Мектепке дейінгі білім беруде балалардың дидактикалық ойындар арқылы танымдық белсенділігін қалыптастыру
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БІЛІМ БЕРУДЕ БАЛАЛАРДЫҢ ДИДАКТИКАЛЫҚ ОЙЫНДАР АРҚЫЛЫ ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл ойын тәрбиелеу үдерісінде дидактикалық ойын материалдарын пайдаланудың педагогикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Дидактикалық ойын материалдарын пайдаланудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ АҚЫЛ ОЙЫН ТӘРБИЕЛЕУ ҮДЕРІСІНДЕ ДИДАКТИКАЛЫҚ ОЙЫН МАТЕРИАЛДАРЫН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың дидактикалық ойындар арқылы ақыл ойын тәрбиелеудің жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл ойын тәрбиелеу үдерісінде дидактикалық ойындарды пайдаланудың әдіс тәсілдері
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БІЛІМ БЕРУДЕ БАЛАЛАРДЫҢ ДИДАКТИКАЛЫҚ ОЙЫНДАР АРҚЫЛЫ ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл ойын тәрбиелеу үдерісінде дидактикалық ойын материалдарын пайдаланудың педагогикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Дидактикалық ойын материалдарын пайдаланудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ АҚЫЛ ОЙЫН ТӘРБИЕЛЕУ ҮДЕРІСІНДЕ ДИДАКТИКАЛЫҚ ОЙЫН МАТЕРИАЛДАРЫН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың дидактикалық ойындар арқылы ақыл ойын тәрбиелеудің жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл ойын тәрбиелеу үдерісінде дидактикалық ойындарды пайдаланудың әдіс тәсілдері
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Зерттеудің көкейтестілігі. Ғасырлар тоғысында өзінің жаңа даму жолы мен болмысын айқындап алған Қазақстан Республикасы ХХІ ғасырда болашақ буын ұрпаққа білім беру мен тәрбиелеудің жаңа парадигмаларын қалыптастыруды алдыңғы кезектегі міндет етіп қойып отыр. Бұл міндеттер жаңа әдіснамалық жүйені жасауда дәстүрлі оқыту үдерісіне жаңашылдық сипатта қайта қарап, оқытудың жаңа технологияларының табиғатын түсіне отырып, балалардың ақыл-ойын қалыптастыру қажеттігін негіздейді. Айтылған мәселенің басты ерекшелігі оқытудың нәтижесін алдын-ала болжап, оқушылардың білім алуы барысында іздену-зерттеу және өз бетімен білім алу жүйесін, алған білімін өмірдің жаңа жағдайларында пайдалана білу арқылы танылады. Әсіресе, балалардың ақыл ойын қалыптастыру мәселесі қазіргі уақытта бастауыш мектеп үшін өзекті мәселе күйінде қалып отыр. Сондықтан қазіргі мектепке дейінгі мекемеде балалардың ақыл ойын қалыптастыру маңызды міндет, ғылыми мәселе.
Мектеп дейінгі мекемеде балалардың ойлау дәрежесі мен дербес іс-әрекеттегі белсенділігінің қалыптасуына жан-жақты жағдай жасап, мектепке дейінгі мекемеде берілетін ғылыми білім сапасын жаңа заман талаптарына сай іріктеу мен меңгерту міндеттері олардың оқу-танымдық іс-әрекетін қалыптастыруға тікелей байланысты. Осы күнге дейін, негізінен эмперикалық деңгейде қалып келген дәстүрлі оқыту жүйесі мен заман талаптары арасында пайда болған диалектикалық қарама-қайшылық мектепке дейінгі мекемеде оқытудың жаңа сапалық деңгейін қажет етуде. Баланы даяр білімді қабылдаушы объект емес, білімді өз бетімен ізденуші субъект ретіне қарау мақсатында оқыту жүйесін лайықтаудың қажеттігі артуда.
Осы заманғы білім беру жүйесінсіз әрі алысты барлап, кең ауқымды ойлай білетін осы заманғы болашақ мамандарсыз инновациялық экономика құра алмайтындығымыз жайлы еліміздің президенті Н.Ә.Назарбаевтың үстіміздегі жылғы Қазақстан халыктарына арнаған «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты» атты Жолдауында ерекше аталып өтіліп, Қазақстанда адами капиталдың сапалы өсуі. Бұл, ең алдымен, білім беру мен денсаулық сақтау. Білім беру жүйесін жаңғырту барысында біз үшін келесі іс-шараларды жүзеге асырудың маңызы зор. Біріншіден, оқыту үдерісіне қазіргі заманғы әдістемелер мен технологияларды енгізу және қоғамдық жаңару кажеттіліктеріне сай білім керектігіне назар аударылған болатын [1].
“Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында” әлемдік білім кеңістігіне ықпалдастырылған және жеке тұлға мен қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыратын білім берудің ұлттық моделін қалыптастыруға бағытталған міндеттер белгіленген. Әсіресе, Қазақтанның халықаралық білім кеңістігіне енуге бағытталған шарттары ретінде 12 жылдық білім беруге көшуді басты фактор деп қарастырады. Аталған міндеттердің толық жүзеге асуы балалардың ақыл ойын қалыптастыруға тікелей байланысты десек қателеспейміз. Сондықтан, жеке тұлғаға өзіндік құндылық ретінде қарап, бастауыш мектептен бастап балалардың ақыл ойын қалыптастыруда дәстүрлі оқыту әдістерін әлемдік білім кеңістігіндегі оқытудың озық технологияларын толықтыра отырып оқу үдерісін жетілдіру міндетіміз [2].
Мектеп дейінгі мекемеде балалардың ойлау дәрежесі мен дербес іс-әрекеттегі белсенділігінің қалыптасуына жан-жақты жағдай жасап, мектепке дейінгі мекемеде берілетін ғылыми білім сапасын жаңа заман талаптарына сай іріктеу мен меңгерту міндеттері олардың оқу-танымдық іс-әрекетін қалыптастыруға тікелей байланысты. Осы күнге дейін, негізінен эмперикалық деңгейде қалып келген дәстүрлі оқыту жүйесі мен заман талаптары арасында пайда болған диалектикалық қарама-қайшылық мектепке дейінгі мекемеде оқытудың жаңа сапалық деңгейін қажет етуде. Баланы даяр білімді қабылдаушы объект емес, білімді өз бетімен ізденуші субъект ретіне қарау мақсатында оқыту жүйесін лайықтаудың қажеттігі артуда.
Осы заманғы білім беру жүйесінсіз әрі алысты барлап, кең ауқымды ойлай білетін осы заманғы болашақ мамандарсыз инновациялық экономика құра алмайтындығымыз жайлы еліміздің президенті Н.Ә.Назарбаевтың үстіміздегі жылғы Қазақстан халыктарына арнаған «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты» атты Жолдауында ерекше аталып өтіліп, Қазақстанда адами капиталдың сапалы өсуі. Бұл, ең алдымен, білім беру мен денсаулық сақтау. Білім беру жүйесін жаңғырту барысында біз үшін келесі іс-шараларды жүзеге асырудың маңызы зор. Біріншіден, оқыту үдерісіне қазіргі заманғы әдістемелер мен технологияларды енгізу және қоғамдық жаңару кажеттіліктеріне сай білім керектігіне назар аударылған болатын [1].
“Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында” әлемдік білім кеңістігіне ықпалдастырылған және жеке тұлға мен қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыратын білім берудің ұлттық моделін қалыптастыруға бағытталған міндеттер белгіленген. Әсіресе, Қазақтанның халықаралық білім кеңістігіне енуге бағытталған шарттары ретінде 12 жылдық білім беруге көшуді басты фактор деп қарастырады. Аталған міндеттердің толық жүзеге асуы балалардың ақыл ойын қалыптастыруға тікелей байланысты десек қателеспейміз. Сондықтан, жеке тұлғаға өзіндік құндылық ретінде қарап, бастауыш мектептен бастап балалардың ақыл ойын қалыптастыруда дәстүрлі оқыту әдістерін әлемдік білім кеңістігіндегі оқытудың озық технологияларын толықтыра отырып оқу үдерісін жетілдіру міндетіміз [2].
1. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан халыктарына арнаған «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты» атты жолдау. 2012ж. 27-қаңтар
2. Қазақстан Республикасы біліктілікті арттыру жүйесін дамытудың 2015 жылға дейінгі тұдырымдамасы. 2004 .
3. Выготский Л. С. Воображение и творчество в детском возрасте. -М., 1936.
4. Давыдов В. В. Проблемы развивающего обучения. Просвещение, 1986.
5. Скаткин М.Н. Активизация познавательной деятельности учащихся в обучении. – М.: Педагогика, 1985. – 148 с.
6. Жарықбаев Қ.Жалпы психология. Алматы 2004
7. Таубаева Ш., Жұмағұлова Қ.Ә. Биологияны оқытудың сапасын арттырудағы белгі-таңбалық көрнекіліктің алатын орны. //Педагогикалық бiлiм берудiң сапасы: проблемалар және даму перспективалары атты халықар. ғыл.-практ. конф. материалдары. – Алматы: Абай ат.АҰПУ, 2004
8. Тұрғынбаева Б. Шығармашылық қабілетін қалыптастыру. 2001. Алматы
9. Әл Фараби, Қожахметова К.Ж. Халықтық педагогиканы зерттеудiң кейбiр ғылыми және теориялық мәселелерi. – Алматы, 1983. – 151 б.
10. Қазақстан Республикасы біліктілікті арттыру жүйесін дамытудың 2015 жылға дейінгі тұдырымдамасы. 2004 .
11. Рубинштейн С.Л.Принципы и пути развития психологии. - М.1959-704 с
12. Жарықбаев Қ.Жалпы психология. Алматы 2004
13. Смаилов С.С. Условия активизации познавательной деятельности студентов технического вуза. – Алматы.
14. Сабыров Т.С. Оқушылардың оқу белсенділігін арттыру жолдары, Алматы :Мектеп,1978
15. Әбілқасымова А.Е. Студенттердің танымдық ізденімпаздығын қалыптастыру. – Алматы: Білім, 1994.
16. Рубинштейн С.Л.Принципы и пути развития психологии. - М.1959-704 с
17. Ушинский К.Д. Собрание сочинений. Т.8. – М.,1950
18. Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалар. – 1954. Алматы
19. Қоянбаев Р.М., Қоянбаев Ж.Б. Педагогика. – 2000. Алматы
20. Төтенаев Б. Қазақтың ұлттық ойындары. – 1979. Алматы
21. Талызина Н.Ф. Управление процессом усвоения знаний. – М.: МГУ, 1975. – 343 с.
22. Сағындықов Е. Педагогика. – 1996. Алматы
23. Жумабекова Ф. Мектепке дейінгі педагогика. Алматы. 2006
24. Жумабаев М. Педагогка. – Алматы: Рауан. – 1992
25. Төтенаев Б. Қазақтың ұлттық ойындары. – 1979. Алматы
26. Ушинский К.Д. Собрание сочинений. Т.8. – М.,1950
27. Меңжанова П. Мектепке дейінгі педагогка 2006
28. Сабыров Т.С. Оқушылардың оқу белсенділігін арттыру жолдары, Алматы :Мектеп,1978
29. Сухомлиский В.А. Мудрая власть коллектива. – М.: 1975
30. Сухомлиский В.А. Мудрая власть коллектива. – М.: 1975
31. Төтенаев Б. Қазақтың ұлттық ойындары. – 1979. Алматы
32. Тәнекеев В. Қазақтың ұлттық ойындары. – 1984. Алматы
33. Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақ тәлім тәрбиесі. 1995. Алматы
34. Турскелдина М. Дене тәрбиесінің әдістері 2001. Алматы
35. М.Балғымбаевтың «Қазақтың ұлттық спорт ойыны түрлері» (Алматы, 1985)
36. Макаренко А.С. О родительском авторитете. Сочинение в 4-х т. –М. 1951
37. Қалиев С. Қазақ тәлім тәрбиесі. 1995. Алматы
38. Құнанбаев А. Қара сөздері. Алматы
39. Шамова Т.И. Активизация учения школьников. – М.: Педагогика, 1982. – 208 с.
40. Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақ тәлім тәрбиесі. 1995. Алматы
41. Сейталиев К.Б. Тәрбие теориясы. – Алматы, 1986. – 69 б
42. Сабыров Т.С. Оқушылардың оқу белсенділігін арттыру жолдары, Алматы :Мектеп,1978
43. Шамова Т.И. Активизация учения школьников. – М.: Педагогика, 1982. – 208 с.
2. Қазақстан Республикасы біліктілікті арттыру жүйесін дамытудың 2015 жылға дейінгі тұдырымдамасы. 2004 .
3. Выготский Л. С. Воображение и творчество в детском возрасте. -М., 1936.
4. Давыдов В. В. Проблемы развивающего обучения. Просвещение, 1986.
5. Скаткин М.Н. Активизация познавательной деятельности учащихся в обучении. – М.: Педагогика, 1985. – 148 с.
6. Жарықбаев Қ.Жалпы психология. Алматы 2004
7. Таубаева Ш., Жұмағұлова Қ.Ә. Биологияны оқытудың сапасын арттырудағы белгі-таңбалық көрнекіліктің алатын орны. //Педагогикалық бiлiм берудiң сапасы: проблемалар және даму перспективалары атты халықар. ғыл.-практ. конф. материалдары. – Алматы: Абай ат.АҰПУ, 2004
8. Тұрғынбаева Б. Шығармашылық қабілетін қалыптастыру. 2001. Алматы
9. Әл Фараби, Қожахметова К.Ж. Халықтық педагогиканы зерттеудiң кейбiр ғылыми және теориялық мәселелерi. – Алматы, 1983. – 151 б.
10. Қазақстан Республикасы біліктілікті арттыру жүйесін дамытудың 2015 жылға дейінгі тұдырымдамасы. 2004 .
11. Рубинштейн С.Л.Принципы и пути развития психологии. - М.1959-704 с
12. Жарықбаев Қ.Жалпы психология. Алматы 2004
13. Смаилов С.С. Условия активизации познавательной деятельности студентов технического вуза. – Алматы.
14. Сабыров Т.С. Оқушылардың оқу белсенділігін арттыру жолдары, Алматы :Мектеп,1978
15. Әбілқасымова А.Е. Студенттердің танымдық ізденімпаздығын қалыптастыру. – Алматы: Білім, 1994.
16. Рубинштейн С.Л.Принципы и пути развития психологии. - М.1959-704 с
17. Ушинский К.Д. Собрание сочинений. Т.8. – М.,1950
18. Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалар. – 1954. Алматы
19. Қоянбаев Р.М., Қоянбаев Ж.Б. Педагогика. – 2000. Алматы
20. Төтенаев Б. Қазақтың ұлттық ойындары. – 1979. Алматы
21. Талызина Н.Ф. Управление процессом усвоения знаний. – М.: МГУ, 1975. – 343 с.
22. Сағындықов Е. Педагогика. – 1996. Алматы
23. Жумабекова Ф. Мектепке дейінгі педагогика. Алматы. 2006
24. Жумабаев М. Педагогка. – Алматы: Рауан. – 1992
25. Төтенаев Б. Қазақтың ұлттық ойындары. – 1979. Алматы
26. Ушинский К.Д. Собрание сочинений. Т.8. – М.,1950
27. Меңжанова П. Мектепке дейінгі педагогка 2006
28. Сабыров Т.С. Оқушылардың оқу белсенділігін арттыру жолдары, Алматы :Мектеп,1978
29. Сухомлиский В.А. Мудрая власть коллектива. – М.: 1975
30. Сухомлиский В.А. Мудрая власть коллектива. – М.: 1975
31. Төтенаев Б. Қазақтың ұлттық ойындары. – 1979. Алматы
32. Тәнекеев В. Қазақтың ұлттық ойындары. – 1984. Алматы
33. Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақ тәлім тәрбиесі. 1995. Алматы
34. Турскелдина М. Дене тәрбиесінің әдістері 2001. Алматы
35. М.Балғымбаевтың «Қазақтың ұлттық спорт ойыны түрлері» (Алматы, 1985)
36. Макаренко А.С. О родительском авторитете. Сочинение в 4-х т. –М. 1951
37. Қалиев С. Қазақ тәлім тәрбиесі. 1995. Алматы
38. Құнанбаев А. Қара сөздері. Алматы
39. Шамова Т.И. Активизация учения школьников. – М.: Педагогика, 1982. – 208 с.
40. Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақ тәлім тәрбиесі. 1995. Алматы
41. Сейталиев К.Б. Тәрбие теориясы. – Алматы, 1986. – 69 б
42. Сабыров Т.С. Оқушылардың оқу белсенділігін арттыру жолдары, Алматы :Мектеп,1978
43. Шамова Т.И. Активизация учения школьников. – М.: Педагогика, 1982. – 208 с.
Ф-ОБ-001033
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ТАРИХ-ПЕДАГОГИКА ФАКУЛЬТЕТІ
ЖАЛПЫ ПЕДАГОГИКА ЖӘНЕ
ЭТНОПЕДАГОГИКА КАФЕДРАСЫ
Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу мамандығы
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Мектепке дейінгі білім беруде балалардың дидактикалық ойындар
арқылы танымдық белсенділігін қалыптастыру
Орындаған:
Молдашева А.
ПМД-811
Ғылыми жетекшісі,
п.ғ.к., доцент:
Кішібаева Д.
Түркістан 2012ж.
Ф-ОБ-001033
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Гуманитарлық – педагогикалық сырттай оқу факультеті
Жалпы педагогика және
этнопедагогика кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Жалпы педагогика және
этнопедагогика кафедрасының
меңгерушісі, п.ғ.к.,аға оқытушы.
Рысбекова А.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Мектеп жасына дейінгі балардың ақыл-ойын тәрбиелеу үрдісінде
дидактикалық ойын материалдарын пайдалану
Орындаған: Батырова
Ф.
СМД-015 ДЖ
Ғылыми жетекшісі:
п.ғ.к., доцент:
Кішібаева Д.
Түркістан 2012
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
1 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БІЛІМ БЕРУДЕ БАЛАЛАРДЫҢ ДИДАКТИКАЛЫҚ ОЙЫНДАР
АРҚЫЛЫ ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл ойын тәрбиелеу үдерісінде
дидактикалық ойын материалдарын пайдаланудың педагогикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .
1.2 Дидактикалық ойын материалдарын пайдаланудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
2 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ АҚЫЛ ОЙЫН ТӘРБИЕЛЕУ ҮДЕРІСІНДЕ
ДИДАКТИКАЛЫҚ ОЙЫН МАТЕРИАЛДАРЫН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың дидактикалық ойындар арқылы ақыл
ойын тәрбиелеудің жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
2.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл ойын тәрбиелеу үдерісінде
дидактикалық ойындарды пайдаланудың әдіс тәсілдері
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейтестілігі. Ғасырлар тоғысында өзінің жаңа даму жолы
мен болмысын айқындап алған Қазақстан Республикасы ХХІ ғасырда болашақ буын
ұрпаққа білім беру мен тәрбиелеудің жаңа парадигмаларын қалыптастыруды
алдыңғы кезектегі міндет етіп қойып отыр. Бұл міндеттер жаңа әдіснамалық
жүйені жасауда дәстүрлі оқыту үдерісіне жаңашылдық сипатта қайта қарап,
оқытудың жаңа технологияларының табиғатын түсіне отырып, балалардың ақыл-
ойын қалыптастыру қажеттігін негіздейді. Айтылған мәселенің басты
ерекшелігі оқытудың нәтижесін алдын-ала болжап, оқушылардың білім алуы
барысында іздену-зерттеу және өз бетімен білім алу жүйесін, алған білімін
өмірдің жаңа жағдайларында пайдалана білу арқылы танылады. Әсіресе,
балалардың ақыл ойын қалыптастыру мәселесі қазіргі уақытта бастауыш мектеп
үшін өзекті мәселе күйінде қалып отыр. Сондықтан қазіргі мектепке дейінгі
мекемеде балалардың ақыл ойын қалыптастыру маңызды міндет, ғылыми мәселе.
Мектеп дейінгі мекемеде балалардың ойлау дәрежесі мен дербес іс-
әрекеттегі белсенділігінің қалыптасуына жан-жақты жағдай жасап, мектепке
дейінгі мекемеде берілетін ғылыми білім сапасын жаңа заман талаптарына сай
іріктеу мен меңгерту міндеттері олардың оқу-танымдық іс-әрекетін
қалыптастыруға тікелей байланысты. Осы күнге дейін, негізінен эмперикалық
деңгейде қалып келген дәстүрлі оқыту жүйесі мен заман талаптары арасында
пайда болған диалектикалық қарама-қайшылық мектепке дейінгі мекемеде
оқытудың жаңа сапалық деңгейін қажет етуде. Баланы даяр білімді қабылдаушы
объект емес, білімді өз бетімен ізденуші субъект ретіне қарау мақсатында
оқыту жүйесін лайықтаудың қажеттігі артуда.
Осы заманғы білім беру жүйесінсіз әрі алысты барлап, кең ауқымды ойлай
білетін осы заманғы болашақ мамандарсыз инновациялық экономика құра
алмайтындығымыз жайлы еліміздің президенті Н.Ә.Назарбаевтың үстіміздегі
жылғы Қазақстан халыктарына арнаған Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту –
Қазақстан дамуының басты бағыты атты Жолдауында ерекше аталып өтіліп,
Қазақстанда адами капиталдың сапалы өсуі. Бұл, ең алдымен, білім беру мен
денсаулық сақтау. Білім беру жүйесін жаңғырту барысында біз үшін келесі іс-
шараларды жүзеге асырудың маңызы зор. Біріншіден, оқыту үдерісіне қазіргі
заманғы әдістемелер мен технологияларды енгізу және қоғамдық жаңару
кажеттіліктеріне сай білім керектігіне назар аударылған болатын [1].
“Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді
дамыту тұжырымдамасында” әлемдік білім кеңістігіне ықпалдастырылған және
жеке тұлға мен қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыратын білім берудің
ұлттық моделін қалыптастыруға бағытталған міндеттер белгіленген. Әсіресе,
Қазақтанның халықаралық білім кеңістігіне енуге бағытталған шарттары
ретінде 12 жылдық білім беруге көшуді басты фактор деп қарастырады. Аталған
міндеттердің толық жүзеге асуы балалардың ақыл ойын қалыптастыруға тікелей
байланысты десек қателеспейміз. Сондықтан, жеке тұлғаға өзіндік құндылық
ретінде қарап, бастауыш мектептен бастап балалардың ақыл ойын
қалыптастыруда дәстүрлі оқыту әдістерін әлемдік білім кеңістігіндегі
оқытудың озық технологияларын толықтыра отырып оқу үдерісін жетілдіру
міндетіміз [2].
Осыған орай мектепке дейінгі мекемеде берілетін білім мазмұнын жаңарту,
оқытуды белсендірудің жаңа әдістемелік жүйесін жасау, ең алдымен, әрбір
баланың жан-жақты жетілуіне, ойлау белсенділігі мен ізденімпаздығының
қалыптасуына, нәтижесінде шығармашыл жеке тұлғасының ақыл ойын қалыптасуына
қызмет етуі тиіс.
Тарихи тұлғалар, ғұлама ғалымдар Әл-Фараби, Ж.Баласағұн білім, тәрбие
мәселелері жайлы ілімдері мол рухани мұра. Әл-Фараби алған білімнің
философиялық негізін салып, ол білімді-философиялық категория және бүкіл
танымның даму үдерісінде қалыптасқан адамзат мәдениетінің рухани
қазынасының жиынтығы деп қарастырады.
Оқу-танымдық және ойын іс-әрекеттінің психологиялық негізін
Л.С.Выготский, П.Я.Гальперин, В.В.Давыдов, Е.И.Машбица, С.Л.Рубинштейн,
Н.Ф.Тализина, М.Мұқанов, Қ.Жарықбаев, Ә.Алдамұратов, Г.М.Қасымова және
т.б. зерттеулерінде түрлі аспектілері, психологиялық тетігі қарастырылған.
М.А.Давыдов, Б.П.Есипов, П.И.Пидкасистый, М.Н.Скаткин, В.А.Сластенин,
И.Ф.Исаев, Е.Н.Шиянов, Т.И.Шамова, Г.И.Щукина, А.К.Маркова және т.б.
еңбектерінде балалардың ақыл ойын ұйымдастырудың педагогикалық
мүмкіндіктері мен технологиясы анықталған [3,4,5].
Елімізде балалардың ақыл ойын қалыптастыру мәселесіне байланысты соңғы
кездері зерттеулердің мынадай бағыттары дамып келе жатқанын атап көрсетуге
болады: оқыту үдерісінде балалардың ақыл ой қабілеттерін жетілдіру
мәселелері (А.Х.Аренова, Г.Е.Алимұхамбетова, Қ.А.Аймағамбетова,
А.С.Әмірова, С.Н.Жиенбаева, Л.Х..Мәжитова, Ә.Мұханбетжанова, Ж.А.Қараев,
Г.К.Нұрғалиева, Р.С.Омарова, Н.Қ.Тоқсанбаева, Т.С.Сабыров, С.Смаилов,
Н.Н.Хан, Н.Д.Хмель т.б,); оқытуда халықтық педагогика элементтерін
пайдалану мәселесі (Қ.Бөлеев, К.Жарықбаев, Ә.Табылдиев, Қ.Шалғынбаева
т.б.); жеке тұлғаға бағытталған білім беру (А.А.Бейсенбаева,
С.Қ.Мұхамбетова т.б.); оқыту үдерісін жетілдірудің маңызды аспектілері
(Б.К.Момынбаев, О.С.Сыздықов, Ә.Ә.Жолдасбеков, М.Н.Сарыбеков т.б.); оқу-
танымдық іс-әрекетті қалыптастыру (Ш.Т.Таубаева, С.К.Кенжебаева,
Е.Ж.Рысбаев, А.С Мустояпова Л.Байсерке, Ж.Оңалбек, Б.А.Тұрғынбаева
А.К.Сариева және т.б.). Қарастырылған жұмыстар бүгінгі таңда бастауыш
мектеп оқушыларының оқу-танымдық әрекетін қалыптастыруда маңызды болып
табылады [6,7,8].
Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл ойын қалыптастыруда ойынның
мәнін психологиялық негізін және т.б. жүйелеген.
Ойын дамуының тарихи аспектісі адамзат әрекетінің ерекше формасы ретінде
Е.А.Аркин, Е.А.Покровский, Р.И.Жуковская, Р.И.Меджерицкая, В.Г.Яковлева,
Т.И.Шамова және т.б еңбектерінде көрсетілген.
Ақыл ойды қалыптастырудың негізгі бағыты – баланы қоғамның ең маңызды
құндылығы ретінде танып, оның рухани дүниесінің баюына, танымдық
белсенділігінің қалыптасуы арқылы интеллектуалдық мүмкіндігінің жоғары
деңгейге жетуіне жағдай жасау.
Елімізде мектеп жасына дейінгі балалардың ойын әрекеті туралы оның
ішінде дидактикалық ойындарды оқу-тәрбие үдерісінде қолданудың жолдарын
Ф.Н.Блехер, Джафарлы, Г.И.Камаева, Г.А.Ляпина, Э.М.Муртазина, М.Мұхамедин,
А.К.Никифорова, Н.Н.Страздас, М.Т.Тұрыскелдина, Р.Т.Талипова,, Т.Иманбеков
зерттеуінде мектеп жасына дейінгі балалаардың дамытушы ойындар арқылы оқу-
танымдық әрекетін қалыптастыру мәселесі ішінара қарастырылған.
Т.Ж.Бекботчаева, А.К.Айтпаева, Қ.Сағындықов, Г.М.Қасымованың
зерттеулерінде қазақтың ұлттық ойындарын дидактикалық мақсаттарына
жіктеген. Дей тұрғанмен, қазіргі мектепке дейінгі мекеме жағдайында
балалардың дидактикалық ойындар арқылы ақыл ойын қалыптастырудың қажеттігі
мен бұл мәселенің теориялық тұрғыда және ғылыми-әдістемелік жағынан қажетті
зерттелмеуі, сонымен қатар бүгінгі мектепке дейінгі мекеменің нақты
қалыптасқан жағдайында оқытуды белсендіру мүмкіндіктерін ескеру арқылы бұл
мәселені шешуге бағытталған зерттеу жұмыстарының жоқтығы қарама-
қайшылықтарды туындатып отыр. Осы қарама-қайшылықтардың дұрыс шешімін
іздестіру біздің зерттеу мәселемізді айқындауға және тақырыпты “Мектеп
жасына дейінгі балалардың ақыл-ойын тәрбиелеу үдерісінде дидактикалық
ойын материалдарын пайдалану” деп таңдауымызға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл-ойын
тәрбиелеу үдерісінде дидактикалық ойын материалдарын пайдалану тұрғыда
негіздеу және практика жүзінде іске асырудың әдістемесін жасау.
Зерттеу нысаны: жалпы білім беретін мектепке дейінгі мекемедегі
педагогикалық үдеріс.
Зерттеу пәні: Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл-ойын тәрбиелеу
үдерісі.
Зерттеудің міндеттері:
- Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл ойын тәрбиелеу үдерісінде
дидактикалық ойын материалдарын пайдаланудың педагогикалық мәнін айқындау;
- Дидактикалық ойын материалдарын пайдаланудың ерекшеліктерін анықтау;
- Мектеп жасына дейінгі балалардың дидактикалық ойындар арқылы ақыл ойын
тәрбиелеудің жолдары мен әдістерін қарастыру
Зерттеу әдістері: философиялық, әлеуметтік, психологиялық, педагогикалық
және әдістемелік әдебиеттерді зерттеу мәселесі тұрғысынан талдау, жинақтау,
қорыту, бастауыш мектептің оқу бағдарламалары, әдістемелік құралдарын
талдау және жүйелеу; білім беруді ақпараттандыруға байланысты құжаттармен
танысу.
1 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ АҚЫЛ ОЙЫН ТӘРБИЕЛЕУ ҮДЕРІСІНДЕ
ДИДАКТИКАЛЫҚ ОЙЫН МАТЕРИАЛДАРЫН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл ойын тәрбиелеу үдерісінде
дидактикалық ойын материалдарын пайдаланудың педагогикалық мәні
Казақстан Республикасының Білім туралы заңында мемлекеттік саясаттың
негізгі принциптерін және Қазақстан Ресгубликасы азаматтарының білім алуға
конституциялық құқығын қамтамасыз ету ережелері де қамтылған.
Білім туралы Заңды мектепке дейінгі ұйымдарда жүзеге асыруда
Казақстан Республикасы үкіметінің каулысы және мектепке дейінгі ұйымдардың
үлгі ережесі, базистік оқу жоспарларымен бірге бірқатар нормативтік-
құқықтық құжаттар дайындалып жарық көруде. Құжаттарда мектепке дейінгі
жастағы балалардың тәрбиесіне, жан-жақты ой-өрісі, дене бітімі, сөйлеу
мәдениеті, ана тілінің дамуына жағдай жасау қажеттігі атап көрсетілген.
Заңдағы тікелей мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқытудың негізгі
мәселелеріне тоқталатын болсақ, ол 23-бапта нақты берілген:
1. Мектепке дейінгі тәрбие отбасында және мектепке дейінгі ұйымда жүзеге
асырылады.
2. Мектепке дейінгі ұйымдар отбасымен қатар бір жастан алты (жеті) жасқа
дейінгі мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеу мен оқытудың, олардың
дене және психикалық денсаулығын қорғап, нығайтуды, дамуында ауытқуы бар
балалардың жеке қабілеттерін дамытуды, оған мұқтаж балаларға қажетті түзету
жасауды жүзеге асырады.
3. Мемлекеттік білім беру мен денсаулық сақтауды басқару орындары мектепке
дейінгі ұйымдар мен отбасына қажетті әдістемелік және конституциялық көмек
көрсетуді ұйымдастырады.
4. Бес (алты) жастағы балаларды мектепке барар алдында даярлау міндеті және
ол отбасында, мектепке дейінгі ұйымда немесе мектепте жалпы білім беру
бағдарламаларының шеңберіңде жүзеге асырылады. Ол мемлекеттік білім беру
ұйымдарында тегін жасалады,-деп тұжырымдалған. Жоғарыда айтылған негізгі,
көкейкесті мәселелерді отбасында, балабақшада жүзеге асыру үшін келешекте
кезек күттірмейтін іс-шаралар ұйымдастырылуы шарт. Атап айтқанда:
- отбасы мен мектепке дейінгі ұйымдардың арасындағы ынтымақтастықты
сақтай отырып, ата-аналармен жұмысты жандандыру;
- мектепке дейінгі ұйымдардағы тәлім-тәрбие жұмысын жақсарту,
- тәрбиенің сан-саналы келелі мәселелерін шешетін қарапайым дағдыларын
бала санасына орнықтыратын алғашқы білім негіздерін қалауға баса назар
аудару;
- баланың жеке басын дамыту, денсаулығын нығайту, өз ойын жинақтай біліп,
жаңа мәліметтерді тіл байлығы арқылы жеткізе білуге қызығушылықтарын
арттыру;
- баланың өздігінен дербес іс-әрекет жасау, адамгершілік қасиеттерін
қалыптастыратын бағдарламалар мазмұнын айқындап, қалыптастыру;
- мектепалды даярлау топтарында 5-7 жастағы балаларды мектепке даярлау;
- білім беру жүйесінің басты мідеті - ұлттық сана және адамзаттық
құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды
калыптастыру;
- педагог-тәрбиешілерді кәсіби шыңдауга қажетті мүмкіндіктерді толық
пайдалану [9].
Осы заманғы білім беру жүйесінсіз әрі алысты барлап, кең ауқымды ойлай
білетін осы заманғы болашақ мамандарсыз инновациялық экономика құра
алмайтындығымыз жайлы еліміздің президенті Н.Ә.Назарбаевтың үстіміздегі
жылғы Қазақстан халыктарына арнаған Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту –
Қазақстан дамуының басты бағыты атты Жолдауында ерекше аталып өтіліп,
Қазақстанда адами капиталдың сапалы өсуі. Бұл, ең алдымен, білім беру мен
денсаулық сақтау. Білім беру жүйесін жаңғырту барысында біз үшін келесі іс-
шараларды жүзеге асырудың маңызы зор. Біріншіден, оқыту үдерісіне қазіргі
заманғы әдістемелер мен технологияларды енгізу және қоғамдық жаңару
кажеттіліктеріне сай білім керектігіне назар аударылған болатын .
“Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді
дамыту тұжырымдамасында” әлемдік білім кеңістігіне ықпалдастырылған және
жеке тұлға мен қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыратын білім берудің
ұлттық моделін қалыптастыруға бағытталған міндеттер белгіленген. Әсіресе,
Қазақтанның халықаралық білім кеңістігіне енуге бағытталған шарттары
ретінде 12 жылдық білім беруге көшуді басты фактор деп қарастырады. Аталған
міндеттердің толық жүзеге асуы балалардың ақыл ойын қалыптастыруға тікелей
байланысты десек қателеспейміз. Сондықтан, жеке тұлғаға өзіндік құндылық
ретінде қарап, бастауыш мектептен бастап балалардың ақыл ойын
қалыптастыруда дәстүрлі оқыту әдістерін әлемдік білім кеңістігіндегі
оқытудың озық технологияларын толықтыра отырып оқу үдерісін жетілдіру
міндетіміз [10]
Білім қорын меңгеруде баланың мақсатқа жетуге ұмтылуы, білімді ала білуі,
ақыл - ой еңбегінің мәдениеті үлкен рөл атқарады. Тәрбиеші ақыл - ойды және
оның жеке түрлерін дамытуға міндетті. Ақыл - ойдың түрлері: диалектикалық,
логикалық, абстрактылық, категориялық, теориялық, индуктивтік, дедуктивтік,
алгоритмдік, техникалық, өнімдік және репродуктивтік, жүйелілік.
Диалектикалық ойлау - құбылыстардағы қарама-қайшылықтардың бірлігін көру,
даму бағыттарын анықтау, жаңаның пайда болуын көру, құбылыстардың өзара
байланысын, пайда болу себептерін табу.
Логикалық ойлау - білімді өңдеудің логикалық тәсілдерімен байланысты.
Талқылау, дәлелдеу, теріскешығару, қорытынды, болжам жасау тәсілдері
байланыстарды табуға, жаңа білім алуға көмектесіп, білімді жүйеге
келтіреді. Абстрактылы ойлау - адамға мәнсіз белгілерді көріп, жалпы және
мәндіні бөлуге, абстрактылы ұғым қалыптастыруға көмектеседі. Ақыл-ой
тәрбиесінің маңызды міндеті - оқушыларға табиғат пен қоғам дамуының
заңдарын меңгертетін ғылыми дүниетануды қалыптастыру.
- Ақыл - ой тәрбиесінің құралдары. Ақыл - ой тәрбиесінің ең басты құралы
- оқыту. "Дамыта оқыту" ережелеріне сүйеніп жасалған оқу
бағдарламалары оқушыларды ақыл - ой жұмысына үйретеді. Ақыл - ой
тәрбиесін беру жолдарын Л.С.Выготский, Л .В.Занков, т.б. терең
зерттеді. Л.В.Занков оқушының ақыл - ойын өсіру үшін білімді бере
берудің жеткіліксіздігін, ақыл - ой жұмысының тәсілдеріне үйрету
керектігін дәлелдеді. Д.Б.Эльконин ақыл - ойды білімнің мазмұны
дамытатынын дәлелдеп, оған анықтама, фактілерді енгізумен шектелмей,
оқушы өзі білім алатын таным қызметін ұйымдастыру үшін сабақты
мәселелі пікірталас әдісімен өткізуді ұсынды.
Ойын үлгісінің технологиясы баланың нақ осындай белсенділіктерін арттырады.
Кез - келген бала да адамның мәдениеті де ойын арқылы дамиды. Ал бүгінгідей
динамика ғасырында, оқу процесінде ойын алдынғы орында, яғни ойын
технологиясы арқылы баланың оқуға ынтасын, қызығушылығын арттыру жеңіл
болмақ.
Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл ойын тәрбиелеу балалардың оқу-
танымдық іс-әрекеті арнайы ұйымдастырылған оқыту процесі арқылы жүзеге
асады. Бұл тұста біз В.И.Загвязинскийдің оқыту проблемаларына іс-әрекеттік
тұрғыдан қарау өтіп жатқан оқу материалының мазмұнын аша алатын және тиісті
білімнің толыққанды меңгерілуін қамтамасыз ететін іс-әрекет түрлерін
анықтауды білдіреді деген пікіріне қосыламыз. Мұндайда білім оқу
міндеттерін шешу барысында игеріледі және де бұрыннан белгілі іс-қимылдарды
бекітіп, жаңаларын меңгертеді, ал олар өз кезегінде бастауыш сынып
оқушыларының жалпы қабілеттері мен мінез-құлық ерекшеліктерінің
қалыптасуына себін тигізеді.
Сонымен, білім педагогтан балаға дайын күйде берілмеуі тиіс, бала
оны өз іс-әрекетінің барысында алуы тиіс.
Оқу-танымдық іс-әрекеттің мақсаты мен түрткісі іс-әрекеттің құрамына
кіреді. С.Л.Рубинштейн іс-әрекет құрылымын әрекет ұғымымен қатар қарайды
ұсынады. Осы ұғымның негізінде іс-әрекет ұғымын әрекеттер жиынтығы ретінде
түсіндіреді. Ол іс-әрекет құрылымында: қозғалыс - әрекет – іс-әрекетті
ерекшелейді. Кез келген әрекеттің өз мақсаты мен түрткісі бар. Мұнда
психолог әрекет мақсаты арқылы нақты нәтижені алуды түсіндірген. Кез келген
әрекет, өзінің мақсатына сай адамды оятуға негізделеді. Әрекетке оянуды
саналы сезінген адам әрекеттің түрткісі ретінде көрінеді. Кез келген іс-
әрекет және оны құраушы әрекеттердің өзіндік мақсаты (нақты нәтижеге
бағыттаған) және түрткісі (іс-әрекетке, әрекетке оянуды сезінген) болады.
Іс-әрекеттің мақсаты мен түрткісі әрекеттің мақсаты мен түрткісінен
айырмашылығы жалпылама дәрежеде.
С.Л.Рубинштейн операция ұғымын келесідей енгізеді: Нақты әрекеттің
мақсатын құрайтын нәтижеге жету, өз күрделілігіне байланысты бір-бірімен
анықталған түрде байланысқан актілерді қажет етеді. Бұл әрекет жүзеге
асырылатын актілер және буындар, әрекеттің бөлшегі немесе операция болып
табылады. Әрекеттің операциялық құрамы ол жүзеге асырылатын шарттардан
тәуелді [11].
Іс-әрекеттің құрылымдық элементтерін ерекшелеуге арналған ұқсас
көзқарастарды А.Н.Леонтьев анықтаған. Жеке адамдық іс-әрекеттердің негізгі
құраушылары олардың әрекетін жүзеге асырушылар болып табылады. Әрекет деп
жетуге қажетті нәтиже туралы түсінікке бағындырылған үдерісті атаймыз, яғни
басқаша айтқанда, саналы мақсатқа бағындырылған А.Н.Леонтьев іс-әрекет
құрылымын қарастыра келек, іс-әрекет құрамына енетін кез келген әрекет
оның түрткісінен туындайды, бірақ мақсатқа бағытталған болып табылады
А.Н.Леонтьев іс-әрекет – бұл әрекеттердің қарапайым қосындысы емес деген.
Адамның іс-әрекеті әрекет немесе әрекет мақсаты түрінен басқа жүзеге
асырылмайды. Басқаша айтқанда, іс-әрекет – жеке әрекеттердің бүтіндей
бірлігі. Бұдан, іс-әрекетті үйрену үшін жеке әрекеттерді орындауға үйрену
қажет[12].
С. Смаилов оқу-танымдық іс-әрекетті белсендіру танымдық ынтаға тікелей
байланысты деп есептейді. Ол: Танымдылық ынтаның өзіндік ерекшелігі
бәрінен бұрын болмыстың тек сыртында қалмай, ішкі сырына терең үңілуді
қажет деп білетін адам тенденциясында жатыр. Бұл орайда танымдылық ынтасы
оқудың да бірқатар маңызды шарттарын талап етеді. Ол шарттардың негізі
шәкірттердің білімге құштарлығын арттыратын ықыласында. Сондай ықылас бар
жерде ой еңбегі қанша қиындықпен болса да нәтижелі қуанышқа бөлейді ...
деп жазды. Оқушының оқу-танымдық әрекетін, танымдық белсенділігін
арттырудың тиімді құралдарының бірі – оқушының өзіндік жұмысы, өздігінен
білім алу әрекеті Т.С. Сабыров, А.Е. Әбілқасымова, С. Смаилов, Р.С.
Омарова т.б. еңбектері маңызды[13,14,15].
Кез келген іс-әрекет әрекет жүйесі арқылы жүзеге асырылады.
А.Н.Леонтьев: Адам іс-әрекеті әрекет түрінен басқа немесе әрекет
тізбегінен бөлек пайда болмайды. Іс-әрекет үдерісінде мақсатқа әрбіреуі
соңғы нәтижемен сәйкес келмейтін аралық нәтижелерге жету жолымен қол
жеткізіледі. Осындай аралық мақсатқа қол жеткізуге бағытталған және оларды
орындау соңғы нәтижені алуды қамтамасыз ететін үдерістер әрекет деп
аталады. Бірақ әрекет те арнайы тәсілмен орындалады. Әрекеттің орындалу
амалдарын, тәсілдерін операциялар деп аталады.
Сонымен, оқу-танымдық іс-әрекеттің құрылымында келесідей элементтер
ерекшеленеді:
- оқу-танымдық іс-әрекеттің жеке түрлері өзара байланысты;
- арнайы жиынтықпен орындалатын әрекет, іс-әрекетті бүтіндей орындауды
қамтамасыз етеді;
- операциялар әрекетті орындау тәсілдері ретінде көрінеді.
А.А. Вербицский пікірінше, танымдық іс-әрекеттің жемісті өтуіне бірнеше
факторлар: өзін-өзі ұйымдастыру дағдылары, іскерлік қарым-қатынас және
қатысушылардың іс-әрекетке дайындығының деңгейі әсер етеді. Оқу-танымдық іс-
әрекетінің компоненттерінің бірі оның нәтижесі. Нәтиже – іс-әрекетінің
басты компоненті, ойдағы идеалдық мақсаттың материалдық объективтік
шындыққа айналуы. Нәтиже оқу-танымдық іс-әрекетінің заттанған мақсаты,
жұмсалған еңбектің көрнекті көрсеткіші болып табылады. Балалар саналы
түсініп, басқалар үшін оқу-танымдық іс-әрекеттің қажеттілігін, оның
нәтижесіне құрметпен қарауын қалыптастырады.
Балалардың оқу-танымдық іс-әрекеттен күтілетін нәтижесін алдын ала
болжап және қажеттілігін саналы түсінеді. Оқу-танымдық іс-әрекетіндегі
нәтиженің мақсатпен және іс-әрекетпен байланысын саналы түсінуі, нәтижеге
немесе мақсатқа жеткенін сезеді. Баланың оқу-танымдық іс әрекетінің
нәтижесі, оның практикалық қажеттілігін және мәніне көзі жетеді. Сонымен
балалардың оқу-танымдық іс-әрекетінің құрылымы түрткі, қызығушылық,
қажеттілік, мақсат, міндеттері, әрекет амалдары, нәтижеден тұрады. Оқу-
танымдық іс-әрекет ұғымы танымдық қажеттілік және оның маңызды саласы
танымдық ынта түсінігі арқылы айқындала түседі.
Мектепке дейінгі мекемелерде адамгершілік тәрбиесі тәрбиелеу және
білім беру үрдісінде әр түрлі іс-әрекеттер арқылы жүзеге асырылады. Олармен
ойынның әр түрін ұйымдастыра отырып, бір-біріне деген қайырымдылық,
мейірімділік, жанашырлық, достық, жолдастық сезімдерді тәрбиелеуге болады.
Ал балаларды қоршаған ортамен таныстыру, тіл дамыту, табиғатпен таныстыру,
бейнелеу өнері сабақтарында өлі-тірі табиғатқа деген сүйіспеншілік,
үлкендердің еңбегіне қызығу мен сыйластық сияқты адамгершілік сапалары
қалыптастырылады.
Қазақ ауыз әдебиетіндегі, әсіресе, балалар фольклорын дамытушы негізгі
бір сала – балалар ойыны. Ойын – балалар өмірінің нәрі, яғни оның рухани
жетілуі мен табиғи өсуінің қажетті алғы шарты және халықтың салтын
үйренуде, табиғат құбылысын тануда олардың көру, есту, сезу қабілеттерін,
зейінділік пен тапқырлықтарын дамытады. Адам өркениетке бейім болуы үшін
балалық шақты бастан кешуі міндетті, егер ойын мен қызыққа толы балалық шақ
болмаса, ол мәңгілік жабайы болып қалған болар еді деп К.Чуковский бала
денесінің дамуы мен ой-дүниесінің өркен жаюы ойынға тікелей тәуелді
екендігін атап көрсеткен.
Қазақ халқының жылдар бойы атадан балаға жалғасып, қалыптасқан ұлттық
дәстүрі, әдет-ғұрпы, тәрбие мектебі бар. Баршамызға белгілі, ойын арқылы
баланың дене құрылысы жетіліп, өзі жасаған қимылына сенімі артады. Баланың
бойында ойлау, тапқырлық, ұйымдастырушылық, шыдамдылық, белсенділік
қасиеттер қалыптасады. Ойын дегеніміз – жаттығу, ол арқылы бала өмірге
әзірленеді.
Ойын – мектеп жасына дейінгі балалардың негізгі іс-әрекеті.
Сұлтанмахмұт Торайғыров Балалықтың қанына ойын азық деп бекер айтпаған.
Өйткені, ойын үстінде баланың бір затқа бейімділігі, мүмкіндігі және
қызығуы анық байқалады. Ойын мазмұны мен түріне қарай: мазмұнды-бейнелі,
қимыл-қозғалыс, дидактикалық, құрылыс, кейіптендіру ойындары болып
бөлінеді. Мазмұнды-бейнелі ойында балалар ойын мазмұнын түсінікті етіп
жеткізуге тырысады, оған қажетті құрал-жабдықтарды табуға талпынады, оларды
дайындау үшін еңбектенеді, ал еңбек ұжымдық іс-әрекетке біріктіреді және
шығармашылық іс-әрекетке бағдарлайды, балалардың өзара қарым-қатынасын
реттеп, олардың бойында адамгершілік сапаларды қалыптастырады. Бала алған
рөлдеріне сай кейіпкердің киімін киіп, қимылын, дауыс ырғағын мәнерлі
жеткізуге тырысады, көркемдік сабақтардан (ән-саз, бейнелеу өнері
сабақтары) алған білімдерін пайдаланады, қуыршақты ұйықтату үшін бесік
жырын айтып әлдилейді, бейнелеу өнері сабақтарында жасаған ыдыс, үй
жиһаздарын, қағаздан құрастырған заттарды ойын құралы ретінде пайдаланады.
Мазмұнды-бейнелі ойынның ерекшелігі: оны балалардың өздері жасауында, ал
ойын қызметі айқын өнерпаздық және шығармашылық сипатта болады. Бұл ойындар
қысқа да, ұзақ та болуы мүмкін.
Құрылыс ойынында бала сызық бойына әдемі үй құрылысын жасап, оның
бояуларының бір-бірімен келісімді болуын қадағалайды. Құрылыс материалдарын
пішіні, түсі бойынша симметриялы орналастырып, оларды көлемі (кең, тар),
биіктігі (биік, аласа) бойынша салыстырады. Ойын барысында шығармашылық
танытып, жаңа мазмұн ойластырып, белсенділік көрсетеді. Өзінің және
жолдастарының тұрғызған құрылыстарының сапасына баға береді. Дидактикалық
ойын барысында есту, көру, сезіну, қабылдау сияқты үрдістері дамып, балалар
музыкалық ойыншықтар мен әр түрлі саздық аспаптардың дыбыс шығару
ерекшелігін ажыратуға, заттарды пішініне, түсіне, көлеміне қарай іріктеуге,
әр түрлі қимылдарды орындауға үйренеді. Ауызша ойналатын дидактикалық
ойындарда сұрақ, өтініш, келісімді білдіретін дауыс ырғақтарына еліктеу
қабілеттері жетіледі. Ертегі немесе әңгіменің мазмұны бойынша бөлек-бөлек
суреттерді пайдаланғанда оларды белгілі бір тәртіппен жинау үшін
байқағыштық пен тапқырлық көрсетеді. Қимыл-қозғалыс ойынында балалар
санамақтар, өлеңдер, тақпақтар қолданады. Бұндай ойындарда балалардың
ептілігі, қимылдың әдемілігі дамып қалыптасады, кеңістікті, уақытты
бағдарлауға үйренеді, батылдық, тапқырлық, қайраттылық, достық, жолдастық
көмек, тәртіптілік, ойын ережесіне бағына білу сияқты адамгершілік сапалар
тәрбиеленеді. Бала өмір құбылыстарына, адамдарға, жануарларға деген
ынтасын, қоғамдық мәні бар іс-әрекетке деген құштарлығын ойын арқылы
қанағаттандыратындықтан, ойынның қай түрі болсын балалардың адамгершілік
тәрбиесінің дамуында маңызды рөл атқарады.
Баланың өмірге қадам басардағы алғашқы қимыл-әрекеті – ойын, сондықтан
да оның мәні ерекше. Қазақ халқының ұлы ойшылы Абай Құнанбаев: Ойын ойнап,
ән салмай, өсер бала бола ма? деп айтқандай баланың өмірінде ойын ерекше
орын алады. Жас баланың өмірді тануы, еңбекке қатынасы, психологиялық
ерекшеліктері осы ойын үстінде қалыптасады. Ойынды зерттеу мәселесімен тек
психологтар мен педагогтар ғана емес, философтар, тарихшылар, этнографтар
және өнер қайраткерлері мен бала тәрбиесін зерттейтін ғалымдар да
шұғылданды. Көптеген балалар жазушылары бала ойынының психологиялық мәнін
және ойынға тән ерекшеліктерді көркем бейнелер арқылы суреттегені де мәлім.
Адам іс-әрекетінің ерекше бір түрі – ойынның пайда болуын зерттеушілердің
біразы өз еңбектерінде өнер және ойын көркемдік іс-әрекеттің алғашқы қадамы
деп түсіндіреді. Ойында шындықтың көрінісі, оның бейнелі сәулесі қылаң
береді. Жалпы ойынға тән нәрсе өмірдің әртүрлі құбылыстары мен үлкендердің
түрлі іс-әрекеттеріне еліктеу екені белгілі. Ойынның шартты түрдегі
мақсаттары бар, ал сол мақсатқа жету жолындағы іс-әрекеттер бала үшін
қызықты. Балаларға ақыл-ой, адамгершілік, дене шынықтыру және эстетикалық
тәрбие берудің маңызды тетігі ойында жатыр. Ойын барысында балалар өзін
еркін сезінеді, ізденімпаздық, тапқырлық әрекет байқатады. Сезіну,
қабылдау, ойлау, қиялдау, зейін қою, ерік арқылы түрлі психикалық түйсік
пен сезім әлеміне сүңгиді.
Сондықтан да педагогикада бала ойынына ерекше мән беріледі, өйткені
ойын үстінде қалыптасатын балалық шақтың түйсігі мен әсері адамның көңіліне
өмірбақи өшпестей із қалдырады. Бала ойын арқылы өзін толқытқан қуанышын
немесе ренішін, асқақ арманын, мұрат-мүддесін бейнелесе, күні ертең сол
арман қиялын өмірде жүзеге асыруға мүмкіндік алады. Сөйтіп бүгінгі ойын,
бейнелі әрекет ертеңгі шындық ақиқатқа айналатын кезі аз емес.
Ойын мектеп жасына дейінгі баланың жеке басының дамуына игі ықпал
ететін жетекші, басты қүбылыстың бірі деуге болады. Бала ойын арқылы өзінің
күш-жігерін жаттықтырады, қоршаған орта мен құбылыстарды ақиқат сырын
ұғынып, еңбек дағдысына үйрене бастайды. Былайша айтқанда болашақ
қайраткердің тәрбие жолы, тәлімдік өнегесі ойыннан бастап өрбиді.
Оқу-танымдық іс-әрекет – бұл балалардың өзінің арнайы ұйымдастырылған
немесе адамзаттың жинақтаған мәдениет байлығын меңгеру мақсатындағы
танымнан тыс іс-әрекеті. Балалардың танымдық іс - әрекет құрылымын:
танымдық қызығушылықтан, танымдық белсенділік, танымдық ізденімпаздық және
шығармашылық іс- әрекеттен тұрады. Баланың оқу-танымдық іс-әрекеті
арқылы әрекеттеніп, яғни мәселені шешуі, олардың танымдық іс-әрекетінің
дамуына көмегін тигізеді. Мектеп жасына дейінгі балалардың оқу-танымдық іс-
әрекеті - балаланың оқу үдерісі барысында адамзаттың жинаған тәжірибесі мен
мәдениетін меңгеру мақсатында әлемдік ақпараттарды тануы және оны іс
жүзінде жүзеге асыру әрекеті. Сонымен іс-әрекеттің құрылымына байланысты
және баланың дамуына әсер ету арқылы сыртқы жоспар ішкі жоспардың
негізінде орындалады [16].
Тәрбиелікке оқыту үшін осы мектепке арналған бағдарламаны
басшылыққа алу керек.
Бағдарламаға сүйене отырып, баланың психикалық дамуы, өмірге
көзқарасы, оқушылардың бір бірімен қарым қатынасы, оқуға ынтасы, өз өзіне
қызмет ету дағдысын қалыптастыру көзделеді.
Ойын - балалардың негізгі іс әрекетінің бір түрі. Бала өмірі ойынмен
байланысты. Бала ойынсыз өсе алмайды. Бұл өмір заңдылығы. Еңбек үстінде
адамның көптеген ерекшеліктері дамиды, өмір сүру барысында ол түрлі
жолдармен жарыққа шығады. Мысалы: Үлкендер өздеріне тән ерекшеліктерін
еңбектену барысында көрсетсе, ал мектеп оқушылары сабақ үстінде, ойын
үстінде көрсетеді.
Ойын - балалар үшін күрделі әрекет. Балалар білімді ойын арқылы да ала
алады және үлкендерден үйренеді. Сондықтан сабақта ойын арқылы білімін
шыңдап, ой- өрісін кеңейтеді. Ал, ойынның мақсаты, жоспары, тәрбиелік мәні,
қажетті заттарға ерекшеліктері болады. Сол ойын арқылы бала көптеген
мәліметтер алады, психологиялық ерекшеліктерін қалыптастырады.
Баланың жас ерекшеліктеріне, зейініне сай ұйымдастырылған ойындар
баланың ақылын, дүниетанымын кеңейтеді, мінез- құлқын, ерік- жігерін
қалыптастырады және сабаққа деген қызығушылығын арттырады. Белгілі
психологтардың айтуы бойынша бала ойын үстінде қандай болса, өскенде еңбек
үстінде сондай болады дейді. Сондықтан ойын адамның өміртанымының алғашқы
қадамы. Баланың өмірі қоршаған ортаны танып білуі, еңбек қатынасы,
психологиялық ерекшеліктері ойын үстінде қалыптасады. Ойын барысында еркін
сезінеді, ойын түрінің өзіндік ерекшеліктеріне байланысты ұйымдастыруды
қажет етеді.
1. Ойын үстінде қуанып, еркін сезініп ойнайтын бала
2. Ренжіп, ынтасыз өзіне өзі сенімсіз ойнайтын бала
3. Шаттанып, ерекше түсініп тапқырлық көрсететін бала
Сондықтан ойын баланы сабақта талабын шаттандыратындай, ойын оятатындай,
іскерлігін дамытатындай болуы керек. Оқушылардың беленділігін саналы ойлана
біліуін, ой өрісінің дамуын, қиындықты жеңу, төзімділікке баулуды үйрету
мұғалімнің міндеті. Ойын арқылы оқушылардың салт дәстүрі, әдет ғұрыпқа
деген сүйіспеншілігін арттырады.
Ойын - бір қарағанда қарапайым құбылыс не әрекет іспетті. Ол міндетті
түрде ұжымдық әрекет. Ойынның ережелері ойнаушылардың қисынды ой
қабілетінің дамуы, бір- біріне деген сыйластық қажеттіліктермен санасуы әр
ойыншының жеке әрекеттерінен туындайды. Ойының басты шарты жеңіске жету
болса, әр ойыншы өз қарсыласының мүмкіндігімен санасып, бір -біріне деген
сенімін арттырады.
Ойынның да өзіне тән мотивтері болады. Мысалы: мазмұндық. рольдік
ойындар баланың зейінін, есін, ойлауын, қиялын қалыптастыруда зор маңыз
атқарады. Ойын әсері арқылы бала өз қасиетін қалай қанағаттандыра алатынын,
қандай қабілеті бар екендігін байқап көреді. Ал, ақыл -ой ойындарында
белгілі бір ережелерді сақтап ойнайды. Ол ойындар баланың тапқырлығын,
байқағыштығын, зейінділігін арттырумен қатар, ерік сезім түрлерінде
дамытады.
Ойын түрлері өте көп. Соның ішінде бастауыш сыныптарда пайдаланатын
ойын- сабақ, ойын- жаттығу, сергіту ойындары, дидактикалық мақсаттағы
ойындар, сөздік ойындар, логикалық ойын есептер, ұлттық ойындар, т.б.
Бұндай ойындар оқушыны жан- жақты дамытып, білімді толық игеруіне
көмектеседі.
Оқу үрдісінде кеңінен қолданылатын ойынның тағы бір түрі ол - дамытушы
ойындар. Дамытушы ойындардың маңыздылығы оқушылардың ынта -ықыласын есепке
ала отырып, оқуды қызықты етіп, білім, білік, дағдыны қалыптастыру.
Дамытушы ойындарға қойылатын бірінші талап- оқушының танымдық әрекетін,
қызығушылығын дамыту.
Бұл талаптар төмендегідей сұраныстарға жауап береді:
а) балаларға өзінің қабілетін көрсете білуге мүмкіндік беру.
ә) баланы басқалармен жарыса білуге қалыптастыру.
б) білік пен дағдыны қалыптастыру үшін білімді өзі ізденуге қамтамасыз
ету.
в) ойын барысында балаға жаңа білім, білік, дағдылардың қайнар көзіне
жету.
г) баланың ойын барысында жеткен жеңісі оның жаңа алған білім, білік,
дағдылармен сәйкес келетіндігі.
Осы көрсетілген сұраныстардың ішінде балалардың танымдық әрекеттерін
дамытуда әсіресе кейінгі үш бөлімнің маңызы зор.
Дамытушы ойындардың ішінде оқушылардың өздері қолдан жасап, құрастырып
ойнайтын ойыншықтардың орны ерекше. Өйткені, өздері ойын барысында жаңа
білім алып, олардың елестету, есте сақтау, ойлау, сөйлеу тілімен олардың
түрлі қабілеттері: конструкциялық, музыкалык, ұйымдастырушылық т. б.
қасиеттері дамиды.
Сабақты бірыңғай әдістермен жүргізе беру оқушыларды жалықтырары
сөзсіз. Егер арасында ойын араласып келіп отырса, оқушылар сабақ мазмұнына
аса назар аударып, тез қабылдап, ұғып алады.
С.А.Шмаковтың анықтауы бойынша ойын төрт түрлі қырымен сипатталады:
-еркін дамытушы іс әрекет, ол әрекет белгілі бір нәтиже үшін емес, баланың
қанағаттануына байланысты
-әрекеттің эмоционалды жағынан көтеріңкі болуы, яғни жарыстық орын алуы
-ойынның мазмұнын сипаттайтын қағидалар.
Жоғарыда аталған белгілерге байланысты ойынның бастауыш сынып оқушыларының
білімін берік меңгеруіне тигізетін әсерін анықтау үшін біздер мына
сұрақтарға жауап іздедік: Бастауыш сынып оқушыларының оқу әрекетін
ұйымдастыруда ойынның құрылымы қандай болмақ? Оқушылардың белсенділігін
арттыру үщін ойынды қалай пайдалану керек? Ойынды бастауыш сынып
оқушыларының жас және психологиялық ерекшеліктеріне сәйкес қалай қолдану
қажет? Сол сияқты тағы басқа сұрақтарға жауап іздеу барысында біздер әр
түрлі бастапқыларға талдау жасауды мақсат көздедік.
Ұлы Абайдың ойын ойнап ән салмай, өсер бала бола ма? деген
пікірінен бала өмірінде ойынның маңыздылығын көруге болады. Бастауыш сынып
оқушыларының психикасының дамуына ойын әрекеті шешуші рөл атқаратындығы
туралы белгілі ғалымдар Ж.Аймауытұлы, М.Жұмабаев, Ш. Құдайбердіұлы,
С.Торайғыров, Т.Тәжібаев т.б. өз еңбектерінде айтып кеткен.
Ал ертедегі ұлы ойшылдар Ж.Ж.Руссо мен И.Г.Песталоцци ойын арқылы
балаларды болашақ өмірге бейімдеу керек деп түсіндірген. Ойынның теориясы
мен маңыздылығы туралы К.Д.Ушинский мен П.Ф.Лесгафт, тәрбиеде және оқыту
барысында ойынның алатын орны туралы В.А.Сухомлинский, С.П.Шацкий және
Н.К.Крупская өз пікірлерін білдірген[17].
Балалар еліктегіш, жаңаны сүйгіш келеді.Сондықтан тәрбиеші сабақ
барысында ойын түрлерін пайдаланып отырса, сабаққа деген ынтасы артып,
алған білімдерін өмірде қолдана отырса, білімдерін өмірде қолдана білу
мен ізденімпаздық дағдылары жетіле түседі.
Ойын түрлерін сабақта тиімді пайдалана білу тәрбиешінің меңгертіп
отырған білімін аса зор ықыласпен тыңдап, білімді берік меңгеруге
көмектеседі. Өйткені баланың жас ерекшеліктеріне байланысты олар ойынға
өте ынталы келеді.Ойын барысында балалар тез серігіп, тапсырманы жылдам,
дәл орындауға тырысады.
Балабақшада ойын түрлерін қолдану, баланың сабаққа деген қызығушылығын
арттырып, сабаққа белсенді түрде қатысып, түсінбегенін түсінуге мүмкіндік
туғызады.
Ойын түрлерін тәрбиешінің топтан топқа өткен сайын дидактикалық
“деректіден дерексізге, жеңілден ауырға, жақыннан алысқа” деген принципті
негізге ала отырып,бірте бірте күрделендіре жүргізуіне болады.
Мүмкіншілігіне қарай, әр тақырып бойынша ойын түрлерін қолданып сабақ
жүргізу, мұғалімнің шеберлігін шыңдап, сабақтың сапасын арттырары сөзсіз.
Ойынның негізгі мақсаты - баланы қызықтыра отырып білімді берік
меңгерту болса,мұғалімнің міндеті - сол ойын түрлерін пайдалана
отырып,оқушыларды өздігімен жұмыс істей білуге,ой белсенділігі мен тіл
байлығын арттыра түсуге түрлі дағды мен шеберлікті меңгертуге қол жеткізу.
Оқу үрдісінде ойын түрлерін пайдалану - бағдарламада анықталған
білім, білік және дағдыларды қалыптастыру, тиянақтау, бекіту немесе тексеру
болып табылады. Сондай-ақ мұғалім ойын түрлерін балалардың жас және
психологиялық ерекшеліктеріне сәйкес түрлендіре отырып, жаңа тақырыпты
өткенде, өтілген материалды қайталағанда,білімді тиянақтау және тексеру
кезінде, яғни сабақтың кез келген сәтінде оқыту әдісінің құралы ретінде
пайдалануға болады.
Қоғамның ғылыми техникалық, әлеуметтік-экономикалық дамуы өскелең
ұрпақтың интеллектуалдық, білімдік, жеке тұлғалық қабілеттерін жетілдіре
түсуді талап етуде. Сондықтан қазіргі кезде орта білім беретін мектептердің
әдістемелеріне түрлі жаңа технологиалар мен әдіс-тәсілдер көптеп енгізіліп
жатыр. Сол себепті қазіргі оқыту үрдісі репродуктивті әдіспен шектеліп қана
қалмай, яғни, тартқыш-қабылдағыш тұрғыда қалыптаспай, мұғалім мен оқушы
ароасындағы қарым-қатынас тұлға-тұлға күйінде өзара сыйласымдылыққа,
сенімділікке негізделген. Мұнда оқушы оқыту үрдісінде тек дәлелденген,
қатып қалған білімдерді ғана игермей, өзіндік мақсатты іс-әрекеттер жасай
алатын, өз ой-пікірін айтып, оны дәлелдей алатын болуы қажет. Өйткені, бұл
оқыту үрдісі оқушыға бағытталған. Демек, оқушының бойында қалыптасқан
дағды мен біліктерінің, меңгерген білімдерінің қай денгейде
қалыптасқандығына қарай оқытуүрдісінің нәтижелігі шығады. Бұл тұрғыдан
алғанда қазақ тілін оқыту әдістемесінің негізін қалаған Ы.Алтынсаринның
пайымдауы бүгінге дейін өз құнын жоймаған байқалады. Мәселен, мына
айтқандары соған дәлел Мұғалімнің жұмысы-балалар. Егер балалар бірдемені
түсінбейтін болса, онда оқытушы оларды көкеіне қоңдыра алмаған үшін өзін-
өзі кінәлауға тиіс. Ол балалармен сөйлескенде ашуланбай, жумсақ сөйлесуі,
шыдамдылық етуі керек, әрбір нәтижені ықыласпен түсінікті етіп, түсіндіруі
керек, мәнерсіз сөз, орынсыз терминдерді пайдаланбау керек [18]
Мұғалімнің оқушыға сапалы білім беру дәрижесі сабақты ұйымдастыру
жолдарын білуімен тікелей байланысты. Күнделікті бір сарынды, бір ғана
әдіспен өтілген сабақтар оқушылардың пәнге деген қызығун кемітіп, білімді
игеру қабілеттерін төмендетеді. Сондықтан әрбір сабақта оқушыларды
қызықтыратын, сабақта белсенділігін артыратын үрлі әдіс-тәсілдері пайдалану
ұымды. Әсіресе, қазақ тілі сабағында дидактикалық ойындарды жаттығуларға,
тақырыпқа байланыстырып кіріктіруі, оларды өзара біріктіруі
тиіс. Бұл- дидактикалық ойындар арқылы балаларға саналы тәрбие беруді
жетілдірудің негізгі бағыты.
Қазіргі үздіксіз тасқындаған ақпараттар тасқынынан оқушыларды
ұлттық сана-сезімде, төл халқының өзіндік әдет-ғұрыпын, мәдениеті мен
әдебиетін сыйлауға, құрметтеуге тәрбиелейтін қажетті деректерді оқыту
үрдісіне енгізу әрбір қазақ тілі мұғалімінің міндеті болуы шарт. Өйткені,
қазақ тілі сабақтарында оқушыларды дидактикалық ойындар арқылы халық
педагогикасының алтын қазынасымен, кәусар бұлағымен сусындатуға болады.
Ж. Қоянбаев пен Р. Қоянбаев Халық педагогикасының мақсаты бірнеше
ғасырға созылған халық тәжірибесіне сүйене отырып, болашақ ұрпақты өмірге
дайындау,өнер-білімге баулу, бүкіл елдің қамын ойлау сияқты ең жоғары
адамгершілік, имандылық қасиеттерге тәрбиелеу. ...Халық педагогикасының
негізіне халық ауыз әдебиетінің шығармалары, этнографиялық материалдар,
халықтық тәрбие дәстүрлері, халық ойындары, үйелмен тәжірибелері, т.б.
жататындығын атап көрсете келе, халық педагогикасының оқушыларды
тәрбиелеудегі рөліне айрықша тоқтала отырып ...халық өзінің тарихы мен
тәжірибесін жалғастыратын жас түлектерді ғасырлар бойы тәрбие әдістері мен
тәсілдерін қолданып, өмір тәжірибесі сынынан өткен әдептілік, сыпайылық,
адалдық, инабаттылық, іскерлік, мейірімділік, қайырымдылық, еңбек
сүйгіштік, үлкенді сыйлау, оған ілтипат көрсету сияқты қасиеттерді олардың
бойына екті дейді [19].
Сондықтан қазақ тілін дидактикалық ойындар арқылы меңгерту
барысында шәкірттердің санасына ұлттық рухты сіңіру, өз халқының өткеніне
мақтанышпен қарау сезімдерін ояту керек. Бұл оқушылардың жеке тұлғалық
қасиеттерінің жетілуіне негіз бола алады.
Оқушылардың рухани дүниесін ізгілендіруде, рухани жағынан дамытуда
дидактикалық ойындарды кеңінен қолдану мол мүмкіндік береді.
Себебі, дидактикалық ойындарды ойнау барысында оқушылар өздерін еркін
сезінеді, өз ойларын қысылып-қымтырылмай жеткізеді. Мұның өзі оқушылардың
жеке тұлғалық қасиеттерінің дамуына, рухани жан дүниесінің толысып
жетілуіне зор ықпал етеді.Бұл жөнінде прогресшіл педагог Талызина Н.Ф.
былайша тұжырымдаған: ...принудительный характер обучения можно сгладить
и преодолеть, направив его на развитие у школьников чувства свободного
выбора, являющегося сущностной чертой игровой деятельности ребенка.
Создание подобной атмосферы возможно путем подачи учебно-познавательных
задач в формах, близких к игре, путем установления с ними деловых отношений
и равноправного сотрудничества, как обычно бывает в игре, а главное-путем
общения со школьниками с позиции гуманного и личностного подхода, иначе
говоря, самих же детей. ...Такой источник мотивации, наподобие игры,
ориентирует личность школьника на свободную и интенсивную активизацию его
познавательных сил[20].
Демек, тіл дамыту сабағында дидактикалық ойындарды тиімді қолдана
білсек, оқушылардың рухани дүниесін ізгілендіруге, жеке тұлғалық
қасиеттерін қалыптастыруға жол ашамыз. Ал ойындар кезінде оқушылар өздерін
еркін сезініп, ұжымды сыйлауға, өз ой-пікірін дәлелдеуге үйренеді.
Ұлттық педагогика негіздерімен оқушыларды оқыту арқылы олардың өз
халқын сыйлауға, туған тілін құрметтеуге үйренеді. Бұл оқушылар бойына бір-
бірімен қарым-қатынас кезінде өзара кішіпейілдікпен қарауды, әдеп сақтауды,
сыпайы сөйлесуді қалыптастырады және соның нәтижесінде балалардың тіл
мәдениеті жетіледі.
Бұл қазақ тілін дидактикалық ойындар арқылы меңгертудің басты
педагогикалық талаптары ғана. Ал оны жүзеге асыру үшін мұғалім
әдістемелік жағынан шебер, қазақ тілінің тілдік құрылысын жете меңгерген,
әдеби тілде өз ойын анық, түсінікті жеткізе алатын болмағы ләзім.
Тәуелсіз еліміздің білім беру жүйесінде болып жатқан оң өзгерістер
қоғамның жас ұрпақ тәрбиесі үшін жауапкершілігі терең сезіліп отырған
бүгінгі таңда оқу-тәрбие процесінің тиімділігін арттыру бағытында барлық
мүмкіндіктер мен ресурстарды пайдалануды көздейді. Дегенмен оқу-тәрбие
процесінде барлық ресурстар толық қолданыс таппай келеді. Тәрбиенің осындай
сирек қолданылатын құралдарының бірі-ойын.
Мектеп жасына дейінгі балалардың мектепке келгенге дейінгі негізгі
әрекеті-ойын десек оқу-тәрбие процесінде олар біртіндеп ойын әрекетінен оқу
әрекетін орындалуға бейімделуі тиіс. Ол сабақ барысында пайдаланылатын
дидактикалық ойындар арқылы жүзеге асырады.
1.2 Дидактикалық ойын материалдарын пайдаланудың ерекшеліктері
Халқымыздың ұлы перзенттерінің бірі, аса көрнекті жазушы М.Әуезов:
Біздің халқымыздың өмір кешкен ұзақ жылдарында өздері қызықтаған алуан
өнері бар ғой. Ойын деген менің түсінуімше көңіл көтеру, жұрттың көзін
қуантып, көңілін шаттандыру ғана емес, ойынның өзінше бір ерекше мағыналары
болған, - деп тегіннен тегін айтпаса керек. Одан кейінгі кезеңде қазақ
халқының бай этнографиялық материалдарын жинақтаған және оның ішінде ұлт
ойынының тәрбиелік маңызы туралы пікір айтқандар К.А.Покровский,
А.И.Ивановский, Н.И.Гродеков, Е.А.Алекторов, Ә.Диваев, А.Левшин,
Н.Пантусов, Ф.Лазаревский, П.П.Пашин, Г.С.Запряжский, А.Шиле, А.Харунзин,
А.Горячкин, П.Ходыров, Е.Букин, О.Әлжанов, т.б. болды делінген.
Е.Сағындықов өз еңбегінде: Қазақтың ұлт ойындары тақырыпқа өте бай
және әр алуан болады, - дей келіп, ұлт ойындарын негізінен үш салаға бөліп
топтастырған.
Ә.Диваев Игры киргизских детей атты еңбегінде тарихта алғаш рет
қазақтың ұлттық ойындарын үш топқа бөліп қарастырады[21,22].
Қазақ балаларының ұлттық ойынына тоқталғандардың бірі – орыс ғалымы
А.Алекторов. Мәселен, оның О рождении и воспитании детей киргизов,
правилах и власти родителей (Орынбор, 1891) атты еңбегіңн атауға болады.
М.Жұмабаев ойындарды халық мәдениетінен бастау алар қайнар көзі, ойлау
қабілетінің өсу қажеттілігі, тілдің, дене шынықтыру тәрбиесінің негізгі
элементі деп тұжырымдайды. Кезінде ұлттық ойындарды зерттеген авторлар
қатарында М.Тәнекеев, Б.Төтенаев, М.Балғымбаев, Ә.Бүркітбаев, т.б.
есімдерін атауға болады [23].
Кеңес Одағы кезіндегі ұлттық ойындардың маңызы мен қажеттілігін
көрегендікпен қарастырған ғалым Б.Төтенаев Қазақтың ұлттық ойындары
(Алматы, 1994) атты еңбегінде қазақ ойындарын бірнеше топқа бөліп, ойын
шарттарын жазып, жастар үшін тәрбиелік мәнін зерделеп, ойын білдірген.
Сабақта және тәрбиеде, яғни балабақшалар мен бастауыш мектептерде
ұлттық ойынды ұтымды пайдаланса, алдымен еңбекке баулу және дене шынықтыру
пәндерінде оқушылардың өз бетімен жұмыс жасау дағдыларын қалыптастыру
шарттары теориялық тұрғыдан негізделсе, онда оқушылардың білімге деген
құштарлығын арттыруға және халықтың асыл мұрасын бойына сіңіріп, ұлттық
сананы қалыптастыруға болады.
Балабақша балалары болашақ иесі болғандықтан дүниежүзілік мәдениетті
танитын, өзінің төл мәдениетін білетін, сыйлайтын, рухани дүниесі бай,
саналы ойлайтын деңгейі жоғары білікті болуы міндетті. Ата-бабаларымыздың
ғасырлар бойы жинақтаған тәжірибесін, мәдениетін жасөспірімдер бойында
саналы сіңіріп, қоршаған ортадағы қарым-қатынасын, мінез-құлқын, өмірге
деген көзқарасын, бағытын дұрыс қалыптастыру тәрбиеге байланысты.
Мектепке дейінгі мекемелерде адамгершілік тәрбиесі тәрбиелеу және
білім беру үрдісінде әр түрлі іс-әрекеттер арқылы жүзеге асырылады. Олармен
ойынның әр түрін ұйымдастыра отырып, бір-біріне деген қайырымдылық,
мейірімділік, жанашырлық, достық, жолдастық сезімдерді тәрбиелеуге болады.
Ал балаларды қоршаған ортамен таныстыру, тіл дамыту, табиғатпен таныстыру,
бейнелеу өнері сабақтарында өлі-тірі табиғатқа деген сүйіспеншілік,
үлкендердің еңбегіне қызығу мен сыйластық сияқты адамгершілік сапалары
қалыптастырылады.
Қазақ ауыз әдебиетіндегі, әсіресе, балалар фольклорын дамытушы негізгі
бір сала – балалар ойыны. Ойын – балалар өмірінің нәрі, яғни оның рухани
жетілуі мен табиғи өсуінің қажетті алғы шарты және халықтың салтын
үйренуде, табиғат құбылысын тануда олардың көру, есту, сезу қабілеттерін,
зейінділік пен тапқырлықтарын дамытады. Адам өркениетке бейім болуы үшін
балалық шақты бастан кешуі міндетті, егер ойын мен қызыққа толы балалық шақ
болмаса, ол мәңгілік жабайы болып қалған болар еді деп К.Чуковский бала
денесінің дамуы мен ой-дүниесінің өркен жаюы ойынға тікелей тәуелді
екендігін атап көрсеткен.
Қазақ халқының жылдар бойы атадан балаға жалғасып, қалыптасқан ұлттық
дәстүрі, әдет-ғұрпы, тәрбие мектебі бар. Баршамызға белгілі, ойын арқылы
баланың дене құрылысы жетіліп, өзі жасаған қимылына сенімі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ТАРИХ-ПЕДАГОГИКА ФАКУЛЬТЕТІ
ЖАЛПЫ ПЕДАГОГИКА ЖӘНЕ
ЭТНОПЕДАГОГИКА КАФЕДРАСЫ
Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу мамандығы
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Мектепке дейінгі білім беруде балалардың дидактикалық ойындар
арқылы танымдық белсенділігін қалыптастыру
Орындаған:
Молдашева А.
ПМД-811
Ғылыми жетекшісі,
п.ғ.к., доцент:
Кішібаева Д.
Түркістан 2012ж.
Ф-ОБ-001033
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Гуманитарлық – педагогикалық сырттай оқу факультеті
Жалпы педагогика және
этнопедагогика кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Жалпы педагогика және
этнопедагогика кафедрасының
меңгерушісі, п.ғ.к.,аға оқытушы.
Рысбекова А.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Мектеп жасына дейінгі балардың ақыл-ойын тәрбиелеу үрдісінде
дидактикалық ойын материалдарын пайдалану
Орындаған: Батырова
Ф.
СМД-015 ДЖ
Ғылыми жетекшісі:
п.ғ.к., доцент:
Кішібаева Д.
Түркістан 2012
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
1 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БІЛІМ БЕРУДЕ БАЛАЛАРДЫҢ ДИДАКТИКАЛЫҚ ОЙЫНДАР
АРҚЫЛЫ ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл ойын тәрбиелеу үдерісінде
дидактикалық ойын материалдарын пайдаланудың педагогикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .
1.2 Дидактикалық ойын материалдарын пайдаланудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
2 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ АҚЫЛ ОЙЫН ТӘРБИЕЛЕУ ҮДЕРІСІНДЕ
ДИДАКТИКАЛЫҚ ОЙЫН МАТЕРИАЛДАРЫН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың дидактикалық ойындар арқылы ақыл
ойын тәрбиелеудің жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
2.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл ойын тәрбиелеу үдерісінде
дидактикалық ойындарды пайдаланудың әдіс тәсілдері
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейтестілігі. Ғасырлар тоғысында өзінің жаңа даму жолы
мен болмысын айқындап алған Қазақстан Республикасы ХХІ ғасырда болашақ буын
ұрпаққа білім беру мен тәрбиелеудің жаңа парадигмаларын қалыптастыруды
алдыңғы кезектегі міндет етіп қойып отыр. Бұл міндеттер жаңа әдіснамалық
жүйені жасауда дәстүрлі оқыту үдерісіне жаңашылдық сипатта қайта қарап,
оқытудың жаңа технологияларының табиғатын түсіне отырып, балалардың ақыл-
ойын қалыптастыру қажеттігін негіздейді. Айтылған мәселенің басты
ерекшелігі оқытудың нәтижесін алдын-ала болжап, оқушылардың білім алуы
барысында іздену-зерттеу және өз бетімен білім алу жүйесін, алған білімін
өмірдің жаңа жағдайларында пайдалана білу арқылы танылады. Әсіресе,
балалардың ақыл ойын қалыптастыру мәселесі қазіргі уақытта бастауыш мектеп
үшін өзекті мәселе күйінде қалып отыр. Сондықтан қазіргі мектепке дейінгі
мекемеде балалардың ақыл ойын қалыптастыру маңызды міндет, ғылыми мәселе.
Мектеп дейінгі мекемеде балалардың ойлау дәрежесі мен дербес іс-
әрекеттегі белсенділігінің қалыптасуына жан-жақты жағдай жасап, мектепке
дейінгі мекемеде берілетін ғылыми білім сапасын жаңа заман талаптарына сай
іріктеу мен меңгерту міндеттері олардың оқу-танымдық іс-әрекетін
қалыптастыруға тікелей байланысты. Осы күнге дейін, негізінен эмперикалық
деңгейде қалып келген дәстүрлі оқыту жүйесі мен заман талаптары арасында
пайда болған диалектикалық қарама-қайшылық мектепке дейінгі мекемеде
оқытудың жаңа сапалық деңгейін қажет етуде. Баланы даяр білімді қабылдаушы
объект емес, білімді өз бетімен ізденуші субъект ретіне қарау мақсатында
оқыту жүйесін лайықтаудың қажеттігі артуда.
Осы заманғы білім беру жүйесінсіз әрі алысты барлап, кең ауқымды ойлай
білетін осы заманғы болашақ мамандарсыз инновациялық экономика құра
алмайтындығымыз жайлы еліміздің президенті Н.Ә.Назарбаевтың үстіміздегі
жылғы Қазақстан халыктарына арнаған Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту –
Қазақстан дамуының басты бағыты атты Жолдауында ерекше аталып өтіліп,
Қазақстанда адами капиталдың сапалы өсуі. Бұл, ең алдымен, білім беру мен
денсаулық сақтау. Білім беру жүйесін жаңғырту барысында біз үшін келесі іс-
шараларды жүзеге асырудың маңызы зор. Біріншіден, оқыту үдерісіне қазіргі
заманғы әдістемелер мен технологияларды енгізу және қоғамдық жаңару
кажеттіліктеріне сай білім керектігіне назар аударылған болатын [1].
“Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді
дамыту тұжырымдамасында” әлемдік білім кеңістігіне ықпалдастырылған және
жеке тұлға мен қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыратын білім берудің
ұлттық моделін қалыптастыруға бағытталған міндеттер белгіленген. Әсіресе,
Қазақтанның халықаралық білім кеңістігіне енуге бағытталған шарттары
ретінде 12 жылдық білім беруге көшуді басты фактор деп қарастырады. Аталған
міндеттердің толық жүзеге асуы балалардың ақыл ойын қалыптастыруға тікелей
байланысты десек қателеспейміз. Сондықтан, жеке тұлғаға өзіндік құндылық
ретінде қарап, бастауыш мектептен бастап балалардың ақыл ойын
қалыптастыруда дәстүрлі оқыту әдістерін әлемдік білім кеңістігіндегі
оқытудың озық технологияларын толықтыра отырып оқу үдерісін жетілдіру
міндетіміз [2].
Осыған орай мектепке дейінгі мекемеде берілетін білім мазмұнын жаңарту,
оқытуды белсендірудің жаңа әдістемелік жүйесін жасау, ең алдымен, әрбір
баланың жан-жақты жетілуіне, ойлау белсенділігі мен ізденімпаздығының
қалыптасуына, нәтижесінде шығармашыл жеке тұлғасының ақыл ойын қалыптасуына
қызмет етуі тиіс.
Тарихи тұлғалар, ғұлама ғалымдар Әл-Фараби, Ж.Баласағұн білім, тәрбие
мәселелері жайлы ілімдері мол рухани мұра. Әл-Фараби алған білімнің
философиялық негізін салып, ол білімді-философиялық категория және бүкіл
танымның даму үдерісінде қалыптасқан адамзат мәдениетінің рухани
қазынасының жиынтығы деп қарастырады.
Оқу-танымдық және ойын іс-әрекеттінің психологиялық негізін
Л.С.Выготский, П.Я.Гальперин, В.В.Давыдов, Е.И.Машбица, С.Л.Рубинштейн,
Н.Ф.Тализина, М.Мұқанов, Қ.Жарықбаев, Ә.Алдамұратов, Г.М.Қасымова және
т.б. зерттеулерінде түрлі аспектілері, психологиялық тетігі қарастырылған.
М.А.Давыдов, Б.П.Есипов, П.И.Пидкасистый, М.Н.Скаткин, В.А.Сластенин,
И.Ф.Исаев, Е.Н.Шиянов, Т.И.Шамова, Г.И.Щукина, А.К.Маркова және т.б.
еңбектерінде балалардың ақыл ойын ұйымдастырудың педагогикалық
мүмкіндіктері мен технологиясы анықталған [3,4,5].
Елімізде балалардың ақыл ойын қалыптастыру мәселесіне байланысты соңғы
кездері зерттеулердің мынадай бағыттары дамып келе жатқанын атап көрсетуге
болады: оқыту үдерісінде балалардың ақыл ой қабілеттерін жетілдіру
мәселелері (А.Х.Аренова, Г.Е.Алимұхамбетова, Қ.А.Аймағамбетова,
А.С.Әмірова, С.Н.Жиенбаева, Л.Х..Мәжитова, Ә.Мұханбетжанова, Ж.А.Қараев,
Г.К.Нұрғалиева, Р.С.Омарова, Н.Қ.Тоқсанбаева, Т.С.Сабыров, С.Смаилов,
Н.Н.Хан, Н.Д.Хмель т.б,); оқытуда халықтық педагогика элементтерін
пайдалану мәселесі (Қ.Бөлеев, К.Жарықбаев, Ә.Табылдиев, Қ.Шалғынбаева
т.б.); жеке тұлғаға бағытталған білім беру (А.А.Бейсенбаева,
С.Қ.Мұхамбетова т.б.); оқыту үдерісін жетілдірудің маңызды аспектілері
(Б.К.Момынбаев, О.С.Сыздықов, Ә.Ә.Жолдасбеков, М.Н.Сарыбеков т.б.); оқу-
танымдық іс-әрекетті қалыптастыру (Ш.Т.Таубаева, С.К.Кенжебаева,
Е.Ж.Рысбаев, А.С Мустояпова Л.Байсерке, Ж.Оңалбек, Б.А.Тұрғынбаева
А.К.Сариева және т.б.). Қарастырылған жұмыстар бүгінгі таңда бастауыш
мектеп оқушыларының оқу-танымдық әрекетін қалыптастыруда маңызды болып
табылады [6,7,8].
Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл ойын қалыптастыруда ойынның
мәнін психологиялық негізін және т.б. жүйелеген.
Ойын дамуының тарихи аспектісі адамзат әрекетінің ерекше формасы ретінде
Е.А.Аркин, Е.А.Покровский, Р.И.Жуковская, Р.И.Меджерицкая, В.Г.Яковлева,
Т.И.Шамова және т.б еңбектерінде көрсетілген.
Ақыл ойды қалыптастырудың негізгі бағыты – баланы қоғамның ең маңызды
құндылығы ретінде танып, оның рухани дүниесінің баюына, танымдық
белсенділігінің қалыптасуы арқылы интеллектуалдық мүмкіндігінің жоғары
деңгейге жетуіне жағдай жасау.
Елімізде мектеп жасына дейінгі балалардың ойын әрекеті туралы оның
ішінде дидактикалық ойындарды оқу-тәрбие үдерісінде қолданудың жолдарын
Ф.Н.Блехер, Джафарлы, Г.И.Камаева, Г.А.Ляпина, Э.М.Муртазина, М.Мұхамедин,
А.К.Никифорова, Н.Н.Страздас, М.Т.Тұрыскелдина, Р.Т.Талипова,, Т.Иманбеков
зерттеуінде мектеп жасына дейінгі балалаардың дамытушы ойындар арқылы оқу-
танымдық әрекетін қалыптастыру мәселесі ішінара қарастырылған.
Т.Ж.Бекботчаева, А.К.Айтпаева, Қ.Сағындықов, Г.М.Қасымованың
зерттеулерінде қазақтың ұлттық ойындарын дидактикалық мақсаттарына
жіктеген. Дей тұрғанмен, қазіргі мектепке дейінгі мекеме жағдайында
балалардың дидактикалық ойындар арқылы ақыл ойын қалыптастырудың қажеттігі
мен бұл мәселенің теориялық тұрғыда және ғылыми-әдістемелік жағынан қажетті
зерттелмеуі, сонымен қатар бүгінгі мектепке дейінгі мекеменің нақты
қалыптасқан жағдайында оқытуды белсендіру мүмкіндіктерін ескеру арқылы бұл
мәселені шешуге бағытталған зерттеу жұмыстарының жоқтығы қарама-
қайшылықтарды туындатып отыр. Осы қарама-қайшылықтардың дұрыс шешімін
іздестіру біздің зерттеу мәселемізді айқындауға және тақырыпты “Мектеп
жасына дейінгі балалардың ақыл-ойын тәрбиелеу үдерісінде дидактикалық
ойын материалдарын пайдалану” деп таңдауымызға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл-ойын
тәрбиелеу үдерісінде дидактикалық ойын материалдарын пайдалану тұрғыда
негіздеу және практика жүзінде іске асырудың әдістемесін жасау.
Зерттеу нысаны: жалпы білім беретін мектепке дейінгі мекемедегі
педагогикалық үдеріс.
Зерттеу пәні: Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл-ойын тәрбиелеу
үдерісі.
Зерттеудің міндеттері:
- Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл ойын тәрбиелеу үдерісінде
дидактикалық ойын материалдарын пайдаланудың педагогикалық мәнін айқындау;
- Дидактикалық ойын материалдарын пайдаланудың ерекшеліктерін анықтау;
- Мектеп жасына дейінгі балалардың дидактикалық ойындар арқылы ақыл ойын
тәрбиелеудің жолдары мен әдістерін қарастыру
Зерттеу әдістері: философиялық, әлеуметтік, психологиялық, педагогикалық
және әдістемелік әдебиеттерді зерттеу мәселесі тұрғысынан талдау, жинақтау,
қорыту, бастауыш мектептің оқу бағдарламалары, әдістемелік құралдарын
талдау және жүйелеу; білім беруді ақпараттандыруға байланысты құжаттармен
танысу.
1 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ АҚЫЛ ОЙЫН ТӘРБИЕЛЕУ ҮДЕРІСІНДЕ
ДИДАКТИКАЛЫҚ ОЙЫН МАТЕРИАЛДАРЫН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл ойын тәрбиелеу үдерісінде
дидактикалық ойын материалдарын пайдаланудың педагогикалық мәні
Казақстан Республикасының Білім туралы заңында мемлекеттік саясаттың
негізгі принциптерін және Қазақстан Ресгубликасы азаматтарының білім алуға
конституциялық құқығын қамтамасыз ету ережелері де қамтылған.
Білім туралы Заңды мектепке дейінгі ұйымдарда жүзеге асыруда
Казақстан Республикасы үкіметінің каулысы және мектепке дейінгі ұйымдардың
үлгі ережесі, базистік оқу жоспарларымен бірге бірқатар нормативтік-
құқықтық құжаттар дайындалып жарық көруде. Құжаттарда мектепке дейінгі
жастағы балалардың тәрбиесіне, жан-жақты ой-өрісі, дене бітімі, сөйлеу
мәдениеті, ана тілінің дамуына жағдай жасау қажеттігі атап көрсетілген.
Заңдағы тікелей мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқытудың негізгі
мәселелеріне тоқталатын болсақ, ол 23-бапта нақты берілген:
1. Мектепке дейінгі тәрбие отбасында және мектепке дейінгі ұйымда жүзеге
асырылады.
2. Мектепке дейінгі ұйымдар отбасымен қатар бір жастан алты (жеті) жасқа
дейінгі мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеу мен оқытудың, олардың
дене және психикалық денсаулығын қорғап, нығайтуды, дамуында ауытқуы бар
балалардың жеке қабілеттерін дамытуды, оған мұқтаж балаларға қажетті түзету
жасауды жүзеге асырады.
3. Мемлекеттік білім беру мен денсаулық сақтауды басқару орындары мектепке
дейінгі ұйымдар мен отбасына қажетті әдістемелік және конституциялық көмек
көрсетуді ұйымдастырады.
4. Бес (алты) жастағы балаларды мектепке барар алдында даярлау міндеті және
ол отбасында, мектепке дейінгі ұйымда немесе мектепте жалпы білім беру
бағдарламаларының шеңберіңде жүзеге асырылады. Ол мемлекеттік білім беру
ұйымдарында тегін жасалады,-деп тұжырымдалған. Жоғарыда айтылған негізгі,
көкейкесті мәселелерді отбасында, балабақшада жүзеге асыру үшін келешекте
кезек күттірмейтін іс-шаралар ұйымдастырылуы шарт. Атап айтқанда:
- отбасы мен мектепке дейінгі ұйымдардың арасындағы ынтымақтастықты
сақтай отырып, ата-аналармен жұмысты жандандыру;
- мектепке дейінгі ұйымдардағы тәлім-тәрбие жұмысын жақсарту,
- тәрбиенің сан-саналы келелі мәселелерін шешетін қарапайым дағдыларын
бала санасына орнықтыратын алғашқы білім негіздерін қалауға баса назар
аудару;
- баланың жеке басын дамыту, денсаулығын нығайту, өз ойын жинақтай біліп,
жаңа мәліметтерді тіл байлығы арқылы жеткізе білуге қызығушылықтарын
арттыру;
- баланың өздігінен дербес іс-әрекет жасау, адамгершілік қасиеттерін
қалыптастыратын бағдарламалар мазмұнын айқындап, қалыптастыру;
- мектепалды даярлау топтарында 5-7 жастағы балаларды мектепке даярлау;
- білім беру жүйесінің басты мідеті - ұлттық сана және адамзаттық
құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды
калыптастыру;
- педагог-тәрбиешілерді кәсіби шыңдауга қажетті мүмкіндіктерді толық
пайдалану [9].
Осы заманғы білім беру жүйесінсіз әрі алысты барлап, кең ауқымды ойлай
білетін осы заманғы болашақ мамандарсыз инновациялық экономика құра
алмайтындығымыз жайлы еліміздің президенті Н.Ә.Назарбаевтың үстіміздегі
жылғы Қазақстан халыктарына арнаған Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту –
Қазақстан дамуының басты бағыты атты Жолдауында ерекше аталып өтіліп,
Қазақстанда адами капиталдың сапалы өсуі. Бұл, ең алдымен, білім беру мен
денсаулық сақтау. Білім беру жүйесін жаңғырту барысында біз үшін келесі іс-
шараларды жүзеге асырудың маңызы зор. Біріншіден, оқыту үдерісіне қазіргі
заманғы әдістемелер мен технологияларды енгізу және қоғамдық жаңару
кажеттіліктеріне сай білім керектігіне назар аударылған болатын .
“Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді
дамыту тұжырымдамасында” әлемдік білім кеңістігіне ықпалдастырылған және
жеке тұлға мен қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыратын білім берудің
ұлттық моделін қалыптастыруға бағытталған міндеттер белгіленген. Әсіресе,
Қазақтанның халықаралық білім кеңістігіне енуге бағытталған шарттары
ретінде 12 жылдық білім беруге көшуді басты фактор деп қарастырады. Аталған
міндеттердің толық жүзеге асуы балалардың ақыл ойын қалыптастыруға тікелей
байланысты десек қателеспейміз. Сондықтан, жеке тұлғаға өзіндік құндылық
ретінде қарап, бастауыш мектептен бастап балалардың ақыл ойын
қалыптастыруда дәстүрлі оқыту әдістерін әлемдік білім кеңістігіндегі
оқытудың озық технологияларын толықтыра отырып оқу үдерісін жетілдіру
міндетіміз [10]
Білім қорын меңгеруде баланың мақсатқа жетуге ұмтылуы, білімді ала білуі,
ақыл - ой еңбегінің мәдениеті үлкен рөл атқарады. Тәрбиеші ақыл - ойды және
оның жеке түрлерін дамытуға міндетті. Ақыл - ойдың түрлері: диалектикалық,
логикалық, абстрактылық, категориялық, теориялық, индуктивтік, дедуктивтік,
алгоритмдік, техникалық, өнімдік және репродуктивтік, жүйелілік.
Диалектикалық ойлау - құбылыстардағы қарама-қайшылықтардың бірлігін көру,
даму бағыттарын анықтау, жаңаның пайда болуын көру, құбылыстардың өзара
байланысын, пайда болу себептерін табу.
Логикалық ойлау - білімді өңдеудің логикалық тәсілдерімен байланысты.
Талқылау, дәлелдеу, теріскешығару, қорытынды, болжам жасау тәсілдері
байланыстарды табуға, жаңа білім алуға көмектесіп, білімді жүйеге
келтіреді. Абстрактылы ойлау - адамға мәнсіз белгілерді көріп, жалпы және
мәндіні бөлуге, абстрактылы ұғым қалыптастыруға көмектеседі. Ақыл-ой
тәрбиесінің маңызды міндеті - оқушыларға табиғат пен қоғам дамуының
заңдарын меңгертетін ғылыми дүниетануды қалыптастыру.
- Ақыл - ой тәрбиесінің құралдары. Ақыл - ой тәрбиесінің ең басты құралы
- оқыту. "Дамыта оқыту" ережелеріне сүйеніп жасалған оқу
бағдарламалары оқушыларды ақыл - ой жұмысына үйретеді. Ақыл - ой
тәрбиесін беру жолдарын Л.С.Выготский, Л .В.Занков, т.б. терең
зерттеді. Л.В.Занков оқушының ақыл - ойын өсіру үшін білімді бере
берудің жеткіліксіздігін, ақыл - ой жұмысының тәсілдеріне үйрету
керектігін дәлелдеді. Д.Б.Эльконин ақыл - ойды білімнің мазмұны
дамытатынын дәлелдеп, оған анықтама, фактілерді енгізумен шектелмей,
оқушы өзі білім алатын таным қызметін ұйымдастыру үшін сабақты
мәселелі пікірталас әдісімен өткізуді ұсынды.
Ойын үлгісінің технологиясы баланың нақ осындай белсенділіктерін арттырады.
Кез - келген бала да адамның мәдениеті де ойын арқылы дамиды. Ал бүгінгідей
динамика ғасырында, оқу процесінде ойын алдынғы орында, яғни ойын
технологиясы арқылы баланың оқуға ынтасын, қызығушылығын арттыру жеңіл
болмақ.
Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл ойын тәрбиелеу балалардың оқу-
танымдық іс-әрекеті арнайы ұйымдастырылған оқыту процесі арқылы жүзеге
асады. Бұл тұста біз В.И.Загвязинскийдің оқыту проблемаларына іс-әрекеттік
тұрғыдан қарау өтіп жатқан оқу материалының мазмұнын аша алатын және тиісті
білімнің толыққанды меңгерілуін қамтамасыз ететін іс-әрекет түрлерін
анықтауды білдіреді деген пікіріне қосыламыз. Мұндайда білім оқу
міндеттерін шешу барысында игеріледі және де бұрыннан белгілі іс-қимылдарды
бекітіп, жаңаларын меңгертеді, ал олар өз кезегінде бастауыш сынып
оқушыларының жалпы қабілеттері мен мінез-құлық ерекшеліктерінің
қалыптасуына себін тигізеді.
Сонымен, білім педагогтан балаға дайын күйде берілмеуі тиіс, бала
оны өз іс-әрекетінің барысында алуы тиіс.
Оқу-танымдық іс-әрекеттің мақсаты мен түрткісі іс-әрекеттің құрамына
кіреді. С.Л.Рубинштейн іс-әрекет құрылымын әрекет ұғымымен қатар қарайды
ұсынады. Осы ұғымның негізінде іс-әрекет ұғымын әрекеттер жиынтығы ретінде
түсіндіреді. Ол іс-әрекет құрылымында: қозғалыс - әрекет – іс-әрекетті
ерекшелейді. Кез келген әрекеттің өз мақсаты мен түрткісі бар. Мұнда
психолог әрекет мақсаты арқылы нақты нәтижені алуды түсіндірген. Кез келген
әрекет, өзінің мақсатына сай адамды оятуға негізделеді. Әрекетке оянуды
саналы сезінген адам әрекеттің түрткісі ретінде көрінеді. Кез келген іс-
әрекет және оны құраушы әрекеттердің өзіндік мақсаты (нақты нәтижеге
бағыттаған) және түрткісі (іс-әрекетке, әрекетке оянуды сезінген) болады.
Іс-әрекеттің мақсаты мен түрткісі әрекеттің мақсаты мен түрткісінен
айырмашылығы жалпылама дәрежеде.
С.Л.Рубинштейн операция ұғымын келесідей енгізеді: Нақты әрекеттің
мақсатын құрайтын нәтижеге жету, өз күрделілігіне байланысты бір-бірімен
анықталған түрде байланысқан актілерді қажет етеді. Бұл әрекет жүзеге
асырылатын актілер және буындар, әрекеттің бөлшегі немесе операция болып
табылады. Әрекеттің операциялық құрамы ол жүзеге асырылатын шарттардан
тәуелді [11].
Іс-әрекеттің құрылымдық элементтерін ерекшелеуге арналған ұқсас
көзқарастарды А.Н.Леонтьев анықтаған. Жеке адамдық іс-әрекеттердің негізгі
құраушылары олардың әрекетін жүзеге асырушылар болып табылады. Әрекет деп
жетуге қажетті нәтиже туралы түсінікке бағындырылған үдерісті атаймыз, яғни
басқаша айтқанда, саналы мақсатқа бағындырылған А.Н.Леонтьев іс-әрекет
құрылымын қарастыра келек, іс-әрекет құрамына енетін кез келген әрекет
оның түрткісінен туындайды, бірақ мақсатқа бағытталған болып табылады
А.Н.Леонтьев іс-әрекет – бұл әрекеттердің қарапайым қосындысы емес деген.
Адамның іс-әрекеті әрекет немесе әрекет мақсаты түрінен басқа жүзеге
асырылмайды. Басқаша айтқанда, іс-әрекет – жеке әрекеттердің бүтіндей
бірлігі. Бұдан, іс-әрекетті үйрену үшін жеке әрекеттерді орындауға үйрену
қажет[12].
С. Смаилов оқу-танымдық іс-әрекетті белсендіру танымдық ынтаға тікелей
байланысты деп есептейді. Ол: Танымдылық ынтаның өзіндік ерекшелігі
бәрінен бұрын болмыстың тек сыртында қалмай, ішкі сырына терең үңілуді
қажет деп білетін адам тенденциясында жатыр. Бұл орайда танымдылық ынтасы
оқудың да бірқатар маңызды шарттарын талап етеді. Ол шарттардың негізі
шәкірттердің білімге құштарлығын арттыратын ықыласында. Сондай ықылас бар
жерде ой еңбегі қанша қиындықпен болса да нәтижелі қуанышқа бөлейді ...
деп жазды. Оқушының оқу-танымдық әрекетін, танымдық белсенділігін
арттырудың тиімді құралдарының бірі – оқушының өзіндік жұмысы, өздігінен
білім алу әрекеті Т.С. Сабыров, А.Е. Әбілқасымова, С. Смаилов, Р.С.
Омарова т.б. еңбектері маңызды[13,14,15].
Кез келген іс-әрекет әрекет жүйесі арқылы жүзеге асырылады.
А.Н.Леонтьев: Адам іс-әрекеті әрекет түрінен басқа немесе әрекет
тізбегінен бөлек пайда болмайды. Іс-әрекет үдерісінде мақсатқа әрбіреуі
соңғы нәтижемен сәйкес келмейтін аралық нәтижелерге жету жолымен қол
жеткізіледі. Осындай аралық мақсатқа қол жеткізуге бағытталған және оларды
орындау соңғы нәтижені алуды қамтамасыз ететін үдерістер әрекет деп
аталады. Бірақ әрекет те арнайы тәсілмен орындалады. Әрекеттің орындалу
амалдарын, тәсілдерін операциялар деп аталады.
Сонымен, оқу-танымдық іс-әрекеттің құрылымында келесідей элементтер
ерекшеленеді:
- оқу-танымдық іс-әрекеттің жеке түрлері өзара байланысты;
- арнайы жиынтықпен орындалатын әрекет, іс-әрекетті бүтіндей орындауды
қамтамасыз етеді;
- операциялар әрекетті орындау тәсілдері ретінде көрінеді.
А.А. Вербицский пікірінше, танымдық іс-әрекеттің жемісті өтуіне бірнеше
факторлар: өзін-өзі ұйымдастыру дағдылары, іскерлік қарым-қатынас және
қатысушылардың іс-әрекетке дайындығының деңгейі әсер етеді. Оқу-танымдық іс-
әрекетінің компоненттерінің бірі оның нәтижесі. Нәтиже – іс-әрекетінің
басты компоненті, ойдағы идеалдық мақсаттың материалдық объективтік
шындыққа айналуы. Нәтиже оқу-танымдық іс-әрекетінің заттанған мақсаты,
жұмсалған еңбектің көрнекті көрсеткіші болып табылады. Балалар саналы
түсініп, басқалар үшін оқу-танымдық іс-әрекеттің қажеттілігін, оның
нәтижесіне құрметпен қарауын қалыптастырады.
Балалардың оқу-танымдық іс-әрекеттен күтілетін нәтижесін алдын ала
болжап және қажеттілігін саналы түсінеді. Оқу-танымдық іс-әрекетіндегі
нәтиженің мақсатпен және іс-әрекетпен байланысын саналы түсінуі, нәтижеге
немесе мақсатқа жеткенін сезеді. Баланың оқу-танымдық іс әрекетінің
нәтижесі, оның практикалық қажеттілігін және мәніне көзі жетеді. Сонымен
балалардың оқу-танымдық іс-әрекетінің құрылымы түрткі, қызығушылық,
қажеттілік, мақсат, міндеттері, әрекет амалдары, нәтижеден тұрады. Оқу-
танымдық іс-әрекет ұғымы танымдық қажеттілік және оның маңызды саласы
танымдық ынта түсінігі арқылы айқындала түседі.
Мектепке дейінгі мекемелерде адамгершілік тәрбиесі тәрбиелеу және
білім беру үрдісінде әр түрлі іс-әрекеттер арқылы жүзеге асырылады. Олармен
ойынның әр түрін ұйымдастыра отырып, бір-біріне деген қайырымдылық,
мейірімділік, жанашырлық, достық, жолдастық сезімдерді тәрбиелеуге болады.
Ал балаларды қоршаған ортамен таныстыру, тіл дамыту, табиғатпен таныстыру,
бейнелеу өнері сабақтарында өлі-тірі табиғатқа деген сүйіспеншілік,
үлкендердің еңбегіне қызығу мен сыйластық сияқты адамгершілік сапалары
қалыптастырылады.
Қазақ ауыз әдебиетіндегі, әсіресе, балалар фольклорын дамытушы негізгі
бір сала – балалар ойыны. Ойын – балалар өмірінің нәрі, яғни оның рухани
жетілуі мен табиғи өсуінің қажетті алғы шарты және халықтың салтын
үйренуде, табиғат құбылысын тануда олардың көру, есту, сезу қабілеттерін,
зейінділік пен тапқырлықтарын дамытады. Адам өркениетке бейім болуы үшін
балалық шақты бастан кешуі міндетті, егер ойын мен қызыққа толы балалық шақ
болмаса, ол мәңгілік жабайы болып қалған болар еді деп К.Чуковский бала
денесінің дамуы мен ой-дүниесінің өркен жаюы ойынға тікелей тәуелді
екендігін атап көрсеткен.
Қазақ халқының жылдар бойы атадан балаға жалғасып, қалыптасқан ұлттық
дәстүрі, әдет-ғұрпы, тәрбие мектебі бар. Баршамызға белгілі, ойын арқылы
баланың дене құрылысы жетіліп, өзі жасаған қимылына сенімі артады. Баланың
бойында ойлау, тапқырлық, ұйымдастырушылық, шыдамдылық, белсенділік
қасиеттер қалыптасады. Ойын дегеніміз – жаттығу, ол арқылы бала өмірге
әзірленеді.
Ойын – мектеп жасына дейінгі балалардың негізгі іс-әрекеті.
Сұлтанмахмұт Торайғыров Балалықтың қанына ойын азық деп бекер айтпаған.
Өйткені, ойын үстінде баланың бір затқа бейімділігі, мүмкіндігі және
қызығуы анық байқалады. Ойын мазмұны мен түріне қарай: мазмұнды-бейнелі,
қимыл-қозғалыс, дидактикалық, құрылыс, кейіптендіру ойындары болып
бөлінеді. Мазмұнды-бейнелі ойында балалар ойын мазмұнын түсінікті етіп
жеткізуге тырысады, оған қажетті құрал-жабдықтарды табуға талпынады, оларды
дайындау үшін еңбектенеді, ал еңбек ұжымдық іс-әрекетке біріктіреді және
шығармашылық іс-әрекетке бағдарлайды, балалардың өзара қарым-қатынасын
реттеп, олардың бойында адамгершілік сапаларды қалыптастырады. Бала алған
рөлдеріне сай кейіпкердің киімін киіп, қимылын, дауыс ырғағын мәнерлі
жеткізуге тырысады, көркемдік сабақтардан (ән-саз, бейнелеу өнері
сабақтары) алған білімдерін пайдаланады, қуыршақты ұйықтату үшін бесік
жырын айтып әлдилейді, бейнелеу өнері сабақтарында жасаған ыдыс, үй
жиһаздарын, қағаздан құрастырған заттарды ойын құралы ретінде пайдаланады.
Мазмұнды-бейнелі ойынның ерекшелігі: оны балалардың өздері жасауында, ал
ойын қызметі айқын өнерпаздық және шығармашылық сипатта болады. Бұл ойындар
қысқа да, ұзақ та болуы мүмкін.
Құрылыс ойынында бала сызық бойына әдемі үй құрылысын жасап, оның
бояуларының бір-бірімен келісімді болуын қадағалайды. Құрылыс материалдарын
пішіні, түсі бойынша симметриялы орналастырып, оларды көлемі (кең, тар),
биіктігі (биік, аласа) бойынша салыстырады. Ойын барысында шығармашылық
танытып, жаңа мазмұн ойластырып, белсенділік көрсетеді. Өзінің және
жолдастарының тұрғызған құрылыстарының сапасына баға береді. Дидактикалық
ойын барысында есту, көру, сезіну, қабылдау сияқты үрдістері дамып, балалар
музыкалық ойыншықтар мен әр түрлі саздық аспаптардың дыбыс шығару
ерекшелігін ажыратуға, заттарды пішініне, түсіне, көлеміне қарай іріктеуге,
әр түрлі қимылдарды орындауға үйренеді. Ауызша ойналатын дидактикалық
ойындарда сұрақ, өтініш, келісімді білдіретін дауыс ырғақтарына еліктеу
қабілеттері жетіледі. Ертегі немесе әңгіменің мазмұны бойынша бөлек-бөлек
суреттерді пайдаланғанда оларды белгілі бір тәртіппен жинау үшін
байқағыштық пен тапқырлық көрсетеді. Қимыл-қозғалыс ойынында балалар
санамақтар, өлеңдер, тақпақтар қолданады. Бұндай ойындарда балалардың
ептілігі, қимылдың әдемілігі дамып қалыптасады, кеңістікті, уақытты
бағдарлауға үйренеді, батылдық, тапқырлық, қайраттылық, достық, жолдастық
көмек, тәртіптілік, ойын ережесіне бағына білу сияқты адамгершілік сапалар
тәрбиеленеді. Бала өмір құбылыстарына, адамдарға, жануарларға деген
ынтасын, қоғамдық мәні бар іс-әрекетке деген құштарлығын ойын арқылы
қанағаттандыратындықтан, ойынның қай түрі болсын балалардың адамгершілік
тәрбиесінің дамуында маңызды рөл атқарады.
Баланың өмірге қадам басардағы алғашқы қимыл-әрекеті – ойын, сондықтан
да оның мәні ерекше. Қазақ халқының ұлы ойшылы Абай Құнанбаев: Ойын ойнап,
ән салмай, өсер бала бола ма? деп айтқандай баланың өмірінде ойын ерекше
орын алады. Жас баланың өмірді тануы, еңбекке қатынасы, психологиялық
ерекшеліктері осы ойын үстінде қалыптасады. Ойынды зерттеу мәселесімен тек
психологтар мен педагогтар ғана емес, философтар, тарихшылар, этнографтар
және өнер қайраткерлері мен бала тәрбиесін зерттейтін ғалымдар да
шұғылданды. Көптеген балалар жазушылары бала ойынының психологиялық мәнін
және ойынға тән ерекшеліктерді көркем бейнелер арқылы суреттегені де мәлім.
Адам іс-әрекетінің ерекше бір түрі – ойынның пайда болуын зерттеушілердің
біразы өз еңбектерінде өнер және ойын көркемдік іс-әрекеттің алғашқы қадамы
деп түсіндіреді. Ойында шындықтың көрінісі, оның бейнелі сәулесі қылаң
береді. Жалпы ойынға тән нәрсе өмірдің әртүрлі құбылыстары мен үлкендердің
түрлі іс-әрекеттеріне еліктеу екені белгілі. Ойынның шартты түрдегі
мақсаттары бар, ал сол мақсатқа жету жолындағы іс-әрекеттер бала үшін
қызықты. Балаларға ақыл-ой, адамгершілік, дене шынықтыру және эстетикалық
тәрбие берудің маңызды тетігі ойында жатыр. Ойын барысында балалар өзін
еркін сезінеді, ізденімпаздық, тапқырлық әрекет байқатады. Сезіну,
қабылдау, ойлау, қиялдау, зейін қою, ерік арқылы түрлі психикалық түйсік
пен сезім әлеміне сүңгиді.
Сондықтан да педагогикада бала ойынына ерекше мән беріледі, өйткені
ойын үстінде қалыптасатын балалық шақтың түйсігі мен әсері адамның көңіліне
өмірбақи өшпестей із қалдырады. Бала ойын арқылы өзін толқытқан қуанышын
немесе ренішін, асқақ арманын, мұрат-мүддесін бейнелесе, күні ертең сол
арман қиялын өмірде жүзеге асыруға мүмкіндік алады. Сөйтіп бүгінгі ойын,
бейнелі әрекет ертеңгі шындық ақиқатқа айналатын кезі аз емес.
Ойын мектеп жасына дейінгі баланың жеке басының дамуына игі ықпал
ететін жетекші, басты қүбылыстың бірі деуге болады. Бала ойын арқылы өзінің
күш-жігерін жаттықтырады, қоршаған орта мен құбылыстарды ақиқат сырын
ұғынып, еңбек дағдысына үйрене бастайды. Былайша айтқанда болашақ
қайраткердің тәрбие жолы, тәлімдік өнегесі ойыннан бастап өрбиді.
Оқу-танымдық іс-әрекет – бұл балалардың өзінің арнайы ұйымдастырылған
немесе адамзаттың жинақтаған мәдениет байлығын меңгеру мақсатындағы
танымнан тыс іс-әрекеті. Балалардың танымдық іс - әрекет құрылымын:
танымдық қызығушылықтан, танымдық белсенділік, танымдық ізденімпаздық және
шығармашылық іс- әрекеттен тұрады. Баланың оқу-танымдық іс-әрекеті
арқылы әрекеттеніп, яғни мәселені шешуі, олардың танымдық іс-әрекетінің
дамуына көмегін тигізеді. Мектеп жасына дейінгі балалардың оқу-танымдық іс-
әрекеті - балаланың оқу үдерісі барысында адамзаттың жинаған тәжірибесі мен
мәдениетін меңгеру мақсатында әлемдік ақпараттарды тануы және оны іс
жүзінде жүзеге асыру әрекеті. Сонымен іс-әрекеттің құрылымына байланысты
және баланың дамуына әсер ету арқылы сыртқы жоспар ішкі жоспардың
негізінде орындалады [16].
Тәрбиелікке оқыту үшін осы мектепке арналған бағдарламаны
басшылыққа алу керек.
Бағдарламаға сүйене отырып, баланың психикалық дамуы, өмірге
көзқарасы, оқушылардың бір бірімен қарым қатынасы, оқуға ынтасы, өз өзіне
қызмет ету дағдысын қалыптастыру көзделеді.
Ойын - балалардың негізгі іс әрекетінің бір түрі. Бала өмірі ойынмен
байланысты. Бала ойынсыз өсе алмайды. Бұл өмір заңдылығы. Еңбек үстінде
адамның көптеген ерекшеліктері дамиды, өмір сүру барысында ол түрлі
жолдармен жарыққа шығады. Мысалы: Үлкендер өздеріне тән ерекшеліктерін
еңбектену барысында көрсетсе, ал мектеп оқушылары сабақ үстінде, ойын
үстінде көрсетеді.
Ойын - балалар үшін күрделі әрекет. Балалар білімді ойын арқылы да ала
алады және үлкендерден үйренеді. Сондықтан сабақта ойын арқылы білімін
шыңдап, ой- өрісін кеңейтеді. Ал, ойынның мақсаты, жоспары, тәрбиелік мәні,
қажетті заттарға ерекшеліктері болады. Сол ойын арқылы бала көптеген
мәліметтер алады, психологиялық ерекшеліктерін қалыптастырады.
Баланың жас ерекшеліктеріне, зейініне сай ұйымдастырылған ойындар
баланың ақылын, дүниетанымын кеңейтеді, мінез- құлқын, ерік- жігерін
қалыптастырады және сабаққа деген қызығушылығын арттырады. Белгілі
психологтардың айтуы бойынша бала ойын үстінде қандай болса, өскенде еңбек
үстінде сондай болады дейді. Сондықтан ойын адамның өміртанымының алғашқы
қадамы. Баланың өмірі қоршаған ортаны танып білуі, еңбек қатынасы,
психологиялық ерекшеліктері ойын үстінде қалыптасады. Ойын барысында еркін
сезінеді, ойын түрінің өзіндік ерекшеліктеріне байланысты ұйымдастыруды
қажет етеді.
1. Ойын үстінде қуанып, еркін сезініп ойнайтын бала
2. Ренжіп, ынтасыз өзіне өзі сенімсіз ойнайтын бала
3. Шаттанып, ерекше түсініп тапқырлық көрсететін бала
Сондықтан ойын баланы сабақта талабын шаттандыратындай, ойын оятатындай,
іскерлігін дамытатындай болуы керек. Оқушылардың беленділігін саналы ойлана
біліуін, ой өрісінің дамуын, қиындықты жеңу, төзімділікке баулуды үйрету
мұғалімнің міндеті. Ойын арқылы оқушылардың салт дәстүрі, әдет ғұрыпқа
деген сүйіспеншілігін арттырады.
Ойын - бір қарағанда қарапайым құбылыс не әрекет іспетті. Ол міндетті
түрде ұжымдық әрекет. Ойынның ережелері ойнаушылардың қисынды ой
қабілетінің дамуы, бір- біріне деген сыйластық қажеттіліктермен санасуы әр
ойыншының жеке әрекеттерінен туындайды. Ойының басты шарты жеңіске жету
болса, әр ойыншы өз қарсыласының мүмкіндігімен санасып, бір -біріне деген
сенімін арттырады.
Ойынның да өзіне тән мотивтері болады. Мысалы: мазмұндық. рольдік
ойындар баланың зейінін, есін, ойлауын, қиялын қалыптастыруда зор маңыз
атқарады. Ойын әсері арқылы бала өз қасиетін қалай қанағаттандыра алатынын,
қандай қабілеті бар екендігін байқап көреді. Ал, ақыл -ой ойындарында
белгілі бір ережелерді сақтап ойнайды. Ол ойындар баланың тапқырлығын,
байқағыштығын, зейінділігін арттырумен қатар, ерік сезім түрлерінде
дамытады.
Ойын түрлері өте көп. Соның ішінде бастауыш сыныптарда пайдаланатын
ойын- сабақ, ойын- жаттығу, сергіту ойындары, дидактикалық мақсаттағы
ойындар, сөздік ойындар, логикалық ойын есептер, ұлттық ойындар, т.б.
Бұндай ойындар оқушыны жан- жақты дамытып, білімді толық игеруіне
көмектеседі.
Оқу үрдісінде кеңінен қолданылатын ойынның тағы бір түрі ол - дамытушы
ойындар. Дамытушы ойындардың маңыздылығы оқушылардың ынта -ықыласын есепке
ала отырып, оқуды қызықты етіп, білім, білік, дағдыны қалыптастыру.
Дамытушы ойындарға қойылатын бірінші талап- оқушының танымдық әрекетін,
қызығушылығын дамыту.
Бұл талаптар төмендегідей сұраныстарға жауап береді:
а) балаларға өзінің қабілетін көрсете білуге мүмкіндік беру.
ә) баланы басқалармен жарыса білуге қалыптастыру.
б) білік пен дағдыны қалыптастыру үшін білімді өзі ізденуге қамтамасыз
ету.
в) ойын барысында балаға жаңа білім, білік, дағдылардың қайнар көзіне
жету.
г) баланың ойын барысында жеткен жеңісі оның жаңа алған білім, білік,
дағдылармен сәйкес келетіндігі.
Осы көрсетілген сұраныстардың ішінде балалардың танымдық әрекеттерін
дамытуда әсіресе кейінгі үш бөлімнің маңызы зор.
Дамытушы ойындардың ішінде оқушылардың өздері қолдан жасап, құрастырып
ойнайтын ойыншықтардың орны ерекше. Өйткені, өздері ойын барысында жаңа
білім алып, олардың елестету, есте сақтау, ойлау, сөйлеу тілімен олардың
түрлі қабілеттері: конструкциялық, музыкалык, ұйымдастырушылық т. б.
қасиеттері дамиды.
Сабақты бірыңғай әдістермен жүргізе беру оқушыларды жалықтырары
сөзсіз. Егер арасында ойын араласып келіп отырса, оқушылар сабақ мазмұнына
аса назар аударып, тез қабылдап, ұғып алады.
С.А.Шмаковтың анықтауы бойынша ойын төрт түрлі қырымен сипатталады:
-еркін дамытушы іс әрекет, ол әрекет белгілі бір нәтиже үшін емес, баланың
қанағаттануына байланысты
-әрекеттің эмоционалды жағынан көтеріңкі болуы, яғни жарыстық орын алуы
-ойынның мазмұнын сипаттайтын қағидалар.
Жоғарыда аталған белгілерге байланысты ойынның бастауыш сынып оқушыларының
білімін берік меңгеруіне тигізетін әсерін анықтау үшін біздер мына
сұрақтарға жауап іздедік: Бастауыш сынып оқушыларының оқу әрекетін
ұйымдастыруда ойынның құрылымы қандай болмақ? Оқушылардың белсенділігін
арттыру үщін ойынды қалай пайдалану керек? Ойынды бастауыш сынып
оқушыларының жас және психологиялық ерекшеліктеріне сәйкес қалай қолдану
қажет? Сол сияқты тағы басқа сұрақтарға жауап іздеу барысында біздер әр
түрлі бастапқыларға талдау жасауды мақсат көздедік.
Ұлы Абайдың ойын ойнап ән салмай, өсер бала бола ма? деген
пікірінен бала өмірінде ойынның маңыздылығын көруге болады. Бастауыш сынып
оқушыларының психикасының дамуына ойын әрекеті шешуші рөл атқаратындығы
туралы белгілі ғалымдар Ж.Аймауытұлы, М.Жұмабаев, Ш. Құдайбердіұлы,
С.Торайғыров, Т.Тәжібаев т.б. өз еңбектерінде айтып кеткен.
Ал ертедегі ұлы ойшылдар Ж.Ж.Руссо мен И.Г.Песталоцци ойын арқылы
балаларды болашақ өмірге бейімдеу керек деп түсіндірген. Ойынның теориясы
мен маңыздылығы туралы К.Д.Ушинский мен П.Ф.Лесгафт, тәрбиеде және оқыту
барысында ойынның алатын орны туралы В.А.Сухомлинский, С.П.Шацкий және
Н.К.Крупская өз пікірлерін білдірген[17].
Балалар еліктегіш, жаңаны сүйгіш келеді.Сондықтан тәрбиеші сабақ
барысында ойын түрлерін пайдаланып отырса, сабаққа деген ынтасы артып,
алған білімдерін өмірде қолдана отырса, білімдерін өмірде қолдана білу
мен ізденімпаздық дағдылары жетіле түседі.
Ойын түрлерін сабақта тиімді пайдалана білу тәрбиешінің меңгертіп
отырған білімін аса зор ықыласпен тыңдап, білімді берік меңгеруге
көмектеседі. Өйткені баланың жас ерекшеліктеріне байланысты олар ойынға
өте ынталы келеді.Ойын барысында балалар тез серігіп, тапсырманы жылдам,
дәл орындауға тырысады.
Балабақшада ойын түрлерін қолдану, баланың сабаққа деген қызығушылығын
арттырып, сабаққа белсенді түрде қатысып, түсінбегенін түсінуге мүмкіндік
туғызады.
Ойын түрлерін тәрбиешінің топтан топқа өткен сайын дидактикалық
“деректіден дерексізге, жеңілден ауырға, жақыннан алысқа” деген принципті
негізге ала отырып,бірте бірте күрделендіре жүргізуіне болады.
Мүмкіншілігіне қарай, әр тақырып бойынша ойын түрлерін қолданып сабақ
жүргізу, мұғалімнің шеберлігін шыңдап, сабақтың сапасын арттырары сөзсіз.
Ойынның негізгі мақсаты - баланы қызықтыра отырып білімді берік
меңгерту болса,мұғалімнің міндеті - сол ойын түрлерін пайдалана
отырып,оқушыларды өздігімен жұмыс істей білуге,ой белсенділігі мен тіл
байлығын арттыра түсуге түрлі дағды мен шеберлікті меңгертуге қол жеткізу.
Оқу үрдісінде ойын түрлерін пайдалану - бағдарламада анықталған
білім, білік және дағдыларды қалыптастыру, тиянақтау, бекіту немесе тексеру
болып табылады. Сондай-ақ мұғалім ойын түрлерін балалардың жас және
психологиялық ерекшеліктеріне сәйкес түрлендіре отырып, жаңа тақырыпты
өткенде, өтілген материалды қайталағанда,білімді тиянақтау және тексеру
кезінде, яғни сабақтың кез келген сәтінде оқыту әдісінің құралы ретінде
пайдалануға болады.
Қоғамның ғылыми техникалық, әлеуметтік-экономикалық дамуы өскелең
ұрпақтың интеллектуалдық, білімдік, жеке тұлғалық қабілеттерін жетілдіре
түсуді талап етуде. Сондықтан қазіргі кезде орта білім беретін мектептердің
әдістемелеріне түрлі жаңа технологиалар мен әдіс-тәсілдер көптеп енгізіліп
жатыр. Сол себепті қазіргі оқыту үрдісі репродуктивті әдіспен шектеліп қана
қалмай, яғни, тартқыш-қабылдағыш тұрғыда қалыптаспай, мұғалім мен оқушы
ароасындағы қарым-қатынас тұлға-тұлға күйінде өзара сыйласымдылыққа,
сенімділікке негізделген. Мұнда оқушы оқыту үрдісінде тек дәлелденген,
қатып қалған білімдерді ғана игермей, өзіндік мақсатты іс-әрекеттер жасай
алатын, өз ой-пікірін айтып, оны дәлелдей алатын болуы қажет. Өйткені, бұл
оқыту үрдісі оқушыға бағытталған. Демек, оқушының бойында қалыптасқан
дағды мен біліктерінің, меңгерген білімдерінің қай денгейде
қалыптасқандығына қарай оқытуүрдісінің нәтижелігі шығады. Бұл тұрғыдан
алғанда қазақ тілін оқыту әдістемесінің негізін қалаған Ы.Алтынсаринның
пайымдауы бүгінге дейін өз құнын жоймаған байқалады. Мәселен, мына
айтқандары соған дәлел Мұғалімнің жұмысы-балалар. Егер балалар бірдемені
түсінбейтін болса, онда оқытушы оларды көкеіне қоңдыра алмаған үшін өзін-
өзі кінәлауға тиіс. Ол балалармен сөйлескенде ашуланбай, жумсақ сөйлесуі,
шыдамдылық етуі керек, әрбір нәтижені ықыласпен түсінікті етіп, түсіндіруі
керек, мәнерсіз сөз, орынсыз терминдерді пайдаланбау керек [18]
Мұғалімнің оқушыға сапалы білім беру дәрижесі сабақты ұйымдастыру
жолдарын білуімен тікелей байланысты. Күнделікті бір сарынды, бір ғана
әдіспен өтілген сабақтар оқушылардың пәнге деген қызығун кемітіп, білімді
игеру қабілеттерін төмендетеді. Сондықтан әрбір сабақта оқушыларды
қызықтыратын, сабақта белсенділігін артыратын үрлі әдіс-тәсілдері пайдалану
ұымды. Әсіресе, қазақ тілі сабағында дидактикалық ойындарды жаттығуларға,
тақырыпқа байланыстырып кіріктіруі, оларды өзара біріктіруі
тиіс. Бұл- дидактикалық ойындар арқылы балаларға саналы тәрбие беруді
жетілдірудің негізгі бағыты.
Қазіргі үздіксіз тасқындаған ақпараттар тасқынынан оқушыларды
ұлттық сана-сезімде, төл халқының өзіндік әдет-ғұрыпын, мәдениеті мен
әдебиетін сыйлауға, құрметтеуге тәрбиелейтін қажетті деректерді оқыту
үрдісіне енгізу әрбір қазақ тілі мұғалімінің міндеті болуы шарт. Өйткені,
қазақ тілі сабақтарында оқушыларды дидактикалық ойындар арқылы халық
педагогикасының алтын қазынасымен, кәусар бұлағымен сусындатуға болады.
Ж. Қоянбаев пен Р. Қоянбаев Халық педагогикасының мақсаты бірнеше
ғасырға созылған халық тәжірибесіне сүйене отырып, болашақ ұрпақты өмірге
дайындау,өнер-білімге баулу, бүкіл елдің қамын ойлау сияқты ең жоғары
адамгершілік, имандылық қасиеттерге тәрбиелеу. ...Халық педагогикасының
негізіне халық ауыз әдебиетінің шығармалары, этнографиялық материалдар,
халықтық тәрбие дәстүрлері, халық ойындары, үйелмен тәжірибелері, т.б.
жататындығын атап көрсете келе, халық педагогикасының оқушыларды
тәрбиелеудегі рөліне айрықша тоқтала отырып ...халық өзінің тарихы мен
тәжірибесін жалғастыратын жас түлектерді ғасырлар бойы тәрбие әдістері мен
тәсілдерін қолданып, өмір тәжірибесі сынынан өткен әдептілік, сыпайылық,
адалдық, инабаттылық, іскерлік, мейірімділік, қайырымдылық, еңбек
сүйгіштік, үлкенді сыйлау, оған ілтипат көрсету сияқты қасиеттерді олардың
бойына екті дейді [19].
Сондықтан қазақ тілін дидактикалық ойындар арқылы меңгерту
барысында шәкірттердің санасына ұлттық рухты сіңіру, өз халқының өткеніне
мақтанышпен қарау сезімдерін ояту керек. Бұл оқушылардың жеке тұлғалық
қасиеттерінің жетілуіне негіз бола алады.
Оқушылардың рухани дүниесін ізгілендіруде, рухани жағынан дамытуда
дидактикалық ойындарды кеңінен қолдану мол мүмкіндік береді.
Себебі, дидактикалық ойындарды ойнау барысында оқушылар өздерін еркін
сезінеді, өз ойларын қысылып-қымтырылмай жеткізеді. Мұның өзі оқушылардың
жеке тұлғалық қасиеттерінің дамуына, рухани жан дүниесінің толысып
жетілуіне зор ықпал етеді.Бұл жөнінде прогресшіл педагог Талызина Н.Ф.
былайша тұжырымдаған: ...принудительный характер обучения можно сгладить
и преодолеть, направив его на развитие у школьников чувства свободного
выбора, являющегося сущностной чертой игровой деятельности ребенка.
Создание подобной атмосферы возможно путем подачи учебно-познавательных
задач в формах, близких к игре, путем установления с ними деловых отношений
и равноправного сотрудничества, как обычно бывает в игре, а главное-путем
общения со школьниками с позиции гуманного и личностного подхода, иначе
говоря, самих же детей. ...Такой источник мотивации, наподобие игры,
ориентирует личность школьника на свободную и интенсивную активизацию его
познавательных сил[20].
Демек, тіл дамыту сабағында дидактикалық ойындарды тиімді қолдана
білсек, оқушылардың рухани дүниесін ізгілендіруге, жеке тұлғалық
қасиеттерін қалыптастыруға жол ашамыз. Ал ойындар кезінде оқушылар өздерін
еркін сезініп, ұжымды сыйлауға, өз ой-пікірін дәлелдеуге үйренеді.
Ұлттық педагогика негіздерімен оқушыларды оқыту арқылы олардың өз
халқын сыйлауға, туған тілін құрметтеуге үйренеді. Бұл оқушылар бойына бір-
бірімен қарым-қатынас кезінде өзара кішіпейілдікпен қарауды, әдеп сақтауды,
сыпайы сөйлесуді қалыптастырады және соның нәтижесінде балалардың тіл
мәдениеті жетіледі.
Бұл қазақ тілін дидактикалық ойындар арқылы меңгертудің басты
педагогикалық талаптары ғана. Ал оны жүзеге асыру үшін мұғалім
әдістемелік жағынан шебер, қазақ тілінің тілдік құрылысын жете меңгерген,
әдеби тілде өз ойын анық, түсінікті жеткізе алатын болмағы ләзім.
Тәуелсіз еліміздің білім беру жүйесінде болып жатқан оң өзгерістер
қоғамның жас ұрпақ тәрбиесі үшін жауапкершілігі терең сезіліп отырған
бүгінгі таңда оқу-тәрбие процесінің тиімділігін арттыру бағытында барлық
мүмкіндіктер мен ресурстарды пайдалануды көздейді. Дегенмен оқу-тәрбие
процесінде барлық ресурстар толық қолданыс таппай келеді. Тәрбиенің осындай
сирек қолданылатын құралдарының бірі-ойын.
Мектеп жасына дейінгі балалардың мектепке келгенге дейінгі негізгі
әрекеті-ойын десек оқу-тәрбие процесінде олар біртіндеп ойын әрекетінен оқу
әрекетін орындалуға бейімделуі тиіс. Ол сабақ барысында пайдаланылатын
дидактикалық ойындар арқылы жүзеге асырады.
1.2 Дидактикалық ойын материалдарын пайдаланудың ерекшеліктері
Халқымыздың ұлы перзенттерінің бірі, аса көрнекті жазушы М.Әуезов:
Біздің халқымыздың өмір кешкен ұзақ жылдарында өздері қызықтаған алуан
өнері бар ғой. Ойын деген менің түсінуімше көңіл көтеру, жұрттың көзін
қуантып, көңілін шаттандыру ғана емес, ойынның өзінше бір ерекше мағыналары
болған, - деп тегіннен тегін айтпаса керек. Одан кейінгі кезеңде қазақ
халқының бай этнографиялық материалдарын жинақтаған және оның ішінде ұлт
ойынының тәрбиелік маңызы туралы пікір айтқандар К.А.Покровский,
А.И.Ивановский, Н.И.Гродеков, Е.А.Алекторов, Ә.Диваев, А.Левшин,
Н.Пантусов, Ф.Лазаревский, П.П.Пашин, Г.С.Запряжский, А.Шиле, А.Харунзин,
А.Горячкин, П.Ходыров, Е.Букин, О.Әлжанов, т.б. болды делінген.
Е.Сағындықов өз еңбегінде: Қазақтың ұлт ойындары тақырыпқа өте бай
және әр алуан болады, - дей келіп, ұлт ойындарын негізінен үш салаға бөліп
топтастырған.
Ә.Диваев Игры киргизских детей атты еңбегінде тарихта алғаш рет
қазақтың ұлттық ойындарын үш топқа бөліп қарастырады[21,22].
Қазақ балаларының ұлттық ойынына тоқталғандардың бірі – орыс ғалымы
А.Алекторов. Мәселен, оның О рождении и воспитании детей киргизов,
правилах и власти родителей (Орынбор, 1891) атты еңбегіңн атауға болады.
М.Жұмабаев ойындарды халық мәдениетінен бастау алар қайнар көзі, ойлау
қабілетінің өсу қажеттілігі, тілдің, дене шынықтыру тәрбиесінің негізгі
элементі деп тұжырымдайды. Кезінде ұлттық ойындарды зерттеген авторлар
қатарында М.Тәнекеев, Б.Төтенаев, М.Балғымбаев, Ә.Бүркітбаев, т.б.
есімдерін атауға болады [23].
Кеңес Одағы кезіндегі ұлттық ойындардың маңызы мен қажеттілігін
көрегендікпен қарастырған ғалым Б.Төтенаев Қазақтың ұлттық ойындары
(Алматы, 1994) атты еңбегінде қазақ ойындарын бірнеше топқа бөліп, ойын
шарттарын жазып, жастар үшін тәрбиелік мәнін зерделеп, ойын білдірген.
Сабақта және тәрбиеде, яғни балабақшалар мен бастауыш мектептерде
ұлттық ойынды ұтымды пайдаланса, алдымен еңбекке баулу және дене шынықтыру
пәндерінде оқушылардың өз бетімен жұмыс жасау дағдыларын қалыптастыру
шарттары теориялық тұрғыдан негізделсе, онда оқушылардың білімге деген
құштарлығын арттыруға және халықтың асыл мұрасын бойына сіңіріп, ұлттық
сананы қалыптастыруға болады.
Балабақша балалары болашақ иесі болғандықтан дүниежүзілік мәдениетті
танитын, өзінің төл мәдениетін білетін, сыйлайтын, рухани дүниесі бай,
саналы ойлайтын деңгейі жоғары білікті болуы міндетті. Ата-бабаларымыздың
ғасырлар бойы жинақтаған тәжірибесін, мәдениетін жасөспірімдер бойында
саналы сіңіріп, қоршаған ортадағы қарым-қатынасын, мінез-құлқын, өмірге
деген көзқарасын, бағытын дұрыс қалыптастыру тәрбиеге байланысты.
Мектепке дейінгі мекемелерде адамгершілік тәрбиесі тәрбиелеу және
білім беру үрдісінде әр түрлі іс-әрекеттер арқылы жүзеге асырылады. Олармен
ойынның әр түрін ұйымдастыра отырып, бір-біріне деген қайырымдылық,
мейірімділік, жанашырлық, достық, жолдастық сезімдерді тәрбиелеуге болады.
Ал балаларды қоршаған ортамен таныстыру, тіл дамыту, табиғатпен таныстыру,
бейнелеу өнері сабақтарында өлі-тірі табиғатқа деген сүйіспеншілік,
үлкендердің еңбегіне қызығу мен сыйластық сияқты адамгершілік сапалары
қалыптастырылады.
Қазақ ауыз әдебиетіндегі, әсіресе, балалар фольклорын дамытушы негізгі
бір сала – балалар ойыны. Ойын – балалар өмірінің нәрі, яғни оның рухани
жетілуі мен табиғи өсуінің қажетті алғы шарты және халықтың салтын
үйренуде, табиғат құбылысын тануда олардың көру, есту, сезу қабілеттерін,
зейінділік пен тапқырлықтарын дамытады. Адам өркениетке бейім болуы үшін
балалық шақты бастан кешуі міндетті, егер ойын мен қызыққа толы балалық шақ
болмаса, ол мәңгілік жабайы болып қалған болар еді деп К.Чуковский бала
денесінің дамуы мен ой-дүниесінің өркен жаюы ойынға тікелей тәуелді
екендігін атап көрсеткен.
Қазақ халқының жылдар бойы атадан балаға жалғасып, қалыптасқан ұлттық
дәстүрі, әдет-ғұрпы, тәрбие мектебі бар. Баршамызға белгілі, ойын арқылы
баланың дене құрылысы жетіліп, өзі жасаған қимылына сенімі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz