Табу және эвфемизмдер жайлы
I.Кіріспе.
II.Негізгі бөлім.
1.Табу және эвфемизмдер
2.Табу және эвфемизмдердің сөздік құрамы.
3. Табу және эвфемизмдердің сөздік қоры байланыстарға қосар ролі.
III.Қорытынды.
II.Негізгі бөлім.
1.Табу және эвфемизмдер
2.Табу және эвфемизмдердің сөздік құрамы.
3. Табу және эвфемизмдердің сөздік қоры байланыстарға қосар ролі.
III.Қорытынды.
Табу, негізінен алғанда, этнографиялық ұғыммен байланысты. Мұнымен бірге оның тілге, тілдің тарихына да қатысы бар.
Ерте замандарда адамдар әр түрлі қате түсінік, теріс ұғымның. дінге сенушіліктің салдарынан кейбір заттардың аттарын тікелей атауға тыйым салып, оларды басқаша атайтын болған. Бұл құбылыс әдетте т а б у1 деп аталады. Кейбір заттарды өз атымен атамау (табу) теріс ұғым, қате түсініктен, «ерекше күшке» сеніп, сана-сезімнің дінге шырмалуынан туған. Мысалы, қазақта осы жайды аңғартатын және оны бір жағынан, сықақ, келеке етіп баяндайтын мынадай бір аңыз бар: «Ауылдағы шалдар мен қайын ағаларының атын (ал олардың аттары: Қамысбай, Өзенбай, Қойшыбай, Қасқырбай (немесе Бөрібай), Бәкібай, Қайрақбай болса керек) атамайтын келін бір күні қамыстың арғы шетіндегі өзенге суға барса, бір қойды қасқыр жеп жатыптымыс. Келіншек қойды қасқырдан құтқарып алып, бауыздайды да, ауылға келіп қайын енесіне: «Сылдырманың ар жағында, сарқыраманың бер жағында маңыра-маны ұлыма жеп жатыр екен, жаныманы білемеге білеп-білеп жіберіп, бауыздап келдім,— депті-міс». Бұл мысалдағы сылдырама — қамыс, сарқырама — өзен, маңырама — қой, ұлыма — қасқыр, жаныма — бәкі (пышақ, білеме — қайрақ.
Ғабит Мүсіреповтың «Оянған өлке» романынан ауылдың ескі әдет-ғүрпын көрсететін мынандай бір мысалды кездестіреміз: «Манадан ешкімді кездестіре алмай тұрған әйел, асығыс болса да, аз кідіріп қарап қалған Байшегірге алыстан айғайлап:
— Үлкен кісі, жүзден жиырмасы кем аулының жігіттері
қайда жатады екен? Білсеңіз, жөн сілтеп жіберіңізші?— деді.
Әйелдің сұрап тұрғаны Сексен аульшың жігіттері екенін аңғармай қалған Байшегір:
— Шырағым, ондай оспағына шорқақ едім... Пайғамбардың аулы болса да атын аташы!—деді.
Әйел біреу естіп қалмас па екен дегендей, айнала бір қаранып алды да:
— Тәңірі деген, жүзге жиырмасы жетпесе, сексен болмайтын ба еді!.. Сексен аулының жігіттерін сұраймын,— деді енді,турасынан тартып» («Оянған өлке», 296-бет).
Ерте замандарда адамдар әр түрлі қате түсінік, теріс ұғымның. дінге сенушіліктің салдарынан кейбір заттардың аттарын тікелей атауға тыйым салып, оларды басқаша атайтын болған. Бұл құбылыс әдетте т а б у1 деп аталады. Кейбір заттарды өз атымен атамау (табу) теріс ұғым, қате түсініктен, «ерекше күшке» сеніп, сана-сезімнің дінге шырмалуынан туған. Мысалы, қазақта осы жайды аңғартатын және оны бір жағынан, сықақ, келеке етіп баяндайтын мынадай бір аңыз бар: «Ауылдағы шалдар мен қайын ағаларының атын (ал олардың аттары: Қамысбай, Өзенбай, Қойшыбай, Қасқырбай (немесе Бөрібай), Бәкібай, Қайрақбай болса керек) атамайтын келін бір күні қамыстың арғы шетіндегі өзенге суға барса, бір қойды қасқыр жеп жатыптымыс. Келіншек қойды қасқырдан құтқарып алып, бауыздайды да, ауылға келіп қайын енесіне: «Сылдырманың ар жағында, сарқыраманың бер жағында маңыра-маны ұлыма жеп жатыр екен, жаныманы білемеге білеп-білеп жіберіп, бауыздап келдім,— депті-міс». Бұл мысалдағы сылдырама — қамыс, сарқырама — өзен, маңырама — қой, ұлыма — қасқыр, жаныма — бәкі (пышақ, білеме — қайрақ.
Ғабит Мүсіреповтың «Оянған өлке» романынан ауылдың ескі әдет-ғүрпын көрсететін мынандай бір мысалды кездестіреміз: «Манадан ешкімді кездестіре алмай тұрған әйел, асығыс болса да, аз кідіріп қарап қалған Байшегірге алыстан айғайлап:
— Үлкен кісі, жүзден жиырмасы кем аулының жігіттері
қайда жатады екен? Білсеңіз, жөн сілтеп жіберіңізші?— деді.
Әйелдің сұрап тұрғаны Сексен аульшың жігіттері екенін аңғармай қалған Байшегір:
— Шырағым, ондай оспағына шорқақ едім... Пайғамбардың аулы болса да атын аташы!—деді.
Әйел біреу естіп қалмас па екен дегендей, айнала бір қаранып алды да:
— Тәңірі деген, жүзге жиырмасы жетпесе, сексен болмайтын ба еді!.. Сексен аулының жігіттерін сұраймын,— деді енді,турасынан тартып» («Оянған өлке», 296-бет).
Жоспар
I.Кіріспе.
II.Негізгі бөлім.
1.Табу және эвфемизмдер
2.Табу және эвфемизмдердің сөздік құрамы.
3. Табу және эвфемизмдердің сөздік қоры байланыстарға қосар ролі.
III.Қорытынды.
Кіріспе.
Табу, негізінен алғанда, этнографиялық ұғыммен байланысты. Мұнымен
бірге оның тілге, тілдің тарихына да қатысы бар.
Ерте замандарда адамдар әр түрлі қате түсінік, теріс ұғымның. дінге
сенушіліктің салдарынан кейбір заттардың аттарын тікелей атауға тыйым
салып, оларды басқаша атайтын болған. Бұл құбылыс әдетте т а б у1 деп
аталады. Кейбір заттарды өз атымен атамау (табу) теріс ұғым, қате
түсініктен, ерекше күшке сеніп, сана-сезімнің дінге шырмалуынан туған.
Мысалы, қазақта осы жайды аңғартатын және оны бір жағынан, сықақ, келеке
етіп баяндайтын мынадай бір аңыз бар: Ауылдағы шалдар мен қайын ағаларының
атын (ал олардың аттары: Қамысбай, Өзенбай, Қойшыбай, Қасқырбай (немесе
Бөрібай), Бәкібай, Қайрақбай болса керек) атамайтын келін бір күні қамыстың
арғы шетіндегі өзенге суға барса, бір қойды қасқыр жеп жатыптымыс. Келіншек
қойды қасқырдан құтқарып алып, бауыздайды да, ауылға келіп қайын енесіне:
Сылдырманың ар жағында, сарқыраманың бер жағында маңыра-маны ұлыма жеп
жатыр екен, жаныманы білемеге білеп-білеп жіберіп, бауыздап келдім,— депті-
міс. Бұл мысалдағы сылдырама — қамыс, сарқырама — өзен, маңырама — қой,
ұлыма — қасқыр, жаныма — бәкі (пышақ, білеме — қайрақ.
Ғабит Мүсіреповтың Оянған өлке романынан ауылдың ескі әдет-ғүрпын
көрсететін мынандай бір мысалды кездестіреміз: Манадан ешкімді кездестіре
алмай тұрған әйел, асығыс болса да, аз кідіріп қарап қалған Байшегірге
алыстан айғайлап:
— Үлкен кісі, жүзден жиырмасы кем аулының жігіттері
қайда жатады екен? Білсеңіз, жөн сілтеп жіберіңізші?— деді.
Әйелдің сұрап тұрғаны Сексен аульшың жігіттері екенін аңғармай
қалған Байшегір:
— Шырағым, ондай оспағына шорқақ едім... Пайғамбардың аулы болса
да атын аташы!—деді.
Әйел біреу естіп қалмас па екен дегендей, айнала бір қаранып алды
да:
— Тәңірі деген, жүзге жиырмасы жетпесе, сексен болмайтын ба еді!..
Сексен аулының жігіттерін сұраймын,— деді енді,турасынан тартып (Оянған
өлке, 296-бет).
Бұл келтірілген мысалдар ертеректе қазақтың ғұрпында кісі аттарын
тікелей атауға тыйым салу әдетінің болғандығын көрсетеді.
Сондай-ақ, ерте кезде аңшыларда аң адам тілін ұғынады, өздерінің
аттарьш естісе, қашып кетеді деген түсінік болған да, олар аңдарды тікелей
өз аттарымен атамай, басқаша сөзбен атайтын болған. Мысалы, алтайлық
аңшылар анда жүргенде тиінді шарбақ, чирбақ (саусақ), абаш құртү (ағаш
құрты) немесе абаш ишшқанақ (ағаш тышқаны) деп, хақастар сөк пас (суйек
бас) деп атайтын болған.
Алтайлық аңшылар бұғыны таш тұяқты (тас тұяқты) деп, бұланды (лось)
ұзын азақ, ақ тізек (ұзын аяқ, ақ тізе (лі) деп атайды. Якут аңшылар
бұланды ұлу қыл (үлкен аң) деп атайды.
Орыс тіліндегі медведь (аю) деген сөз медвед—балды жеуші
деген сөзден шыққан. Бірсыпыра халықтар мен тайпалар ерте кезде аю — күллі
аңның қожасы; атын атаса, оның келіп қалуы мүмкін деп түсінген.
Ертеректе астраханьдық орыстар теңізде медведь (аю) деген сөзді ауызға
алуға болмайды; оны тікелей атаса, дауыл тұруы мүмкін деп түсінген де,
ол сөздің орнына раминский деген сөзді немесе қазақ тілінің аю деген сөзін
қолданған. Д. К. Зеленин раминский лесной деген мағынаны білдіреді,
раменье—қалың ағаш (густой лес) деген сөзден жасалған деп түсіндіреді.
Якуттар аюды эсе (сөзбе-сөз аударғанда—туған ата), шорлар мен алтай-
лықтар абай (арғы әке, ата) деп атайтын болған. Неміс тілінің Ваг
(аю) деген сөздің этимологиясы қоңыр деген мағынамен ұштасады.
Ертерек кезде ескі ауылда найзағайды тікелей өз атымен атаса, оның
адамға түсуі мүмкін деген қате түсініктің салдарынан оны жасыл деп те
атайтын болған. Табу өзін туғызған қараңғылық, дінге сенушілік,
ескішілікпен бірге іріп-шіріп, ұмытылып та кетті. Қазіргі жастарымыз
бұларды білмейді де, ал егер ести қалса, бір жағынан, надандықтан
жиіркеніп, екінші жағынан, оны ажуа, келеке етіп, таңдана қарайды.
Бір затты немесе құбылысты тікелей өз атымен емес, басқа бір сөзбен
атаудың себебі мүлдем басқаша болуы мүмкін. Кейбір нәрсенің не құбылыстың
атын тікелей айту дөрекілеу, қолайсыздау болып көрінгенде, олар басқа
сыпайы, майда сөздермен ауыстырылып айтылады. Бұл құбылыс эвфемизм деп
аталады. Бірақ эвфемизмдер, табу сияқты, қате түсінік, діни ұғымның
негізінде емес, айтуға дөрекі, қолайсыз сөзді, сыпайы сезбен ауыстырып
айтудың негізінде шыққан. Мысалы, өтірік айту дегеннің орнына щосып айту,
ұрланыпты деудің орнына қолды болыпты, ұрлық-қарлық жасамау деудің орнына
ала жібін аттамау деген сөз тіркестері қолданылады. Мылжың деудің орнына
сөзуарлау деу де сыпайылап айтудың бір түрі.Көз алдында отырған науқас адам
қайтыс болғанда, өлді деген ауыр сөздің орнына жан тәсілім қылды, жүріп
кетті деген сөз тіркестері қолданылады. Сондай-ақ, қазақ тілінде өлді деген
сөздің орнына қайтыс болды, дүние салды деген сияқты сөз тіркестері, орыс
тілінде умер дегеннің орнына скончался деген сөз қолданылады.
Дәрігерлер бірсыпыра жағдайда аурудың орысша атының орнына латынша
атын немесе айрықша медициналық терминдерді, мысалы, рак (қылтамақ) деудің
орнына сапсег (бұл да рак), чахотка деудің орнына івс (мұньң мағынасы
туберкулез, чахотка), операция деудің орнына хирургическое
смешательство деген сияқты сөздер мен сөз тіркестерін қолданады.
Әр түрлі эвфемизмдер синонимдік қатарларды құрастырушы сыңарлар
болып қалыптасады .
Тіддегі сөздердің тұтас жиынтығы сөздік құрам немесе лексика деп
аталады. Сөздік құрам белгілі бір халықтың тұрмыс жағдайын, күнкөріс-
тіршілігін, кәсібін түгел қамтып көрсетеді. Белгілі бір халықтың қоғаңдық,
шаруашылық, мәдени-тұрмысы неғұрлым күрделі болса, соғүрлым сол тілдің
сөздік құрамы да бай болады деген сөз.Мәселен, 10 томдық Қазақ тілінің
түсіндірме сөздігіне 100.000-ға жуық лексикалық тұлға (фразологизмдермен
қоса) енген екен. Бұған енбей қалған қаншама сөз бар десеңізші! Алайда,
сөздікке енген сөздёрдің бәрі бірдей осы тілде сөйлейтіндерге түп-түгел
таныс болмауы мүмкін. Кейбіреуі танымал болғанымен, енді біреулері мүлдем
бейтаныс болуы ғажап емес. Өйткені қазақ тілінің лексикалық құрамына
ғасырлар бойы сақталып келе жаткзн байырғы сөздер де, кірме сөздер де,
кейін пайда болған неологизмдер мен термин сөздер де, әдеби сөздер мен
ауызекі тілге тән қарапайым сөздер де, диалектизмдер мен кәсіби сөздер де,
қысқасы, тіліміздегі барлық сөздер кіреді.Мұның бәрін түгедей жеке
адамдадың білуі мүмкін емес. Осыншама мол сөздің қолданылу жиілігі,
қалыптасу тарихы, атқаратын қызметі діе бірдей емес.Соған байланысты сөздік
құрам өз ішінен бірнеше топқа бөлінедіу.
Сөздік құрамдағы сөздер қолдану жиілігіне қарай актив сөздер және
пассив сөздер деп, ең алдымен екі салаға бөлінеді.
Актив сөздерге осы тілде сөйлейтін адамдар тек түсініп қана қоймай,
әрі жиі қолданатын сөздер жатады. Актив сөздер тіл дамуының белгілі бір
кезеңіңде осы тілде сөйлейтін адамдардың бәріне ортақ болып келеді. Бұған
күнделікті өмірде өзіміз айтып, қолданып жүрген таныс сөздердің бәрін
жатқызуға болады.
Пассив сөздерге түсінуін түсінгенмен, бірақ онша қолдана бермейтін
сөздер кіреді. Бұған әр ғылымның өзіне тән тар көлемдегі терминдері,
көнерген сөздер, тарихи сөздер, диалектизмдер, кітаби сөздер жатады.
1) Сөздердің актив және пассив қабаттарға бөлінуівде белгілі
дәрежеде шарттылық бар. Бір заманда актив қолданған сөз-дердің бірқатары
келесі бір замавда пассив қабатқа ауысуы ықтимал. Мысалы: жаугершілік
заманда жиі қолданылған атай салу, қорамсақ, адырна, кіреуке, дулыға,
сауыт, шерік, қал т. б. сөздер сол кездегі лексиканың актив қабатында
болды. Әлеуметтік құрылысқа байланысты хан, ханзада, ақ сүйек, төлеңгіт,
жатақ, қарашы, болыс, майыр, онбасы, елубасы, жузбасы, қарашығын, шаңырақ
салығы, барымта, шабарман, малай т.б. сөздер XVIII—XIX ғасырлардағы
лексикада жиі қолданылған сөздер. Бірақ бұлардаң бері де қазіргі қазақ лек-
сикасының пассив қабатындағы сөздер болып табылады. Бұл кезде халық тілівде
актив қолданылған ай, жыл аттарын (наурыз, көкеку маусым, тышқан, қой, жылы
т.б.) кеңес өкіметі жылдарында (1930—40 жылдардан бастап) халықтың
көпшілігі (әсіресе жастар жағы) қолданбайтын болды. Кейін респу-бликаның
тәуелсіздік алуына байланысты бұл сияқты сөздер қайтадан лексиканың актив
қабатынан орын ала бастады. Бұл мысалдардан лексиканың актив, пассив
қабаттарывдағы сөздердің құрамы үнемі бір қалыпты болмайтынын, оның жыл-
жымалы екенін көреміз.
Сөздік құрамдағы сөздер қолданылу сипатына қарай бірне-ше топқа
бөлінеді: 1) сөздің әдеби және әдеби еместігіне қарай: әдеби лексика мен
диалектілік лексика болып, 2) әдеби тілдегі сөздердің халыққа таныс және
онша таныс еместігіне қарай жалпыхалықгық лексика мен артаулы лексика
болып, 3) тілдегі сөздің жүмсалу аясы мен көркемдік мәніне қарай бейтарап
сөздер мен экспрессивті сөздер болып бөлінеді. (Бұлар жайында кейінгі
тарауда айтылады).
Қоғам өміріндегі болып жатқан жаңалықтар мен өзгерістер тілге әсер
етіп отырады. Әсіресе оның лексикасы өзгеріске неғұрлым бейім, неғұрлым
сезімтал келеді. Тіл адамның барлық жүмыс саласындағы іс-әрекетімен
түгелдей байланысты болғандықтан, сөздік құрам қоғам өмірівде не бар соны
дереу және тікелей көрсетіп отырады. Мәселен, Кеңес өкіметі жылдарында
қазақ тілінің сөздік құрамында мынадай басты өзгерістер болды:
1. Қазақ тілінің лексикасы қаншама жаңа сөздермен толығып байьщы.
Бұлар өңдіріс, ауыл шаруашылығы, техника мен ғылым салаларыщағы
жаңалықтармен байланысты еді. Соның нәтижесінде қазақ лексикасында
неологизмдер, терминология бірқыдыру сездер күнделікті қолданыстан шығып
қалды. Сөйтіп, сөздік құрамдағы пассив сөзге айналды.
3. Сөздік құрамдағы бірқыдыру сөздердің мағыналары түрлі өзгеріске ұшырады:
а) Көптеген сөздер бұрынғы мағынасының үстіне жаңадан үстеме мағына қосып,
көп мағыналы болып қалыптасты. Мәселен, тап деген сөз революциядан бүрын
ел, ру, ата (тек) ұғымында ғана жұмсалатын еді. Қозғамбайдың табы Бейнеке
атанған. Бір жерде 12—13 үй қыстайтын (Қ. Тайшықов). Бұл сөздің бұрынғы тар
мағынасы кеңейіп, орыстың класс деген термин сөзінің қазақша баламасы
болумен бірге, тіл біліміндегі сөз табы деген терминді жасауға негіз болды.
Сонымен тап деген сөз қысқа мерзімінің ішінде актив көп мағыналы сөзге
айналып кетті.
ә) Бұрынғы мағынасынан қол үзіп, басқадай мағынаға ие болған сөздер
де кездеседі. Мәселен, бұрын үран деген сөз ел мен ел, ру мен ру
жауласқанда, ат жарыстырып, балуан күрестіргенде ата-бабасының аруағын
шақырып рухтандыруды білдірген сөз болса, кейін қоғамдық мәні бар үндеу,
шакыру дегенді білдіретін болды. Сол сияқты жасақ бұрын әскер, қол
мағынасында айгылса, кдзір қоғащық тәртігггі сактайтын, ерікті жастар
ұйымын білдіретін болды. Сөйтіп, бір дәуірдегі жаңа сөз көнеге, көнесі
жаңаға, аз мағыналы сөз көп мағыналыға, актив пассивке, пассив сөз активке,
бейнелі сөз қарапайым сөзге, жай сөзге бейнеліге ауысып отыру зандылығы
тілдің сөздік құрамына тән нәрсе. Бұлар үздіксіз дамып, үнемі толығып
өзгерумен болады. Мұндай зандылықтар әлі де бола бермек.
Қазақ тіліндегі барлық сөздердің жиынтығы сөздік құрам болса,
негізгі сөздік қор оның негізгі ұйытқысы, қайнар бұлағы, шығу арналарының
ең маңызды бөлігі болып габылады. Сөздік құрамға қарағаңда негізгі сөздік
қордың сан мөлшері, көлемі әлдеқайда шағьш болады. Өйткені оған кез келген
сөз кіре бермейді. Қоғам, адам өміріндегі ең қажетті ұғымдарды білдіретін
жалпыхалықтық сөздер ғана кіреді.
Қазақ тілі негізгі сөздік қорының құрамы біркелкі емес. Оның
негізівде түрқі тілдеріне ортақ байыргы сөздер жатыр. Бұлар көбінесе бір
буынды көп мағынаны сөздер: тау, көл, жер, тас, үй, күн, тун, ай, жыл, айт,
бар, кел, жүр, сен, мен, ол, бір, екі, үш, төрт, көк, ақ т. б. Сонымен
бірге негізгі сөздік қорға ғасырлар бойы қалыптасқан қазақтың байырғы төл
сөздері кіреді. Мысалы; туыстық атаулар: ата, ана, қарындас, нағашы, жиен,
беле, қуда, құдағи, жеңге; мал атаулары: түйе, жылқы, сиыр, бота, құлын;
хайуанат атаулары: қасқыр, түлкі, арыстан, қоян, қарсақ; ағаш атаулары:
қайың, қарағай, мойыл, емен, тобылгыу шырша; киіз үй атаулары: шаңырақ,
туырлық, кереге, уық, бақан; жұмыс құралдарының атаулары: күрек, бал-та,
балға, ұршық, құрық, пышақ, біз; сапалық, сындық атаулары: жақсы, жаман,
жеңіл, ауыр, қатты, жұмсақ, жылы, суық т. б. Ежелден сіңісіп жалпыхалықтық
сипат алған кейбір кірме сөздер жатады. Мысалы: дастарқан, астар, жеке,
жәрдем, жан-жал жануар, сыпайы, қорек, қошемет, зиян, ортал, ораза, намаз,
нан, кітап, базар, мектеп,ғгылым, рет, самауыр, бәтелке, бәтіңксі.б.
Негізгі сөздік қордың мынадай басты белгілерін көрсетуге болады.
Бұл белгілер арқылы негізгі сөздік қордың сөздік құрамнан өзіндік
ерекшелігін көрсетумен бірге, оған қандай сөздер енетінін анықтауға болады.
г 1. Негізгі сөздік қорға тән басты белгі — тұрақтылық. Оған
бірнеше ғасыр бойы өмір сүріп, барша ұрпақ үнемі қолданып келе жатқан
сөздер кіреді. Осы күнгі қазақ тілінің негізгі сөздік қорындағы көптеген
сөздерді бұдан бірнеше ғасыр бұрын жазылған ескерткіштерден кездестіруге
болады. Мысалы, V ғасырдан қалған Талас ескерткішінде: ат, ер, сіз, тул,
отыз, қашық т. б. ; VII—VIII ғғ. Орхон-Енисей жазуында сіз, олу өзім, көку
боз, ұлы, кіші, оң, теріс, ат, кун, түн, қыз, бар, келу оқьіу білу оң, алты
отыз т. б. ; XI ғ. М.Қашғаридың сөздігінде: мен, сен, ол, екі, үш, алты
тогы ат, өгіз, қой, ат, күн, түн, теңіз, ақ, қызыл, қара, бар, кел, оқы,
вкін т. б. сөздер сақталып қалған. Негізгі сөздік қордың тұрақтылығы
жайында сөз болғаңда, мьнадай жайт есте болуы керек. Негізгі сөздік қордың
тұрақты сипаты бар дегенге қарап, ол тіпті де өзгермейтін құбылыс деп ұқпау
керек. Сөздік құрамның даму барысында негізгі сөздік қор баяу болса да
өзгеріске ұшырайды.Қазіргі тілдің сөздік қоры — тарихи дамып отыратын
категория, ол — бірнеше ғасырдың жемісі. Сондықтан негізгі сөздік қор тек
бір буынды сөздерден тұрады деп ойлауға болмайды. Оған неғүрлым кейін пайда
болып, жалпыхалықтық сипат алған, қазақтың байырғы сөздері, кейбір кірме
сөздер де кіреді жоғарыда келтірілген мысалдарды қараңыз.
2. Негізгі сөздік қорға тән екінші басты белгі — оның сөз тудыруға
ұйтқы болатындығы. Негізгі сөздік қор болмаса, сөздік құрам молайып байымас
еді. Әсіресе негізгі сөздік қордағы бір буыңды түбір сөздерден қаншама сөз
жасалыл отырған. Мысалы, бір-біріне жақын екі мағынада қолданылатын кун
сөзінең әр түрлі сөзжасам тәсілдері арқылы: күндіз, күнгей,
күнсу, күнім, күндік, күнелту, күндес, күншіл, күндеу, күнделік, күн ұзақ,
күн көру, күн бұрын, күн шуақ, күн шыгыс, күнбатыс, күнбағыс, күн тәртібі,
күн көру, күн ара т. б.; жер сөзінен: жершіл, жергілікті, жерлеу, жерлес,
жерсіну, жерсіз, жермай, жертөле, жеркепежер шары, жер ошақ, жер серігі,
жер үй, жерұйық т. б. сөздер жасалған. Жоғарыдағы мысалдарға қарап, тек бір
буыңғы түбір сөздер ғана сөз тудыруға қабілетті екен деп ойлауға болмайды.
Бірқатар туынды сөздер жаңа сөз жасауға негіз бола алады. Мысалы, ек
сөзінен туған егін сөзінен егінші, егіншілік, егіндік; жи сөзінен жасалған
жинақ сөзінен жинақты, жинақтылық, жинақы сияқты сөздер туған. Негізгі
сөздік қорға енетін сөздердің сөзжасам қабілеті де бірдей емес. Мысалы, өте
көне замандардан белгілі екеніне қарамастан, сан есіңмерден туған сөздер
өте аз. Ал зат есім мен етістік түбірлердің көпшілігі сөзжасамда аса өнімді
қызмет атқарады.
3. Негізгі сөздік қордың үшінші басты белгісі — оның жалпыхалықтың
сипатында. Негізгі сөздік қорға енетін сөздерді қазақ тіліндё сейлейтін
адамдардың барлығы тек түсініп қоймайды, оны күнделікті өмірінде үнемі
қолданып отырады. Бұл арада адамдардың қызмет, білім дәрежесіне, кәсібіне,
жас мөлшеріне байланысты шек қойылмайды.
. 4. Негізгі сөздік қорға енетін сөздерге стильдік қабаттасулар тән
емес. Оған кіретін сөздерді стильдік салалардың жеке түрлеріне телуге
болмайды. Өйткені ол лексиканың ең негізгі саласы, жалпыхалықтық
қолданыстағы сөздер.
Негізгі сөздік қор мен сөздік құрамның арақатынасы
Негізгі сөздік қор мен сөздік құрамның бір-бірінен түбірлі
айырмашылықтары бола тұрса да, олардың ара жігі сіресіп қатып қалған,
өзгермейтін дүние емес, керісінше, бір-бірімен үздіксіз қарым-қатанаста
болып отырады. Бұлардың өзара қарым-қатынасы мынадай жәйттерден нақты
көрінеді.
1. Негізгі сөздік қор мен сөздік құрам бір-бірін толықтырып,
жаңартып огырады. Тіл дамуының бір кезеңіндегі негізгі сөздік қорға енген
сөздер, оның екінші бір кезеңінде сөздік құрамға ауысады. Мысалы: шидем,
асадал, қорамсақ, кит кию, отқа салар, малай, дүре, әмеңгер, сабан, тіс
агаш, қүн алу т. б. сөздер бір кезде халық өмірінде аса қажет ұғымдарды
білдіріп, негізгі сөздік қорда болса, жаңа замаңда ол ұғымдардың ескіріп
қолданылмауына байланысты сөздік құрамға ауысып, оның пассив қабатынан
(тарихи сөздер) орын алады. Керісінше, сөздік құрамдағы электр, радио,
телефон, понта,ферма, бригада, арифметика, шститут, пенсия, стипендия,
автобус, трактор, комбайн, вокзал т. б. сөздер тілге кейін енгеніне
қарамастан жалпыхалықтық сипат алып, негізгі сөздік қорға ауысып отыр.
2. Негізгі сөздік қордьщ сөз тундауға ұйтқы болатын қасиетінің
арқасында сөздік құрам үнемі жетіліп, толығып отырады. Негізгі сөздік қор
сөзжасам тәсілдері арқылы тілдің бүкіл лексикалық жүйесінің даму бағытын
анықтап, әрдайым сабақтастырып, байланыстырып отырады.Сол себепті бұлардың
арақатынасының жылжымалы, шартты сипаты бар.
Түркі тілдеріне ортақ сөздерге бір кездегі жалпы түркілік көне
лексикадан сақталып қалған, осы күні түркі тілдерінің бәрівде кездесетін
сөздер жатады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
I.Кіріспе.
II.Негізгі бөлім.
1.Табу және эвфемизмдер
2.Табу және эвфемизмдердің сөздік құрамы.
3. Табу және эвфемизмдердің сөздік қоры байланыстарға қосар ролі.
III.Қорытынды.
Кіріспе.
Табу, негізінен алғанда, этнографиялық ұғыммен байланысты. Мұнымен
бірге оның тілге, тілдің тарихына да қатысы бар.
Ерте замандарда адамдар әр түрлі қате түсінік, теріс ұғымның. дінге
сенушіліктің салдарынан кейбір заттардың аттарын тікелей атауға тыйым
салып, оларды басқаша атайтын болған. Бұл құбылыс әдетте т а б у1 деп
аталады. Кейбір заттарды өз атымен атамау (табу) теріс ұғым, қате
түсініктен, ерекше күшке сеніп, сана-сезімнің дінге шырмалуынан туған.
Мысалы, қазақта осы жайды аңғартатын және оны бір жағынан, сықақ, келеке
етіп баяндайтын мынадай бір аңыз бар: Ауылдағы шалдар мен қайын ағаларының
атын (ал олардың аттары: Қамысбай, Өзенбай, Қойшыбай, Қасқырбай (немесе
Бөрібай), Бәкібай, Қайрақбай болса керек) атамайтын келін бір күні қамыстың
арғы шетіндегі өзенге суға барса, бір қойды қасқыр жеп жатыптымыс. Келіншек
қойды қасқырдан құтқарып алып, бауыздайды да, ауылға келіп қайын енесіне:
Сылдырманың ар жағында, сарқыраманың бер жағында маңыра-маны ұлыма жеп
жатыр екен, жаныманы білемеге білеп-білеп жіберіп, бауыздап келдім,— депті-
міс. Бұл мысалдағы сылдырама — қамыс, сарқырама — өзен, маңырама — қой,
ұлыма — қасқыр, жаныма — бәкі (пышақ, білеме — қайрақ.
Ғабит Мүсіреповтың Оянған өлке романынан ауылдың ескі әдет-ғүрпын
көрсететін мынандай бір мысалды кездестіреміз: Манадан ешкімді кездестіре
алмай тұрған әйел, асығыс болса да, аз кідіріп қарап қалған Байшегірге
алыстан айғайлап:
— Үлкен кісі, жүзден жиырмасы кем аулының жігіттері
қайда жатады екен? Білсеңіз, жөн сілтеп жіберіңізші?— деді.
Әйелдің сұрап тұрғаны Сексен аульшың жігіттері екенін аңғармай
қалған Байшегір:
— Шырағым, ондай оспағына шорқақ едім... Пайғамбардың аулы болса
да атын аташы!—деді.
Әйел біреу естіп қалмас па екен дегендей, айнала бір қаранып алды
да:
— Тәңірі деген, жүзге жиырмасы жетпесе, сексен болмайтын ба еді!..
Сексен аулының жігіттерін сұраймын,— деді енді,турасынан тартып (Оянған
өлке, 296-бет).
Бұл келтірілген мысалдар ертеректе қазақтың ғұрпында кісі аттарын
тікелей атауға тыйым салу әдетінің болғандығын көрсетеді.
Сондай-ақ, ерте кезде аңшыларда аң адам тілін ұғынады, өздерінің
аттарьш естісе, қашып кетеді деген түсінік болған да, олар аңдарды тікелей
өз аттарымен атамай, басқаша сөзбен атайтын болған. Мысалы, алтайлық
аңшылар анда жүргенде тиінді шарбақ, чирбақ (саусақ), абаш құртү (ағаш
құрты) немесе абаш ишшқанақ (ағаш тышқаны) деп, хақастар сөк пас (суйек
бас) деп атайтын болған.
Алтайлық аңшылар бұғыны таш тұяқты (тас тұяқты) деп, бұланды (лось)
ұзын азақ, ақ тізек (ұзын аяқ, ақ тізе (лі) деп атайды. Якут аңшылар
бұланды ұлу қыл (үлкен аң) деп атайды.
Орыс тіліндегі медведь (аю) деген сөз медвед—балды жеуші
деген сөзден шыққан. Бірсыпыра халықтар мен тайпалар ерте кезде аю — күллі
аңның қожасы; атын атаса, оның келіп қалуы мүмкін деп түсінген.
Ертеректе астраханьдық орыстар теңізде медведь (аю) деген сөзді ауызға
алуға болмайды; оны тікелей атаса, дауыл тұруы мүмкін деп түсінген де,
ол сөздің орнына раминский деген сөзді немесе қазақ тілінің аю деген сөзін
қолданған. Д. К. Зеленин раминский лесной деген мағынаны білдіреді,
раменье—қалың ағаш (густой лес) деген сөзден жасалған деп түсіндіреді.
Якуттар аюды эсе (сөзбе-сөз аударғанда—туған ата), шорлар мен алтай-
лықтар абай (арғы әке, ата) деп атайтын болған. Неміс тілінің Ваг
(аю) деген сөздің этимологиясы қоңыр деген мағынамен ұштасады.
Ертерек кезде ескі ауылда найзағайды тікелей өз атымен атаса, оның
адамға түсуі мүмкін деген қате түсініктің салдарынан оны жасыл деп те
атайтын болған. Табу өзін туғызған қараңғылық, дінге сенушілік,
ескішілікпен бірге іріп-шіріп, ұмытылып та кетті. Қазіргі жастарымыз
бұларды білмейді де, ал егер ести қалса, бір жағынан, надандықтан
жиіркеніп, екінші жағынан, оны ажуа, келеке етіп, таңдана қарайды.
Бір затты немесе құбылысты тікелей өз атымен емес, басқа бір сөзбен
атаудың себебі мүлдем басқаша болуы мүмкін. Кейбір нәрсенің не құбылыстың
атын тікелей айту дөрекілеу, қолайсыздау болып көрінгенде, олар басқа
сыпайы, майда сөздермен ауыстырылып айтылады. Бұл құбылыс эвфемизм деп
аталады. Бірақ эвфемизмдер, табу сияқты, қате түсінік, діни ұғымның
негізінде емес, айтуға дөрекі, қолайсыз сөзді, сыпайы сезбен ауыстырып
айтудың негізінде шыққан. Мысалы, өтірік айту дегеннің орнына щосып айту,
ұрланыпты деудің орнына қолды болыпты, ұрлық-қарлық жасамау деудің орнына
ала жібін аттамау деген сөз тіркестері қолданылады. Мылжың деудің орнына
сөзуарлау деу де сыпайылап айтудың бір түрі.Көз алдында отырған науқас адам
қайтыс болғанда, өлді деген ауыр сөздің орнына жан тәсілім қылды, жүріп
кетті деген сөз тіркестері қолданылады. Сондай-ақ, қазақ тілінде өлді деген
сөздің орнына қайтыс болды, дүние салды деген сияқты сөз тіркестері, орыс
тілінде умер дегеннің орнына скончался деген сөз қолданылады.
Дәрігерлер бірсыпыра жағдайда аурудың орысша атының орнына латынша
атын немесе айрықша медициналық терминдерді, мысалы, рак (қылтамақ) деудің
орнына сапсег (бұл да рак), чахотка деудің орнына івс (мұньң мағынасы
туберкулез, чахотка), операция деудің орнына хирургическое
смешательство деген сияқты сөздер мен сөз тіркестерін қолданады.
Әр түрлі эвфемизмдер синонимдік қатарларды құрастырушы сыңарлар
болып қалыптасады .
Тіддегі сөздердің тұтас жиынтығы сөздік құрам немесе лексика деп
аталады. Сөздік құрам белгілі бір халықтың тұрмыс жағдайын, күнкөріс-
тіршілігін, кәсібін түгел қамтып көрсетеді. Белгілі бір халықтың қоғаңдық,
шаруашылық, мәдени-тұрмысы неғұрлым күрделі болса, соғүрлым сол тілдің
сөздік құрамы да бай болады деген сөз.Мәселен, 10 томдық Қазақ тілінің
түсіндірме сөздігіне 100.000-ға жуық лексикалық тұлға (фразологизмдермен
қоса) енген екен. Бұған енбей қалған қаншама сөз бар десеңізші! Алайда,
сөздікке енген сөздёрдің бәрі бірдей осы тілде сөйлейтіндерге түп-түгел
таныс болмауы мүмкін. Кейбіреуі танымал болғанымен, енді біреулері мүлдем
бейтаныс болуы ғажап емес. Өйткені қазақ тілінің лексикалық құрамына
ғасырлар бойы сақталып келе жаткзн байырғы сөздер де, кірме сөздер де,
кейін пайда болған неологизмдер мен термин сөздер де, әдеби сөздер мен
ауызекі тілге тән қарапайым сөздер де, диалектизмдер мен кәсіби сөздер де,
қысқасы, тіліміздегі барлық сөздер кіреді.Мұның бәрін түгедей жеке
адамдадың білуі мүмкін емес. Осыншама мол сөздің қолданылу жиілігі,
қалыптасу тарихы, атқаратын қызметі діе бірдей емес.Соған байланысты сөздік
құрам өз ішінен бірнеше топқа бөлінедіу.
Сөздік құрамдағы сөздер қолдану жиілігіне қарай актив сөздер және
пассив сөздер деп, ең алдымен екі салаға бөлінеді.
Актив сөздерге осы тілде сөйлейтін адамдар тек түсініп қана қоймай,
әрі жиі қолданатын сөздер жатады. Актив сөздер тіл дамуының белгілі бір
кезеңіңде осы тілде сөйлейтін адамдардың бәріне ортақ болып келеді. Бұған
күнделікті өмірде өзіміз айтып, қолданып жүрген таныс сөздердің бәрін
жатқызуға болады.
Пассив сөздерге түсінуін түсінгенмен, бірақ онша қолдана бермейтін
сөздер кіреді. Бұған әр ғылымның өзіне тән тар көлемдегі терминдері,
көнерген сөздер, тарихи сөздер, диалектизмдер, кітаби сөздер жатады.
1) Сөздердің актив және пассив қабаттарға бөлінуівде белгілі
дәрежеде шарттылық бар. Бір заманда актив қолданған сөз-дердің бірқатары
келесі бір замавда пассив қабатқа ауысуы ықтимал. Мысалы: жаугершілік
заманда жиі қолданылған атай салу, қорамсақ, адырна, кіреуке, дулыға,
сауыт, шерік, қал т. б. сөздер сол кездегі лексиканың актив қабатында
болды. Әлеуметтік құрылысқа байланысты хан, ханзада, ақ сүйек, төлеңгіт,
жатақ, қарашы, болыс, майыр, онбасы, елубасы, жузбасы, қарашығын, шаңырақ
салығы, барымта, шабарман, малай т.б. сөздер XVIII—XIX ғасырлардағы
лексикада жиі қолданылған сөздер. Бірақ бұлардаң бері де қазіргі қазақ лек-
сикасының пассив қабатындағы сөздер болып табылады. Бұл кезде халық тілівде
актив қолданылған ай, жыл аттарын (наурыз, көкеку маусым, тышқан, қой, жылы
т.б.) кеңес өкіметі жылдарында (1930—40 жылдардан бастап) халықтың
көпшілігі (әсіресе жастар жағы) қолданбайтын болды. Кейін респу-бликаның
тәуелсіздік алуына байланысты бұл сияқты сөздер қайтадан лексиканың актив
қабатынан орын ала бастады. Бұл мысалдардан лексиканың актив, пассив
қабаттарывдағы сөздердің құрамы үнемі бір қалыпты болмайтынын, оның жыл-
жымалы екенін көреміз.
Сөздік құрамдағы сөздер қолданылу сипатына қарай бірне-ше топқа
бөлінеді: 1) сөздің әдеби және әдеби еместігіне қарай: әдеби лексика мен
диалектілік лексика болып, 2) әдеби тілдегі сөздердің халыққа таныс және
онша таныс еместігіне қарай жалпыхалықгық лексика мен артаулы лексика
болып, 3) тілдегі сөздің жүмсалу аясы мен көркемдік мәніне қарай бейтарап
сөздер мен экспрессивті сөздер болып бөлінеді. (Бұлар жайында кейінгі
тарауда айтылады).
Қоғам өміріндегі болып жатқан жаңалықтар мен өзгерістер тілге әсер
етіп отырады. Әсіресе оның лексикасы өзгеріске неғұрлым бейім, неғұрлым
сезімтал келеді. Тіл адамның барлық жүмыс саласындағы іс-әрекетімен
түгелдей байланысты болғандықтан, сөздік құрам қоғам өмірівде не бар соны
дереу және тікелей көрсетіп отырады. Мәселен, Кеңес өкіметі жылдарында
қазақ тілінің сөздік құрамында мынадай басты өзгерістер болды:
1. Қазақ тілінің лексикасы қаншама жаңа сөздермен толығып байьщы.
Бұлар өңдіріс, ауыл шаруашылығы, техника мен ғылым салаларыщағы
жаңалықтармен байланысты еді. Соның нәтижесінде қазақ лексикасында
неологизмдер, терминология бірқыдыру сездер күнделікті қолданыстан шығып
қалды. Сөйтіп, сөздік құрамдағы пассив сөзге айналды.
3. Сөздік құрамдағы бірқыдыру сөздердің мағыналары түрлі өзгеріске ұшырады:
а) Көптеген сөздер бұрынғы мағынасының үстіне жаңадан үстеме мағына қосып,
көп мағыналы болып қалыптасты. Мәселен, тап деген сөз революциядан бүрын
ел, ру, ата (тек) ұғымында ғана жұмсалатын еді. Қозғамбайдың табы Бейнеке
атанған. Бір жерде 12—13 үй қыстайтын (Қ. Тайшықов). Бұл сөздің бұрынғы тар
мағынасы кеңейіп, орыстың класс деген термин сөзінің қазақша баламасы
болумен бірге, тіл біліміндегі сөз табы деген терминді жасауға негіз болды.
Сонымен тап деген сөз қысқа мерзімінің ішінде актив көп мағыналы сөзге
айналып кетті.
ә) Бұрынғы мағынасынан қол үзіп, басқадай мағынаға ие болған сөздер
де кездеседі. Мәселен, бұрын үран деген сөз ел мен ел, ру мен ру
жауласқанда, ат жарыстырып, балуан күрестіргенде ата-бабасының аруағын
шақырып рухтандыруды білдірген сөз болса, кейін қоғамдық мәні бар үндеу,
шакыру дегенді білдіретін болды. Сол сияқты жасақ бұрын әскер, қол
мағынасында айгылса, кдзір қоғащық тәртігггі сактайтын, ерікті жастар
ұйымын білдіретін болды. Сөйтіп, бір дәуірдегі жаңа сөз көнеге, көнесі
жаңаға, аз мағыналы сөз көп мағыналыға, актив пассивке, пассив сөз активке,
бейнелі сөз қарапайым сөзге, жай сөзге бейнеліге ауысып отыру зандылығы
тілдің сөздік құрамына тән нәрсе. Бұлар үздіксіз дамып, үнемі толығып
өзгерумен болады. Мұндай зандылықтар әлі де бола бермек.
Қазақ тіліндегі барлық сөздердің жиынтығы сөздік құрам болса,
негізгі сөздік қор оның негізгі ұйытқысы, қайнар бұлағы, шығу арналарының
ең маңызды бөлігі болып габылады. Сөздік құрамға қарағаңда негізгі сөздік
қордың сан мөлшері, көлемі әлдеқайда шағьш болады. Өйткені оған кез келген
сөз кіре бермейді. Қоғам, адам өміріндегі ең қажетті ұғымдарды білдіретін
жалпыхалықтық сөздер ғана кіреді.
Қазақ тілі негізгі сөздік қорының құрамы біркелкі емес. Оның
негізівде түрқі тілдеріне ортақ байыргы сөздер жатыр. Бұлар көбінесе бір
буынды көп мағынаны сөздер: тау, көл, жер, тас, үй, күн, тун, ай, жыл, айт,
бар, кел, жүр, сен, мен, ол, бір, екі, үш, төрт, көк, ақ т. б. Сонымен
бірге негізгі сөздік қорға ғасырлар бойы қалыптасқан қазақтың байырғы төл
сөздері кіреді. Мысалы; туыстық атаулар: ата, ана, қарындас, нағашы, жиен,
беле, қуда, құдағи, жеңге; мал атаулары: түйе, жылқы, сиыр, бота, құлын;
хайуанат атаулары: қасқыр, түлкі, арыстан, қоян, қарсақ; ағаш атаулары:
қайың, қарағай, мойыл, емен, тобылгыу шырша; киіз үй атаулары: шаңырақ,
туырлық, кереге, уық, бақан; жұмыс құралдарының атаулары: күрек, бал-та,
балға, ұршық, құрық, пышақ, біз; сапалық, сындық атаулары: жақсы, жаман,
жеңіл, ауыр, қатты, жұмсақ, жылы, суық т. б. Ежелден сіңісіп жалпыхалықтық
сипат алған кейбір кірме сөздер жатады. Мысалы: дастарқан, астар, жеке,
жәрдем, жан-жал жануар, сыпайы, қорек, қошемет, зиян, ортал, ораза, намаз,
нан, кітап, базар, мектеп,ғгылым, рет, самауыр, бәтелке, бәтіңксі.б.
Негізгі сөздік қордың мынадай басты белгілерін көрсетуге болады.
Бұл белгілер арқылы негізгі сөздік қордың сөздік құрамнан өзіндік
ерекшелігін көрсетумен бірге, оған қандай сөздер енетінін анықтауға болады.
г 1. Негізгі сөздік қорға тән басты белгі — тұрақтылық. Оған
бірнеше ғасыр бойы өмір сүріп, барша ұрпақ үнемі қолданып келе жатқан
сөздер кіреді. Осы күнгі қазақ тілінің негізгі сөздік қорындағы көптеген
сөздерді бұдан бірнеше ғасыр бұрын жазылған ескерткіштерден кездестіруге
болады. Мысалы, V ғасырдан қалған Талас ескерткішінде: ат, ер, сіз, тул,
отыз, қашық т. б. ; VII—VIII ғғ. Орхон-Енисей жазуында сіз, олу өзім, көку
боз, ұлы, кіші, оң, теріс, ат, кун, түн, қыз, бар, келу оқьіу білу оң, алты
отыз т. б. ; XI ғ. М.Қашғаридың сөздігінде: мен, сен, ол, екі, үш, алты
тогы ат, өгіз, қой, ат, күн, түн, теңіз, ақ, қызыл, қара, бар, кел, оқы,
вкін т. б. сөздер сақталып қалған. Негізгі сөздік қордың тұрақтылығы
жайында сөз болғаңда, мьнадай жайт есте болуы керек. Негізгі сөздік қордың
тұрақты сипаты бар дегенге қарап, ол тіпті де өзгермейтін құбылыс деп ұқпау
керек. Сөздік құрамның даму барысында негізгі сөздік қор баяу болса да
өзгеріске ұшырайды.Қазіргі тілдің сөздік қоры — тарихи дамып отыратын
категория, ол — бірнеше ғасырдың жемісі. Сондықтан негізгі сөздік қор тек
бір буынды сөздерден тұрады деп ойлауға болмайды. Оған неғүрлым кейін пайда
болып, жалпыхалықтық сипат алған, қазақтың байырғы сөздері, кейбір кірме
сөздер де кіреді жоғарыда келтірілген мысалдарды қараңыз.
2. Негізгі сөздік қорға тән екінші басты белгі — оның сөз тудыруға
ұйтқы болатындығы. Негізгі сөздік қор болмаса, сөздік құрам молайып байымас
еді. Әсіресе негізгі сөздік қордағы бір буыңды түбір сөздерден қаншама сөз
жасалыл отырған. Мысалы, бір-біріне жақын екі мағынада қолданылатын кун
сөзінең әр түрлі сөзжасам тәсілдері арқылы: күндіз, күнгей,
күнсу, күнім, күндік, күнелту, күндес, күншіл, күндеу, күнделік, күн ұзақ,
күн көру, күн бұрын, күн шуақ, күн шыгыс, күнбатыс, күнбағыс, күн тәртібі,
күн көру, күн ара т. б.; жер сөзінен: жершіл, жергілікті, жерлеу, жерлес,
жерсіну, жерсіз, жермай, жертөле, жеркепежер шары, жер ошақ, жер серігі,
жер үй, жерұйық т. б. сөздер жасалған. Жоғарыдағы мысалдарға қарап, тек бір
буыңғы түбір сөздер ғана сөз тудыруға қабілетті екен деп ойлауға болмайды.
Бірқатар туынды сөздер жаңа сөз жасауға негіз бола алады. Мысалы, ек
сөзінен туған егін сөзінен егінші, егіншілік, егіндік; жи сөзінен жасалған
жинақ сөзінен жинақты, жинақтылық, жинақы сияқты сөздер туған. Негізгі
сөздік қорға енетін сөздердің сөзжасам қабілеті де бірдей емес. Мысалы, өте
көне замандардан белгілі екеніне қарамастан, сан есіңмерден туған сөздер
өте аз. Ал зат есім мен етістік түбірлердің көпшілігі сөзжасамда аса өнімді
қызмет атқарады.
3. Негізгі сөздік қордың үшінші басты белгісі — оның жалпыхалықтың
сипатында. Негізгі сөздік қорға енетін сөздерді қазақ тіліндё сейлейтін
адамдардың барлығы тек түсініп қоймайды, оны күнделікті өмірінде үнемі
қолданып отырады. Бұл арада адамдардың қызмет, білім дәрежесіне, кәсібіне,
жас мөлшеріне байланысты шек қойылмайды.
. 4. Негізгі сөздік қорға енетін сөздерге стильдік қабаттасулар тән
емес. Оған кіретін сөздерді стильдік салалардың жеке түрлеріне телуге
болмайды. Өйткені ол лексиканың ең негізгі саласы, жалпыхалықтық
қолданыстағы сөздер.
Негізгі сөздік қор мен сөздік құрамның арақатынасы
Негізгі сөздік қор мен сөздік құрамның бір-бірінен түбірлі
айырмашылықтары бола тұрса да, олардың ара жігі сіресіп қатып қалған,
өзгермейтін дүние емес, керісінше, бір-бірімен үздіксіз қарым-қатанаста
болып отырады. Бұлардың өзара қарым-қатынасы мынадай жәйттерден нақты
көрінеді.
1. Негізгі сөздік қор мен сөздік құрам бір-бірін толықтырып,
жаңартып огырады. Тіл дамуының бір кезеңіндегі негізгі сөздік қорға енген
сөздер, оның екінші бір кезеңінде сөздік құрамға ауысады. Мысалы: шидем,
асадал, қорамсақ, кит кию, отқа салар, малай, дүре, әмеңгер, сабан, тіс
агаш, қүн алу т. б. сөздер бір кезде халық өмірінде аса қажет ұғымдарды
білдіріп, негізгі сөздік қорда болса, жаңа замаңда ол ұғымдардың ескіріп
қолданылмауына байланысты сөздік құрамға ауысып, оның пассив қабатынан
(тарихи сөздер) орын алады. Керісінше, сөздік құрамдағы электр, радио,
телефон, понта,ферма, бригада, арифметика, шститут, пенсия, стипендия,
автобус, трактор, комбайн, вокзал т. б. сөздер тілге кейін енгеніне
қарамастан жалпыхалықтық сипат алып, негізгі сөздік қорға ауысып отыр.
2. Негізгі сөздік қордьщ сөз тундауға ұйтқы болатын қасиетінің
арқасында сөздік құрам үнемі жетіліп, толығып отырады. Негізгі сөздік қор
сөзжасам тәсілдері арқылы тілдің бүкіл лексикалық жүйесінің даму бағытын
анықтап, әрдайым сабақтастырып, байланыстырып отырады.Сол себепті бұлардың
арақатынасының жылжымалы, шартты сипаты бар.
Түркі тілдеріне ортақ сөздерге бір кездегі жалпы түркілік көне
лексикадан сақталып қалған, осы күні түркі тілдерінің бәрівде кездесетін
сөздер жатады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz