Арабтың медине
қала, маданият қалалық сөзінен енген.
Уақыт өткен сайын еуропалық елдерде мәдениет сөзі білім беру, даму,
қабілеттілік, құрметтеу деген мағыналарға ие бола бастады. Оның нақты
мысалдары да көрініс табуда. Мәдениеттану ғылымындағы кең мағынада ашылған
анықтамамен қорытындылар болсақ, "Мәдениет" термині "ұрпақтан ұрпаққа
беріліп отыратын белгілі бір затқа, материалдық құралдарға (еңбек
құралдары, белгілер), ал нақтырақ алғанда "ағартушылық", "білімділік",
"қалыптасушылық", "гуманизм" сияқты адам әрекетіндегі әдіс-тәсілдердің
(материалдық сияқты, руханилықта да сондай) жиынтығы" деп берілген [59].
Ұлттар мен ұлыстардың өздеріне тән ұлттың мәдениеті ұлттың сезімімен,
мінезімен, психологиясымен біте қайнасып кетеді. Қазақ халқының
этномәдениеті халықтың сезімі, мінезі, рухы, психологиясы сияқты әр қырынан
көрініс береді. Бұған М.Арынның "Бес анық" атты кітабынан жауап табуға
болады. "...Ұлттық сезімді білдіретін бес шарт немесе бес анық бір ғана
ұлтқа қатысты емес, кез келген ұлтқа байланысты айтылар әңгіме. Жеке-жеке
алған кезде бұлардың қай қайсысы да тұтастықты білдіре алмайтын сияқты. Бес
шарттың бірімен бірінің диалектикалық байланысы бар. Бірінен бірі туындап
жатқан тәрізді және бірін-бірі қажет қып тұрғандай", - дейді де: 1) тіл, 2)
дін, 3) дәстүр - әдет-ғұрып, мораль, 4) тарих, 5) атамекен, жер-су
мәселесін атайды [60]. Бұл "бес анық" – этномәдениеттің тірегі.
Мәдениеттің белгілі бір ұлтқа қатыстылығы жөнінде А. Сейдімбек "Ұлт
және мәдениет" атты мақаласында "...мәдениет дегеніміз - экологиялық
жүйемен, өмір салтпен етене өмір сүру тәсілі. Мәдениеті жоқ ұлт болмайды.
Мәдениеті жоқ ұлт не өледі, не басқа ұлтқа жұтылады", - деген пікір айтады.
[61]. А.Э. Измайлов: "Халық педагогикасы ұрпақтан-ұрпаққа көбінесе ауызша
түрде келе жатқан, халықтың тарихи және әлеуметтік тәжірибесінің жемісі,
оның іс жүзінде тексерілген білімінің, мағлұматтарының, дағдыларының
жиынтығы. Халық педагогикасының ескерткіштері халық ертегілерінде,
аңыздарында, жырларында, мақал-мәтелдерінде сақталып, ұлттық салттары,
дәстүрлері арқылы өзінің көріністерін беріп отырады" [62.] деп, этномәдени
құндылықтарды халық педагогикасы арқылы көрсетсе, С. Қасқабасов: "Ертегі
мен эпос, аңыз бен әпсана, миф пен хикая, өлең мен мақал-мәтел, ән мен күй
- халқымыздың танымы мен ой-қабілетін, қиялының ұшқырлығы мен талантын
танытатын зор рухани мұра ғана емес, олар сонымен қатар, XX ғасырда өсіп-
өркендеп, кең қанат жайған әдебиетіміз бен өнеріміздің тұп қазығы, қазіргі
көркем мәдениетіміздің қайнар көзі әрі ажырамас бөлігі" [63] - деп, әдебиет
пен өнер тұрғысынан толықтыра түседі.
Ұлттық мәдениетті қазақ мектептерін дамытудың басты құралы ету жөнінде
ғалым А. Құсайынов: "біріншіден, мәдениетті құрушы (қазақ халқын төл этнос
ретінде сақтау); екіншіден, адамды қалыптастырушы (ұлттық мәдениетті,
адамның адамтершілік қасиеттерінің қалыптасуы мен оның тұлға ретінде дамуы,
өзін-өзі шығармашылықпен танытуы, өмірдегі өз орындарын анықтауы адамдардың
барлығына және әрқайсысына білім беру үшін жағдай жасау); үшіншіден,
педагогикалық (оқушыларды ұлттық сана-сезімге тәрбиелеу, әлемдік деңгейге
бағдарланаған өркениетті жалпы орта білім беру);
Төртіншіден, әлеуметтік (ауыл халқы өмірінің адамгершілік және
тұрмыстық негізін қалыптастыру, мектепті және жоғары оқу орнын
бітірушілерді мәдениетті адам және жер иесі ретінде ауылға тарту)" сияқты
негізгі қызметтерді ескере отырып, жүзеге асыруды айтады. Сондай-ақ,
"ұлттық мектеп - адамзаттық мәдениет пен этномәдениеттің өзара кіріккен
бірлігінде дамитын мектеп" — дейді. [64].
Этномәдениет тақырыбына терең бойлаған ғалымдардың бірі профессор
Ж.Наурызбай: "Этнос мәдениеті - ассимиляциядан, араласып кетушіліктен
сақтайтын механизм, күштердің өрісі. Бұл сондай-ақ, оның коды,
айырмашылығын көрсететін белгісі. Бұл және басқа этностармен тіл табысатын,
қарым-қатынастар жасау құралы. Жалпы адамзаттық құндылықтар - барлық
уақытта этникалық мәдениеттің "киімінен-ақ" байқалып тұратын, оны әр этнос
өз мәдениетінен тауып және сол арқылы басқалармен хабарласып, алмаса білуі"
- [25] деп анықтама береді. Әрине, ғалымның бұл тақырыпта байыпты өз ойы
бар, ол туралы өз тұжырымдамасында жан-жақты мағлұматтар бар.
Белгілі дінтанушы, мәдениеттанушы Мұртаза Бұлұтай өз еңбегінде бірнеше
әлем ғұламаларының пікірлерін келтірген. Соның бірі Жоржи Зейданның
"Мәдениет дегеніміз бір қоғамды қоғам, жамиғатты жамиғат, ұлтты ұлт
жасайтын, оны өзге ұлттардан ажырататын өмірлік көріністердің топтамасы.
Осы өмірлік көріністер әр ұлттың өзіне тән болып келеді"- деген пікірін
келтіреді де "Мәдениет - әр ұлттың өзіне тән ойлау және өмір сүру салтының
жүйесі болып табылады", - деп өз тұжырымын ұсынады және мәдениеттің негізгі
қасиеттерін төмендегіше ашады:
1. Ұлттық сипатқа ие;
2. Табиғилық және тірілік;
3. Жалғастылық және тарихилық;
4. Ұлттың ортақ мұрасы болып табылады;
5. Өзегі өзгермейді;
6. Үйлесімді тұтастық болып табылады;
7. Ұрпақтан ұрпаққа жалғасады. [65].
Мәдениет - жұртшылықтың қалыптасқан өмір салтына байланысты, барлық
адамдарға тән, өмір туралы көрініс беретін құндылықтар жүйесі -деп
нақтырақ анықтама береді Н.Смелзер [66]. Демек, мәдениет пен құндылық бір-
бірінен алыс емес, керісінше бірін-бірі толықтыра түседі.
Қай заманда да адам баласы үшін құнды да бағалы, мәнді де маңызды
дүниелер болған. Оның заттың немес рухани бейнелі екендігі адамның ішкі
қажеттілігіне, түсінігіне қатысты болмақ. Құндылықтың адамзат үшін
маңыздылығы мен қажеттілігіне бойлау үшін жан-жақты мәнін ашқан жөн.
Педагогикадағы құндылық тақырыбына бойлаған ғалымдар Б. Құдышева [67],
Г.Нұрғалиева[68], М.Жадрина[69] т.б. өз ғылыми-зерттеу еңбектерінде
түұжырымдап зерделеді.
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде "құндылық — нарқы жоғарылық,
қымбаттылық, бағалылық. Құндылық арқылы сол заттың маңызын, мәнділігін,
пайдалылығын, қажеттілігін білуге болады" [70] делінген
Философиялық сөздіктен құндылық ұғымының ғылыми негізделген бірнеше
анықтамаларына талдау жасалды. Адам құндылығының өзегін құрайтын және оны
зерттейтін саланы аксиология деп атайды. Аксиология ("ахіа" — грек тілінде
"құндылық", логос — ілім, ғылым) ғылымының ең басты ерекшелігі, оның
философиялық сипаты басым келеді, өйткені философия ақиқат, шындықты
іздейді [71].
Философ-ғалым С.Нұрмұратовтың кітабында Э.Кассирердің "құндылық - бұл
адамның ішкі дүниесінен тыс, мәңгі идеалды әлем" - деп түсіндіруі берілген
[72]. Кезінде орыс ғалымы С.И. Гессен (1887-1950) мұғалім жұмысын өлшеп
бағалауда мәдениетті рухани және материалдық құндылықтың жиынтығы деп
қарады. Сонда мұғалімнің іс-әрекеті пәндік емес, тәрбиеленуші мен
тәрбиешінің рухани қарым-қатынастарына "заттануына" қатысты қатынас
құндылықтары мен өмір құндылықтарынан тұратын - құндылық.
Ресейлік педагог-ғалым Л.И. Гриценко "құндылық — адамның санасына
бағынбайтын іс-әрекетке қатысты реттегіш" - дейді. Субъектінің құндылық
туралы саналы көзқарасы бар, яғни, жеке адамның шынайы құндылықтары мен
жарияланған құндылық бағдарлары бар. Құндылықтың әлеуметтік, топтық, жекеше
деп бөлімдері кең таралған [73].
Гуманизмді зерттейтін психолог В.Франкл адам өмірінің мәні мен
мағынасының биіктігіне айналған құндылық мәселесі туралы: "біз өзімізді
ұмыта, біздің өмірімізге енген талап-міндеттер әлеміне өзімізді құрбан ете
отырып, ішкі талабымыздан да жоғары, бізден тыс әлемдік заттарға сай талап-
тілектерді орындап, өзімізді сол деңгейде көрсеткіміз, жүзеге асырғымыз
келеді" [74] , - дейді.
Осы ойларды қорыта келе, ғылымдағы құндылықтар теориясына тоқталар
болсақ: аксиология - құндылықтар табиғаты туралы, оның шынайы өмірдегі орны
және құндылықтар әлемінің құрылымы туралы, яғни, тұлға құрылымы мен
әлеуметтік және мәдени факторлармен түрлі құндылықтардың өзара байланысы
туралы философиялық ілім.
Аксиология философияның дербес саласы ретінде тұрмыс ұғымын ашатын екі
белті: шынайылық пен құндылық арқылы адамның түрлі талап-тілектері мен
талпыныстарының нысаны ретінде зерттеле бастайды. Аксиологияның басты
міндеті - жалпы қоғамдық құрылымдағы құндылықтың мүмкіндіктерін және оның
шындықтың дәлелдеріне қарым-қатынасын көрсету.
Осындай ұғымдардың нақтылануының нәтижесінде, қазақ халқының этномәдени
құндылықтар жүйесі төмендегіше (1-кесте) түзілді. Этномәдениетке негіз
болар халықтың тілі, діні, ділі, тарихы мен құқығы және өнері -
ұлттығымыздың басты сипаттары.
Бізде қарастыратын басты мәселе даярлау, яки, отбасында баланы мектепке
даярлау болғандықтан, әлеуметтендірудің негізгі компоненті – тәрбие
құндылығына да назар аударғымыз келеді. Құндылық тәрбиесі - АҚШ, Қанада
және Батыс Еуропа елдерінің педагогикалық теориясы мен тәжірибесіндегі
белгілі бағыттарының бірі.
Кесте 1 - Этномәдени құндылықтар жүйесі.
ЭТНО-МӘДТІЛ Қарым-қатынас, байланыс, дискурс (дәлел, дәйек),
ЕНИ т.б.
ҚҰНДЫЛЫҚ
ТАР
ДІН Сенім, наным, кұран, хадис, шариғат, неке, ахлак.
фиһқ, ақида, сиар, т.б.
ДІЛ Тұрмыс, салт-дәстүр, әдет-ғұрып, ырым-тыйым, т.б.
Оқиғалар, көтерілістер, төңкерістер, Отан қорғау,
ТАРИХ замана ағымымен даму, т.б.
ҚҰҚЫҚ Заң, ереже, жарғы, мұрагерлік, мирасқорлық, т.б.
ӨНЕР Сөз өнері, саз өнері, қол өнері, сәулет өнері,
бейнелеу, кескін т.б.
АҒАРТУ Тәрбие, әлеуметтендіру, білім, ғылым.
Бұл Америкада 60-70 жылдары зиялы қауым мен жастардың арасында
бұқаралық мәдени құндылықтарға қарсы шығып, мәдениетке қарсы құбылыстар
пайда болуына байланысты шыққан еді. Құндылық тәрбиесінің негізгі мақсаты –
тәрбиеленушілерге жалпы адамзаттық құндылықтар тәжірибесін тікелей беру
емес, адамгершілік құндылықтарды таңдауға, ізғілік мұраттарына негізделген
адамгершілік өлшемдерін жасауға жастардың мүмкіндіктерін қалыптастыру.
Құндылық тәрбиесінде Дж.Дьюидің прагматизмі, М.Бубердің жаңа
экзистенциализмі, К.Роджерс пен А.Г. Маслоудың гуманистік психологиясы,
Л.Кольбергтің моральдық дамудың когнитивті тұжырымдамасы, Э.Х. Эриксонның
тұлға эпигенетикасының моделі әдіснама ретінде қарастырылады. Құндылық
тәрбиесінің теориясы: "құндылық сенім", "құндылықтардың түсіндірілуі",
"құндылықты талдау", "құндылықты рефлекция", "құндылықты ықпал" сияқты
өзіндік тұжырымдамалар қатарын біріктірді. "Құндылықтарға сай өмір сүруді
адамдарға үйрету" деген жалпы тәрбиелік мақсатты бұл тұжырымдамалар
жинақтап тұр. "Құндылықтар – тәрбие мен оқытудағы адамгершілікке
бағытталған идеалдар. ...Құндылықтар — сезім мен ақыл-ойдың ұштасуын және
сол арқылы адамның іс-әрекетін белгілейді" дейді Ш.Майғаранова [75].
Құндылықтар арқылы тәрбиелеу мен әлеуметтендіру жөнінде А.Қаплиева,
Г.Анламасова, Г.Жылқыбекова, Н.Мұхамединова т.б. ғылыми еңбектері бар.
Тәрбиенің тұлғалық-әлеуметтік тұжырымдамасында қабылданған негізгі
құндылықтар: адам, руханият, махаббат, еркіндік, шығармашылық,
жауапкершілік, парыз, қауымдастық, тұлға мен қоғамның үйлесімділік мұраты –
тәрбиедегі ізгілік өзегі болып табылады.
Адамзаттың негізгі өмірі, бақытының бастауы – отбасы. Отбасында баланы
этномәдени құндылықтар негізінде мектепке даярлауды тәрбиедегі түрлі
құндылықтар арқылы қарастыруға болады. Атап айтар болсақ: рухани-
адамгершілік тәрбиесі, еңбек тәрбиесі, имандылық тәрбиесі, жыныстық тәрбие,
құқықтық тәрбие, экономикалық тәрбие, салауаттылық өмір салты, гендерлік
тәрбие т.б (2 кесте).
Кесте 2 - Отбасындағы тәрбие бағыттары
Тәрбиенің бағыттары Қарастыратын мүмкіндіктері Ққұндыл
ық
Рухани-адамгершілік Отбасында мейірімділік, қайырымдылық, рухани
тәрбиесі туысқандық бауырмалдыққа тәрбиелеу, құндылы
жақсылыққа насихаттау, қарым-қатынасты қ.
ізгілікке негіздеу.
Жыныстық тәрбие Жыныстың тән-тұрпаттық ерекшеліктеріне
мән беру, өсіп-жетілудің маңыздылығын
ұғыну, басқа жыныс өкілдеріне құрметпен
қарау, неке талабына сай болу.
Имандылық тәрбиесі Діни сенім тұрғысындағы талаптарға
кұрметпен қарау, моральдық-этикалық
нормаларға сай өмір сүруді діни негіздеу.
Құқықтық тәрбие Жеке құқығын, отбасын құру және неке
құқықтарын, балаға қатысты құқықтарды
білу.
Махаббат тәрбиесі Өз сезімін басқара білуге тәрбиелеу,
басқалардың сезіміне кұрметпен қарау.
Гендерлік тәрбие Жыныстар арасына өзара сыйластық пен
түсіністік тудыру, жынысқа құрмет көрсете
отырып әлеуетін іске асыруға мүмкіндік
табу.
Енбек тәрбиесі Еңбек ету, табыс табу, үй тұрмысы Материп
жұмыстарын үйрену, өз қолымен тұрмысқа ал
қажетті бұйымдар дайындау дық
құндылы
қ
Экономикалық тәрбие Отбасын асырау, тұрмыстық қажеттіліктерді
өтеу, тұрмыстық-шаруашылық,жағдайды
ұйымдастыру, реттеу.
Эстетикалық тәрбие Жар таңдау, үй тұрмысы жағдайындағы рухани-
үйлесім, жасына, жынысына сай киіну. мате
риалдық
Салауаттылык өмір салты Зиянды дағдылардан сақтанып, денсаулығын
сақтауға, шыңдауға жағдай жасау.
Этномәдени құндылықтар негізінде мектепке даярлау мәселесіне бойлау
үшін "этномәдени білім беру", "этномәдени тәрбие" ұғымдарын нақтылаудың
маңызы ерекше.
Бұл жөнінде ғалым Ж.Наурызбайдың "Этномәдени білім беру" тұжырымдамасы
негіз бола алады. Біз оны ғылыми зерттеулерге шолу жасағанда тереңірек
қарастырдық. Ғалымның анықтамаларын талдар болсақ, "Этномәдени білім беру"
термині "білім беру саласында этномәдени қызығушылықтарды іске асыру"
түсінігімен қатар қолданылады. Сондықтан да"біз оның мазмұнына:
"этномәдени тәрбие – этномәдени ағарту ісі этномәдени білім" өзара
байланысты үштікті ендіреміз" [25] - деген пікіріне жүгіне отырып, біз де
өз жұмысымызда өз тақырыбымыз бен мүмкіндігімізге сай қарастырдық.
1-сурет. Білім беру жүйесіндегі этномәдени құндылықтар
Ұлттың мәдени құндылықтарын екіге бөліп қарасақ, рухани: тіл, діл (әдет-
ғұрып, салт-дәстүр), дін, өнер, тарих, тәрбие, рух (психология), ұлттық
мейрамдар т.б. материалдық: жері, үй-жайы, малы, тұрмыс-мүлкі, киімі, т.б.
Бұл - қазақ халқының ұрпағын тәрбиелеудегі өзек болар этномәдени
құндылықтар.
1.2 Мектеп жасына дейінгі баланың танымдық ерекшеліктерін теориялық
талдау
Отбасы, балабақша тәрбиесі сөз болғанда, соларға арнайы еңбек жазған,
мектепке дейінгі тәлім-тәрбиенің мақсат-мүддесін ата-аналар қауымына
кеңінен насихаттаушы педагог, журналист Нәзипа Құлжанованың есімін ерекше
атауымыз керек.
Н.Құлжанова алғашқы кезекте алдыңғы қатарлы орыстың педагог
ғалымдарының бірсыпыра еңбектерін ана тіліне аударған, сонымен қатар Әйел
теңдігі журналы арқылы - Ана мен бала тәрбиесі деген тақырыпта сан алуан
мақалалар жариялай отырып, ата-аналар мен тәрбиешілер арасына мектепке
дейінгі балаларды тәрбиелеу жұмысын кецінен таратуға жәрдемдеседі. Алғаш
ашылған балабақшалардың жұмыс істеуіне теориялық басшылық жасайды. Бұл
жөнінде Н.Құлжанованың Мектептен бұрынғы тәрбие және Ана мен бала
тәрбиесі атты еңбегін атап айту қажет. Бұл еңбектер алғашқы яслилер мен
балабақшадағы тәрбие жұмысын ұйымдастыру ісіне теориялық жәрдем беру
мақсатында жазылған.
Аталмыш проблема жайында республика ғалымдары тарапынан
(Б.Баймұратқызы, М.Сәтімбекова, А.Меңжанова, Ә.Әмірова, т.б.) жүргізілген
ғылыми-зерттеулер нәтижесінде жарық көрген ғылыми-әдістемелік оқу құралдары
да мектепке дейінгі тәрбие жұмысының сапасын жақсартуға лайықты үлес қосып
келеді.
Қоғамның тарихи даму кезеңдерін бастан кешкен ата-баба мұрасы, мақалдап-
мәтелдеп айтылатын өсиет өнегесі, астарлы ертегі, аңыз әңгімелері, санамақ,
жұмбақ тәрізді сөз маржандары, бесік жырлары арқылы тербеле тереңдеп,
баланың нәрестелік шағынан құлағына құйылып, санасына орнығып, есейген
сайын халықтың сазды әуені, үн-ырғағы оның зердесіне ұялап, ән -әуенге,
әсерлі сөзге қызықтыра, еліктіре түсетіні белгілі.
Жаста білген, басқа сіңген тәлімің,
Өзің елмей сүйегіңнен қала алмас, -
деп классик жазушы І.Жансүгіров айтқандай балалық шақтан бойына орныққан,
ана сүтімен даритын, ұлттық сезім нышандары, сөз өнері оның болашақ
шамшырағына айналып, рухани байлығын кеңейтеді. Оны туған елге, жерге,
халқына сүйіспеншілікке, партиоттық сезімге баулып, жан-жақты жетілген
азамат етіп тәрбиелеп өсіру - бүгінгі таңдағы аса жауапты міндеттің бірі.
Жұмыла көтерген жүк жеңіл демекші бала тәрбиелеудегі осындай міндеттерді
іске асырушылар - мектепке дейінгі мекемелер мен отбасы. Осы екі арнада
жүргізілетін тәлім-тәрбие сабақтаса, ұштаса өткізілгенде ғана көздеген
мақсат нәтижелі болары сөзсіз.
Ұлттық дәстүр негізінде тәрбиелеу жөнінде М.Жұмабаев өзінің
Педагогика атты еңбегінде бала тәрбиесімен шұғылданушы адамдарға:
Тәрбиеден мақсұт - баланы тәрбиешінің дәл өзіндей қылып шығару емес,
келешек өз заманына лайық қылып шығару... Бұл - бір. Екінші, әр тәрбиешінің
қолданатын жолы - ұлт тәрбиесі. Әрбір ұлттың бала тәрбиелеу туралы ескіден
келе жатқан жеке жолы бар [3]. Дегенмен, дәстүрдің озығы бар, тозығы бар
демекші, ұлт тәрбиесін тұтасымен дұрыс деп алға ұстамай, оның ұнамсыз,
зиянды жақтарына сын көзбен қарап, жақсысын қолдана білу қажет екенін
ескерте келіп, тәрбие майданында шынығып, ысылған тарландардың
тәжірибелерімен, түрлі ұлттан түрлі заманда шыққан тәрбие ғалымдарының
ойларымен, қысқасы тәрбие туралы дұрыс жолға түсу үшін тәрбие пәнімен, яғни
педагогикамен жақсы таныс болу керек, - деп ескертеді. Ал, А.Байтұрсынов
тәрбиешіге: Бала оқытуын жақсы білейін деген адам әуелі балаларға
үйрететін нәрселерін өзі жақсы білуі керек, екінші баланың табиғатын біліп,
көңіл сарайын танитын адам болуы керек. Оны білуге баланың туғаннан бастап
өсіп, жеткенше тәнімен қатар ақылы қалай кіретін жолын білерге керек.
Баланың ісіне түсіне қарап, ішкі халінен хабар аларлық болуы керек - деп
түйіндейді [4].
Ғұламаларымыздың осындай педагогикалық, психологиялық пікірлері
ешқашанда ескірмейтін, бүгін де, ертең де тәрбие ісінде басшылыққа
ұстанатын тағылым.
Өз ұрпағының өнегелі, өнерлі еңбек сүйгіш, абзал азамат болып өсуін
армандаған қазақ халқы бұғанасы қата бастағаннан-ақ қыз баланы үй сыпыру,
төсек жинау, ыдыс-аяқ жуу, шай құю, ас пісіру, су әкелу, сиыр сауу, өрмек
тоқу, ою ойып, құрақ құрау, іс тігу т.б. шаруашылықтың алуан түрлеріне, ал
ұл балаларды қозы-лақ қайыруға, ата кәсібіне үйреткен. Баланы әулет, ауыл-
аймақ болып тәрбиелеу халықтық тәрбиеде ерекше орын алған. Әрбір әке
баласына өз өнерін үйретіп, оларды өзіндей мерген, аңшы, құсбегі, қолөнер
шебері немесе жыршы, әнші, күйші, биші етіп тәрбиелеген.
Қыз өссе – елдің көркі - деп бағалаған халқымыз қыз баланың өнегелі,
сымбатты, сыпайы, ізетті болуьша, сыртқы келбет-көрішсіне, киіну салтына
айрықша көңіл бөлген. Отбасы төрбиесінде көзделетін ең басты мәселелердің
бірі - баланы айналасындағы көріністерді тани, сезіне, қабылдай, түсіне
тандай, әсерлей білуге, өзіне мақсат қоя білуге баулу. Өмірдегі, өнердегі,
табиғаттағы тамаша көріністерден жан азығын алып, әсерлене білуге үйрету.
Білімге, білуге, құштарлыққа, әсемдік, талғампаздыққа тәрбиелей отырып,
баланы болашақ білім ордасы - мектепке дайындау.
Балалық шақтың ең әуес нәрсесі - ойын. Ол айналадан бақылап көргенін,
танып қабылдаған нәрселерін ойьш арқылы бейнелей көрсетеді. Сондықтан бала
ойынын әншейін бір ермек деп ұғынбаған жөн. Ойын бала үшін еңбек, әрі оқу.
Сыртқы дүниеден қабылдаған білімдік ұғымдар ойын нәтижесімен тиянақталып,
тұрақты әдетке айналады.
Алты жастағы балаларды үйдегі, балабақшадағы, мектеп жанындағы оқу
ісіне тарту мәселесі жөнінде бұған дейін жүргізілген байқау қорытьшдысы
бойынша оқу-әдістемелік кұралдар кешені жасалып, жарық көрген болатын.
Сондай-ақ отбасы тәрбиесінің ауыр жүгін көтеріп, ғылыми-педагогикалық,
психологиялық озық идеяларды ата-аналарға жеткізіп, бала тәрбиесіне
айтарлықтай үлес қосып отырған Отбасы және балабақша журналы дер едік.
Мектеп жасына дейінгі балалардың жас шамасына қарай қабілет ерекшелігін
арнайы зерттеген көрнекті психологтар мектепке дейінгі балалардын өмірді,
айналадағы дүниені танып білуге, білімге құштарлығы, потенциалдық
мүмкіндіктері жеткілікті болатынын дәлелдейді. Дегенмен, қазіргі балалардың
психофизиологиялык жағынан даму деңгейі өздерінен бұрынғылардан әлдеқайда
озықтығын, олардьщ білуге, білімге қызығушылығы да мол екендігін
педагогикалық психология дәлелдеп отыр. Сол себепті балалардың теориялық
ойлау дағдысын дамыту, олардың белгілі нәрсенің ішкі сырын ұғынып, оның
себеп-салдарын, заңды байланыс таба біліп, қарапайым логикалық ой-
қорытындыларын жасауға үйрету, баланың психо-физиологиялық мүмкіндіктерін
барлық жағынан дамыту, сезім, таным, ерік әрекеттерін жетілдіру, мектептегі
оқу ісіне, ой еңбегіне дайындау, яғни өрелі тәрбиелеуге баса көңіл
бөлуінде. Бұл әдістемелік құралды я?азу барысында осы идеялар басшылыққа
алынды.
Мектеп жасына дейінгі балалар білуге тиісті қарапайым ғылыми білім
негіздерін неғұрлым тереңірек меңгерте отырып, олардың ой-өрісін, білім
деңгейін кеңейту, сана-сезім, таным, қабылдау әрекетін дамыту, білімге
қызығушылыққа баулып, баланың өздігінен еңбектене білуге белсенділігін
бағыттау қажеттігіне көз жеткізілді.
Бала тәрбиесі - баршаның ісі. Отбасының да, балабақшаның да, мектептің
де мақсат-мүддесі біреу - ол болашақ ұрпақ тәрбиесі.
Болашақ азамат тәрбиеленетін алғашқы ұя - отбасы, ата-ана құшағы. Жас
сәбидің өмір табалдырығын аттағандағы алғашқы еститіні шешесінің мейірбан
сөзі, көретіні анасының аялы алақаны. Ұяда не көрсе, ұшқанда соны іледі
немесе Әке көрген оқ жонар, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МЕКТЕПКЕ ДАЯРЛАУ
ТҮРКІСТАН – 2012
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... 4
1 ЭТНОМӘДЕНИ ҚҰНДЫЛЫҚТАР МЕН МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАНЫҢ ТАНЫМДЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Отбасындағы этномәдени құндылықтардың педагогикалық
алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 11
1.2 Мектеп жасына дейінгі баланың танымдық ерекшеліктерін теориялық
талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 18
2 ОТБАСЫНДА БАЛАНЫ МЕКТЕПКЕ ДАЙЫНДАУДЫ ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ
2.1 Отбасында мектеп жасына дейінгі балалардың дүние танымын этномәдени
құндылықтар негізінде жетілдіру жолдары ... . 42
2.2 Отбасында баланы мектепке дайындаудағы эксперименттік жұмыстың
нәтижелері ... 60
ҚОРЫТЫНДЫ ... .. 75
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . ... ... ... 77
ҚОСЫМШАЛАР ... ... 81
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі: Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев ұсынған Қазақстан-2030
стратегиясында негізгі бағыттардың бірі ретінде халықтың ұлттық моделі мен
салт-дәстүрлерін есепке ала отырып, білімі мен білігі жағынан өркениетті
елдердегі замандастарымен қатар тұра алатын, бойында ұлттық, отаншылдық
рухы мықты қазақстандықтардың жаңа ұрпағын тәрбиелеу қажеттігі баса
айтылған [1].
Тәуелсіздік алған еліміздің келешек ұрпақты ұлттық, халықтық және
этномәдени тұрғыда тәрбиелеуі бүгінгі күннің өзекті мәселесі. Бұл мәселенің
шешімін табу үшін үздіксіз білім беру жүйесі айтарлықтай дәрежеде қайта
қаралып, оны жетілдіру жолдары іздестірілуде. Мұндағы алға қойылып отырған
негізгі талаптар – Қазақстан білім беру жүйесінің бүкіләлемдік білім беру
кеңістігіне толық енуінің алғашқы ұлттық даму стратегиясын жасап, моделін
құру.
Қазақстан Республикасындағы этномәдени білім беру тұжырымдамасында
(1996) атап көрсетілгендей, халықтың этномәдени құндылықтары өз тарихында,
мәдениетінде болған оқиғаларды білу, қалыптасқан рухани құндылықтарға
адалдық, ұлт қаһармандарын қастерлеу нәтижесінде құралады. Ол ұлттық азат
және ерікті жасампаздық шығармашылығы процесінде қалыптасады. Этномәдени
құндылықтар халықтың өзі тудырған әлеуметтік-мәдени жүйе арқылы қол жетеді.
Бұл жүйеге отбасы, мектепке дейінгі балалар мекемелері, оқу орындары,
ұлттық, мәдени орталықтар, бұқаралық ақпарат құралдары, көркем және ғылыми
әдебиет, ғылыми-зерттеу және әкімшілік мекемелері, тағы басқалары жатады.
Балаларды мектепке дейінгі тәрбиемен және оқытумен қамтамасыз ету
жөніндегі 2010–2014 жылдарға арналған Балапан бағдарламасындағы
көрсетілген міндеттің бірі: ... 2015 жылға дейін 5-6 жастағы балаларды білім
беру ұйымдарында мектепалды даярлықпен толық қамтуды қамтамасыз ету деп
көрсеткен болса, бағдарламаның негізгі мазмұнында: Балабақшаға бармайтын
балалар үшін үй жағдайларында мектеп жасына дейінгі балалардың дамуын
қамтамасыз етуге бағытталған Язык детской игры атты білім беру курсы
әзірленді. Мектепке дейінгі ұйымдар қызметінің үлгі ережесі, үй тәрбиесіне
қолдау көрсету мақсатында Ата-аналарға арналған консультациялық пункттерді
ұйымдастырудың үлгі ережесі, Отбасылық бала-бақшаның... ұйымдастырудың үлгі
ережелері жасалуы қажет делінген [2] .
Бұл жағдайларда этномәдени құндылықтарды қалыптастыру мәселесін
педагогикалық тұрғыда зерттеу маңыздылығы артады. Қоғамның қазіргі даму
кезеңінде мектепке дейінгі ұйымдардың, отбасының оқу-тәрбие үдерісінде
балаларды жан-жақты дамыған жеке тұлға ретінде тәрбиелеуді жүзеге асырып,
этномәдени құндылықтарды қалыптастыруға мүмкіндік беріп, халықтың рухани
мәдениетін зерде мен ой елегінен өткізіп, оны қазіргі заман құндылықтарымен
байланыстыра білуге машықтандырады.
Ұлттық дәстүр негізінде тәрбиелеу жөнінде М.Жұмабаев өзінің
Педагогика атты еңбегінде бала тәрбиесімен шұғылданушы адамдарға:
Тәрбиеден мақсұт - баланы тәрбиешінің дәл өзіндей қылып шығару емес,
келешек өз заманына лайық қылып шығару... Бұл - бір. Екінші, әр тәрбиешінің
қолданатын жолы - ұлт тәрбиесі. Әрбір ұлттың бала тәрбиелеу туралы ескіден
келе жатқан жеке жолы бар [3]. Дегенмен, дәстүрдің озығы бар, тозығы бар
демекші, ұлт тәрбиесін тұтасымен дұрыс деп алға ұстамай, оның ұнамсыз,
зиянды жақтарына сын көзбен қарап, жақсысын қолдана білу қажет екенін
ескерте келіп, тәрбие майданында шынығып, ысылған тарландардың
тәжірибелерімен, түрлі ұлттан түрлі заманда шыққан тәрбие ғалымдарының
ойларымен, қысқасы тәрбие туралы дұрыс жолға түсу үшін тәрбие пәнімен, яғни
педагогикамен жақсы таныс болу керек, - деп ескертеді. Ал, А.Байтұрсынов
тәрбиешіге: Бала оқытуын жақсы білейін деген адам әуелі балаларға
үйрететін нәрселерін өзі жақсы білуі керек, екінші баланың табиғатын біліп,
көңіл сарайын танитын адам болуы керек. Оны білуге баланың туғаннан бастап
өсіп, жеткенше тәнімен қатар ақылы қалай кіретін жолын білерге керек.
Баланың ісіне түсіне қарап, ішкі халінен хабар аларлық болуы керек - деп
түйіндейді [4].
Ғылыми әдебиеттерді талдау барысында этностық, этномәдени құндылықтар
мәселесі философия, саясаттану, тарих және этнографиялық салада
(Ж.М.Әбілдин, Қ.Е.Көшербаев, Ә.Н.Нысанбаев, Ғ.Т.Телебаев және т.б.);
әлеуметтану мен мәдениеттануда (С.М.Арутюнян, М.Х.Балтабаев, Л.М. Дробижева
және т.б.); этнопсихологияда (В.А.Вяткин, Қ.Б.Жарықбаев, Н.Е.Елікбаев,
Б.А.Әмірова, О.Х.Аймаганбетова, А.П.Оконешникова, У.Г.Солдатова,
Г.М.Старовойтова, Ю.В.Хотинец, Е.И.Шлягина және т.б.) көрінетіні айқындалды
[5-21].
Қарастырылып отырған мәселенің педагогикалық аспектісін талдауға
бірқатар этнопедагогикалық зерттеулер арналған (К.Б.Жарықбаев, С.К.Қалиев,
С.А.Ұзақбаева, Ж.Ж.Наурызбай, М.Х.Балтабаев, К.Ж.Қожахметова,
Р.Қ.Дүйсембінова, Р.К. Төлеубекова, К.А.Оразбекова, Ә.Табылдиев, т.б.).
Қазақстандық педагогика ғылымында этностық мәдениет бойынша
этнопедагогикалық зерттеулер баршылық (И.Өршібеков, А.Х.Мұхамбаева,
Б.Е.Қаирова, Г.Р.Бахтиярова, Е.Ш.Қозыбаев, С.К.Әбильдина, К.Е.Ибраева,
Т.М.Шакирова, Г.К.Тлеужанова, Р.М.Айтжанова және т.б.). Соңғы уақытта қазақ
этнопедагогикасының мәселесі бойынша ғылыми жұмыстар саны жас педагогтардың
зерттеулерімен көбеюде [22-41].
Мектепке дейінгі ұйымдардағы балаларға ұлттық, этномәдени тәрбие беруге
байланысты бірнеше шетел және отандық ғылыми зерттеушілерді атап өтуге
болады: Т.Иманбеков, К.Сейсембаев, Ә.С.Әмірова, О.И.Давыдова,
Х.Т.Шерьязданова, Л.С.Берсенева, М.Б.Кожанова, Ж.С. Хасанова, Ж.М.Акпарова,
К.Т.Жанабаев, А.Ә.Капенова, Ұ.Т.Төленова [42-53].
Этномәдени құндылықтарды қалыптастыру бойынша зерттеулер негізінен
мектеп оқушыларына және студенттерге арналған, ал мектепке дейінгілердің
этномәдени құндылықтарын қалыптастыру мәселесі бойынша педагогикалық
зерттеулер дамып келеді.
Көптеген зерттеулердің әдіснамалық бағдарына Ж.Ж.Наурызбайдың Қазақстан
Республикасында этномәдени білім беру тұжырымдамасы алынды[25].
Қазақстан Республикасының Білім беру туралы Заңында Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 1999 жылғы 22 қарашадағы №1762 Балаларды міндетті
мектепалды даярлау мәселелері туралы қаулысына сәйкес тәуелсіз қоғам
азаматын тәрбиелеп өсіру міндеттері, білім беру саласындағы мемлекеттік
саясат принциптері, білім беру жүйелерінің құрылымы нақты айқындалып,
көрсетілген. Осы заңды жүзеге асыру туралы министрліктің Мектепке дейінгі
мекемелердегі балаларды тәрбиелеу мен оқытудың жұмыс сапасын арттыру
туралы бұйырықтары, балабақша мен ата-аналардың міндеттері жөніндегі
ережелері басшылыққа алынды.
Аталған құжаттарды жүзеге асыру мақсатында ғалымдар Қазақ
балабақшаларында тәрбиелеу, оқыту мамзұнын жаңарту тұжырымдамасын (1991)
және Қазақ балабақшаларындағы үзіліссіз тәрбие тұжырымдамасын (1993)
дайындаған болатын. Осы құжаттарға сәйкес халықтық педагогика негізінде
Балбөбек атты жаңа бағдарлама жасалды. Мұнда көзделген басты мөселелердің
бірі - баланың жас, даму ерекшеліктерін, айрықша қабілетін ескере отырып;
барлық тәрбие жұмысын белгілі жүйеде біртұтас (біріктіре) ұйымдастырып,
үзіліссіз тәрбиелеу міндетін жүзеге асыру [2, 4 б].
Балбөбек бағдарламасындағы басты жаңалықтар: балабақшада өтілетін
тәлім-тәрбие мазмұнын түбегейлі жаңарту, халықтық педагогика мұраларыньщ
кеңінен қамтылуы, балалардың жас шамасына қарай даму ерекшелігі деп
аталатын бөлімінің М.Жұмабаевтың Педагогика атты еңбегі негізінде
толықтырылуы; баланың мінез-құлқын қазақтың әдет-ғұрып, салт-дәстүрлеріне
үйлесімді қалыптастыру көзделіп, бағдарламаға Имандылық тәрбиесі деген
бөлімнің жасалуы; бұл бөлімге халықтық педагогиканың бала жасына,
психологиялық даму деңгейіне лайықты, оның түсінігіне қонымды материалдар
таңдалып, Имандылық тәрбиесі, Жер байлығы - ел байлығы, Ақ дастарқан,
Ақ боз үй, Бабалар өмірі - ұрпақтарға үлгі тәріздес мақал-мәтелдер
аттарымен аталуы; баланың жас шамасына қарай әрбір топтардағы күн тәртібіне
қойылатын талаптардың нақтылйнуы, бүкіл тәлім-тәрбие жұмысын кешенді
ұйымдастыру тәсілі мектепке дейінгі тәрбиеде бірінші рет ұсынылды. Бұл
жөнінде оқыту, тәрбиелеу мәселесін кешенді жоспарлау туралы қазақ зиялылары
А.Байтұрсыновтың, М.Жұмабаевтың, және т.б. болашақ ұрпақты тәрбиелеу, оқыту
жұмыстарын бір-бірімен сабақтас, кешенді түрде жүргізуді қуаттайтын
идеялары алынды. Ұлы педагог-жазушылар кешенді сөзін қолданбағанымен
бүкіл ой-пікір, идеяларын оқулық мазмұндарынан аңғаруға болады. Тәлім-
тәрбиенің сабақтастығы туралы М.Жұмабаев өзінің Педагогика атты
еңбегінде: Бала бар нәрсеге ұмтылса, сол нәрсеге баланың денесі, жаны,
ақылы, сезімі, қайраты - бәрі бірге жұмсалады - дей отырып, ... адамның
әрбір ісіне жан көріністерінің үшеуі де ... ақыл, ішкі сезім, қайрат
қатынасатын болғандықтан .. үшеуін бірдей тең тәрбие қылу тәрбиешінің
міндеті - деген ой-пікірлері басшылыққа алынды [2, 5 б].
Сонымен қатар, қазіргі кезеңде мектепке дейінгі тәрбие мен білім беру
жүйесінің жаңаруына орай, жаңа үлгідегі Мектеп және балабақша кешені,
гимназиялық, лицейлік, отбасылық, коммерциялық т.б. балабақшалар да іске
косыла бастады. Алайда, отбасында баланы тәрбиелеу мәселесінің арнайы
зерттелмеуі, ата-аналар басшылыққа ала қоятындай ғылыми-әдістемелік және
көмекші құралдардың жасалмауы, отбасы тәрбиесін осы заманғы талап
деңгейінде жүзеге асыруда қиындықтар келтіретіндігін жасыруға болмайды.
Уақыт талабынан туындап, білім беру жүйесінде болып жатқан осындай
өзгерістер үзіліссіз тәрбие негізі саналатын мектепке дейінгі мекемелерге,
отбасы тәрбиесіне де қозғау салып, баланы тәрбиелеу, қарапайым білім
негіздерін меңгерудің мазмұнын жаңартуды, осы заман талабына сай үйлесімді
деңгейде қайта құруды міндеттейді. Өйткені, болашақ қоғам қажетін өтерлік,
ел иелігіне берік, іс тетігін шеше білетін, бойында Ұлттық сана-сезім,
Ұлттық психология нышандары орныққан, ғылым мен техника жетістіктерінен
хабардар білікті, парасатты жастарды қалыптастырып өсіру - отбасы,
балабақшадан басталатын үзіліссіз тәрбиелеумен, оқытумен жүзеге асырылатын
ұзақ үдеріс.
Республика көлемінде жүргізілген бақылау, зерттеу жұмыстарының
қорытындысы балабақшада тәрбиеленушілердің білім дәрежесі бағдарлама
көлеміне сай, мектепке белгілі даярлықпен келіп, толық үлгерім беріп
отырғанын көрсетті. Балабақшадан мектепке келгендердің лексикасы жетілген,
көрген-білгенін, оңылған шығарманы білуге жаттыққан. Сауат ашу жөнінде де
біраз жетістіктер байқалады.
Өйткені, қазіргі кезде көптеген мектептер жанынан баланы мектепке
даярлайтын топтар ашылып, онда арнайы білімі бар мұғалімдер жұмыс істейді.
Осы топтарда және балабақшасында тәрбиеленген балалар мектепке белгілі
дәрежеде дайындықпен келеді. Ал отбасынан бірден мектепке келген балалардың
білім дәрежесін басқалармен салыстырғанда әр түрлі айырмашыльщтар болып
жүр. Біреулер баласын: Менің балам оқи, жаза, тіпті жүзге дейін санай
біледі деп әкелсе, екінші біреулер Үйімде адам жоқ, балабақшада да
болмады, сондықтан көңіл бөлсеңіздер екен деп әкеледі, келесі бір топ
бақшадан мектепке келеді. Оқу басталады. Мұғалім жоғарыда аталған білім,
қабілеттері әр түрлі деңгейдегі балалармен жұмыс істей бастайды. Белгілі
қиыншылықтарға кездеседі. Оқи, жаза білуді бұрын үйренген баланың сабаққа
қызығушылығы бәсеңдейді. Ал, оқи, жаза білмейтіндер бұл дағдыларға көп
еңбектенуі керек. Міне, осының салдарынан кейбір мұғалімдер ата-аналарға:
Балаларыңды мектепке дайындап әкеліңдер деген талаптар да қоя бастайтыны
байқалуда. Кейде мектепке дайындау топтарының бағдарламасында көрсетілген
міндеттерді ата-аналардың орындауы қажет болып жүр. Сондықтан көптеген ата-
аналар балаға Әліппе бойынша әріп танытып, өздігінше оқи, жаза білуге
үйрете бастаған. Тіпті, баласы бақшада жүрген отбасылар тамыз айында
балаларын мектептегі даярлау тобына беретіндігі байқалды. Осындай себептер
ата-аналардың бала тәрбиелеудегі күнделікті жұмысына көмек берерлік ғылыми-
зерттеу жұмыстарын жүргізуге мүмкіндік туғызды.
Мектептегі оқу ісінің сәтті болуы сәбидің балабақшада, отбасында алған
білімі мен тәлім-тәрбиесіне тікелей байланысты. Олай болса, балғын
бөбектерді әдептілікке, ыждаһаттыққа, достық пен бауырластыққа, туған
елкесі мен Отанына сүйіспеншілікке, азаматтық асыл мұраттарға баулып, оның
ой-өрісін, сана-сезімін өмірге қажетті білім-дағдылармен кеңейтіп, дамыту -
тәрбиеші педагогтар мен ата-аналардың төл ісі. Ол үшін педагогтық
шеберлікті арттыра отырып, білімді тәжірибемен ұштастыра білуі шарт. Сонда
ғана еңбек өнімді болмақ. Кейбір себептермен көптеген балалар мектепке
барғанша балабақшаға берілмей, отбасында тәрбиеленуде. Мұндай жағдайда
баланың мектепке дайындығы туралы отбасы жауапты. Баланы мектепке қандай
отбасы болса да дайындай алады, себебі, мұнда шешуші рөл атқаратын ата-
аналардың білім дәрежесі емес, сол отбасының, ең алдымен ата-ананың алдында
тұрған тәрбиелік міндеттерді жете түсіне біліп, оны іс жүзіне асыруға
ұмтылыс жасауына байланысты. Бүгінде баланы мектепке дейін оқыту жұмысын
ұйымдастыру мәселесі жөнінде ата-аналар баланың болашақ мұғалімінен кеңес
алып, ақылдасып, педагогикалық еңбектерді оқып ондағы ғылыми әдіс-
тәсілдерге назар аударып, бала тәрбиелеуде оны үнемі басшылыққа алып
отырулары керек.
Мектепке дейінгі ұйымдардың және отбасының оқу-тәрбие процесін талдау
балалардың этномәдени құндылықтарды қалыптастыру мақсатында мектепке
дейінгі жастағы баланың отбасындағы жұмысының мазмұнында ұлттық-мәдени
элементтердің өз мүмкіндігіне сай қолданылмайтынын көрсетті.
Осыған сәйкес дәстүрлі құндылықтар негізінде жан-жақты дамыған жеке
тұлғаны тәрбиелеудегі қазақстандық қоғамның қажеттіліктері мен мектепке
дейінгі жастағы балалардың этномәдени құндылықтарын қалыптастыру жүйесінің
жеткіліксіздігі; отбасында балалардың этномәдени құндылықтарын
қалыптастыру мүмкіндігі мен бұл мәселенің педагогикалық теория мен
практикада аз зерттелгендігі арасында бірнеше қайшылықтар туындайды. Бұл
қайшылықтардың шешімін табу мақсатында этномәдени құндылықтарды мектепке
дейінгі кезеңнен бастап қалыптастыру жолдарын анықтау біздің зерттеу
проблемамызды айқындауға және тақырыпты Мектеп жасына дейінгі баланы
отбасында этномәдени құндылықтар негізінде мектепке даярлау деп таңдап
алуымызға негіз болды.
Зерттеу нысаны: отбасындағы мектеп жасына дейінгі балалар.
Зерттеу пәні: отбасында баланы мектепке дайындау.
Зерттеудің мақсаты: Отбасында баланы мектепке дайындау мүмкіндігін
жүзеге асыру.
Зерттеудің міндеттері:
- бала тәрбиесінің педагогикалық-психологиялық мәселелеріне теориялық
талдау жасау;
- мектеп жасына дейінгі баланың таным процестерін дамытудың теориялық
негіздерін қарастыру;
- Мектеп жасына дейінгі сәбилердің дүние танымын кеңейтіп, ойын
өрістетіп, тіл байлығын жетілдіру;
- Мектепке дейінгі жастағы балалардың айналамен таныстыру және
экологиялық тәрбие жұмыстарын отбасында жүргізу.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер отбасында мектепке дейінгі жастағы
балаларды этномәдени құндылықтар негізінде мектепке даярлауды теориялық
тұрғыда негізделіп, ол іс жүзінде тәжірибеге енсе, онда мектепке дейінгі
жастағы балалардың этномәдени құндылықтар негізінде мектепке даярлаудың
тиімділігі артады, өйткені мұндай жағдайда қарастырылып отырған үдерістің
тұтастығы баланы мектепке даярлаудың мүмкіндіктерін көрсетеді.
Зерттеу жұмысының дерек көздері: философтар, психологгар,
педагогтар, әдіскерлердің мектепке дейінгі балалар мәселелері бойынша
жарық көрген еңбектер, Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы , ҚР
Білім және ғылым министрлігінің нормативтік құжаттар, тәрбиешілердің озық
тәжірибелері.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері:
- мәдениет жеке тұлға факторы ретінде, сананың мәдени-тарихи даму
теориясы;
- этнос теориясы;
- жеке тұлғаның әлеуметтік, этностық сәйкестілік үлгілері;
- мектеп жасына дейінгі балалардың даму заңдылықтары мен принциптері;
- тәрбиенің этнопедагогикалық аспектілері;
Зерттеудің әдістері:
- аналитикалық (ғылыми, әдістемелік әдебиеттерді талдау, модельдеу, жіктеу,
жүйелеу, жалпылау, т.б.);
- диагностикалық (сауалнама, жеке және топтық әңгіме, сұхбат, бақылау,
тестілеу, т.б.);
- статистикалық (зерттеу нәтижелерін математикалық өңдеу).
Зерттеудің ғылыми жаңалығы және теориялық мәнділігі:
- теориялық-әдіснамалық әдебиеттерді талдау негізінде мектепке дейінгі
жастағы балалардың этномәдени құндылықтар негізінде мектепке даярлаудың
ерекшеліктері ашылады;
- мектепке дейінгі жастағы балалардың этномәдени құндылықтар негізінде
мектепке даярлаудың үлгісі әзірленді;
- мектепке дейінгі жастағы балалардың этномәдени құндылықтар негізінде
мектепке даярлаудың деңгейлерінің өлшемдері мен көрсеткіштері айқындалды;
Зерттеудің практикалық мәнділігі:
- мектепке дейінгі жастағы балаларды этномәдени құндылықтар негізінде
мектепке даярлау бойынша ата-аналарға арналған әдістемелік жолдары
ұсынылды;
Алынған нәтижелерді ата-аналарға, педагог-тәрбиешілерге, мектепке
дейінгі білім беру жүйесінде, осы сала мамандарын даярлау мен қайта даярлау
мекемелерінде қолдануға болады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар:
1. Мектепке дейінгі жастағы балаларды этномәдени құндылықтар негізінде
мектепке даярлаудың ерекшеліктерін ашу негізінде этномәдени құндылық
түсінігін нақтылау.
2. Мектепке дейінгі жастағы балаларды этномәдени құндылықтар негізінде
мектепке даярлаудың үлгісі педагогикалық жүйеде оң әсерін тигізеді.
3. Мектепке дейінгі жастағы балаларды этномәдени құндылықтар негізінде
мектепке даярлау нақты педагогикалық үдеріс арқылы жүзеге асырылады:
тілдік ортаның белсенділігі, бес-алты жастағы балалардың этномәдени
құндылықтарын дамытуға арналған мектепке дейінгі ұйымдардың оқу-
тәрбие үдерісінің мазмұнына этномәдени материалды ендіру, бес-алты
жастағы балалардың этномәдени құндылығын дамытуда отбасының көмегі,
отбасының этномәдени құндылығын дамытуға бағдарлануы.
4. Мектепке дейінгі жастағы балаларды этномәдени құндылықтар негізінде
мектепке дайындаудың нәтижелері.
Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Баланы отбасында мектепке дайындаудың мүмкіндіктері атты диплом
жұмысының кіріспесінде зерттеудің көкейтестілігі, ғылыми аппаратты,
мақсаты, нысаны, пәні, міндеттері, ғылыми болжамы, әдіснамалық және
теориялық негіздері, әдістері мен негіздері беріліп, ғылыми жаңалығы және
практикалық мәнділігі сондай-ақ, қорғауға ұхынылатын қағидалар баяндалады.
Диплом жұмысының Мектеп жасына дейінгі баланың таным процесін
дамытудың педагогикалық-психологиялық мәселелері атты бірінші бөлімінде
Мектеп жасына дейінгі баланың психологиялық даму ерекшеліктеріне терең
талдау жасалған. Мектеп жасына дейінгі баланың таным процестерін дамытудың
теориялық негіздері мен даму сатылары қарастырылған және бала тәрбиесінің
педагогикалық-психологиялық мәселелеріне теориялық талдау жасалған.
Диплом жұмысының Отбасында баланы мектепке дайындаудың әдістемелік
жолдары атты екінші бөлімінде отбасында мектеп жасына дейінгі балалардың
дүние танымын кеңейтіп, тіл байлығын жетілдіру жолдары және мектепке
дейінгі жастағы балаларды айналамен таныстыру мен экологиялық тәрбие
жұмыстарын отбасында жүргізу мүмкіндіктері қарастырылған.
Диплом жұмысының қорытындысында балалардың таным процестерін бағалау
және дамыту тестерін жинақтап, оларды пайдалану жолдары анықталды. Мектеп
жасына дейінгі балалардың ақыл-ойын дамыту барысында көптеген ойын
тренингтерін пайдалануға болатындығы сөз етіледі.
1 ЭТНОМӘДЕНИ ҚҰНДЫЛЫҚТАР МЕН МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАНЫҢ ТАНЫМДЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Отбасындағы этномәдени құндылықтардың педагогикалық алғышарттары
Тарихқа шолу жасамай тұрып, бүгініңді зерделеу мүмкін болмас. Тарихтағы
адамзаттық отбасы тарихының теориясы қазақ отбасының тарихына да ортақ
болмақ. Тарихи мұраларға жүгіне отырып, қазақ отбасы, қазақтардың
отбасылық тәрбиесі және отбасындағы бала тәрбиесі
мәселелерін тарихи-педагогикалық тұрғыда жүйелеуге тырыстық.
Қазақ отбасы және отбасы тәрбиесі деген ұғымға ғылыми тұрғыда
бойлау үшін тек қана педагогика саласында анықтама беру жеткіліксіз. Басқа
да ғылым салалары арқылы мәні мен мазмұнын, құрылымы мен қызметтік
сипаттарына байыпты болжам жасауды міндет тұттық.
Отбасы - әлеуметтік қауымдастықтың түрі, ерлі-зайыпты одаққа және
туыстық байланыстарға яғни ері мен әйелінің, ата-аналар мен балалардың, аға-
інілер мен апа-қарындастардың және бірге тұрып ортақ шаруашылық жүргізетін
туыстардың арасындағы сан-алуан қатынастарға негізделген жеке тұрмысты
ұйымдастырудың маңызды формасы. Отбасы өмірі әртүрлі материалдық
(биологиялық, шаруашылық) және рухани (адамгершілік, құқықтық,
психологиялық, эстетикалық) процестермен сипатталады. Отбасының әлеуметтік
рөлі адамның өзін өсіруге, адам тегін ұзартуға тікелей қатысымен
анықталады. Отбасы - тарихи категория деп философиялық тұрғыда анықтама
берілген. Және де отбасының типтері мен формалары, функцияларына, қоғамдық
қатынастардың сипатына, қоғамның мәдени дамуының отбасына ықпалына, отбасы
тарихына қысқаша шолу жасай отырып, зерттеушілердің көзқарастық ойларына
тоқталады да ...адамгершілік, эстетикалық және психологиялық қатынастар
алдыңғы қатарға шығып, олар жеке адамның жарасымды дамуына сәйкес
жетілдіріледі [54] деген оймен қорытындылайды.
Соңғы педагогикалық зерттеудің жетілген тұсында жарық көрген
педагогикалық және психологиялық сөздікте Отбасы - үйелмендердің жанұялық
бірлігі. Отбасы тәрбиесі — ұлттық тәрбиенің негізі болып табылады деген
қысқаша анықтама бар [55].
Отбасына нақты анықтама беріп және оның негізгі қызметі жайында
Қазақстан Республикасы. Неке және отбасы туралы заңында Отбасы -некеден,
туыстықтан, бала асырап алудан немесе балаларды тәрбиеге алудың өзге де
нысандарынан туындайтын мүліктік және мүліктік емес, жеке құқықтар мен
міндеттерге байланысты және отбасы қатынастарын нығайту мен дамытуға
жәрдемдесуге тиісті адамдар тобы - деп қарастырады.
Жалпы, отбасы сөзі кеңестік кезеңде семья деген атаумен
ауыстырылса, тәуелсіздікпен қатар тіл тазалығына мойын бұра бастаған тұста
қайтадан қазақша атау — неологизмдер орысша атауларды ығыстыра бастады. Осы
орайда жаңа сөздер өмірге келе бастады. Жанұя сөзі орыстың семья сөзіне
баламалы түрде қолданыла бастады. Жан — орыстың душа сөзінің ұғымына сай
келеді де философиялық терминдік дәл баламасы бола алады. Бір қарағанда,
мағыналас болып көрінгенімен лексикалы түрде зерделесек, жанның ұясы -
адамның тәніне көбірек келеді. Тіркесті түрінде сөздікте де қарастырылған.
Жан ұяда болса фразеологизмінің мағынасы Тірі болса, тірі түрса деп
түсіндіріледі [56]. Демек, жанұя сөзі сөйлем ішінде, контексте семья
сөзінің стильдік қызметін атқарғанымен, дәлме-дәл адекватты мағынасын бере
алмайды [57] - дейді.
Профессор С.Қалиев Отбасы — бір үйде тұратын адамдар жиынтығы. Жүйенің
элементіне отбасы мүшелерінің күнделікті тұрмысында қолданатын заттары
енеді. Яғни олардың үй-мүлкі, баспанасы, ыдыс-аяғы, киім-кешегі, көрпе-
жастығы, құрал-сайманы т.б. тұрмыстық тұтыну заттары түгел кіреді. Отбасы
мүшелерінің қарым-қатынасы, бір-біріне көзқарасы, жүріс-тұрысы, мінез-құлқы
да жүйенің элементі болып есептеледі. Ал отбасылық жүйе этностық жүйенің
қайталанатын атрибуты болып саналады [23] - деп, этностың пайда болуы
тұрғысынан қарастырады.
М.Арын отбасына "ұлт рухының айнасы" деп айдар бере келіп: "Отбасы -
жұртты жақындастырушы, жыныс пен жынысты жұптастырушы, ұрпақ пен ұрпақты
табыстырушы, адамаралық туысқандық ұғымдар тудырушы, олардың бір-біріне
деген махаббат, сүйіспеншілігін тұтатушы, ғаламат күшті жері -ұрпақ
өрбітуші, рухани бірліктің ұрпақаралық тұтастықтың отын жағушы ерекше ұя.
Сондықтан да отбасы барша адамзатқа ең жақын, ең қасиетті ұғым" [58], - деп
отбасының қызметін аша, анықтама береді.
Отбасы атауын жанұя ұғымымен алмастыра жиі қолданады. Тәуелсіздікке
қол жеткізгелі кеңестік империя сыналап кіргізген көптеген сөздер жаңаша
сөздермен ауыстырылуда. Мысалы, әнұран, елтаңба, төңкеріс сияқты т.б.
сөздер қандай дәл атаулар. Ал, жанұя жоғарыдағы ғалым айтқандай тек
душаның тұрақтайтын жерін меңзеп тұр деп бір жақты қарауға болмайды.
Қазақ мал-жаның аман ба? - дейді, бұл жан - жан иесі адамды айтып
тұрған жоқ па? Бір-біріне жақын жандар отандасқан ортаны неге жанұя деп
атамасқа? Оның үстіне жанұя сөзі құлаққа да жағымды естіледі. Өткеніміз
деп орынсыз жабыса бермей, отаршылдықтың санадағы таңбасынан серпіліс керек
те шығар.
Сол сияқты "үйелмен" сөзі отбасы мен жанұяның синонимдік қатарын
байытуда. "Үй-ел-мен" — тіркескен түбірлер арқылы берілген мағыналы атау.
Бүгінгі білгеніңді зерделеу тарихтағы тамырын қазғанда ғана жүйелі болмақ.
Біздің мақсатымыз да осы. Сондықтан, тарихи тамыры терең отбасы ұғымының
ғылыми пікірлермен нақтыланып, заңды атауға айналуы да көңілімізге қонады.
Қазақ тіліндегі мәдениет сөзінің этимологиясы ортағасырлық ислам
мәдениетінің өркендеуімен тікелей байланысты болса керек. Арабтың медине
қала, маданият қалалық сөзінен енген.
Уақыт өткен сайын еуропалық елдерде мәдениет сөзі білім беру, даму,
қабілеттілік, құрметтеу деген мағыналарға ие бола бастады. Оның нақты
мысалдары да көрініс табуда. Мәдениеттану ғылымындағы кең мағынада ашылған
анықтамамен қорытындылар болсақ, "Мәдениет" термині "ұрпақтан ұрпаққа
беріліп отыратын белгілі бір затқа, материалдық құралдарға (еңбек
құралдары, белгілер), ал нақтырақ алғанда "ағартушылық", "білімділік",
"қалыптасушылық", "гуманизм" сияқты адам әрекетіндегі әдіс-тәсілдердің
(материалдық сияқты, руханилықта да сондай) жиынтығы" деп берілген [59].
Ұлттар мен ұлыстардың өздеріне тән ұлттың мәдениеті ұлттың сезімімен,
мінезімен, психологиясымен біте қайнасып кетеді. Қазақ халқының
этномәдениеті халықтың сезімі, мінезі, рухы, психологиясы сияқты әр қырынан
көрініс береді. Бұған М.Арынның "Бес анық" атты кітабынан жауап табуға
болады. "...Ұлттық сезімді білдіретін бес шарт немесе бес анық бір ғана
ұлтқа қатысты емес, кез келген ұлтқа байланысты айтылар әңгіме. Жеке-жеке
алған кезде бұлардың қай қайсысы да тұтастықты білдіре алмайтын сияқты. Бес
шарттың бірімен бірінің диалектикалық байланысы бар. Бірінен бірі туындап
жатқан тәрізді және бірін-бірі қажет қып тұрғандай", - дейді де: 1) тіл, 2)
дін, 3) дәстүр - әдет-ғұрып, мораль, 4) тарих, 5) атамекен, жер-су
мәселесін атайды [60]. Бұл "бес анық" – этномәдениеттің тірегі.
Мәдениеттің белгілі бір ұлтқа қатыстылығы жөнінде А. Сейдімбек "Ұлт
және мәдениет" атты мақаласында "...мәдениет дегеніміз - экологиялық
жүйемен, өмір салтпен етене өмір сүру тәсілі. Мәдениеті жоқ ұлт болмайды.
Мәдениеті жоқ ұлт не өледі, не басқа ұлтқа жұтылады", - деген пікір айтады.
[61]. А.Э. Измайлов: "Халық педагогикасы ұрпақтан-ұрпаққа көбінесе ауызша
түрде келе жатқан, халықтың тарихи және әлеуметтік тәжірибесінің жемісі,
оның іс жүзінде тексерілген білімінің, мағлұматтарының, дағдыларының
жиынтығы. Халық педагогикасының ескерткіштері халық ертегілерінде,
аңыздарында, жырларында, мақал-мәтелдерінде сақталып, ұлттық салттары,
дәстүрлері арқылы өзінің көріністерін беріп отырады" [62.] деп, этномәдени
құндылықтарды халық педагогикасы арқылы көрсетсе, С. Қасқабасов: "Ертегі
мен эпос, аңыз бен әпсана, миф пен хикая, өлең мен мақал-мәтел, ән мен күй
- халқымыздың танымы мен ой-қабілетін, қиялының ұшқырлығы мен талантын
танытатын зор рухани мұра ғана емес, олар сонымен қатар, XX ғасырда өсіп-
өркендеп, кең қанат жайған әдебиетіміз бен өнеріміздің тұп қазығы, қазіргі
көркем мәдениетіміздің қайнар көзі әрі ажырамас бөлігі" [63] - деп, әдебиет
пен өнер тұрғысынан толықтыра түседі.
Ұлттық мәдениетті қазақ мектептерін дамытудың басты құралы ету жөнінде
ғалым А. Құсайынов: "біріншіден, мәдениетті құрушы (қазақ халқын төл этнос
ретінде сақтау); екіншіден, адамды қалыптастырушы (ұлттық мәдениетті,
адамның адамтершілік қасиеттерінің қалыптасуы мен оның тұлға ретінде дамуы,
өзін-өзі шығармашылықпен танытуы, өмірдегі өз орындарын анықтауы адамдардың
барлығына және әрқайсысына білім беру үшін жағдай жасау); үшіншіден,
педагогикалық (оқушыларды ұлттық сана-сезімге тәрбиелеу, әлемдік деңгейге
бағдарланаған өркениетті жалпы орта білім беру);
Төртіншіден, әлеуметтік (ауыл халқы өмірінің адамгершілік және
тұрмыстық негізін қалыптастыру, мектепті және жоғары оқу орнын
бітірушілерді мәдениетті адам және жер иесі ретінде ауылға тарту)" сияқты
негізгі қызметтерді ескере отырып, жүзеге асыруды айтады. Сондай-ақ,
"ұлттық мектеп - адамзаттық мәдениет пен этномәдениеттің өзара кіріккен
бірлігінде дамитын мектеп" — дейді. [64].
Этномәдениет тақырыбына терең бойлаған ғалымдардың бірі профессор
Ж.Наурызбай: "Этнос мәдениеті - ассимиляциядан, араласып кетушіліктен
сақтайтын механизм, күштердің өрісі. Бұл сондай-ақ, оның коды,
айырмашылығын көрсететін белгісі. Бұл және басқа этностармен тіл табысатын,
қарым-қатынастар жасау құралы. Жалпы адамзаттық құндылықтар - барлық
уақытта этникалық мәдениеттің "киімінен-ақ" байқалып тұратын, оны әр этнос
өз мәдениетінен тауып және сол арқылы басқалармен хабарласып, алмаса білуі"
- [25] деп анықтама береді. Әрине, ғалымның бұл тақырыпта байыпты өз ойы
бар, ол туралы өз тұжырымдамасында жан-жақты мағлұматтар бар.
Белгілі дінтанушы, мәдениеттанушы Мұртаза Бұлұтай өз еңбегінде бірнеше
әлем ғұламаларының пікірлерін келтірген. Соның бірі Жоржи Зейданның
"Мәдениет дегеніміз бір қоғамды қоғам, жамиғатты жамиғат, ұлтты ұлт
жасайтын, оны өзге ұлттардан ажырататын өмірлік көріністердің топтамасы.
Осы өмірлік көріністер әр ұлттың өзіне тән болып келеді"- деген пікірін
келтіреді де "Мәдениет - әр ұлттың өзіне тән ойлау және өмір сүру салтының
жүйесі болып табылады", - деп өз тұжырымын ұсынады және мәдениеттің негізгі
қасиеттерін төмендегіше ашады:
1. Ұлттық сипатқа ие;
2. Табиғилық және тірілік;
3. Жалғастылық және тарихилық;
4. Ұлттың ортақ мұрасы болып табылады;
5. Өзегі өзгермейді;
6. Үйлесімді тұтастық болып табылады;
7. Ұрпақтан ұрпаққа жалғасады. [65].
Мәдениет - жұртшылықтың қалыптасқан өмір салтына байланысты, барлық
адамдарға тән, өмір туралы көрініс беретін құндылықтар жүйесі -деп
нақтырақ анықтама береді Н.Смелзер [66]. Демек, мәдениет пен құндылық бір-
бірінен алыс емес, керісінше бірін-бірі толықтыра түседі.
Қай заманда да адам баласы үшін құнды да бағалы, мәнді де маңызды
дүниелер болған. Оның заттың немес рухани бейнелі екендігі адамның ішкі
қажеттілігіне, түсінігіне қатысты болмақ. Құндылықтың адамзат үшін
маңыздылығы мен қажеттілігіне бойлау үшін жан-жақты мәнін ашқан жөн.
Педагогикадағы құндылық тақырыбына бойлаған ғалымдар Б. Құдышева [67],
Г.Нұрғалиева[68], М.Жадрина[69] т.б. өз ғылыми-зерттеу еңбектерінде
түұжырымдап зерделеді.
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде "құндылық — нарқы жоғарылық,
қымбаттылық, бағалылық. Құндылық арқылы сол заттың маңызын, мәнділігін,
пайдалылығын, қажеттілігін білуге болады" [70] делінген
Философиялық сөздіктен құндылық ұғымының ғылыми негізделген бірнеше
анықтамаларына талдау жасалды. Адам құндылығының өзегін құрайтын және оны
зерттейтін саланы аксиология деп атайды. Аксиология ("ахіа" — грек тілінде
"құндылық", логос — ілім, ғылым) ғылымының ең басты ерекшелігі, оның
философиялық сипаты басым келеді, өйткені философия ақиқат, шындықты
іздейді [71].
Философ-ғалым С.Нұрмұратовтың кітабында Э.Кассирердің "құндылық - бұл
адамның ішкі дүниесінен тыс, мәңгі идеалды әлем" - деп түсіндіруі берілген
[72]. Кезінде орыс ғалымы С.И. Гессен (1887-1950) мұғалім жұмысын өлшеп
бағалауда мәдениетті рухани және материалдық құндылықтың жиынтығы деп
қарады. Сонда мұғалімнің іс-әрекеті пәндік емес, тәрбиеленуші мен
тәрбиешінің рухани қарым-қатынастарына "заттануына" қатысты қатынас
құндылықтары мен өмір құндылықтарынан тұратын - құндылық.
Ресейлік педагог-ғалым Л.И. Гриценко "құндылық — адамның санасына
бағынбайтын іс-әрекетке қатысты реттегіш" - дейді. Субъектінің құндылық
туралы саналы көзқарасы бар, яғни, жеке адамның шынайы құндылықтары мен
жарияланған құндылық бағдарлары бар. Құндылықтың әлеуметтік, топтық, жекеше
деп бөлімдері кең таралған [73].
Гуманизмді зерттейтін психолог В.Франкл адам өмірінің мәні мен
мағынасының биіктігіне айналған құндылық мәселесі туралы: "біз өзімізді
ұмыта, біздің өмірімізге енген талап-міндеттер әлеміне өзімізді құрбан ете
отырып, ішкі талабымыздан да жоғары, бізден тыс әлемдік заттарға сай талап-
тілектерді орындап, өзімізді сол деңгейде көрсеткіміз, жүзеге асырғымыз
келеді" [74] , - дейді.
Осы ойларды қорыта келе, ғылымдағы құндылықтар теориясына тоқталар
болсақ: аксиология - құндылықтар табиғаты туралы, оның шынайы өмірдегі орны
және құндылықтар әлемінің құрылымы туралы, яғни, тұлға құрылымы мен
әлеуметтік және мәдени факторлармен түрлі құндылықтардың өзара байланысы
туралы философиялық ілім.
Аксиология философияның дербес саласы ретінде тұрмыс ұғымын ашатын екі
белті: шынайылық пен құндылық арқылы адамның түрлі талап-тілектері мен
талпыныстарының нысаны ретінде зерттеле бастайды. Аксиологияның басты
міндеті - жалпы қоғамдық құрылымдағы құндылықтың мүмкіндіктерін және оның
шындықтың дәлелдеріне қарым-қатынасын көрсету.
Осындай ұғымдардың нақтылануының нәтижесінде, қазақ халқының этномәдени
құндылықтар жүйесі төмендегіше (1-кесте) түзілді. Этномәдениетке негіз
болар халықтың тілі, діні, ділі, тарихы мен құқығы және өнері -
ұлттығымыздың басты сипаттары.
Бізде қарастыратын басты мәселе даярлау, яки, отбасында баланы мектепке
даярлау болғандықтан, әлеуметтендірудің негізгі компоненті – тәрбие
құндылығына да назар аударғымыз келеді. Құндылық тәрбиесі - АҚШ, Қанада
және Батыс Еуропа елдерінің педагогикалық теориясы мен тәжірибесіндегі
белгілі бағыттарының бірі.
Кесте 1 - Этномәдени құндылықтар жүйесі.
ЭТНО-МӘДТІЛ Қарым-қатынас, байланыс, дискурс (дәлел, дәйек),
ЕНИ т.б.
ҚҰНДЫЛЫҚ
ТАР
ДІН Сенім, наным, кұран, хадис, шариғат, неке, ахлак.
фиһқ, ақида, сиар, т.б.
ДІЛ Тұрмыс, салт-дәстүр, әдет-ғұрып, ырым-тыйым, т.б.
Оқиғалар, көтерілістер, төңкерістер, Отан қорғау,
ТАРИХ замана ағымымен даму, т.б.
ҚҰҚЫҚ Заң, ереже, жарғы, мұрагерлік, мирасқорлық, т.б.
ӨНЕР Сөз өнері, саз өнері, қол өнері, сәулет өнері,
бейнелеу, кескін т.б.
АҒАРТУ Тәрбие, әлеуметтендіру, білім, ғылым.
Бұл Америкада 60-70 жылдары зиялы қауым мен жастардың арасында
бұқаралық мәдени құндылықтарға қарсы шығып, мәдениетке қарсы құбылыстар
пайда болуына байланысты шыққан еді. Құндылық тәрбиесінің негізгі мақсаты –
тәрбиеленушілерге жалпы адамзаттық құндылықтар тәжірибесін тікелей беру
емес, адамгершілік құндылықтарды таңдауға, ізғілік мұраттарына негізделген
адамгершілік өлшемдерін жасауға жастардың мүмкіндіктерін қалыптастыру.
Құндылық тәрбиесінде Дж.Дьюидің прагматизмі, М.Бубердің жаңа
экзистенциализмі, К.Роджерс пен А.Г. Маслоудың гуманистік психологиясы,
Л.Кольбергтің моральдық дамудың когнитивті тұжырымдамасы, Э.Х. Эриксонның
тұлға эпигенетикасының моделі әдіснама ретінде қарастырылады. Құндылық
тәрбиесінің теориясы: "құндылық сенім", "құндылықтардың түсіндірілуі",
"құндылықты талдау", "құндылықты рефлекция", "құндылықты ықпал" сияқты
өзіндік тұжырымдамалар қатарын біріктірді. "Құндылықтарға сай өмір сүруді
адамдарға үйрету" деген жалпы тәрбиелік мақсатты бұл тұжырымдамалар
жинақтап тұр. "Құндылықтар – тәрбие мен оқытудағы адамгершілікке
бағытталған идеалдар. ...Құндылықтар — сезім мен ақыл-ойдың ұштасуын және
сол арқылы адамның іс-әрекетін белгілейді" дейді Ш.Майғаранова [75].
Құндылықтар арқылы тәрбиелеу мен әлеуметтендіру жөнінде А.Қаплиева,
Г.Анламасова, Г.Жылқыбекова, Н.Мұхамединова т.б. ғылыми еңбектері бар.
Тәрбиенің тұлғалық-әлеуметтік тұжырымдамасында қабылданған негізгі
құндылықтар: адам, руханият, махаббат, еркіндік, шығармашылық,
жауапкершілік, парыз, қауымдастық, тұлға мен қоғамның үйлесімділік мұраты –
тәрбиедегі ізгілік өзегі болып табылады.
Адамзаттың негізгі өмірі, бақытының бастауы – отбасы. Отбасында баланы
этномәдени құндылықтар негізінде мектепке даярлауды тәрбиедегі түрлі
құндылықтар арқылы қарастыруға болады. Атап айтар болсақ: рухани-
адамгершілік тәрбиесі, еңбек тәрбиесі, имандылық тәрбиесі, жыныстық тәрбие,
құқықтық тәрбие, экономикалық тәрбие, салауаттылық өмір салты, гендерлік
тәрбие т.б (2 кесте).
Кесте 2 - Отбасындағы тәрбие бағыттары
Тәрбиенің бағыттары Қарастыратын мүмкіндіктері Ққұндыл
ық
Рухани-адамгершілік Отбасында мейірімділік, қайырымдылық, рухани
тәрбиесі туысқандық бауырмалдыққа тәрбиелеу, құндылы
жақсылыққа насихаттау, қарым-қатынасты қ.
ізгілікке негіздеу.
Жыныстық тәрбие Жыныстың тән-тұрпаттық ерекшеліктеріне
мән беру, өсіп-жетілудің маңыздылығын
ұғыну, басқа жыныс өкілдеріне құрметпен
қарау, неке талабына сай болу.
Имандылық тәрбиесі Діни сенім тұрғысындағы талаптарға
кұрметпен қарау, моральдық-этикалық
нормаларға сай өмір сүруді діни негіздеу.
Құқықтық тәрбие Жеке құқығын, отбасын құру және неке
құқықтарын, балаға қатысты құқықтарды
білу.
Махаббат тәрбиесі Өз сезімін басқара білуге тәрбиелеу,
басқалардың сезіміне кұрметпен қарау.
Гендерлік тәрбие Жыныстар арасына өзара сыйластық пен
түсіністік тудыру, жынысқа құрмет көрсете
отырып әлеуетін іске асыруға мүмкіндік
табу.
Енбек тәрбиесі Еңбек ету, табыс табу, үй тұрмысы Материп
жұмыстарын үйрену, өз қолымен тұрмысқа ал
қажетті бұйымдар дайындау дық
құндылы
қ
Экономикалық тәрбие Отбасын асырау, тұрмыстық қажеттіліктерді
өтеу, тұрмыстық-шаруашылық,жағдайды
ұйымдастыру, реттеу.
Эстетикалық тәрбие Жар таңдау, үй тұрмысы жағдайындағы рухани-
үйлесім, жасына, жынысына сай киіну. мате
риалдық
Салауаттылык өмір салты Зиянды дағдылардан сақтанып, денсаулығын
сақтауға, шыңдауға жағдай жасау.
Этномәдени құндылықтар негізінде мектепке даярлау мәселесіне бойлау
үшін "этномәдени білім беру", "этномәдени тәрбие" ұғымдарын нақтылаудың
маңызы ерекше.
Бұл жөнінде ғалым Ж.Наурызбайдың "Этномәдени білім беру" тұжырымдамасы
негіз бола алады. Біз оны ғылыми зерттеулерге шолу жасағанда тереңірек
қарастырдық. Ғалымның анықтамаларын талдар болсақ, "Этномәдени білім беру"
термині "білім беру саласында этномәдени қызығушылықтарды іске асыру"
түсінігімен қатар қолданылады. Сондықтан да"біз оның мазмұнына:
"этномәдени тәрбие – этномәдени ағарту ісі этномәдени білім" өзара
байланысты үштікті ендіреміз" [25] - деген пікіріне жүгіне отырып, біз де
өз жұмысымызда өз тақырыбымыз бен мүмкіндігімізге сай қарастырдық.
1-сурет. Білім беру жүйесіндегі этномәдени құндылықтар
Ұлттың мәдени құндылықтарын екіге бөліп қарасақ, рухани: тіл, діл (әдет-
ғұрып, салт-дәстүр), дін, өнер, тарих, тәрбие, рух (психология), ұлттық
мейрамдар т.б. материалдық: жері, үй-жайы, малы, тұрмыс-мүлкі, киімі, т.б.
Бұл - қазақ халқының ұрпағын тәрбиелеудегі өзек болар этномәдени
құндылықтар.
1.2 Мектеп жасына дейінгі баланың танымдық ерекшеліктерін теориялық
талдау
Отбасы, балабақша тәрбиесі сөз болғанда, соларға арнайы еңбек жазған,
мектепке дейінгі тәлім-тәрбиенің мақсат-мүддесін ата-аналар қауымына
кеңінен насихаттаушы педагог, журналист Нәзипа Құлжанованың есімін ерекше
атауымыз керек.
Н.Құлжанова алғашқы кезекте алдыңғы қатарлы орыстың педагог
ғалымдарының бірсыпыра еңбектерін ана тіліне аударған, сонымен қатар Әйел
теңдігі журналы арқылы - Ана мен бала тәрбиесі деген тақырыпта сан алуан
мақалалар жариялай отырып, ата-аналар мен тәрбиешілер арасына мектепке
дейінгі балаларды тәрбиелеу жұмысын кецінен таратуға жәрдемдеседі. Алғаш
ашылған балабақшалардың жұмыс істеуіне теориялық басшылық жасайды. Бұл
жөнінде Н.Құлжанованың Мектептен бұрынғы тәрбие және Ана мен бала
тәрбиесі атты еңбегін атап айту қажет. Бұл еңбектер алғашқы яслилер мен
балабақшадағы тәрбие жұмысын ұйымдастыру ісіне теориялық жәрдем беру
мақсатында жазылған.
Аталмыш проблема жайында республика ғалымдары тарапынан
(Б.Баймұратқызы, М.Сәтімбекова, А.Меңжанова, Ә.Әмірова, т.б.) жүргізілген
ғылыми-зерттеулер нәтижесінде жарық көрген ғылыми-әдістемелік оқу құралдары
да мектепке дейінгі тәрбие жұмысының сапасын жақсартуға лайықты үлес қосып
келеді.
Қоғамның тарихи даму кезеңдерін бастан кешкен ата-баба мұрасы, мақалдап-
мәтелдеп айтылатын өсиет өнегесі, астарлы ертегі, аңыз әңгімелері, санамақ,
жұмбақ тәрізді сөз маржандары, бесік жырлары арқылы тербеле тереңдеп,
баланың нәрестелік шағынан құлағына құйылып, санасына орнығып, есейген
сайын халықтың сазды әуені, үн-ырғағы оның зердесіне ұялап, ән -әуенге,
әсерлі сөзге қызықтыра, еліктіре түсетіні белгілі.
Жаста білген, басқа сіңген тәлімің,
Өзің елмей сүйегіңнен қала алмас, -
деп классик жазушы І.Жансүгіров айтқандай балалық шақтан бойына орныққан,
ана сүтімен даритын, ұлттық сезім нышандары, сөз өнері оның болашақ
шамшырағына айналып, рухани байлығын кеңейтеді. Оны туған елге, жерге,
халқына сүйіспеншілікке, партиоттық сезімге баулып, жан-жақты жетілген
азамат етіп тәрбиелеп өсіру - бүгінгі таңдағы аса жауапты міндеттің бірі.
Жұмыла көтерген жүк жеңіл демекші бала тәрбиелеудегі осындай міндеттерді
іске асырушылар - мектепке дейінгі мекемелер мен отбасы. Осы екі арнада
жүргізілетін тәлім-тәрбие сабақтаса, ұштаса өткізілгенде ғана көздеген
мақсат нәтижелі болары сөзсіз.
Ұлттық дәстүр негізінде тәрбиелеу жөнінде М.Жұмабаев өзінің
Педагогика атты еңбегінде бала тәрбиесімен шұғылданушы адамдарға:
Тәрбиеден мақсұт - баланы тәрбиешінің дәл өзіндей қылып шығару емес,
келешек өз заманына лайық қылып шығару... Бұл - бір. Екінші, әр тәрбиешінің
қолданатын жолы - ұлт тәрбиесі. Әрбір ұлттың бала тәрбиелеу туралы ескіден
келе жатқан жеке жолы бар [3]. Дегенмен, дәстүрдің озығы бар, тозығы бар
демекші, ұлт тәрбиесін тұтасымен дұрыс деп алға ұстамай, оның ұнамсыз,
зиянды жақтарына сын көзбен қарап, жақсысын қолдана білу қажет екенін
ескерте келіп, тәрбие майданында шынығып, ысылған тарландардың
тәжірибелерімен, түрлі ұлттан түрлі заманда шыққан тәрбие ғалымдарының
ойларымен, қысқасы тәрбие туралы дұрыс жолға түсу үшін тәрбие пәнімен, яғни
педагогикамен жақсы таныс болу керек, - деп ескертеді. Ал, А.Байтұрсынов
тәрбиешіге: Бала оқытуын жақсы білейін деген адам әуелі балаларға
үйрететін нәрселерін өзі жақсы білуі керек, екінші баланың табиғатын біліп,
көңіл сарайын танитын адам болуы керек. Оны білуге баланың туғаннан бастап
өсіп, жеткенше тәнімен қатар ақылы қалай кіретін жолын білерге керек.
Баланың ісіне түсіне қарап, ішкі халінен хабар аларлық болуы керек - деп
түйіндейді [4].
Ғұламаларымыздың осындай педагогикалық, психологиялық пікірлері
ешқашанда ескірмейтін, бүгін де, ертең де тәрбие ісінде басшылыққа
ұстанатын тағылым.
Өз ұрпағының өнегелі, өнерлі еңбек сүйгіш, абзал азамат болып өсуін
армандаған қазақ халқы бұғанасы қата бастағаннан-ақ қыз баланы үй сыпыру,
төсек жинау, ыдыс-аяқ жуу, шай құю, ас пісіру, су әкелу, сиыр сауу, өрмек
тоқу, ою ойып, құрақ құрау, іс тігу т.б. шаруашылықтың алуан түрлеріне, ал
ұл балаларды қозы-лақ қайыруға, ата кәсібіне үйреткен. Баланы әулет, ауыл-
аймақ болып тәрбиелеу халықтық тәрбиеде ерекше орын алған. Әрбір әке
баласына өз өнерін үйретіп, оларды өзіндей мерген, аңшы, құсбегі, қолөнер
шебері немесе жыршы, әнші, күйші, биші етіп тәрбиелеген.
Қыз өссе – елдің көркі - деп бағалаған халқымыз қыз баланың өнегелі,
сымбатты, сыпайы, ізетті болуьша, сыртқы келбет-көрішсіне, киіну салтына
айрықша көңіл бөлген. Отбасы төрбиесінде көзделетін ең басты мәселелердің
бірі - баланы айналасындағы көріністерді тани, сезіне, қабылдай, түсіне
тандай, әсерлей білуге, өзіне мақсат қоя білуге баулу. Өмірдегі, өнердегі,
табиғаттағы тамаша көріністерден жан азығын алып, әсерлене білуге үйрету.
Білімге, білуге, құштарлыққа, әсемдік, талғампаздыққа тәрбиелей отырып,
баланы болашақ білім ордасы - мектепке дайындау.
Балалық шақтың ең әуес нәрсесі - ойын. Ол айналадан бақылап көргенін,
танып қабылдаған нәрселерін ойьш арқылы бейнелей көрсетеді. Сондықтан бала
ойынын әншейін бір ермек деп ұғынбаған жөн. Ойын бала үшін еңбек, әрі оқу.
Сыртқы дүниеден қабылдаған білімдік ұғымдар ойын нәтижесімен тиянақталып,
тұрақты әдетке айналады.
Алты жастағы балаларды үйдегі, балабақшадағы, мектеп жанындағы оқу
ісіне тарту мәселесі жөнінде бұған дейін жүргізілген байқау қорытьшдысы
бойынша оқу-әдістемелік кұралдар кешені жасалып, жарық көрген болатын.
Сондай-ақ отбасы тәрбиесінің ауыр жүгін көтеріп, ғылыми-педагогикалық,
психологиялық озық идеяларды ата-аналарға жеткізіп, бала тәрбиесіне
айтарлықтай үлес қосып отырған Отбасы және балабақша журналы дер едік.
Мектеп жасына дейінгі балалардың жас шамасына қарай қабілет ерекшелігін
арнайы зерттеген көрнекті психологтар мектепке дейінгі балалардын өмірді,
айналадағы дүниені танып білуге, білімге құштарлығы, потенциалдық
мүмкіндіктері жеткілікті болатынын дәлелдейді. Дегенмен, қазіргі балалардың
психофизиологиялык жағынан даму деңгейі өздерінен бұрынғылардан әлдеқайда
озықтығын, олардьщ білуге, білімге қызығушылығы да мол екендігін
педагогикалық психология дәлелдеп отыр. Сол себепті балалардың теориялық
ойлау дағдысын дамыту, олардың белгілі нәрсенің ішкі сырын ұғынып, оның
себеп-салдарын, заңды байланыс таба біліп, қарапайым логикалық ой-
қорытындыларын жасауға үйрету, баланың психо-физиологиялық мүмкіндіктерін
барлық жағынан дамыту, сезім, таным, ерік әрекеттерін жетілдіру, мектептегі
оқу ісіне, ой еңбегіне дайындау, яғни өрелі тәрбиелеуге баса көңіл
бөлуінде. Бұл әдістемелік құралды я?азу барысында осы идеялар басшылыққа
алынды.
Мектеп жасына дейінгі балалар білуге тиісті қарапайым ғылыми білім
негіздерін неғұрлым тереңірек меңгерте отырып, олардың ой-өрісін, білім
деңгейін кеңейту, сана-сезім, таным, қабылдау әрекетін дамыту, білімге
қызығушылыққа баулып, баланың өздігінен еңбектене білуге белсенділігін
бағыттау қажеттігіне көз жеткізілді.
Бала тәрбиесі - баршаның ісі. Отбасының да, балабақшаның да, мектептің
де мақсат-мүддесі біреу - ол болашақ ұрпақ тәрбиесі.
Болашақ азамат тәрбиеленетін алғашқы ұя - отбасы, ата-ана құшағы. Жас
сәбидің өмір табалдырығын аттағандағы алғашқы еститіні шешесінің мейірбан
сөзі, көретіні анасының аялы алақаны. Ұяда не көрсе, ұшқанда соны іледі
немесе Әке көрген оқ жонар, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz