Өтебай Тұрманжанов. Заманы аямаған, тағдыры аялаған
1 ӨТЕБАЙ ТҰРМАНЖАНОВ
ЗАМАНЫ АЯМАҒАН, ТАҒДЫРЫ АЯЛАҒАН.
2 Өтебай Тұрманжановтың бастауыш сынып оқулықтарына берілген өлеңдерінен толық мағлұмат.
ЗАМАНЫ АЯМАҒАН, ТАҒДЫРЫ АЯЛАҒАН.
2 Өтебай Тұрманжановтың бастауыш сынып оқулықтарына берілген өлеңдерінен толық мағлұмат.
Ө. Тұрманжанов 1905 – жылы 15-желтоқсанда Бөген ауданындағы «Жалғызағаш» ауылынды дүниеге келген. Өтебай туған Бөгенде балалық шақты әсерге бөлейтін сұлулық дүниесі жеткілікті. Ол – сылаң қағып сылдырап ағып жатқан Бөген өзі. Қол созым жерде Арыс өзені. Екі өзеннің арасы толы құлақ түрсең сөйлеп қоя берер тарихи төбелер, исі қазаққа қатысты қара ордалар.
Бала Өтебай жарық дүниеге келген Тұрманжан шаңырағы жоқ-жіктеу болыпты. Есесіне әкесі «темірден түйін түйген» дерліктей қолы өнерлі, шебер, ісмер кісі екен. Әкесінің бұл қолөнері Өтебайға да өтіп, қиын-қыстау кезеңде пайдасы да тиеді. Жоқ-жітіктеу шаңырақта өскен бала жастай бейнет кешеді, бұғанасы бекіп, қабырғасы қатпай еңбекке араласады. Ауылдың қозы-лағын бағады, жастайынан жалшылықта жүреді.
«Менің әкем осы жатақ ішіндегі қолы іспекті, өнерлі кісінің бірі еді: етік те тігетін, ер де шабатын, қамшы да өретін, тіпті ойлағаныңның бәрін істейтін қолы сүйменді адам болатын. Сондықтан, айналасындағы ел оны «Ұста» деп атап кеткен. Қолы өнер сүйсе, көңілі сөз сүйетін адам болғандықтан ба, әлгіндей сауықты жиындар біздің үйде жиі болатын» - дейді ақын Өтебай.
Өтебай ақынның «Іздеген арманына жетеді екен » деп аталатын қолжазбасында: «Менің сегіз-тоғыздағы кезім. Ауылымыз Бөген дейтін шағын өзеннің жағасында отыратын, көшпейтін, кедей жатақ ел. Көбінесе жер жыртып, егін егіп күн көреді. Шөлге ептеп бидай, сулы жерге жүгері, тары, қауын егеді. Бес-алты ешкі, жекелеген сиыр-түйені егін арасына жаямыз, бірлі-жарым мінерлік атты арқандап бағамыз. Ешкі деген мал сұғанақ қой, егінге түсіп кетсе, қорықшылардан таяқ жейміз. Қорқатынымыз аспандағы құдай емес, ауылдағы қорықшы.
Тары бас тартып, қызыл тұмсық болып пісе бастады-ақ, ойдағы-қырдағы торғайлардың бәрі жабылады. Бізге жұмыс табылады. Таңның атысынан күн батып, қараңғы түскенше айқай салып нағырға қағып, сақпан атып жанталасып жатқанымыз. Тары қорыған балалардың ащы айқайлары бір-біріне ұласып, тарылық тоғайдың іші у-шу, азан-қазан болады да жатады. Жүгері пісетін кезде қарғалармен алысамыз. Сол қарға қауынның жауы. Қауын желі тартып, түйнегін жасыратын болғанша, ортасына қарақшы байлап, қарғаны қаймықтырамыз, қауынды қоримыз.
Ал, қауынның піскен шағы – балалар тойы. Үлкендердің де пейілі кеңейген ағыл-тегіл тоқшылық. Келгенге жарылып, кеткенге артылып беріліп-ақ жатқаны. Берек – мерек – молшылық. Қауыннан қақ тілінеді. Қауынқұрт қайнатылады. Тары орылады, жүгері жиналады. Кедей – жатақтардың қыс қамы осылай істеледі».
Тағы бір Өтебай ақынның «Өзім туралы әңгіме» аталатын деректі жазбасында балалық аңсарлы сәттерін тамылжыта әсерлі баяндайды: «Күн қысып, ыстығы аздап басылған соң, өзімнің ежелгі досым Қасен екеуміз инеден иіп жасап алған қармағымызды алып, Бөгеннен балық аулаймыз. Айна секілді дөңгелек мөлдір айдынды иірімнің ортасындағы отау үйдің орнындай аралшадағы жасыл құрақ пен қарақошқыл қоғаның аясында аққудың гүлі дейтін әдемі ақша гүлдер өседі. Халық мұны «тұңғиық» деп те атайды. Бұл тазалықтың, адалдықтың бейнесі – «аққудың ақшагүлі» - деп халық есіркеп ешкімге жұлдырмайды, аяйды. Біз Қасен екеуміз балық аулаудан гөрі, аралдағы аққудың ақшагүліне көбірек ынтыға қарап, тамашалаймыз.
Бала Өтебай жарық дүниеге келген Тұрманжан шаңырағы жоқ-жіктеу болыпты. Есесіне әкесі «темірден түйін түйген» дерліктей қолы өнерлі, шебер, ісмер кісі екен. Әкесінің бұл қолөнері Өтебайға да өтіп, қиын-қыстау кезеңде пайдасы да тиеді. Жоқ-жітіктеу шаңырақта өскен бала жастай бейнет кешеді, бұғанасы бекіп, қабырғасы қатпай еңбекке араласады. Ауылдың қозы-лағын бағады, жастайынан жалшылықта жүреді.
«Менің әкем осы жатақ ішіндегі қолы іспекті, өнерлі кісінің бірі еді: етік те тігетін, ер де шабатын, қамшы да өретін, тіпті ойлағаныңның бәрін істейтін қолы сүйменді адам болатын. Сондықтан, айналасындағы ел оны «Ұста» деп атап кеткен. Қолы өнер сүйсе, көңілі сөз сүйетін адам болғандықтан ба, әлгіндей сауықты жиындар біздің үйде жиі болатын» - дейді ақын Өтебай.
Өтебай ақынның «Іздеген арманына жетеді екен » деп аталатын қолжазбасында: «Менің сегіз-тоғыздағы кезім. Ауылымыз Бөген дейтін шағын өзеннің жағасында отыратын, көшпейтін, кедей жатақ ел. Көбінесе жер жыртып, егін егіп күн көреді. Шөлге ептеп бидай, сулы жерге жүгері, тары, қауын егеді. Бес-алты ешкі, жекелеген сиыр-түйені егін арасына жаямыз, бірлі-жарым мінерлік атты арқандап бағамыз. Ешкі деген мал сұғанақ қой, егінге түсіп кетсе, қорықшылардан таяқ жейміз. Қорқатынымыз аспандағы құдай емес, ауылдағы қорықшы.
Тары бас тартып, қызыл тұмсық болып пісе бастады-ақ, ойдағы-қырдағы торғайлардың бәрі жабылады. Бізге жұмыс табылады. Таңның атысынан күн батып, қараңғы түскенше айқай салып нағырға қағып, сақпан атып жанталасып жатқанымыз. Тары қорыған балалардың ащы айқайлары бір-біріне ұласып, тарылық тоғайдың іші у-шу, азан-қазан болады да жатады. Жүгері пісетін кезде қарғалармен алысамыз. Сол қарға қауынның жауы. Қауын желі тартып, түйнегін жасыратын болғанша, ортасына қарақшы байлап, қарғаны қаймықтырамыз, қауынды қоримыз.
Ал, қауынның піскен шағы – балалар тойы. Үлкендердің де пейілі кеңейген ағыл-тегіл тоқшылық. Келгенге жарылып, кеткенге артылып беріліп-ақ жатқаны. Берек – мерек – молшылық. Қауыннан қақ тілінеді. Қауынқұрт қайнатылады. Тары орылады, жүгері жиналады. Кедей – жатақтардың қыс қамы осылай істеледі».
Тағы бір Өтебай ақынның «Өзім туралы әңгіме» аталатын деректі жазбасында балалық аңсарлы сәттерін тамылжыта әсерлі баяндайды: «Күн қысып, ыстығы аздап басылған соң, өзімнің ежелгі досым Қасен екеуміз инеден иіп жасап алған қармағымызды алып, Бөгеннен балық аулаймыз. Айна секілді дөңгелек мөлдір айдынды иірімнің ортасындағы отау үйдің орнындай аралшадағы жасыл құрақ пен қарақошқыл қоғаның аясында аққудың гүлі дейтін әдемі ақша гүлдер өседі. Халық мұны «тұңғиық» деп те атайды. Бұл тазалықтың, адалдықтың бейнесі – «аққудың ақшагүлі» - деп халық есіркеп ешкімге жұлдырмайды, аяйды. Біз Қасен екеуміз балық аулаудан гөрі, аралдағы аққудың ақшагүліне көбірек ынтыға қарап, тамашалаймыз.
1. Қазақ балалар әдебиетінің қазынасы.
Өтебай Тұрманжанов «Жаңа туған жас бұлақ» (өлеңдер, өлең-ертегілер)
Алматы «Жазушы» 2003
2. Шеген Ахметов
«Қазақ балалар әдебиетінің хрестоматиясы»
Алматы «Мектеп» баспасы 1988
3. Өтебай Тұрманжанов «Құралай» (өлеңдер)
Алматы «Жазушы» 2003
4. Өтебай Тұрманжанов «Ұршық» (өлеңдер, ертегілер)
Алматы «Жалын» 1983
5. «Қазақ әдебиеті»
Энциклопедиялық анықтамалық
«Аруна» баспасы Алматы, 2005
6. Құлбек Ергөбек «Арыстар мен ағыстар»
Алматы «Өркениет» 2003
7. Ш.Әуелбаев, Ә.Наурызбаева, Р.Ізғұттынова, С.Тәжімбетова.
«Ана тілі» 1-сынып оқулығы.
Алматы «Атамұра» 2008
8. С.Рахметова, Б.Қабатаева, П.Қ.Жаманқұл.
«Ана тілі» 2-сынып оқулығы
Алматы «Атамұра» 2009
9. Т.Әбдікәрімова, С.Рахметова, Б.Қабатаева
«Ана тілі» 3-сынып оқулығы
Алматы «Атамұра» 1999
10. Т.Әбдікәрімова, С.Рахметова, Б.Қабатаева
«Ана тілі» 4-сынып оқулығы
Алматы «Атамұра» 2004
Өтебай Тұрманжанов «Жаңа туған жас бұлақ» (өлеңдер, өлең-ертегілер)
Алматы «Жазушы» 2003
2. Шеген Ахметов
«Қазақ балалар әдебиетінің хрестоматиясы»
Алматы «Мектеп» баспасы 1988
3. Өтебай Тұрманжанов «Құралай» (өлеңдер)
Алматы «Жазушы» 2003
4. Өтебай Тұрманжанов «Ұршық» (өлеңдер, ертегілер)
Алматы «Жалын» 1983
5. «Қазақ әдебиеті»
Энциклопедиялық анықтамалық
«Аруна» баспасы Алматы, 2005
6. Құлбек Ергөбек «Арыстар мен ағыстар»
Алматы «Өркениет» 2003
7. Ш.Әуелбаев, Ә.Наурызбаева, Р.Ізғұттынова, С.Тәжімбетова.
«Ана тілі» 1-сынып оқулығы.
Алматы «Атамұра» 2008
8. С.Рахметова, Б.Қабатаева, П.Қ.Жаманқұл.
«Ана тілі» 2-сынып оқулығы
Алматы «Атамұра» 2009
9. Т.Әбдікәрімова, С.Рахметова, Б.Қабатаева
«Ана тілі» 3-сынып оқулығы
Алматы «Атамұра» 1999
10. Т.Әбдікәрімова, С.Рахметова, Б.Қабатаева
«Ана тілі» 4-сынып оқулығы
Алматы «Атамұра» 2004
ӨТЕБАЙ ТҰРМАНЖАНОВ
ЗАМАНЫ АЯМАҒАН, ТАҒДЫРЫ АЯЛАҒАН.
Ө. Тұрманжанов 1905 – жылы 15-желтоқсанда Бөген ауданындағы Жалғызағаш
ауылынды дүниеге келген. Өтебай туған Бөгенде балалық шақты әсерге бөлейтін
сұлулық дүниесі жеткілікті. Ол – сылаң қағып сылдырап ағып жатқан Бөген
өзі. Қол созым жерде Арыс өзені. Екі өзеннің арасы толы құлақ түрсең сөйлеп
қоя берер тарихи төбелер, исі қазаққа қатысты қара ордалар.
Бала Өтебай жарық дүниеге келген Тұрманжан шаңырағы жоқ-жіктеу болыпты.
Есесіне әкесі темірден түйін түйген дерліктей қолы өнерлі, шебер, ісмер
кісі екен. Әкесінің бұл қолөнері Өтебайға да өтіп, қиын-қыстау кезеңде
пайдасы да тиеді. Жоқ-жітіктеу шаңырақта өскен бала жастай бейнет кешеді,
бұғанасы бекіп, қабырғасы қатпай еңбекке араласады. Ауылдың қозы-лағын
бағады, жастайынан жалшылықта жүреді.
Менің әкем осы жатақ ішіндегі қолы іспекті, өнерлі кісінің бірі еді:
етік те тігетін, ер де шабатын, қамшы да өретін, тіпті ойлағаныңның бәрін
істейтін қолы сүйменді адам болатын. Сондықтан, айналасындағы ел оны Ұста
деп атап кеткен. Қолы өнер сүйсе, көңілі сөз сүйетін адам болғандықтан ба,
әлгіндей сауықты жиындар біздің үйде жиі болатын - дейді ақын Өтебай.
Өтебай ақынның Іздеген арманына жетеді екен деп аталатын
қолжазбасында: Менің сегіз-тоғыздағы кезім. Ауылымыз Бөген дейтін шағын
өзеннің жағасында отыратын, көшпейтін, кедей жатақ ел. Көбінесе жер жыртып,
егін егіп күн көреді. Шөлге ептеп бидай, сулы жерге жүгері, тары, қауын
егеді. Бес-алты ешкі, жекелеген сиыр-түйені егін арасына жаямыз, бірлі-
жарым мінерлік атты арқандап бағамыз. Ешкі деген мал сұғанақ қой, егінге
түсіп кетсе, қорықшылардан таяқ жейміз. Қорқатынымыз аспандағы құдай емес,
ауылдағы қорықшы.
Тары бас тартып, қызыл тұмсық болып пісе бастады-ақ, ойдағы-қырдағы
торғайлардың бәрі жабылады. Бізге жұмыс табылады. Таңның атысынан күн
батып, қараңғы түскенше айқай салып нағырға қағып, сақпан атып жанталасып
жатқанымыз. Тары қорыған балалардың ащы айқайлары бір-біріне ұласып,
тарылық тоғайдың іші у-шу, азан-қазан болады да жатады. Жүгері пісетін
кезде қарғалармен алысамыз. Сол қарға қауынның жауы. Қауын желі тартып,
түйнегін жасыратын болғанша, ортасына қарақшы байлап, қарғаны
қаймықтырамыз, қауынды қоримыз.
Ал, қауынның піскен шағы – балалар тойы. Үлкендердің де пейілі кеңейген
ағыл-тегіл тоқшылық. Келгенге жарылып, кеткенге артылып беріліп-ақ жатқаны.
Берек – мерек – молшылық. Қауыннан қақ тілінеді. Қауынқұрт қайнатылады.
Тары орылады, жүгері жиналады. Кедей – жатақтардың қыс қамы осылай
істеледі.
Тағы бір Өтебай ақынның Өзім туралы әңгіме аталатын деректі жазбасында
балалық аңсарлы сәттерін тамылжыта әсерлі баяндайды: Күн қысып, ыстығы
аздап басылған соң, өзімнің ежелгі досым Қасен екеуміз инеден иіп жасап
алған қармағымызды алып, Бөгеннен балық аулаймыз. Айна секілді дөңгелек
мөлдір айдынды иірімнің ортасындағы отау үйдің орнындай аралшадағы жасыл
құрақ пен қарақошқыл қоғаның аясында аққудың гүлі дейтін әдемі ақша гүлдер
өседі. Халық мұны тұңғиық деп те атайды. Бұл тазалықтың, адалдықтың
бейнесі – аққудың ақшагүлі - деп халық есіркеп ешкімге жұлдырмайды,
аяйды. Біз Қасен екеуміз балық аулаудан гөрі, аралдағы аққудың ақшагүліне
көбірек ынтыға қарап, тамашалаймыз.
Бөгеннің жарын жағалап құстар ұя салады. Ұя салған көгершін, көк қарға,
қарлығаштар жұмыртқасын басып, балапанын ашып, оны ұшырғанша жар басында
отырып, балапандарын шырылдап қорғаумен болады. Ана дегенді қойсаңшы! Біз
Қасен екеуміз оларға жанымыз ашып, бұзақы, сотанақ балалардан, қара құс пен
қаскүнем жыландардан ара түсіп қорғайтынбыз. Тентек балалараға құс ұясын
бұзсаңдар, үйлерің бұзылады - деп шошытып, қорқытатынбыз. Құс екеш құста
жақсылықты сезеді ғой, Қасен екеумізді аялап арқамыздан қаққанадй,
қарлығаштар кейде қасымыздан қорықпай зып етіп айналып өтетін - деп еске
алады Өтебай.
Адамның балалық шағы қайталанбас әсер ғана емес, кейін еске алудың өзі
қорқынышты қатер еді ғой. Қастерлі балғын шақта басқа түскен қатер жөнінде
әлгі өмірбаяндық жазбасында былай әңгімелейді: Қасен менен бір-екі жас
үлкен, бойшаң, шымыр әрі күштірек болатын. Күрессе жықпайтын баласы жоқ. Ол
Бөгеннің таза мөлдір суына сүңгіп, айдынды иіріміне кең құлаш ұрыпжүзуді де
жақсы көретін. Маған апам суға түсуге рұқсат етпейді. Онда менің алтыға
жаңа шыққан кезім. Суды кешуге де жүрексінем. Жүзуді атымен білмеймін. Бір
күні аспан айналып жерге түскен өте бір өзгеше ыстық күн болды. Дала
өртеніп жатқан сияқты, жалынның иісі шығады. Торғай біткен шиқылдасып
бұтаның көлеңкесіне таласып, қарғалар қалбаңдай ұшып жар көлеңкесіне
тығылып жатты. Қасен жейдесін шешіп қолына алып, Бөгенге қарай жүгірді.
Үлкендерден, апамнан жасырып, оның артынан мен де жүгірдім. Қасен жүгірген
бойы дамбалын аяғының басына сыпырып тастады да, суға қойып кетті, сүңгіген
бойы Бөгеннің арғы жағасынан бір-ақ шықты. Ет қызумен мен де көйлек-
дамбалымды үстімнен сыпырып тастай салып суға көзді жұмып күмп ете
қалыппын. Сонан соң судың жағасында жатқанымды бір-ақ білдім. Қасен мені
ажлдан алып қалыпты. Міне, балалық жазы!
Мейлі өз әкесі жайынды айтсын, мейлі балалық базарын бірге өткізген Қасен
досы жайында жазсын Өтебай Тұрманжанов, әйтеуір, қазақтың қара өлеңінің
құдіреті мен темірден түйін түйген зергер ісін, халықтың қолөнерін
сабақтастыра, өзара байланыста әңгімелейді.
Бөген – ақынның туған жері, шаранасынан тазартып жуған өзі. Бөген өзені –
балдай тәтті балалығының серігі. Әсершіл көңілді оятқан, әсемдікті
сезіндірген, тұшындырған қасиет көзі. Бала бойындағы ақындықтың анасы – осы
Бөген. Оның бойындағы дарын дәні – осы Бөгеннен, сылқым сұлу өзеннен өнген
дән.Өтебай ақын Бөген, мен сенің балаңмын аталатын мына өлеңінен байқауға
болады:
Бөген, Бөген, Бөгенсің!
Балдай тәтті өзенсің.
Балдай тәтті суыңды,
Балама болсын дегенсің...
Бөген, мен сенің балаңмын,
Жас гүлімін жағаңның
Жазыңның жаршы бұлбұлы,
Жырымен жаңа заманның.
Мұнда ақын туған жеріне деген көңілінің іңкәрлігінен жаралған осы әзіз
туындыны оның тар осы сол сәттегі жан сезімімен сәйкес қараймыз.
Тарихтан бізге кеңірек мәлім осындай ағарту үйінің бірі – Ташкенттегі №
14 мектеп-интернат. Мұндай жетім балалар үйі, мектеп-интернаттар ол жылдары
Ташкенде аз ашылмаған болар. Әзірге біздің білетініміз аталмыш интернат
қана. Бәлкім, біздің бұл мектеп-интернатта жетік білетін себебіміз – ол
ағарту ұясынан түлеп ұшқан шәкірт балалардың кейін Нұртас Оңдасынов,
Бейсембай Кенжебаев, Жүсіпбек Арыстанов, Аалы Тоқамбаев, секілід атақты
адамдарға айналуынан да болар сірә. Сол білім ордасынан ұшқан түлектердің
бірі - Өтебай Тұрманжанов: 1919 – жылы белгілі комсомол басшысы Ғани
Мұратбаев бастаған Ташкен комсомолдары көше баласы болып жүрген біз сияқты
аш-жалаңаш, панасыз балаларды жинап алып, үйсіз-күйсіз, жетім-жесір
балаларға арнап ашылған мектеп-интернаттарға орналастыра бастады. Көктен
күткен бақыт жерден табылып, мен № 14 мектеп-интернатқа орналастым. Жайлы,
жылы жатақханаға жатқызды. Моншаға жуындарды, жаңа киім кигізі. Сол
интернатта қолымызға кітап алып, ықылас қойып, оқу оқып, хат таныдық.
Адамдық әдепке үйрендік. Ақынның Өзім туралы әңгімедеп аталатын
жазбасынан.
Аталмыш мектеп-интернат Өтебай Тұрманжаов болашағы үшін шешуші роль
атқарды. Ол мұнда қайырымды адамдарға жолықты, шынайы ұстаздардан білім
алды, тәрбие алды, өзі сияқты панасыз балалардан өмір бойы айнымас, іргесі
ажырамас асыл достар тапты. Ол достары – кейінгі әйгілі адамдар Бейсембай
Кенжебаев, Жүсіпбек Арыстанов, Нұртас Оңдасынов, Ілияс Қабылов секілді
азаматтар еді.
Интернатта білім алуға мүмкіндік туды. Өйткені, бұл мектепте Садуақас
Оспанов, Әмін Жүсіпов, Қамбаров секілід ғажайып ұстаздар сабақ беретін. Бұл
интернатта бала шақта бойында бүр жарған өлеңін қайта мәпелеп өсіруге
мүмкіндік туды. Оған да себепші – ұстаздары мен достары. Өмірінің бүл
кезеңі жөнінде Өтекеңнің өзі де, оның қимас достары да көбірек мәлімет
қалдырды. Сондай деректің бірі әдебиетші – философ Ілияс Қабылов жөнінде
жазған Мейірбан дос аталатын естелік – мақаласы. Естелікте: Ілияс
Қабылов екеумізді жетімдік пен жоқшылық айдап келіп, Ташкендегі Салар
өзенінің жағасына жайғасқан еңбек коммунас мектебінде кездетірген еді. Ол
орта бойлы, өткір қара көзді, таяққа сүйеніп сылтап басып жүретін,
айтпайтын, айтса қайтпайтын бір сөзді, өр мінезді, қара торы жас бозбала
екен.Коммунаға кірісімен комсомолдық ұяның хатшысы болып шыға келді.
Жұмысқа жалқау, сабаққа марқау балаларды талқылаған комсомол жиналысы
бірінің соңынан бірі үзілмей өте бастады. Мен Ілиястың жәрдемшісі бола
кеттім - деп жазады. Міне,осындай күндері Өтебайдың Кез өлшеуі қалды да,
метр өлшеуі қолданды, Интернатта оқыдым..., Өмір сыйы аталатын
өлеңдері жас қайтар журналы бетінде жарқ етті.
Жиырмасыншы жылдары Мәскеуде И.в.Сталин атындағы Күншығыс еңбекшілерінің
коммунистік университеті (КУТВ) жұмыс істеді.
1922-жылы Ташкендегі №14 мектеп-интернаттың үздік оқыған бір топ түлегін
аталмыш университетке түсіп оқу үшін Москваға аттандырды. Онда Жүсіпбек
Арыстанов, Ілияс Қабылов, Бейсембай Кенжебаев және мен Өтебай Тұрманжанов
болатынбыз.
Дерекке ерік берсек, ол өзінің аталмыш университетке түсіп, білім алу
жолын досы Ілияс Қабылов өміріне байланыстыра былай баяндайды: 1922-жылдың
июнь айында Москвада ашылған Күншығыс еңбекшілеріне арналған комунистік
университетке дайындайтын үш айлық курсқа Ғани Мұратбаевтың көмегімен
комсомол жолдамасын алып келіп түстік. Курсты көңілдегідей бітіріп
шыққандардың қатарында Москваға келіп, Күншығыс еңбекшілеріне арналған
коммунистік университеттің өзіне оқуға түстік. Тверский бойындағы
университет жатақханасының шағындау бөлмесіне орналастық. Ақын осында оқып
жүрген шағында 1925-жылы Москвада Таң өлеңдері деген өлең кітабым
басылды. Бұл жинақты Ленинге арналған басқа ақындардың өлеңдері де бар -
деп осы жинақты айтқан.
Өтебай Тұрманжановтың Заманы аямаған, тағдыры аялаған еңбегінде бірнеше
тақырыптар жарияланған болатын. Соның ішіндегі мына бір тақырыбын алар
болсақ, мұнда Алғашқы адым, жемісті қадам деп аталады.
Ақын өмірінің және кезеңін елестету мақсатында алынып отырған бұл тарауды
келтесінен қайырып, қысқа баяндай салуға болады. Алайда, бұл кезең қысқа да
болса – жесімті, қысқа болса да - өте күрделі.
Бөгеннен – Ташкен барып бақытқа жолыққан бала, Мәскеу барып білім алған
шәкірт бала Өтебай қайтадан Ташкенге ақын болып, ұстаз болып оралады. Ол
сәтті ақын орысша жазған Өмірбаянында: 1925-жылы Коммунистік
университетті тәмамдаған соң, БК(б)П Орталық комитеті мені Ташкендегі
В.И.Ленин атындағы Орта Азия Коммунистік Университетіне мұғалім етіп
жіберді. Онда 1929-31 – жылдары САГУ-де кафедра меңгерушісі қызметін
атқардым. Профессор атағын берді. 1931-жылы Қазақстан Өлкелік КП(б)-нің
шақыруымен Алматыға келіп, Абай атындағы қазақ педагогикалық институтында
әдебиет пәнінен сабақ бердім, әрі қазақ мемлекеттік баспасында оқу-
методикалық секторды басқардым.
Қазақ педагогикалық иститутында оқушы бола жүріп, 1934-36-жылдары Қазақ
әдебиеті газеті редакторының орынбасары ққызметін қоса атқардым.
1936-38-жылдары Әдебиет майданы (Жұлдыз) журналының алдымен
редакторының орынбасары, кейін редакторы қызметтерін де қоса атқардым
(Автобиография) – деп жазады.
Ақын жазбасына қарап отырып, осынша қызметті бір өзі қос-қабат
атқарғанына қайран қаласың. Әрине, бір жағы маманның да аз кезі, екінші
жағынан уақыт қасіреті тап келіп, аптал азаматтардың тағдырын тәлкекке
айналдырып, алып кетіп те жатқан кезі ғой ол. Сонда да дарынының бұлақ көзі
ашылған ақын қос-қабат қызметтерді үлгеріп істеді, өлең, әңгіме, мақаланы
да үлгеріп жазды. Ақын үлгерімпаздығына кісі қайран қалуға болады. Өйткені,
ол өте тындырымды, өнімді жазыпты сол жылдары. Пікірімізге мына жайлар
дәлел бола алады. Өтебай өмірінің осы кезеңінде Таң өлеңдері (1925),
Қошан кедей (1927), Карл (1934), Пулемет (1933), Құрыш құс (1932),
Таң сыры (1929), Еңбек және мектеп (1930), Қарлығаш (1931) секілді әр
жанрдағы кітаптары бірінен кейін бірі жарық көріпті. Ал, атқарылған қызмет,
күнделікті өмір тілегімен жазылған мақалалардың ұзын қарасы тіпті мол. Бұл
кезеңде Өтебай Тұрманжанов өмірінің ақырына дейін желіленіп кетер
шығармашылық бағдар айқындады. Ол поэзия, проза, әдеби сын, зерттеу,
журналистика саласында өз мүмкіндік, қабілетін байқап кетті. Педагог
ретінде сабақ берді, журналист болып қызмет атқарды.
Еңбеке сүйгіш қаламгер жалықпай ізденіп, ерінбей еңбектенудің нәтижесінде
А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаевтар көзге ілерлік, С.Сейфуллин,
Б.майлин, І.Жансүгіров, М.Әуезов, С.Мұқанов сияқты тұлғалар қанаттас өсіп
келе жатқан тұстас дарын тдеп танырлық дәрежеге жеткен. Өмір жолында отыз
жетінің кесірлі кесапаты кесе-көлденең тұмардағы Өтебай Тұрманжанов осы
қарқынмен қазақ әдебиетінің тұлғалы қаламтенрі болып қалыптасып, үлгерген
екен. Өкінішке қарай отыз жетінің қара дауылы өтебайдың қара дауылы
қиырларға алып кетіп, қинап басқаша сабақтады. Ендігі әңгіме ақынның осы
ауыр тағдыры хақында...
Енді Қаралы жылдар, жаралы жандар тақырыбында сыр шертсек. Қаоалы
жылдардан кебенек киген санатында жанын жаралатып, арын қорлатып, аман
шыққандар да бар. 1937-жылдың ойраныныа тап болып, жиырма жылдай елінен,
жерінен алшақтап, әупірім-тәңірмен аман қайтқан жаралы жанның бірі - Өтебай
Тұрманжанов
Қай қызметті де адал атқарып, қаламын қадірлеп өсіп келе жатқан Өтебай
Тұрманжанов 1938-жылы ұсталып, Сібір айдалды. Алабөтен айыбы, айықпас кінә,
кешірілмес күнәсі барма еді ақынның? Өтекеңнің көзін көрген, дәмдес болып,
қатар жүрген бірсыпыра қарт кісілерге осы сұрақты әр кез көлденең тартқан
жайым бар. Сонда олар былай дейді:
Профессор Бейсембай Кенжебаев: Кісіге қиянат жасар адам Өтебай емес.
Қолынан келсе жақсылық жасауға дайын тұратын аяулы жан еді. Отыз жетінші
жылдары мен онымен бір қалада бірге бола алған жоқпын. Әйтсе де, Өтебай
кісіге қиянат қылмақ былай тұрсын, тышқан тұмсығын қанатты деген сөзге де
сенбеймін. Оның тұла бойы ар, иман еді ғой.
Жазушы Жүсіпбек Арыстанов: Ол жылдары кім жеке басының қылмысымен кетті
дейсің? Солай бір солақай заман болды ғой ол. Өтебай да нақақ күйгендердің
бірі. Халқын сүйгеннен, жұртының мұратын жырлағаннан басқа Өтебайда қылдай
қиянат, тырнақ астындай кір болуға тиісті емес.
Міне, Өтекең осындай адам еді. Жұртқа жақсылық жасаудан бір танбайтын
адам еді Өтекең. Өтекеңмен өле-өлгенше сыйласып өттік.
Ақын замандастарының лебізі, міне, осындай. Ағалар сөзінен жер бетіне
жақсылық, адамдар жүрегіне ізгілік еккісі келетін Өтебайды көреміз. Өзі
жарға құлап бара жатып, өзгеге сен құлама деп сақтандырып жүрген жаны
жайсаң, жүрегі жақсылыққа толы аяулы адамды танимыз.
1938-жылы кетіп 1955-жылы оралған \сібірге екі рет жер аударылған\ Өтекең
жанына жазықсыз айдау, қинау, қудалаудың қаншалық жара салғанын ойша
пайымдауға әбден болады. Бірақ, ол кезең дерек, құжаттары, қиналыс,
күйзеліс куәгерлігіндей ақын жазбалары әл-әзір жоқ қолымызда. Бірде-екілі
өлеңдерінде астарлап айтқаны болмаса, шеккен қайғы-қасіретті жеріне жеткізе
баяндаған шығармаларының бары-жоғы да бізге белгісіз. Мүмкін, сәтін салса,
ондай шерлі туындылар алда әлі-ақ табылар. Ал, әлгі бірді-екілі өлеңге
келер болсақ, олар Ерлан есімді ұлына арнаған Жарығым - сәулем аталатын
өлеңі мен Қара орман, қалың қара орман аталатын пейзаждық сұлу жыр.
Сонымен қатар, Иткөйлек аталатын этнографиялық детальға құрылған және бір
өлеңі бар. Ақын қайғы-қасіретін жеткізетін өлеңдері осылар ғана.
Енді сол шерлі жүрек үніне құлақ түрейік:
Қалын орман, қалың қара орман!
Көңілімді кенет бұрасың.
Кеудеңде бардай бір арман,
Күңіреніп кейде тұрасың.
Дауылды кейде шақырып
Шаңыңды сілкіп қуасың.
Жауынды кейде шақырып,
Шашыңды шайып жуасың.
Саф таза ауа бір уақ,
Селт етпестен тынасың.
Басыңнан сипап күншуақ,
Балқып бір көзді жұмасың.
Не деген сұлу тағылық,
Ойымды сырмен түйесің.
Мәңгі жасыл жамылып
Жастықты ғана сүйесің.
Тербеліп жатқан телегей,
Теңізге сені балаймын.
Өлмейтін ұлы өмірдей,
Қызыға саған қараймын, - деп жырлаған еді ақын Қара
орман, қалың қара орман аталатын өлеңінде. Бір қарағанда, бұл өлеңде
айдауда жүрген ақынның азапты көңіл-күйі, шерлі жүрегінің үні
сезілмейтіндей. Тек Кеудеңде бардай бір арман, Күңіреніп кейде тұрасың -
деген жолдары ғана лирикалық қаһарман көңілінің табиғатпен астаса айтылған
бір сәті жатқандай. Солайын солай! Сөйте тұра, осы өлеңнен өзгеше бір сыр
іздеп, астарына үңіліп оқығың келеді. Біздің пайымдауымызша, бұл өлеңде
таңқаларлық бір жай бар. Ол айдауда жадап-жүдеп жүрген ақынның Сібірдің
қара орманына іңкәр көзін қадап, ғазиз жүрекпен қарап, сұлу жырлай білуі.
Өлең тамылжыған табиғатты мейлінше қарапайым, сөйте тұра сұлу жырлаудың
әдемі үлгісі. Қоғамнан әділетсіздік, адамдардан зорлық-зомбылық көріп жүріп
те Сібір орманын осылай жырға қосу – ақын көңіліндегі әдеміліктің, ақындық
көздің сұлулығынан.
Ақынның ауыртпалық көрген ащы өмірінің куәлігіндей екінші бір өлеңі – ұлы
Ерланға арнаған Жарығым – сәулем. Өлеңде ақын:
Сарысуда туып,
Сібірде өстің.
Алмасындай Мичуриннің,
Алматыда тұрып,
Жас күніңді кештің
Қызғалдағындай ұлы өмірдің.
Бесті басып,
Алматыға астың,
Тағы бір жылдың есігін аштың.
Келе жатыр қызықты дәурен,
Өс-өс, ұлым!
Жарығым, сәулем! – деп жырлады.
Қарапайым өлеңде ақын тағдырына соғатын бірнеше мәселе бар. Айталық
Сарысуда туып, өстің, Алмасындай Мичуриннің деген жолдар. Байқаған кісіге
ақынның ішкі жан күйзелісі, нала тағдыр таңбасы жатыр осынау жолдарда. Ең
бастысы, қалай айтылған десеңізші. Ал, өлеңде сәулеленген өмір шындығына
келсек, оның мәнісі мынадай. Ақын айдаудан алғаш оралғанда, 1949-50-жылдары
Жамбыл облысының Сарысу ауданында, Коммунар мектебінде мұғалім болып
қызмет істепті. Шамасы, ақынның Ерлан есімді баласы сол жылдары Сарысуда
туған болса керек. Ақын тағдыр тәлкегімен қайтадан Сібір айдалып, кейін
1955-жылы біржола босап келген. Қазақ әдебиетінде бір жай айтылмай жүр. Ол
– айдауда ж.рген қазақ интелегенттері әйелдерінің мықты рухы, жығылмаған
жігері, ерлерінің соңынан іздеп барып, Сібірде тұрып қалған ерлігі. Ақын
жыры – Майнұр осындай жігері мықты жандардың бірі еді. Ол ерінің соңынан
іздеп барып, бірге тұрып, ақын ұрпағын бірге өсірген аяулы ана.\Ақын жары
Майнұр Тұрманжонова 1989-жылы қайтыс болды\. Өлеңде өрнектелеген өмір
шындығының кейбір сыры, міне, осындай.
Өлең – ақын өмірбаяны десек, түрмеде өткен тағдырын Өтекең өлеңдерінде
айтпай тұра алмасы хақ. Бұл ретте ақында Иткөйлек аталатын және бір қызық
өлең бар. Ақынның ауыр тағдырын баяндайтын баллада дәрежесіндегі сюжетті
өлеңді де шып-шырғасын шығармай, түп-түгел оқиық.
Келді маған ақ жәшік алыстан.
Әлде туған, әлде дастан – таныстан.
Алып келдім ашуға жан ынтығып –
Асау аттай жүрек тулап алысқан.
Жарым маған жіберіпті май мен құрт,
Әуес ас қой деген шығар жесін жұрт.
Мынау саған бала шешкен иткөйлек,
Депті ырым ғым тәбәрік ет, көзің сүрт.
Жапырақ гүл, жас иіс бұл иткөйлек
Көп нәрсені көзіме айтып тұр сөйлеп.
Бала иісі балбыратып жанымды,
Жылап алдым жұрттан көзді күркейлеп.
Көргендей боп нәрестемді көзіммен,
Бөлінгендей біреу тағы өзімнен.
Апрельдің аяғы еді көктемде,
Көктем лебін көңілім сонда сезінген.
1950-жылы жазылған өлең тағдыр ауыртпалығын айтып бере білгенімен құнды.
Сонымен қатар, этнографиялық детальға құрылуымен қызықты. Иткөйлек - Ө.
Тұрманжановтың жиырма жылдық азапты өмірінің естілігі. Иткөйлек – қазақ
поэзиясындағы қазақы наным-сенімге, этнографиялық детальға құрылған
қызықты, өміршең өлеңінің бірі. Мұндай өлең қазақ поэзиясында ілуде біреу.
Ақын өзінің ұзын-ырғасы жиырма жылға созылған айдауда өткен ауыр
тағдырын, міне осындай санаулы өлеңінде сыздықтатып айтып беріп кетіпті.
Қысқасы, ақын Өтебай Тұрманжанов жеке адамға табынудың зардабынан 1938-
жылы Сібір айдалып, ұзақ жылдар \1955-жылға дейін\ зәбір-запа шекті.
Осыдан кейін, Өтебай қалдырған әдеби мұра алуан жанрлы, сан-салалы,.
Ақынның Ақын жыры – уақыт сыры тақырыбына тоқталайық.
Өтебай ақын бір өлеңінде:
Өмірге бір қызыл гүл ектім,
Өссін деп, гүлін ашсын деп.
Жақсы ниет, жақсы тілектің,
Жұпарын жұртқа шашсын, - деп жырлаған еді. Ақын
еккен қызыл гүл - оның жыры. Халқына ақын жырын сыйлады, Олай дейтін
себебіміз, қашан да ақын жыры өмірбаянынан бастау алады. Ол қоғам бойындағы
құбылыстарды өз көзімен көріп, қиялымен елестетіп, көңілімен безбендеп
барып жырға айналдырады. Сондықтан, ақын жыры оның сыры болып сөйлейді.
Ақынның өмірге қызыл гүл ектім деуі де сондықтан.
Қазақ әдебиетінде бір қасірет бар. Ғылым жасайтынымыз бар, ғылым атын
жамылып атақ қуатынымыз бар, бәріміз шыр айналып алыптар тобы аталып
жүрген бес-алты адамның төңірегінен шықпаймыз. Бұл – мықтыны мықты танып,
талантты талапты таныту болса бір сірә, көбіне бұл өзіміздің әлсіздігімізді
алыптар тұлғасымен бүркемелеу болып шығады. Ойлап отырсақ, қазақ әдебиетіне
ерекше қайрат жасаған бес-алты адамнан өзге қаламгерлердің шығармашылық
тағдырына жіті үңіліп, ғылыми өмірбаянын да жасамаппыз. Бұл, әрине дұрыс
болмайды. Мықты аталып келгендердің әлсіздігін көрмесе \әлсіздігін теруді
айтып отырған жоқпыз әрине\, елеусіз қалып келгендердің мықтылығын көрмесе,
барды барша айтпаса – несі әдебиет ғылымы?! Ол айтқан, бұл айтқан пікірлер
жинағын құрастырып ғылым жасау – оқушыны шаршатқан жай. Шынтуайтына келсек,
олар ғылым емес, қиюластырушы, дәнекерлеуші, үйлестіруші ғой. Енді бұрын
қателескен, халық жауы аталып, қара күйе жағылып келген қайраткерлердің шын
болмысын ашу, олардың халық үшін күйгенін бар дауыспен айту парыз.
Өмірбаяны терең зерттеліп, дұрыс баяндалмаған аға буын өкілінің бірі -
Өтебай Тұрманжанов. Халқы үшін қасірет дариясын белуарына дейін кешіп,
өмірі уланып өткен қаламгердің бірі - Өтебай Тұрманжанов. Қаншама
әділетсіздік көре жүріп - әрқашан әділдікке ұмтылған, қаншама қасірет көріп
жүріп – қасиетін жоймай, адамгершілігін аласартпай өткен абзал азаматтың
бірі - Өтебай Тұрманжанов. Өзі көрген, бастан кешкен қуанышты да, қайғыны
да өлеңге айналдырып, жүрегінен жыр саулатып өткен ақындарымыздың бірі -
Өтебай Тұрманжанов. Біз бұл тарауда Өтекең әдеби мұрасының бір ғана саласын
– лирикаларын ғана қарастырамыз. Ақын өзі өмір сүрген уақыт шындығын,
бастан кешкен тағдыр тауқыметін қалай бейнелегеніне көз жібереміз.
Жасыратын не бар, арада жатқан жетпіс жыл ақындарымызды адастырған ғой.
Пролетариат ісінен тысқары әдебиет пен өнер болмауы керектігін санасына
мықтап құйып алған және табиғатынан белсенді, табиғатынан ұраншыл,
табиғатынан жалтақ, табиғатынан жалтақ, табиғаиынан бірін-бірі көрсеткіш
қазақ ақындары қоғам алдына түсіп алып, дедектеп жүгірген де отырған.
Дедектеп жүгіріп келе жатқан кісіде жан сақтаудан өзге, ойлану, толғану,
осыным дұрыс па, бұрыс па деп ой тоқтату әсте бола бермейді ғой. Аға буын,
одан кейінгі орта буын қазақ ақындарының хал-күйі осындай болған. Олар
уақыт сырын өздерінің ақындық болмысы арқылы жырлау орнына, өз болмысын
қоғам мінезіне, уақыт ұранына бейімдеуге тырысты. Тіпті, үлкен аңғармен
қарағанда қазақ поэзиясының отызыншы жылдардан бастап бір дәуірін табиғаты
әр басқа, ойлау жүйесі әр бөлек, дүниетанымы әр деңгейдегі бірнеше ақын
жасады деуге де қиналасың. Бәрін бір ақын, әйтпесе, арнайы эксперименттік
ортада ұсталған бірдей ақындар тобы ғана жасаған секілді көрінеді.
Алғашында осы топтың жуан ортасында Өтебай Тұрманжанов та болған еді.
Абырой болғанда, ақын тағдыры, ауыр тағдыры, ауыр да болса, кейін басқаша
сабақталады. Әйтпесе, сол көптің бірі болып қалар ма еді, қайтер еді?!
Жиырмасыншы жылдардың аяғы мен отызыншы жылдардың өне бойы - Өтебайдың
бар жанрда жалындап өндіре көп жазған кезеңі. Бәрі бірдей алтын емес, бәрі
бірдей бақыр емес, әрине. Сондай-ақ, Өтебай поэзиясының сынға қатал
ұшыраған жылдары да осы отызыншы жылдар. Отызыншы жылдар ұлы Абайдың өзін
жуан тап өкілі деп сыртқа теуіп, екінші бір ұлы ақын Мағжан Жұмабаевті
байшыл ақын деп бой тартып тұрған, көзге шел байланған сәт. Ақындық гүлін
енді ашып келе жатқан Өтебай ақынды Абайға еліктегені үшін, Мағжан өлең
өрнегінен үйренгені үшін сыңаржақ социологиямен ауызданған сыншылар өлтіре
сынап жатты. Зәрлі уын төккені сонша Өтебайдан дұрыс ақын шықпайды дегенге
дейін барыпты олар. Ақынды сондай сыңаржақ сындардан арашалаған Б.Кенжебаев
Өтебайдың поэзиясы туралы деп аталатын мақаласында: Өтебай көп сыналды.
Өтебай туралы баспасөз жүзінде болсын, жиылыстарда болсын көп сөз болды.
Осыдан не шығады, деп оның ақындығана, келешегіне шүбәленушілер де, оны
ақын емес деушілерде болды \ Әдебиет майданы №9, 1934-жыл\ - деп жазды.
Уақыт тегеуріні дегеніңіз, міне, қалай әсер етеді?
Отызыншы жылдардағы әдеби сынды бажайлай қарағанда, бір жайды аңғарамыз.
Сыншылар Ө. Тұрманжанов поэзиясын әр қырынан келіп, қилы-қилы сынап
жатқанда, ақын табиғатынан шығарып, оны ақын ретінде дәл бағалап,
кемшілігін тап басып, дәл айтқан, алдағы бағдарын дұрыс айқындаған сыншы
Бейсембай Кенжебаев болыпты. Жастайынан ақынмен қатар өсіп келе жатқан
сыншы Ө.Тұрманжанов шығармашылығы хақында Таң сыры \ Жаңа әдебиет № 12,
1930-ж\ және Өтебайдың поэзиясы туралы \ Әдебиет майданы №9, 1934-ж\
аталатын екі мақала жазған. Ақын бағдарын айқындауда сыншы бағасының
дұрыстығын оның мынадай пікірлерінен көреміз:
Өтебай қандай ақын?
Өтебай сыршыл ақын. Өтебай өлеңдерінде көбіне өзінің сырын сөйлейді,
өзінің әр нәрсеге көзқарасын, соларды қалай сезетінін, сезімін білдіреді.
... Өтебайдың түр жағынан да, мазмұн жағынан да әдемі өлеңдері – қысқа
жазылған өлеңдері. Сондықтан, Өтебай өлеңді ұзын жазуға әуестенбей, қысқа
жазуға түсуі керек. Осыларды есіне алып, жоғарыда көрсетілген кем-
кетіктерін түзесе, Өтебайдың келешекте санаулы ақындарымыздың бірі болуы
мүмкін - деп жазды Бейсекең Таң сыры аталатын алғашқы мақаласында. Бұл -
Ө.Тұрманжановтың Таң сыры аталатын жыр жинағына енген алғашқы адым
жырларына ғана емес, бүкіл шығармашылығына берілген әділ баға, дәл байқау.
Жиырмасыншы жылдары махаббат лирикасын бой ұру соншалық ерсі көрінген.
Әрине, әріден – XX ғасыр басынан келе жатқан кәрі шөңге ақындарды
айтпағанда. Жаңа заман жыршылары үшін бұл, қоғамдық жүгі болмаса, жырлауға
болмайтын тақырып есебінде оқшауланған. Сыншылардың көзіне бұл тақырып
сүйелдей көрініп, берекесін алған. Ал, өздерінің берекесі кеткен сыншылар
өзгеге қайдан береке-тыныштық бере қойсын? Көп ақынның сол жылдары
алтруизмге түсетіні, міне, осыдан. Өтебай ақын жиырмасыншы жылдары махаббат
лирикасын едәуір өндіре жазды. Соның салдарынан өте көп сыналды. Есесіне
отызыншы жылдары да ақын алған бетінен қайтпай, нысаналы тақырыбын одан әрі
үдете, байыта жырлады. Сыңаржақ социологиямен қаруланған сыншылар одан әрі
үдере көтеріліп сынады Өтебай ақынды. Ал, ақын болса өзінің сүйікті
тақырыбын тастамады, өзінің ақындық табиғатына қарсы жүрмеді.
Қоштасқалы көп заман өткенменен,
Атысқан серт ескіріп кеткенменен,
Шығар емес есімнен мына сөзің:
Сен менімен, өмірше мен сенімен
Сол сөзің мойныма таққан тұмар,
Кірсіз сөз кірген ішке қалай шығар?!
Менде жоқ айнымалы ала мінез
Өмірлік бір күн үшін сертті бұзар –
\ Ұмытқам жоқ, 1926-ж\ - деп жырлай берді. Ол аз десеңіз, Гүләйім атты
кейіпкерді алып, махаббат сезімін сол арқылы типтендіріп беруге тырысты.
Мына жайға назар аударайықшы: ол жылдары Б.Майлин Марқымбайды, С.Мұқанов
шоқпытты уақыт жаңалығын бойына жинаған типтік кейіпкер дәрежесіне көтеруге
тырысып баққаны мәлім. Л, Өтебай Тұрманжанов Гүләйім есімді кейіпкерді
типтендіріп әкелуге тырысты әдебиетке. Ақынның шын табиғаты, алдындағы
ағаларынан айырмшылығы осының өзінен де көрінеді.
Күн мінезді күлкісі бар Гүләйім!
Жаным сүйген, жан жүрегім жұбайым.
Ынтығы артқан жас көңілдің іңкәрі
Сыры біреу, сыпайы мүп-мүләйім.
Көңілімнің кіршігі жоқ, Гүләйім!
Жүрегіңді жанымменен сылайын.
Көздегі нұр, көңілдегі жырымдай
Сырым да сен, жырым да сен күн-айым.
Саған деген кірбіңі жоқ жаным бар
Саған деген жүрегімде жалын бар.
Сенен аяр не бар менің бойымда?!
Керек десең жүрегімді ал, жанымды ал! – деп жырлады ол
1930-жылы.
Сүйген жар сөзін таққан тұмарға балау, езіліп, егіліп махаббат сезімін
жырлау – ол жылдардағы қазақ поэзиясына жат. Ал, Өтекең өлең үшін жатсырап,
қасаң тартып бара жатқан жан құбылыстарын, сезім иірімдерін құйылтып жырлап
жүр. Бұлай ету өзіне ұнар, оқырманға ұнар, уақытқа ұнамайды, уақыт
айғайшыларына ұнамайды. Ал, ақын болса уақыт ызғарын сезе тұра алған
бетінен қайта алмайды. Олай ету - өзінің ақындық табиғатына қарсы жүру. Сол
себепті де:
Жандырма, сұлу жанымды
Жанарлы қара көзіңмен.
Жүрегім саған бағынды,
Құмарлы ыстық сезіммен \1932-ж\ - деп жырлаудан
танбады.
Өз тағдырын жырлауда да ақын саздылықтан, сыршылдықтан танған жоқ.
Сонымен қатар, жиырма жыл айдауда болып қайтқан ақын лирикалық өлеңдерді
көп жазбады. Әрине, мұның бірнеше себебі болуы керек. Ақынның алған бетінен
қайтпай, поэзияда ұстанған бағытын тереңдете ізденерлік жиырма жылдық жас
ғұмыры темір торлы түрмеде, Сібірде айдауда өтті. Өлең – көңіл перзенті.
Жиырма ыл азапты өмір кешкен ақында жауһар поэзия жасарлық қандай көңіл-күй
қалды дейсің? Демек, отызыншы жылдар ойраны жайнап, өсіп келе жатқан
суреткер жақсы ақынды көктей солдырды. Әрі ақын жалындап, лирика жазатын
жастан да асып кетті.
Айтылған жайларға қарап халық жауы деген жаманатқа таңылып, азаптанған
ақын өлең жазбаған екен деген пікір тумасқа керек. Өтекең ауыр жылдарды
артқа тастап, халқымен қайта қауышқан соң, тым өнімді болмаса да, там-
тұмдап көңіл сазын сауып, лирикалық сазды, суретті өлеңдер жазды. Бұған
ақынның бірнеше өлеңін мысалға тартуға болады. Жұпарым болса, жұртым, ал,
Ескінің де жақсысы бар алатын, Досты дос шайға шақырар, Жеміс ағаш
орнаттың жолға сен..., Көктемде гүлдерді көп егейік, Көктем – мұрат,
күз, диқан, Самарқан, сұлу Самарқан, Зерапшан, Қыз – қызыл гүл,
Сегіз аяқтар, Балапан, Жұлдызды түн, айлы аспан, Қомағай нәпсіңе
еріп, Күн мен гүл, Арыс туралы жыр, Қасымым, Бала мен гүл, Қыз
ұстап келе жатты бидай басын, секілді өлеңдері оқырманға ләззат берерлік
сәтті өлеңдер. Азатты алыс сапардан оралған соң жазылған өлеңдер.
Гүл ашылса, жұпар шашса – толғаны
Құс сайраса – оның да ғашық болған.
Алма гүлдеп араларды шақырса,
Ғашықтықтың оған да кеп қонғаны
\ Трактормен жерге жаздық
роман\
Тауда туып, тас кесіп,
Асаудай тулап ағасың,
Жолыңа жүрген гүл өсіп,
Көк шапан жерге жабасың. \ Зерапшан\.
Терезеден күн келіп,
Сығалады, қарады.
Үйде тұрған гүл күліп
Шашын сәндеп тарады.
Гүлден көзін ала алмай
Күлімсіреп күн тұрды.
Гүлдей ұялып бара алмай,
Қызарды да, құлпырды.
Гүл үстіне тастап із,
Күн сәулесі ойнады.
Кесте тіккен сұлу қыз,
Бір қиялға бойлады. \ Күн мен гүл\
секілді өлеңдер мен шумақтар қандай талапты да көтереді, қандай талапқа да
жауап береді деп ойлаймыз.
Өтебай Тұрманжановтың бастауыш сынып оқулықтарына берілген өлеңдерінен
толық мағлұмат.
Өтебай Тұрманжанов – балалар ақыны. Бастауыш сынып оқулықтарында берілген
Өтебайдың мынадай өлеңдерін атап өтейік.
1-сыныпта Ө. Тұрманжановтың берілген мына бір шумақ өлеңіне тоқталамыз:
Сүт
Ыстық-ыстық сүт ішсең,
Дәмі керпес таңдайдан.
Бой жадырап кенеттен,
Буы шығар маңдайдан.
Бұл өлеңде ақын сүт яғни ұлттық тағамдардың бірі саналатынын, бұл тағам
төрт түліктен алынатыны жайлы түсіндіреді.
Мын бір ғана шумақ өлеңде:
Жаңбыр жауар себелеп,
Жолға шығар ебелек.
Гүлге қонар көбелек,
Атқа қонар бөгелек.
Мұнда ақын жаңбырдың себелеп жауатынын, содан соң ебелектің шығатынын,
көбелектің гүлге қонатыны жайында әңгіме қозғаған.
Және бір Өтекеңнің Өс, ұлан! өлеңінде:
Сау болсын десең,
Он екі мүшең –
Ерте тұр!
Құлақ түр,
Тыңда сыр.
Жапырақтар жырлар,
Гүлдер сыбырлар.
Күн нұрын күт!
Таза ауа жұт –
Бойыңа құт.
Жүгір,
Селмен жарысып.
Жүгір,
Желмен жарысып.
Нұрға сылан,
Болып қыран
Өс, ұлан!
Мұнда Өтебай он екі мүшең сау болсын десең ерте тұрып, күн нұрын күтіп,
таза ауа жұтып, желмен бірге, селмен бірге жарысып, қыран болып, өс ұлан
деп, жас балаларды салауатты өмір салтына, денсаулыққа үндейді.
Өтебайдың Күн көзін бұлт баспасын өлеңіне келсек:
Енді соғыс болмасын!
Қабаққа қайғы қонбасын,
Жер бетін өрт шалмасын.
Әр күні бейбіт таң атып,
Әлпештеп жұртты оятып,
Әр күні көкке күн шықсын!
Күрсінбесін аналар!
Күле берсін балалар!
Бұл өлеңінде тақырыбының өзі-ақ айқындап тұрғандай. Күн көзін бұлт баспасын
деп отырғаны бұл, соғыс еш болмасын, елімізді кір шалмасын, жас
бүлдіршіндеріміз қиналмасын, жарқын болашақта өмір сүрсін деген, ақынның
баға жетпес ойы.
2-сыныпта берілген өлеңдеріне тоқталамыз. Мұнда Өтебай ақын жас
бүлдіршіндерге мына бір керемет өлеңдерін арнайды.
Мектеп – біздің анамыз.
Күзге сүйеп күн иек,
Болып қапты қыркүйек.
Қырманды жұрт алыпты,
Дәнге батып қалыпты.
Жемістер де пісіпті,
Жерге үзіліп түсіпті.
Шөп буыны қатыпты,
Шөмелені ел басыпты.
Межелі кез болыпты,
Мектеп есік ашыпты.
Күн сәулесін шашыпты.
Мектебін аңсап, сағынып,
Балалар келер ағылып.
Ашылған гүлдей арайлы,
Көшенің бәрі қарайды.
Ықылас, ынта раймен,
Ерекше жарқын шыраймен.
Жүздері жайнап қуанып,
Шоқ-шоқ қызыл гүл алып.
Мектебіне келеді.
Мектеп – біздің анамыз деп аталатын өлеңінде ақынның айтар ойы өте
маңызды, мағыналы. Мектеп – бұл балалардың білім алатын ордасы. Балалар
біліммен қоса мұнда тәрбие де алады. Қыркүйек айынды балалар алғаш мектепке
келулері, олардың сағыныштары, бірін-бірі зарыға күтіп кездесулері,
қолдарына шоқ-шоқ қызыл гүл алып мектебіне асығыс келулері, және
т.б.көріністері суреттеледі. 1-қыркүйек күздің бірінші мезгілін, күз айынды
жемістердің жиылып, астық қырманға түсетіні жайлы сөз қозғаған.
Және осындағы бірнеше сөздердің мағынасын ашып та көрсеткен.Атасақ:
- көзге сүйеп күн иек – уақыт күзге айналып;
- қырманды жұрт алыпты – астық бастыратын ашық алаң;
- шөмелені – шошайтып үйілген шөп;
- межелі кез – мөлшерлі уақыт;
Келесі бір өлеңі, Туған өлкем деп аталады:
Көгінде күн нұрын төккен,
Жерінде гүл жұпар сепкен.
Неткен сұлу, неткен көркем,
Осы менің туған өлкем.
Алтын дәнді даласы бар,
Ақ күмістей қаласы бар.
Неткен сұлу, неткен көркем,
Осы менің туған өлкем.
Ер еңбегі шалқып тасқан,
Ел еркіндей бақыт тапқан.
Неткен сұлу, неткен көркем,
Осы менің туған өлкем.
Мұнда Өтекең әр адамның туған өлкесі жайлы, сол өз отанын құрметтеуге,
сыйлауға отанына деген махаббатының таусылмас қайнар көзі бар болатынына,
өз елін құрметтуге, сүюге баулиды. Менің туған өлкемнің алтын дәнді
даласы, ақ күмістей қаласының бар екендігін мақтана баяндағаны осы бір
керемет өлең шумақтарынан аңғаруымызға болады.
3-сыныпта берілген тапсырмаларға тоқталайық:
Өтебай Тұрманжаовтың 3-сыныпқа арнап жазған өлең-шумақтары тек біреу
ғана. Біреу ғана болса да, біз міндетті түрде оны жария етуіміз керек. Олай
болса, ол өлең Малсақ бала деп аталады.
Малсақ бала.
- Қой келді балам,
Қозы келді, балам.
Алдынан шығып қайырып,
Жайғау – міндет саған.
Қозыларды көгенде,
Көгенде де, түгенде!
Ығын-шығын жоқ па екен?
Бүйірлері тоқ па екен?
Ығын-шығын жоқ болса,
Бүйірлері тоқ болса,
Бақташыға алғыс айт!
Алғыс айт та, үйге қайт!
Күйістесін қозы-лақ,
Қол-аяғын созып ап.
Байғасқа өзі бағады,
Қасқыр келсе, қағады...
Жақсы жігіт жұртына
Қызметімен жағады.
- Құп, атажан, жүгіріп
Қозыларға барайын,
Күркесіне иіріп,
Қарайын да, санайын.
Жүні жібек созымды,
Еркелетіп қозымды.
Шаң-тозаңын қағайын.
Малсақ бала деп кетсін
Маңайдағы ағайын, -
Деді де кетті жүгіріп,
Байғасқасын ертіп ап.
Атасы мәз боп тұр күліп,
Қызыл арай кешкі шақ.
Мұнда ақын атасы мен ннемересін суреттеген. Атасының немересіне қой,
қозы келді балам, алдынан шығып қайырып, түгенде, ығын-шығын жоқ па екен,
бүйірлері тоқ па екен соны аңғар да, бақташыға алғыс айтып, үйге қайт,
қасына байғасқаныда ерте кет деп бұйырған атасының сөзі айтылады. Оған
немеремінің қайтарған жауабы да, құп, атажан, жүгіріп қозыларға барайын,
қарайын да, санайын, еркелетіп қозымды шаң-тозаңын қағайын, маған қарап
маңайдағы ағайын, атасын мені Малсақ бала деп, атасының айтқанын істеп,
жақсы немере болғандығы жайында әңгіме болады. Мұнда ақын балаларды
үлкендердің айтқандарын екі етпей орындауларына, кішіпейіл, сыйлы болуға
баулиды.
4-сыныпта берілген тапсырмаларына тоқталамыз:
Өтебай ақын 4-сыныпқа да, 3-сыныптағыдай бір ғана өлеңі жазылған. Ол
Қарлығаш деп аталады. Берілгені жайлы сөз қозғайтын болсақ:
Қарлығаш
...Қызғалдақ қызыл арай, қырмызы бел,
Салқын тау, саялы көл, самалды жел.
Қой қоздап, ешкі лақтар, сиыр туып,
Мәз-мейрем зор мереке – жаздағы ел...
Инелік, шыбын-шіркей, құрт-құмырсқа,
Бәрі де кірісіпті зор жұмысқа.
Бал ара гүлге қонып, балын теріп,
Өзінше әрқайсысы етіп нұсқа.
Шегіртке шырылдауық, жылан, қоңыз.
Бұлар да тамашалап тартып қобыз,
Есекқұрт, шылаушындар кесек құйып,
Сан жәндік тіршілікте тоқсан тоғыз.
Ән шырқап көкте ұшқан боз торғай да,
Тырбанып ұя сап жүр таса жайға.
Көк-жасыл, қызыл-ала көбелектер
Гуілдеп ұшып-қонған сайдан-сайға.
Ала қаз көл бетінде, көк ала үйрек
Ойнақшыл о да өзінше салар ирек.
Қозғалса құрақ кенет құйын желмен,
Шошынып су сабалап ұшар түйдек.
Қарлығаш қарманып жүр ұя салып,
Биікке жылан жетпес қия салып,
Сазынан саздау жердің балшық илеп,
Өзінше кірпіш етіп құя салып.
Қарлығаш қарағанда өзге құсқа,
Барынша жұмысына тым-ақ ұста.
Балшықтан бөбегіне бесік жасап,
Өзгеге өрнегімен болған нұсқа.
Ұясы дөп-дөңгелек тостағандай,
Тап-таза кіршік қиқым қоспағандай.
Бөленіп ақ бесікке алты бала
Ұйқыдан әлі көзін ашпағандай.
Шайқайды жұмыртқасын, тербетеді,
Тербетсе ұл-қызы ер жетеді.
Ақырын ақ көрпесін ашып тастап:
Іңгәлап, анам, тамақ бер, - деседі.
Ақ үрпек балапандар аузын ашқан,
Өмірге күндеп өсіп қадам басқан.
Ас беріп ата-анасы асырайды.
Мәпелеп балапанын бала жастан.
Тоғайдан, ойдан, қырдан жем іздейді,
Жүрекке жем іздеумен ем іздейді.
Шырқырап құс та болса баласы үшін
Шөлдедім, қарным ашты дегізбейді,
Мекендеп сол араны шұбар жылан,
Қашаннан қарлығашқа құмар жылан,
Иісін балапанның біліп алып,
Келеді жемек болып сусап бұған.
Қарлығаш ата-анасы екі жұбай,
Жем іздеп жерді кезген тынбай ұдай,
Жем алып ұясына ұшып келсе,
Таянып қалған екен жылан сұмырай.
Жыланды қарлығаштың көрді көзі,
Мынауың қиянат, - дер бар ма сөзі.
Аймалап балапанын қанатымен
Айбат қып сұр жыланға көрді өзі.
Жыланды түсі суық түсі танып тұрды.
Көзінен мөлт-мөлт жасы тамып тұрды,
Анаға бала деген қандай қымбат!
Жүрегі алас ұрып жанып тұрды.
Осылай ана байғұс күйбеңдеді.
Сескеніп жылан шіркін именбеді.
Айла іздеп, ана кетті көгал кезіп,
Қу жылан алға сусып иреңдеді.
Аз болмай, ана қайтты қуанғандай,
Соғысқа әскер жиып сыбанғандай,
Жәрдемге жауға қарсы дәуітті әкеп,
Тоқ санап, көңіліне жұбанғандай.
Дәуітті ұя аузына әкеп қойды,
Сыланып дәуіт тұрды тұла бойды.
Сол кезді сусып келіп жылан жетті,
Жыланның шұқып дәуіт көзін ойды.
Сұм жылан қан іздеген құлап түсті.
Сылқ етіп ұзынынан сұлап түсті.
Жете алмай дегеніне жерді қауып,
Көр көзін қанды жаспен бұлап түсті.
Қан сорғыш шұбар жылан қалды өліп,
Бір бала кезі келген кетті көміп,
Ақыры өз түбіне өзі жетті
Қашаннан қара ниетті қанға жерік.
Қарлығаш дәуітпенен бірлік етті,
Бірігіп айта қалар тірлік етті,
Көшіріп балапанын ұясынан
Көк орман, көгал қуып ұшып кетті.
Мұнда ақын өте керемет мәселе жайлы жазады. Бұл өлеңде, аты аталып
тұрғандай қарлығаш жайлы болады. Қарлығаш өлеңінде әңгіме былай басталады:
...Қызғалдақ қызыл арай, қырмызы бел,
Салқын тау, саялы көл, самалды жел.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЗАМАНЫ АЯМАҒАН, ТАҒДЫРЫ АЯЛАҒАН.
Ө. Тұрманжанов 1905 – жылы 15-желтоқсанда Бөген ауданындағы Жалғызағаш
ауылынды дүниеге келген. Өтебай туған Бөгенде балалық шақты әсерге бөлейтін
сұлулық дүниесі жеткілікті. Ол – сылаң қағып сылдырап ағып жатқан Бөген
өзі. Қол созым жерде Арыс өзені. Екі өзеннің арасы толы құлақ түрсең сөйлеп
қоя берер тарихи төбелер, исі қазаққа қатысты қара ордалар.
Бала Өтебай жарық дүниеге келген Тұрманжан шаңырағы жоқ-жіктеу болыпты.
Есесіне әкесі темірден түйін түйген дерліктей қолы өнерлі, шебер, ісмер
кісі екен. Әкесінің бұл қолөнері Өтебайға да өтіп, қиын-қыстау кезеңде
пайдасы да тиеді. Жоқ-жітіктеу шаңырақта өскен бала жастай бейнет кешеді,
бұғанасы бекіп, қабырғасы қатпай еңбекке араласады. Ауылдың қозы-лағын
бағады, жастайынан жалшылықта жүреді.
Менің әкем осы жатақ ішіндегі қолы іспекті, өнерлі кісінің бірі еді:
етік те тігетін, ер де шабатын, қамшы да өретін, тіпті ойлағаныңның бәрін
істейтін қолы сүйменді адам болатын. Сондықтан, айналасындағы ел оны Ұста
деп атап кеткен. Қолы өнер сүйсе, көңілі сөз сүйетін адам болғандықтан ба,
әлгіндей сауықты жиындар біздің үйде жиі болатын - дейді ақын Өтебай.
Өтебай ақынның Іздеген арманына жетеді екен деп аталатын
қолжазбасында: Менің сегіз-тоғыздағы кезім. Ауылымыз Бөген дейтін шағын
өзеннің жағасында отыратын, көшпейтін, кедей жатақ ел. Көбінесе жер жыртып,
егін егіп күн көреді. Шөлге ептеп бидай, сулы жерге жүгері, тары, қауын
егеді. Бес-алты ешкі, жекелеген сиыр-түйені егін арасына жаямыз, бірлі-
жарым мінерлік атты арқандап бағамыз. Ешкі деген мал сұғанақ қой, егінге
түсіп кетсе, қорықшылардан таяқ жейміз. Қорқатынымыз аспандағы құдай емес,
ауылдағы қорықшы.
Тары бас тартып, қызыл тұмсық болып пісе бастады-ақ, ойдағы-қырдағы
торғайлардың бәрі жабылады. Бізге жұмыс табылады. Таңның атысынан күн
батып, қараңғы түскенше айқай салып нағырға қағып, сақпан атып жанталасып
жатқанымыз. Тары қорыған балалардың ащы айқайлары бір-біріне ұласып,
тарылық тоғайдың іші у-шу, азан-қазан болады да жатады. Жүгері пісетін
кезде қарғалармен алысамыз. Сол қарға қауынның жауы. Қауын желі тартып,
түйнегін жасыратын болғанша, ортасына қарақшы байлап, қарғаны
қаймықтырамыз, қауынды қоримыз.
Ал, қауынның піскен шағы – балалар тойы. Үлкендердің де пейілі кеңейген
ағыл-тегіл тоқшылық. Келгенге жарылып, кеткенге артылып беріліп-ақ жатқаны.
Берек – мерек – молшылық. Қауыннан қақ тілінеді. Қауынқұрт қайнатылады.
Тары орылады, жүгері жиналады. Кедей – жатақтардың қыс қамы осылай
істеледі.
Тағы бір Өтебай ақынның Өзім туралы әңгіме аталатын деректі жазбасында
балалық аңсарлы сәттерін тамылжыта әсерлі баяндайды: Күн қысып, ыстығы
аздап басылған соң, өзімнің ежелгі досым Қасен екеуміз инеден иіп жасап
алған қармағымызды алып, Бөгеннен балық аулаймыз. Айна секілді дөңгелек
мөлдір айдынды иірімнің ортасындағы отау үйдің орнындай аралшадағы жасыл
құрақ пен қарақошқыл қоғаның аясында аққудың гүлі дейтін әдемі ақша гүлдер
өседі. Халық мұны тұңғиық деп те атайды. Бұл тазалықтың, адалдықтың
бейнесі – аққудың ақшагүлі - деп халық есіркеп ешкімге жұлдырмайды,
аяйды. Біз Қасен екеуміз балық аулаудан гөрі, аралдағы аққудың ақшагүліне
көбірек ынтыға қарап, тамашалаймыз.
Бөгеннің жарын жағалап құстар ұя салады. Ұя салған көгершін, көк қарға,
қарлығаштар жұмыртқасын басып, балапанын ашып, оны ұшырғанша жар басында
отырып, балапандарын шырылдап қорғаумен болады. Ана дегенді қойсаңшы! Біз
Қасен екеуміз оларға жанымыз ашып, бұзақы, сотанақ балалардан, қара құс пен
қаскүнем жыландардан ара түсіп қорғайтынбыз. Тентек балалараға құс ұясын
бұзсаңдар, үйлерің бұзылады - деп шошытып, қорқытатынбыз. Құс екеш құста
жақсылықты сезеді ғой, Қасен екеумізді аялап арқамыздан қаққанадй,
қарлығаштар кейде қасымыздан қорықпай зып етіп айналып өтетін - деп еске
алады Өтебай.
Адамның балалық шағы қайталанбас әсер ғана емес, кейін еске алудың өзі
қорқынышты қатер еді ғой. Қастерлі балғын шақта басқа түскен қатер жөнінде
әлгі өмірбаяндық жазбасында былай әңгімелейді: Қасен менен бір-екі жас
үлкен, бойшаң, шымыр әрі күштірек болатын. Күрессе жықпайтын баласы жоқ. Ол
Бөгеннің таза мөлдір суына сүңгіп, айдынды иіріміне кең құлаш ұрыпжүзуді де
жақсы көретін. Маған апам суға түсуге рұқсат етпейді. Онда менің алтыға
жаңа шыққан кезім. Суды кешуге де жүрексінем. Жүзуді атымен білмеймін. Бір
күні аспан айналып жерге түскен өте бір өзгеше ыстық күн болды. Дала
өртеніп жатқан сияқты, жалынның иісі шығады. Торғай біткен шиқылдасып
бұтаның көлеңкесіне таласып, қарғалар қалбаңдай ұшып жар көлеңкесіне
тығылып жатты. Қасен жейдесін шешіп қолына алып, Бөгенге қарай жүгірді.
Үлкендерден, апамнан жасырып, оның артынан мен де жүгірдім. Қасен жүгірген
бойы дамбалын аяғының басына сыпырып тастады да, суға қойып кетті, сүңгіген
бойы Бөгеннің арғы жағасынан бір-ақ шықты. Ет қызумен мен де көйлек-
дамбалымды үстімнен сыпырып тастай салып суға көзді жұмып күмп ете
қалыппын. Сонан соң судың жағасында жатқанымды бір-ақ білдім. Қасен мені
ажлдан алып қалыпты. Міне, балалық жазы!
Мейлі өз әкесі жайынды айтсын, мейлі балалық базарын бірге өткізген Қасен
досы жайында жазсын Өтебай Тұрманжанов, әйтеуір, қазақтың қара өлеңінің
құдіреті мен темірден түйін түйген зергер ісін, халықтың қолөнерін
сабақтастыра, өзара байланыста әңгімелейді.
Бөген – ақынның туған жері, шаранасынан тазартып жуған өзі. Бөген өзені –
балдай тәтті балалығының серігі. Әсершіл көңілді оятқан, әсемдікті
сезіндірген, тұшындырған қасиет көзі. Бала бойындағы ақындықтың анасы – осы
Бөген. Оның бойындағы дарын дәні – осы Бөгеннен, сылқым сұлу өзеннен өнген
дән.Өтебай ақын Бөген, мен сенің балаңмын аталатын мына өлеңінен байқауға
болады:
Бөген, Бөген, Бөгенсің!
Балдай тәтті өзенсің.
Балдай тәтті суыңды,
Балама болсын дегенсің...
Бөген, мен сенің балаңмын,
Жас гүлімін жағаңның
Жазыңның жаршы бұлбұлы,
Жырымен жаңа заманның.
Мұнда ақын туған жеріне деген көңілінің іңкәрлігінен жаралған осы әзіз
туындыны оның тар осы сол сәттегі жан сезімімен сәйкес қараймыз.
Тарихтан бізге кеңірек мәлім осындай ағарту үйінің бірі – Ташкенттегі №
14 мектеп-интернат. Мұндай жетім балалар үйі, мектеп-интернаттар ол жылдары
Ташкенде аз ашылмаған болар. Әзірге біздің білетініміз аталмыш интернат
қана. Бәлкім, біздің бұл мектеп-интернатта жетік білетін себебіміз – ол
ағарту ұясынан түлеп ұшқан шәкірт балалардың кейін Нұртас Оңдасынов,
Бейсембай Кенжебаев, Жүсіпбек Арыстанов, Аалы Тоқамбаев, секілід атақты
адамдарға айналуынан да болар сірә. Сол білім ордасынан ұшқан түлектердің
бірі - Өтебай Тұрманжанов: 1919 – жылы белгілі комсомол басшысы Ғани
Мұратбаев бастаған Ташкен комсомолдары көше баласы болып жүрген біз сияқты
аш-жалаңаш, панасыз балаларды жинап алып, үйсіз-күйсіз, жетім-жесір
балаларға арнап ашылған мектеп-интернаттарға орналастыра бастады. Көктен
күткен бақыт жерден табылып, мен № 14 мектеп-интернатқа орналастым. Жайлы,
жылы жатақханаға жатқызды. Моншаға жуындарды, жаңа киім кигізі. Сол
интернатта қолымызға кітап алып, ықылас қойып, оқу оқып, хат таныдық.
Адамдық әдепке үйрендік. Ақынның Өзім туралы әңгімедеп аталатын
жазбасынан.
Аталмыш мектеп-интернат Өтебай Тұрманжаов болашағы үшін шешуші роль
атқарды. Ол мұнда қайырымды адамдарға жолықты, шынайы ұстаздардан білім
алды, тәрбие алды, өзі сияқты панасыз балалардан өмір бойы айнымас, іргесі
ажырамас асыл достар тапты. Ол достары – кейінгі әйгілі адамдар Бейсембай
Кенжебаев, Жүсіпбек Арыстанов, Нұртас Оңдасынов, Ілияс Қабылов секілді
азаматтар еді.
Интернатта білім алуға мүмкіндік туды. Өйткені, бұл мектепте Садуақас
Оспанов, Әмін Жүсіпов, Қамбаров секілід ғажайып ұстаздар сабақ беретін. Бұл
интернатта бала шақта бойында бүр жарған өлеңін қайта мәпелеп өсіруге
мүмкіндік туды. Оған да себепші – ұстаздары мен достары. Өмірінің бүл
кезеңі жөнінде Өтекеңнің өзі де, оның қимас достары да көбірек мәлімет
қалдырды. Сондай деректің бірі әдебиетші – философ Ілияс Қабылов жөнінде
жазған Мейірбан дос аталатын естелік – мақаласы. Естелікте: Ілияс
Қабылов екеумізді жетімдік пен жоқшылық айдап келіп, Ташкендегі Салар
өзенінің жағасына жайғасқан еңбек коммунас мектебінде кездетірген еді. Ол
орта бойлы, өткір қара көзді, таяққа сүйеніп сылтап басып жүретін,
айтпайтын, айтса қайтпайтын бір сөзді, өр мінезді, қара торы жас бозбала
екен.Коммунаға кірісімен комсомолдық ұяның хатшысы болып шыға келді.
Жұмысқа жалқау, сабаққа марқау балаларды талқылаған комсомол жиналысы
бірінің соңынан бірі үзілмей өте бастады. Мен Ілиястың жәрдемшісі бола
кеттім - деп жазады. Міне,осындай күндері Өтебайдың Кез өлшеуі қалды да,
метр өлшеуі қолданды, Интернатта оқыдым..., Өмір сыйы аталатын
өлеңдері жас қайтар журналы бетінде жарқ етті.
Жиырмасыншы жылдары Мәскеуде И.в.Сталин атындағы Күншығыс еңбекшілерінің
коммунистік университеті (КУТВ) жұмыс істеді.
1922-жылы Ташкендегі №14 мектеп-интернаттың үздік оқыған бір топ түлегін
аталмыш университетке түсіп оқу үшін Москваға аттандырды. Онда Жүсіпбек
Арыстанов, Ілияс Қабылов, Бейсембай Кенжебаев және мен Өтебай Тұрманжанов
болатынбыз.
Дерекке ерік берсек, ол өзінің аталмыш университетке түсіп, білім алу
жолын досы Ілияс Қабылов өміріне байланыстыра былай баяндайды: 1922-жылдың
июнь айында Москвада ашылған Күншығыс еңбекшілеріне арналған комунистік
университетке дайындайтын үш айлық курсқа Ғани Мұратбаевтың көмегімен
комсомол жолдамасын алып келіп түстік. Курсты көңілдегідей бітіріп
шыққандардың қатарында Москваға келіп, Күншығыс еңбекшілеріне арналған
коммунистік университеттің өзіне оқуға түстік. Тверский бойындағы
университет жатақханасының шағындау бөлмесіне орналастық. Ақын осында оқып
жүрген шағында 1925-жылы Москвада Таң өлеңдері деген өлең кітабым
басылды. Бұл жинақты Ленинге арналған басқа ақындардың өлеңдері де бар -
деп осы жинақты айтқан.
Өтебай Тұрманжановтың Заманы аямаған, тағдыры аялаған еңбегінде бірнеше
тақырыптар жарияланған болатын. Соның ішіндегі мына бір тақырыбын алар
болсақ, мұнда Алғашқы адым, жемісті қадам деп аталады.
Ақын өмірінің және кезеңін елестету мақсатында алынып отырған бұл тарауды
келтесінен қайырып, қысқа баяндай салуға болады. Алайда, бұл кезең қысқа да
болса – жесімті, қысқа болса да - өте күрделі.
Бөгеннен – Ташкен барып бақытқа жолыққан бала, Мәскеу барып білім алған
шәкірт бала Өтебай қайтадан Ташкенге ақын болып, ұстаз болып оралады. Ол
сәтті ақын орысша жазған Өмірбаянында: 1925-жылы Коммунистік
университетті тәмамдаған соң, БК(б)П Орталық комитеті мені Ташкендегі
В.И.Ленин атындағы Орта Азия Коммунистік Университетіне мұғалім етіп
жіберді. Онда 1929-31 – жылдары САГУ-де кафедра меңгерушісі қызметін
атқардым. Профессор атағын берді. 1931-жылы Қазақстан Өлкелік КП(б)-нің
шақыруымен Алматыға келіп, Абай атындағы қазақ педагогикалық институтында
әдебиет пәнінен сабақ бердім, әрі қазақ мемлекеттік баспасында оқу-
методикалық секторды басқардым.
Қазақ педагогикалық иститутында оқушы бола жүріп, 1934-36-жылдары Қазақ
әдебиеті газеті редакторының орынбасары ққызметін қоса атқардым.
1936-38-жылдары Әдебиет майданы (Жұлдыз) журналының алдымен
редакторының орынбасары, кейін редакторы қызметтерін де қоса атқардым
(Автобиография) – деп жазады.
Ақын жазбасына қарап отырып, осынша қызметті бір өзі қос-қабат
атқарғанына қайран қаласың. Әрине, бір жағы маманның да аз кезі, екінші
жағынан уақыт қасіреті тап келіп, аптал азаматтардың тағдырын тәлкекке
айналдырып, алып кетіп те жатқан кезі ғой ол. Сонда да дарынының бұлақ көзі
ашылған ақын қос-қабат қызметтерді үлгеріп істеді, өлең, әңгіме, мақаланы
да үлгеріп жазды. Ақын үлгерімпаздығына кісі қайран қалуға болады. Өйткені,
ол өте тындырымды, өнімді жазыпты сол жылдары. Пікірімізге мына жайлар
дәлел бола алады. Өтебай өмірінің осы кезеңінде Таң өлеңдері (1925),
Қошан кедей (1927), Карл (1934), Пулемет (1933), Құрыш құс (1932),
Таң сыры (1929), Еңбек және мектеп (1930), Қарлығаш (1931) секілді әр
жанрдағы кітаптары бірінен кейін бірі жарық көріпті. Ал, атқарылған қызмет,
күнделікті өмір тілегімен жазылған мақалалардың ұзын қарасы тіпті мол. Бұл
кезеңде Өтебай Тұрманжанов өмірінің ақырына дейін желіленіп кетер
шығармашылық бағдар айқындады. Ол поэзия, проза, әдеби сын, зерттеу,
журналистика саласында өз мүмкіндік, қабілетін байқап кетті. Педагог
ретінде сабақ берді, журналист болып қызмет атқарды.
Еңбеке сүйгіш қаламгер жалықпай ізденіп, ерінбей еңбектенудің нәтижесінде
А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаевтар көзге ілерлік, С.Сейфуллин,
Б.майлин, І.Жансүгіров, М.Әуезов, С.Мұқанов сияқты тұлғалар қанаттас өсіп
келе жатқан тұстас дарын тдеп танырлық дәрежеге жеткен. Өмір жолында отыз
жетінің кесірлі кесапаты кесе-көлденең тұмардағы Өтебай Тұрманжанов осы
қарқынмен қазақ әдебиетінің тұлғалы қаламтенрі болып қалыптасып, үлгерген
екен. Өкінішке қарай отыз жетінің қара дауылы өтебайдың қара дауылы
қиырларға алып кетіп, қинап басқаша сабақтады. Ендігі әңгіме ақынның осы
ауыр тағдыры хақында...
Енді Қаралы жылдар, жаралы жандар тақырыбында сыр шертсек. Қаоалы
жылдардан кебенек киген санатында жанын жаралатып, арын қорлатып, аман
шыққандар да бар. 1937-жылдың ойраныныа тап болып, жиырма жылдай елінен,
жерінен алшақтап, әупірім-тәңірмен аман қайтқан жаралы жанның бірі - Өтебай
Тұрманжанов
Қай қызметті де адал атқарып, қаламын қадірлеп өсіп келе жатқан Өтебай
Тұрманжанов 1938-жылы ұсталып, Сібір айдалды. Алабөтен айыбы, айықпас кінә,
кешірілмес күнәсі барма еді ақынның? Өтекеңнің көзін көрген, дәмдес болып,
қатар жүрген бірсыпыра қарт кісілерге осы сұрақты әр кез көлденең тартқан
жайым бар. Сонда олар былай дейді:
Профессор Бейсембай Кенжебаев: Кісіге қиянат жасар адам Өтебай емес.
Қолынан келсе жақсылық жасауға дайын тұратын аяулы жан еді. Отыз жетінші
жылдары мен онымен бір қалада бірге бола алған жоқпын. Әйтсе де, Өтебай
кісіге қиянат қылмақ былай тұрсын, тышқан тұмсығын қанатты деген сөзге де
сенбеймін. Оның тұла бойы ар, иман еді ғой.
Жазушы Жүсіпбек Арыстанов: Ол жылдары кім жеке басының қылмысымен кетті
дейсің? Солай бір солақай заман болды ғой ол. Өтебай да нақақ күйгендердің
бірі. Халқын сүйгеннен, жұртының мұратын жырлағаннан басқа Өтебайда қылдай
қиянат, тырнақ астындай кір болуға тиісті емес.
Міне, Өтекең осындай адам еді. Жұртқа жақсылық жасаудан бір танбайтын
адам еді Өтекең. Өтекеңмен өле-өлгенше сыйласып өттік.
Ақын замандастарының лебізі, міне, осындай. Ағалар сөзінен жер бетіне
жақсылық, адамдар жүрегіне ізгілік еккісі келетін Өтебайды көреміз. Өзі
жарға құлап бара жатып, өзгеге сен құлама деп сақтандырып жүрген жаны
жайсаң, жүрегі жақсылыққа толы аяулы адамды танимыз.
1938-жылы кетіп 1955-жылы оралған \сібірге екі рет жер аударылған\ Өтекең
жанына жазықсыз айдау, қинау, қудалаудың қаншалық жара салғанын ойша
пайымдауға әбден болады. Бірақ, ол кезең дерек, құжаттары, қиналыс,
күйзеліс куәгерлігіндей ақын жазбалары әл-әзір жоқ қолымызда. Бірде-екілі
өлеңдерінде астарлап айтқаны болмаса, шеккен қайғы-қасіретті жеріне жеткізе
баяндаған шығармаларының бары-жоғы да бізге белгісіз. Мүмкін, сәтін салса,
ондай шерлі туындылар алда әлі-ақ табылар. Ал, әлгі бірді-екілі өлеңге
келер болсақ, олар Ерлан есімді ұлына арнаған Жарығым - сәулем аталатын
өлеңі мен Қара орман, қалың қара орман аталатын пейзаждық сұлу жыр.
Сонымен қатар, Иткөйлек аталатын этнографиялық детальға құрылған және бір
өлеңі бар. Ақын қайғы-қасіретін жеткізетін өлеңдері осылар ғана.
Енді сол шерлі жүрек үніне құлақ түрейік:
Қалын орман, қалың қара орман!
Көңілімді кенет бұрасың.
Кеудеңде бардай бір арман,
Күңіреніп кейде тұрасың.
Дауылды кейде шақырып
Шаңыңды сілкіп қуасың.
Жауынды кейде шақырып,
Шашыңды шайып жуасың.
Саф таза ауа бір уақ,
Селт етпестен тынасың.
Басыңнан сипап күншуақ,
Балқып бір көзді жұмасың.
Не деген сұлу тағылық,
Ойымды сырмен түйесің.
Мәңгі жасыл жамылып
Жастықты ғана сүйесің.
Тербеліп жатқан телегей,
Теңізге сені балаймын.
Өлмейтін ұлы өмірдей,
Қызыға саған қараймын, - деп жырлаған еді ақын Қара
орман, қалың қара орман аталатын өлеңінде. Бір қарағанда, бұл өлеңде
айдауда жүрген ақынның азапты көңіл-күйі, шерлі жүрегінің үні
сезілмейтіндей. Тек Кеудеңде бардай бір арман, Күңіреніп кейде тұрасың -
деген жолдары ғана лирикалық қаһарман көңілінің табиғатпен астаса айтылған
бір сәті жатқандай. Солайын солай! Сөйте тұра, осы өлеңнен өзгеше бір сыр
іздеп, астарына үңіліп оқығың келеді. Біздің пайымдауымызша, бұл өлеңде
таңқаларлық бір жай бар. Ол айдауда жадап-жүдеп жүрген ақынның Сібірдің
қара орманына іңкәр көзін қадап, ғазиз жүрекпен қарап, сұлу жырлай білуі.
Өлең тамылжыған табиғатты мейлінше қарапайым, сөйте тұра сұлу жырлаудың
әдемі үлгісі. Қоғамнан әділетсіздік, адамдардан зорлық-зомбылық көріп жүріп
те Сібір орманын осылай жырға қосу – ақын көңіліндегі әдеміліктің, ақындық
көздің сұлулығынан.
Ақынның ауыртпалық көрген ащы өмірінің куәлігіндей екінші бір өлеңі – ұлы
Ерланға арнаған Жарығым – сәулем. Өлеңде ақын:
Сарысуда туып,
Сібірде өстің.
Алмасындай Мичуриннің,
Алматыда тұрып,
Жас күніңді кештің
Қызғалдағындай ұлы өмірдің.
Бесті басып,
Алматыға астың,
Тағы бір жылдың есігін аштың.
Келе жатыр қызықты дәурен,
Өс-өс, ұлым!
Жарығым, сәулем! – деп жырлады.
Қарапайым өлеңде ақын тағдырына соғатын бірнеше мәселе бар. Айталық
Сарысуда туып, өстің, Алмасындай Мичуриннің деген жолдар. Байқаған кісіге
ақынның ішкі жан күйзелісі, нала тағдыр таңбасы жатыр осынау жолдарда. Ең
бастысы, қалай айтылған десеңізші. Ал, өлеңде сәулеленген өмір шындығына
келсек, оның мәнісі мынадай. Ақын айдаудан алғаш оралғанда, 1949-50-жылдары
Жамбыл облысының Сарысу ауданында, Коммунар мектебінде мұғалім болып
қызмет істепті. Шамасы, ақынның Ерлан есімді баласы сол жылдары Сарысуда
туған болса керек. Ақын тағдыр тәлкегімен қайтадан Сібір айдалып, кейін
1955-жылы біржола босап келген. Қазақ әдебиетінде бір жай айтылмай жүр. Ол
– айдауда ж.рген қазақ интелегенттері әйелдерінің мықты рухы, жығылмаған
жігері, ерлерінің соңынан іздеп барып, Сібірде тұрып қалған ерлігі. Ақын
жыры – Майнұр осындай жігері мықты жандардың бірі еді. Ол ерінің соңынан
іздеп барып, бірге тұрып, ақын ұрпағын бірге өсірген аяулы ана.\Ақын жары
Майнұр Тұрманжонова 1989-жылы қайтыс болды\. Өлеңде өрнектелеген өмір
шындығының кейбір сыры, міне, осындай.
Өлең – ақын өмірбаяны десек, түрмеде өткен тағдырын Өтекең өлеңдерінде
айтпай тұра алмасы хақ. Бұл ретте ақында Иткөйлек аталатын және бір қызық
өлең бар. Ақынның ауыр тағдырын баяндайтын баллада дәрежесіндегі сюжетті
өлеңді де шып-шырғасын шығармай, түп-түгел оқиық.
Келді маған ақ жәшік алыстан.
Әлде туған, әлде дастан – таныстан.
Алып келдім ашуға жан ынтығып –
Асау аттай жүрек тулап алысқан.
Жарым маған жіберіпті май мен құрт,
Әуес ас қой деген шығар жесін жұрт.
Мынау саған бала шешкен иткөйлек,
Депті ырым ғым тәбәрік ет, көзің сүрт.
Жапырақ гүл, жас иіс бұл иткөйлек
Көп нәрсені көзіме айтып тұр сөйлеп.
Бала иісі балбыратып жанымды,
Жылап алдым жұрттан көзді күркейлеп.
Көргендей боп нәрестемді көзіммен,
Бөлінгендей біреу тағы өзімнен.
Апрельдің аяғы еді көктемде,
Көктем лебін көңілім сонда сезінген.
1950-жылы жазылған өлең тағдыр ауыртпалығын айтып бере білгенімен құнды.
Сонымен қатар, этнографиялық детальға құрылуымен қызықты. Иткөйлек - Ө.
Тұрманжановтың жиырма жылдық азапты өмірінің естілігі. Иткөйлек – қазақ
поэзиясындағы қазақы наным-сенімге, этнографиялық детальға құрылған
қызықты, өміршең өлеңінің бірі. Мұндай өлең қазақ поэзиясында ілуде біреу.
Ақын өзінің ұзын-ырғасы жиырма жылға созылған айдауда өткен ауыр
тағдырын, міне осындай санаулы өлеңінде сыздықтатып айтып беріп кетіпті.
Қысқасы, ақын Өтебай Тұрманжанов жеке адамға табынудың зардабынан 1938-
жылы Сібір айдалып, ұзақ жылдар \1955-жылға дейін\ зәбір-запа шекті.
Осыдан кейін, Өтебай қалдырған әдеби мұра алуан жанрлы, сан-салалы,.
Ақынның Ақын жыры – уақыт сыры тақырыбына тоқталайық.
Өтебай ақын бір өлеңінде:
Өмірге бір қызыл гүл ектім,
Өссін деп, гүлін ашсын деп.
Жақсы ниет, жақсы тілектің,
Жұпарын жұртқа шашсын, - деп жырлаған еді. Ақын
еккен қызыл гүл - оның жыры. Халқына ақын жырын сыйлады, Олай дейтін
себебіміз, қашан да ақын жыры өмірбаянынан бастау алады. Ол қоғам бойындағы
құбылыстарды өз көзімен көріп, қиялымен елестетіп, көңілімен безбендеп
барып жырға айналдырады. Сондықтан, ақын жыры оның сыры болып сөйлейді.
Ақынның өмірге қызыл гүл ектім деуі де сондықтан.
Қазақ әдебиетінде бір қасірет бар. Ғылым жасайтынымыз бар, ғылым атын
жамылып атақ қуатынымыз бар, бәріміз шыр айналып алыптар тобы аталып
жүрген бес-алты адамның төңірегінен шықпаймыз. Бұл – мықтыны мықты танып,
талантты талапты таныту болса бір сірә, көбіне бұл өзіміздің әлсіздігімізді
алыптар тұлғасымен бүркемелеу болып шығады. Ойлап отырсақ, қазақ әдебиетіне
ерекше қайрат жасаған бес-алты адамнан өзге қаламгерлердің шығармашылық
тағдырына жіті үңіліп, ғылыми өмірбаянын да жасамаппыз. Бұл, әрине дұрыс
болмайды. Мықты аталып келгендердің әлсіздігін көрмесе \әлсіздігін теруді
айтып отырған жоқпыз әрине\, елеусіз қалып келгендердің мықтылығын көрмесе,
барды барша айтпаса – несі әдебиет ғылымы?! Ол айтқан, бұл айтқан пікірлер
жинағын құрастырып ғылым жасау – оқушыны шаршатқан жай. Шынтуайтына келсек,
олар ғылым емес, қиюластырушы, дәнекерлеуші, үйлестіруші ғой. Енді бұрын
қателескен, халық жауы аталып, қара күйе жағылып келген қайраткерлердің шын
болмысын ашу, олардың халық үшін күйгенін бар дауыспен айту парыз.
Өмірбаяны терең зерттеліп, дұрыс баяндалмаған аға буын өкілінің бірі -
Өтебай Тұрманжанов. Халқы үшін қасірет дариясын белуарына дейін кешіп,
өмірі уланып өткен қаламгердің бірі - Өтебай Тұрманжанов. Қаншама
әділетсіздік көре жүріп - әрқашан әділдікке ұмтылған, қаншама қасірет көріп
жүріп – қасиетін жоймай, адамгершілігін аласартпай өткен абзал азаматтың
бірі - Өтебай Тұрманжанов. Өзі көрген, бастан кешкен қуанышты да, қайғыны
да өлеңге айналдырып, жүрегінен жыр саулатып өткен ақындарымыздың бірі -
Өтебай Тұрманжанов. Біз бұл тарауда Өтекең әдеби мұрасының бір ғана саласын
– лирикаларын ғана қарастырамыз. Ақын өзі өмір сүрген уақыт шындығын,
бастан кешкен тағдыр тауқыметін қалай бейнелегеніне көз жібереміз.
Жасыратын не бар, арада жатқан жетпіс жыл ақындарымызды адастырған ғой.
Пролетариат ісінен тысқары әдебиет пен өнер болмауы керектігін санасына
мықтап құйып алған және табиғатынан белсенді, табиғатынан ұраншыл,
табиғатынан жалтақ, табиғатынан жалтақ, табиғаиынан бірін-бірі көрсеткіш
қазақ ақындары қоғам алдына түсіп алып, дедектеп жүгірген де отырған.
Дедектеп жүгіріп келе жатқан кісіде жан сақтаудан өзге, ойлану, толғану,
осыным дұрыс па, бұрыс па деп ой тоқтату әсте бола бермейді ғой. Аға буын,
одан кейінгі орта буын қазақ ақындарының хал-күйі осындай болған. Олар
уақыт сырын өздерінің ақындық болмысы арқылы жырлау орнына, өз болмысын
қоғам мінезіне, уақыт ұранына бейімдеуге тырысты. Тіпті, үлкен аңғармен
қарағанда қазақ поэзиясының отызыншы жылдардан бастап бір дәуірін табиғаты
әр басқа, ойлау жүйесі әр бөлек, дүниетанымы әр деңгейдегі бірнеше ақын
жасады деуге де қиналасың. Бәрін бір ақын, әйтпесе, арнайы эксперименттік
ортада ұсталған бірдей ақындар тобы ғана жасаған секілді көрінеді.
Алғашында осы топтың жуан ортасында Өтебай Тұрманжанов та болған еді.
Абырой болғанда, ақын тағдыры, ауыр тағдыры, ауыр да болса, кейін басқаша
сабақталады. Әйтпесе, сол көптің бірі болып қалар ма еді, қайтер еді?!
Жиырмасыншы жылдардың аяғы мен отызыншы жылдардың өне бойы - Өтебайдың
бар жанрда жалындап өндіре көп жазған кезеңі. Бәрі бірдей алтын емес, бәрі
бірдей бақыр емес, әрине. Сондай-ақ, Өтебай поэзиясының сынға қатал
ұшыраған жылдары да осы отызыншы жылдар. Отызыншы жылдар ұлы Абайдың өзін
жуан тап өкілі деп сыртқа теуіп, екінші бір ұлы ақын Мағжан Жұмабаевті
байшыл ақын деп бой тартып тұрған, көзге шел байланған сәт. Ақындық гүлін
енді ашып келе жатқан Өтебай ақынды Абайға еліктегені үшін, Мағжан өлең
өрнегінен үйренгені үшін сыңаржақ социологиямен ауызданған сыншылар өлтіре
сынап жатты. Зәрлі уын төккені сонша Өтебайдан дұрыс ақын шықпайды дегенге
дейін барыпты олар. Ақынды сондай сыңаржақ сындардан арашалаған Б.Кенжебаев
Өтебайдың поэзиясы туралы деп аталатын мақаласында: Өтебай көп сыналды.
Өтебай туралы баспасөз жүзінде болсын, жиылыстарда болсын көп сөз болды.
Осыдан не шығады, деп оның ақындығана, келешегіне шүбәленушілер де, оны
ақын емес деушілерде болды \ Әдебиет майданы №9, 1934-жыл\ - деп жазды.
Уақыт тегеуріні дегеніңіз, міне, қалай әсер етеді?
Отызыншы жылдардағы әдеби сынды бажайлай қарағанда, бір жайды аңғарамыз.
Сыншылар Ө. Тұрманжанов поэзиясын әр қырынан келіп, қилы-қилы сынап
жатқанда, ақын табиғатынан шығарып, оны ақын ретінде дәл бағалап,
кемшілігін тап басып, дәл айтқан, алдағы бағдарын дұрыс айқындаған сыншы
Бейсембай Кенжебаев болыпты. Жастайынан ақынмен қатар өсіп келе жатқан
сыншы Ө.Тұрманжанов шығармашылығы хақында Таң сыры \ Жаңа әдебиет № 12,
1930-ж\ және Өтебайдың поэзиясы туралы \ Әдебиет майданы №9, 1934-ж\
аталатын екі мақала жазған. Ақын бағдарын айқындауда сыншы бағасының
дұрыстығын оның мынадай пікірлерінен көреміз:
Өтебай қандай ақын?
Өтебай сыршыл ақын. Өтебай өлеңдерінде көбіне өзінің сырын сөйлейді,
өзінің әр нәрсеге көзқарасын, соларды қалай сезетінін, сезімін білдіреді.
... Өтебайдың түр жағынан да, мазмұн жағынан да әдемі өлеңдері – қысқа
жазылған өлеңдері. Сондықтан, Өтебай өлеңді ұзын жазуға әуестенбей, қысқа
жазуға түсуі керек. Осыларды есіне алып, жоғарыда көрсетілген кем-
кетіктерін түзесе, Өтебайдың келешекте санаулы ақындарымыздың бірі болуы
мүмкін - деп жазды Бейсекең Таң сыры аталатын алғашқы мақаласында. Бұл -
Ө.Тұрманжановтың Таң сыры аталатын жыр жинағына енген алғашқы адым
жырларына ғана емес, бүкіл шығармашылығына берілген әділ баға, дәл байқау.
Жиырмасыншы жылдары махаббат лирикасын бой ұру соншалық ерсі көрінген.
Әрине, әріден – XX ғасыр басынан келе жатқан кәрі шөңге ақындарды
айтпағанда. Жаңа заман жыршылары үшін бұл, қоғамдық жүгі болмаса, жырлауға
болмайтын тақырып есебінде оқшауланған. Сыншылардың көзіне бұл тақырып
сүйелдей көрініп, берекесін алған. Ал, өздерінің берекесі кеткен сыншылар
өзгеге қайдан береке-тыныштық бере қойсын? Көп ақынның сол жылдары
алтруизмге түсетіні, міне, осыдан. Өтебай ақын жиырмасыншы жылдары махаббат
лирикасын едәуір өндіре жазды. Соның салдарынан өте көп сыналды. Есесіне
отызыншы жылдары да ақын алған бетінен қайтпай, нысаналы тақырыбын одан әрі
үдете, байыта жырлады. Сыңаржақ социологиямен қаруланған сыншылар одан әрі
үдере көтеріліп сынады Өтебай ақынды. Ал, ақын болса өзінің сүйікті
тақырыбын тастамады, өзінің ақындық табиғатына қарсы жүрмеді.
Қоштасқалы көп заман өткенменен,
Атысқан серт ескіріп кеткенменен,
Шығар емес есімнен мына сөзің:
Сен менімен, өмірше мен сенімен
Сол сөзің мойныма таққан тұмар,
Кірсіз сөз кірген ішке қалай шығар?!
Менде жоқ айнымалы ала мінез
Өмірлік бір күн үшін сертті бұзар –
\ Ұмытқам жоқ, 1926-ж\ - деп жырлай берді. Ол аз десеңіз, Гүләйім атты
кейіпкерді алып, махаббат сезімін сол арқылы типтендіріп беруге тырысты.
Мына жайға назар аударайықшы: ол жылдары Б.Майлин Марқымбайды, С.Мұқанов
шоқпытты уақыт жаңалығын бойына жинаған типтік кейіпкер дәрежесіне көтеруге
тырысып баққаны мәлім. Л, Өтебай Тұрманжанов Гүләйім есімді кейіпкерді
типтендіріп әкелуге тырысты әдебиетке. Ақынның шын табиғаты, алдындағы
ағаларынан айырмшылығы осының өзінен де көрінеді.
Күн мінезді күлкісі бар Гүләйім!
Жаным сүйген, жан жүрегім жұбайым.
Ынтығы артқан жас көңілдің іңкәрі
Сыры біреу, сыпайы мүп-мүләйім.
Көңілімнің кіршігі жоқ, Гүләйім!
Жүрегіңді жанымменен сылайын.
Көздегі нұр, көңілдегі жырымдай
Сырым да сен, жырым да сен күн-айым.
Саған деген кірбіңі жоқ жаным бар
Саған деген жүрегімде жалын бар.
Сенен аяр не бар менің бойымда?!
Керек десең жүрегімді ал, жанымды ал! – деп жырлады ол
1930-жылы.
Сүйген жар сөзін таққан тұмарға балау, езіліп, егіліп махаббат сезімін
жырлау – ол жылдардағы қазақ поэзиясына жат. Ал, Өтекең өлең үшін жатсырап,
қасаң тартып бара жатқан жан құбылыстарын, сезім иірімдерін құйылтып жырлап
жүр. Бұлай ету өзіне ұнар, оқырманға ұнар, уақытқа ұнамайды, уақыт
айғайшыларына ұнамайды. Ал, ақын болса уақыт ызғарын сезе тұра алған
бетінен қайта алмайды. Олай ету - өзінің ақындық табиғатына қарсы жүру. Сол
себепті де:
Жандырма, сұлу жанымды
Жанарлы қара көзіңмен.
Жүрегім саған бағынды,
Құмарлы ыстық сезіммен \1932-ж\ - деп жырлаудан
танбады.
Өз тағдырын жырлауда да ақын саздылықтан, сыршылдықтан танған жоқ.
Сонымен қатар, жиырма жыл айдауда болып қайтқан ақын лирикалық өлеңдерді
көп жазбады. Әрине, мұның бірнеше себебі болуы керек. Ақынның алған бетінен
қайтпай, поэзияда ұстанған бағытын тереңдете ізденерлік жиырма жылдық жас
ғұмыры темір торлы түрмеде, Сібірде айдауда өтті. Өлең – көңіл перзенті.
Жиырма ыл азапты өмір кешкен ақында жауһар поэзия жасарлық қандай көңіл-күй
қалды дейсің? Демек, отызыншы жылдар ойраны жайнап, өсіп келе жатқан
суреткер жақсы ақынды көктей солдырды. Әрі ақын жалындап, лирика жазатын
жастан да асып кетті.
Айтылған жайларға қарап халық жауы деген жаманатқа таңылып, азаптанған
ақын өлең жазбаған екен деген пікір тумасқа керек. Өтекең ауыр жылдарды
артқа тастап, халқымен қайта қауышқан соң, тым өнімді болмаса да, там-
тұмдап көңіл сазын сауып, лирикалық сазды, суретті өлеңдер жазды. Бұған
ақынның бірнеше өлеңін мысалға тартуға болады. Жұпарым болса, жұртым, ал,
Ескінің де жақсысы бар алатын, Досты дос шайға шақырар, Жеміс ағаш
орнаттың жолға сен..., Көктемде гүлдерді көп егейік, Көктем – мұрат,
күз, диқан, Самарқан, сұлу Самарқан, Зерапшан, Қыз – қызыл гүл,
Сегіз аяқтар, Балапан, Жұлдызды түн, айлы аспан, Қомағай нәпсіңе
еріп, Күн мен гүл, Арыс туралы жыр, Қасымым, Бала мен гүл, Қыз
ұстап келе жатты бидай басын, секілді өлеңдері оқырманға ләззат берерлік
сәтті өлеңдер. Азатты алыс сапардан оралған соң жазылған өлеңдер.
Гүл ашылса, жұпар шашса – толғаны
Құс сайраса – оның да ғашық болған.
Алма гүлдеп араларды шақырса,
Ғашықтықтың оған да кеп қонғаны
\ Трактормен жерге жаздық
роман\
Тауда туып, тас кесіп,
Асаудай тулап ағасың,
Жолыңа жүрген гүл өсіп,
Көк шапан жерге жабасың. \ Зерапшан\.
Терезеден күн келіп,
Сығалады, қарады.
Үйде тұрған гүл күліп
Шашын сәндеп тарады.
Гүлден көзін ала алмай
Күлімсіреп күн тұрды.
Гүлдей ұялып бара алмай,
Қызарды да, құлпырды.
Гүл үстіне тастап із,
Күн сәулесі ойнады.
Кесте тіккен сұлу қыз,
Бір қиялға бойлады. \ Күн мен гүл\
секілді өлеңдер мен шумақтар қандай талапты да көтереді, қандай талапқа да
жауап береді деп ойлаймыз.
Өтебай Тұрманжановтың бастауыш сынып оқулықтарына берілген өлеңдерінен
толық мағлұмат.
Өтебай Тұрманжанов – балалар ақыны. Бастауыш сынып оқулықтарында берілген
Өтебайдың мынадай өлеңдерін атап өтейік.
1-сыныпта Ө. Тұрманжановтың берілген мына бір шумақ өлеңіне тоқталамыз:
Сүт
Ыстық-ыстық сүт ішсең,
Дәмі керпес таңдайдан.
Бой жадырап кенеттен,
Буы шығар маңдайдан.
Бұл өлеңде ақын сүт яғни ұлттық тағамдардың бірі саналатынын, бұл тағам
төрт түліктен алынатыны жайлы түсіндіреді.
Мын бір ғана шумақ өлеңде:
Жаңбыр жауар себелеп,
Жолға шығар ебелек.
Гүлге қонар көбелек,
Атқа қонар бөгелек.
Мұнда ақын жаңбырдың себелеп жауатынын, содан соң ебелектің шығатынын,
көбелектің гүлге қонатыны жайында әңгіме қозғаған.
Және бір Өтекеңнің Өс, ұлан! өлеңінде:
Сау болсын десең,
Он екі мүшең –
Ерте тұр!
Құлақ түр,
Тыңда сыр.
Жапырақтар жырлар,
Гүлдер сыбырлар.
Күн нұрын күт!
Таза ауа жұт –
Бойыңа құт.
Жүгір,
Селмен жарысып.
Жүгір,
Желмен жарысып.
Нұрға сылан,
Болып қыран
Өс, ұлан!
Мұнда Өтебай он екі мүшең сау болсын десең ерте тұрып, күн нұрын күтіп,
таза ауа жұтып, желмен бірге, селмен бірге жарысып, қыран болып, өс ұлан
деп, жас балаларды салауатты өмір салтына, денсаулыққа үндейді.
Өтебайдың Күн көзін бұлт баспасын өлеңіне келсек:
Енді соғыс болмасын!
Қабаққа қайғы қонбасын,
Жер бетін өрт шалмасын.
Әр күні бейбіт таң атып,
Әлпештеп жұртты оятып,
Әр күні көкке күн шықсын!
Күрсінбесін аналар!
Күле берсін балалар!
Бұл өлеңінде тақырыбының өзі-ақ айқындап тұрғандай. Күн көзін бұлт баспасын
деп отырғаны бұл, соғыс еш болмасын, елімізді кір шалмасын, жас
бүлдіршіндеріміз қиналмасын, жарқын болашақта өмір сүрсін деген, ақынның
баға жетпес ойы.
2-сыныпта берілген өлеңдеріне тоқталамыз. Мұнда Өтебай ақын жас
бүлдіршіндерге мына бір керемет өлеңдерін арнайды.
Мектеп – біздің анамыз.
Күзге сүйеп күн иек,
Болып қапты қыркүйек.
Қырманды жұрт алыпты,
Дәнге батып қалыпты.
Жемістер де пісіпті,
Жерге үзіліп түсіпті.
Шөп буыны қатыпты,
Шөмелені ел басыпты.
Межелі кез болыпты,
Мектеп есік ашыпты.
Күн сәулесін шашыпты.
Мектебін аңсап, сағынып,
Балалар келер ағылып.
Ашылған гүлдей арайлы,
Көшенің бәрі қарайды.
Ықылас, ынта раймен,
Ерекше жарқын шыраймен.
Жүздері жайнап қуанып,
Шоқ-шоқ қызыл гүл алып.
Мектебіне келеді.
Мектеп – біздің анамыз деп аталатын өлеңінде ақынның айтар ойы өте
маңызды, мағыналы. Мектеп – бұл балалардың білім алатын ордасы. Балалар
біліммен қоса мұнда тәрбие де алады. Қыркүйек айынды балалар алғаш мектепке
келулері, олардың сағыныштары, бірін-бірі зарыға күтіп кездесулері,
қолдарына шоқ-шоқ қызыл гүл алып мектебіне асығыс келулері, және
т.б.көріністері суреттеледі. 1-қыркүйек күздің бірінші мезгілін, күз айынды
жемістердің жиылып, астық қырманға түсетіні жайлы сөз қозғаған.
Және осындағы бірнеше сөздердің мағынасын ашып та көрсеткен.Атасақ:
- көзге сүйеп күн иек – уақыт күзге айналып;
- қырманды жұрт алыпты – астық бастыратын ашық алаң;
- шөмелені – шошайтып үйілген шөп;
- межелі кез – мөлшерлі уақыт;
Келесі бір өлеңі, Туған өлкем деп аталады:
Көгінде күн нұрын төккен,
Жерінде гүл жұпар сепкен.
Неткен сұлу, неткен көркем,
Осы менің туған өлкем.
Алтын дәнді даласы бар,
Ақ күмістей қаласы бар.
Неткен сұлу, неткен көркем,
Осы менің туған өлкем.
Ер еңбегі шалқып тасқан,
Ел еркіндей бақыт тапқан.
Неткен сұлу, неткен көркем,
Осы менің туған өлкем.
Мұнда Өтекең әр адамның туған өлкесі жайлы, сол өз отанын құрметтеуге,
сыйлауға отанына деген махаббатының таусылмас қайнар көзі бар болатынына,
өз елін құрметтуге, сүюге баулиды. Менің туған өлкемнің алтын дәнді
даласы, ақ күмістей қаласының бар екендігін мақтана баяндағаны осы бір
керемет өлең шумақтарынан аңғаруымызға болады.
3-сыныпта берілген тапсырмаларға тоқталайық:
Өтебай Тұрманжаовтың 3-сыныпқа арнап жазған өлең-шумақтары тек біреу
ғана. Біреу ғана болса да, біз міндетті түрде оны жария етуіміз керек. Олай
болса, ол өлең Малсақ бала деп аталады.
Малсақ бала.
- Қой келді балам,
Қозы келді, балам.
Алдынан шығып қайырып,
Жайғау – міндет саған.
Қозыларды көгенде,
Көгенде де, түгенде!
Ығын-шығын жоқ па екен?
Бүйірлері тоқ па екен?
Ығын-шығын жоқ болса,
Бүйірлері тоқ болса,
Бақташыға алғыс айт!
Алғыс айт та, үйге қайт!
Күйістесін қозы-лақ,
Қол-аяғын созып ап.
Байғасқа өзі бағады,
Қасқыр келсе, қағады...
Жақсы жігіт жұртына
Қызметімен жағады.
- Құп, атажан, жүгіріп
Қозыларға барайын,
Күркесіне иіріп,
Қарайын да, санайын.
Жүні жібек созымды,
Еркелетіп қозымды.
Шаң-тозаңын қағайын.
Малсақ бала деп кетсін
Маңайдағы ағайын, -
Деді де кетті жүгіріп,
Байғасқасын ертіп ап.
Атасы мәз боп тұр күліп,
Қызыл арай кешкі шақ.
Мұнда ақын атасы мен ннемересін суреттеген. Атасының немересіне қой,
қозы келді балам, алдынан шығып қайырып, түгенде, ығын-шығын жоқ па екен,
бүйірлері тоқ па екен соны аңғар да, бақташыға алғыс айтып, үйге қайт,
қасына байғасқаныда ерте кет деп бұйырған атасының сөзі айтылады. Оған
немеремінің қайтарған жауабы да, құп, атажан, жүгіріп қозыларға барайын,
қарайын да, санайын, еркелетіп қозымды шаң-тозаңын қағайын, маған қарап
маңайдағы ағайын, атасын мені Малсақ бала деп, атасының айтқанын істеп,
жақсы немере болғандығы жайында әңгіме болады. Мұнда ақын балаларды
үлкендердің айтқандарын екі етпей орындауларына, кішіпейіл, сыйлы болуға
баулиды.
4-сыныпта берілген тапсырмаларына тоқталамыз:
Өтебай ақын 4-сыныпқа да, 3-сыныптағыдай бір ғана өлеңі жазылған. Ол
Қарлығаш деп аталады. Берілгені жайлы сөз қозғайтын болсақ:
Қарлығаш
...Қызғалдақ қызыл арай, қырмызы бел,
Салқын тау, саялы көл, самалды жел.
Қой қоздап, ешкі лақтар, сиыр туып,
Мәз-мейрем зор мереке – жаздағы ел...
Инелік, шыбын-шіркей, құрт-құмырсқа,
Бәрі де кірісіпті зор жұмысқа.
Бал ара гүлге қонып, балын теріп,
Өзінше әрқайсысы етіп нұсқа.
Шегіртке шырылдауық, жылан, қоңыз.
Бұлар да тамашалап тартып қобыз,
Есекқұрт, шылаушындар кесек құйып,
Сан жәндік тіршілікте тоқсан тоғыз.
Ән шырқап көкте ұшқан боз торғай да,
Тырбанып ұя сап жүр таса жайға.
Көк-жасыл, қызыл-ала көбелектер
Гуілдеп ұшып-қонған сайдан-сайға.
Ала қаз көл бетінде, көк ала үйрек
Ойнақшыл о да өзінше салар ирек.
Қозғалса құрақ кенет құйын желмен,
Шошынып су сабалап ұшар түйдек.
Қарлығаш қарманып жүр ұя салып,
Биікке жылан жетпес қия салып,
Сазынан саздау жердің балшық илеп,
Өзінше кірпіш етіп құя салып.
Қарлығаш қарағанда өзге құсқа,
Барынша жұмысына тым-ақ ұста.
Балшықтан бөбегіне бесік жасап,
Өзгеге өрнегімен болған нұсқа.
Ұясы дөп-дөңгелек тостағандай,
Тап-таза кіршік қиқым қоспағандай.
Бөленіп ақ бесікке алты бала
Ұйқыдан әлі көзін ашпағандай.
Шайқайды жұмыртқасын, тербетеді,
Тербетсе ұл-қызы ер жетеді.
Ақырын ақ көрпесін ашып тастап:
Іңгәлап, анам, тамақ бер, - деседі.
Ақ үрпек балапандар аузын ашқан,
Өмірге күндеп өсіп қадам басқан.
Ас беріп ата-анасы асырайды.
Мәпелеп балапанын бала жастан.
Тоғайдан, ойдан, қырдан жем іздейді,
Жүрекке жем іздеумен ем іздейді.
Шырқырап құс та болса баласы үшін
Шөлдедім, қарным ашты дегізбейді,
Мекендеп сол араны шұбар жылан,
Қашаннан қарлығашқа құмар жылан,
Иісін балапанның біліп алып,
Келеді жемек болып сусап бұған.
Қарлығаш ата-анасы екі жұбай,
Жем іздеп жерді кезген тынбай ұдай,
Жем алып ұясына ұшып келсе,
Таянып қалған екен жылан сұмырай.
Жыланды қарлығаштың көрді көзі,
Мынауың қиянат, - дер бар ма сөзі.
Аймалап балапанын қанатымен
Айбат қып сұр жыланға көрді өзі.
Жыланды түсі суық түсі танып тұрды.
Көзінен мөлт-мөлт жасы тамып тұрды,
Анаға бала деген қандай қымбат!
Жүрегі алас ұрып жанып тұрды.
Осылай ана байғұс күйбеңдеді.
Сескеніп жылан шіркін именбеді.
Айла іздеп, ана кетті көгал кезіп,
Қу жылан алға сусып иреңдеді.
Аз болмай, ана қайтты қуанғандай,
Соғысқа әскер жиып сыбанғандай,
Жәрдемге жауға қарсы дәуітті әкеп,
Тоқ санап, көңіліне жұбанғандай.
Дәуітті ұя аузына әкеп қойды,
Сыланып дәуіт тұрды тұла бойды.
Сол кезді сусып келіп жылан жетті,
Жыланның шұқып дәуіт көзін ойды.
Сұм жылан қан іздеген құлап түсті.
Сылқ етіп ұзынынан сұлап түсті.
Жете алмай дегеніне жерді қауып,
Көр көзін қанды жаспен бұлап түсті.
Қан сорғыш шұбар жылан қалды өліп,
Бір бала кезі келген кетті көміп,
Ақыры өз түбіне өзі жетті
Қашаннан қара ниетті қанға жерік.
Қарлығаш дәуітпенен бірлік етті,
Бірігіп айта қалар тірлік етті,
Көшіріп балапанын ұясынан
Көк орман, көгал қуып ұшып кетті.
Мұнда ақын өте керемет мәселе жайлы жазады. Бұл өлеңде, аты аталып
тұрғандай қарлығаш жайлы болады. Қарлығаш өлеңінде әңгіме былай басталады:
...Қызғалдақ қызыл арай, қырмызы бел,
Салқын тау, саялы көл, самалды жел.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz