Мемлекет нысандарының қалыптасуының теориялық аспектілері

Пән: Мемлекеттік басқару
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 33 бет
Таңдаулыға:

1. Мемлекет нысандарының қалыптасуының теориялық аспектілері

1. 1. Мемлекет түсінігі мен мәні және теориясы

Мемлекет түсінігі анықтау барысында біркелкі қоғамдық құбылыстарды әр адамның әрқилы қабылдау мүмкіндігін білдіретін субъективті сипатын ғана емес, сонымен қатар олардың объективті жағдайларын да ескерген жөн. Бұл жерде сөз, ең алдымен, құбылыс ретіндегі мемлекеттің күрделілігі мен көпқырлылығы және соған сәйкес оның түсінігін анықтау варианттарының көптігі туралы болып отыр. Осыған байланысты белгілі австриялық заңгер Г. Кельзен: «мемлекет түсінігін анықтаудағы қиыншылықтар аталмыш терминмен көптеген әр түрлі нысандар мен құбылыстар белгіленетіндіктен одан сайын күрделене түседі» деп атап өтеді.

Жалпы алғанда мемлекет түсінігінің өзі кең және тар мағынада қолданылады. Кең мағынада мемлекет деп қоғамның өзін немесе оның қандай да бір ерекше нысанын айтады. Ал тар мағынасында мемлекетке басқару органдары немесе субъектілері, ұлттар, белгілі бір елдің халқы тұрып жатқан аумақ жатқызылады.

Қазіргі заманғы мемлекеттануда мемлекет түсінігі жөнінде ғалымдар арасында әр түрлі көзқарастар қалыптасып, олар оны бірнеше мағынада, атап айтқанда, заңдық, әлеуметтік, нормативтік және органикалық мағынада қарастырады. Заңдық көзқарас тұрғысынан мемлекет заңды тұлға, құқықтық феномен, ерекше корпорация ретінде қарастырылып, басқа корпорациялардан тек ұлт немесе ел масштабында белгіленген құқықтық тәртіппен ерекшеленеді. Осыған сәйкес мемлекет мәселелері белгілі жағдайда ұлттық құқықтық тәртіп мәселелері ретінде қарастырылып, адамдардың дұрыс іс-әрекетін және тәртібін бейнелейтін құқықтық тәртіп ретінде анықталады.

Мемлекет пен құқық арасындағы қатынастар жеке адам мен құқық арақатынасы сияқты бірге қарастырылуы тиіс деп ұйғарылады. Бұл Кельзеннің ойы бойынша мемлекет құқықты шығаруы мен бекітуіне қарамастан, жек тұлға ретінде өзінің тәртібі мен іс-әрекетінде құқықпен байланысты болу қажет екендігін білдіреді.

Әлеуметтік аспектіде мемлекет өзінің құқықтық тәртібі мен құқықтық өміріне тәуелсіз болатын небір «әлеуметтік жалпыға бірдейлілік», әлеуметтік қоғам болып саналады және оған түрлі органдар бойынша билікті бөлу сипаты тән. Автордың көзқарасы бойынша «барлық іс-әрекетті Үкімет бір өзі жасайтын және билікті де өз қолында шоғырландыратын бір де бір мемлекет жоқ». қоғамда әр кезде бірнеше әкімшілдік құрылымдар болған және бар. Олардың қызметінің нәтижесінде қоғамдағы қатынастардың басым бөлігі туындап, басқару мен бағындыру актілерінің көбі пайда болды. Ал олардың жиынтығы «әлеуметтік мемлекет» деген ұғымды білдірді.

Сонымен қатар мемлекет түсінігі тірі «табиғи организм» ретінде анықталады. Осы бағытқа сәйкес олд «әлеуметтік биологияның нысаны» ретінде қарастырылады. Мемлекеттің түсінігіне деген мұндай көзқарасты австиялық заңгер Г. Кельзенге дейін көптеген басқа авторлар, атап айтқанда, мемлекеттің органикалық теориясын жақтаушылар қолдады. XIX-XX ғасырларда өз дамуының жоғары шегіне жеткен бұл теория барлық әлеуметтік өмірді биологиялық заңдылықтармен түсіндіруге тырысты. олар қоғамды толығымен организмге теңестіріп, ал мемлекетті тіршілік етіп жүрген және болашақта дүниеге келетін азаматтардың қажеттіліктерін қанағаттандыратын «жалғыз институт» деп санады.

Нормативтік мағынада мемлекет түсінігі Г. Кельзен және оның нормативист-жақтаушыларының анықтауы бойынша «нормалар жүйесін», «нормативтік тәртіпті», «мемлекет-билік» немесе «саяси ұйымдастырылған қоғамды» білдіреді. «Мемлекетке саяси сипат тән. Оның саяси ұйым болып табылатыны, алдымен күшті қолдану ретін белгілейтіндігінде, өйткені ол күшті қолдануда монополист болып табылады»-дейді автор.

Мемлекеттің мәні, адамдар өміріндегі оның орны мен рөлі жөнінде өткен ғасырда либералдар мен этатистер арасында туындаған пікірталас жалғасын табуда. Мемлекетті бұрынғыдай күштеу машинасы, қысым көрсету құралы ретінде біржақты түсіндіру әлі де болса сақталуда. Қазіргі кезде мемлекет көбінесе қолында билігі бар саяси күштердің немесе тұлғалардың меншігі ретінде қарастырылады. Кейбір мемлекеттанушы ғалымдар мелекетті әрбір адамға қайырым жасауға міндетті, жалпыға бірдей игілікті қамтамасыз ететін құрылым ретінде сипаттайды.

Мемлекет үшін, ең алдымен, өз халқының ұлттық мүддесін білу, оның әлемдік қауымдастық халықтарының мүдделерімен қаншалықты өзара байланысты екенін және оларға қаншалықты тәуелді екенін анықтау, осы мүдделерді жүзеге асыру үшін барлық жағдай жасау өте маңызды болып саналады. Сондықтан мемлекеттік ұстанымдарға міндетті сипат беретін нормалардың тек оның құрылымдары мен механизмдері арқылы ғана қалыптасып, бекітілетіндігін атап көрсету ләзім. Мемлекет өзінің органдары арқылы заңдар мен нормативтік актілер қабылдап, олардың жүзеге асуын әкімшілік және заңнамалық әдістер арқылы қамтамасыз етеді. Бұл орайда мемлекет заңды монополияға ие және оны орындату барысында, керек болса, мәжбүрлеу тәсілін де қолданатынын баса айту керек.

Мемлекеттің мәні, сонымен қатар, өз мақсаттары мен қызметтерін жүзеге асыруды қамтамасыз ету үшін өзінің аппаратын- ортақ қажеттіліктерді, мүдделерді, мақсаттарды айқындаумен және қоғамның мемлекеттік- құқықтық нормаларын әзірлеумен кәсіби айналысатын адамдар тобын белгілі бір жағдайда ұйымдастырып, оларды қолдайтындығында. Бұл аппараттың күрделі құрылымы мен жан-жақты бағытталған қызметі болуға тиісті. Оның бір бөлігі заң шығару қызметімен, заңдардың орындалуымен және сот ісін жүргізумен айналысса, екінші бөлігі мемлекеттің ішкі және халықаралық деңгейдегі тұрақтылығын, оның әлемдік қауымдастықпен өзара қатынасын қамтамасыз етеді.

Мемлекеттің шығуы туралы теориялардың мәніне тоқталсақ.

Мемлекеттіњ шыѓуын бірнеше теориялар єрт‰рлі т‰сіндіреді. Біз, мемлекеттің пайда болуы туралы теориялардың ішіндегі ең негізгілеріне тоқталайық.

Теологиялық теория (діни) бойынша, мемлекетті, үкіметті құдай жаратты деп уағыздады. Бұл теория, өзінің өте ертеде туғандығына байланысты, сол кездегі пайда болған алғашқы теологиялық мемлекеттердің құрылым нысандарын көрсететіндері белгілі. Ашып айтсақ, (тереңдіктерін, үстемдіктерін) шіркеулердің атқарған ролдері, дін иеленушілермен басқару орталықтарына байланысты бөлінуі.

Бұл теорияның сол уақыттан маңызына тоқталсақ, үкімет басқарушылығын құдайдың күшіне жатқызу, сол кездегі пайда болған алғашқы қала-мемлекеттерге күш және беделімен қатар, міндеттілік жүктеді. Бұл теория шексіз құқығы бар, бір адамның монархиялық күшін уағыздау үшін пайдаланылған.

Теологиялық теория бұл - мемлекеттің шығуын түсіндіретін теориялардың ішіндегі ең көнесі. Теологиялық ілімді уағыздайтындар Фома Аквинский, Эйве, Кост-Флорэ, Лебюфф, ислам идеологтары, католик шіркеу (Жан Маритен және басқалары) жердегі бүкіл өмір сүретіндер Құдайдың арқасында болып отыр деп түсіндіреді[5] . Осыдан келіп, құдайға құлшылық етіп, оған табынушылық жасау керек деген ұғымдар туды. Аталған дінді уағыздайтын қайраткерлердің пікірінше тіпті мемлекетте өмір бақи өмір сүреді, ол ғұмырлық, сондықтан халық оған табынып, жалбарынды, бағынуы тиіс. Осыдан келіп, олардың ойын әрі қарай жалғастырсақ мемлекеттің өзінде, құқықты да құдай жаратқан деп тұжырымдаған. Бірақ та қазіргі кездегі өркениетті теорияды мемлекеттің пайда болуына діннің, шіркеу мен діни ғимараттарының әсер еткендігін жоққа шығармайды.

Сонау көне замандағы тағы да белгілі теорияның бірі - патриархалдық теория. Платон, Аристотель, Михайловский, Фильмер, т. б. мұнда мемлекеттің шығу тегін былайша түсіндіреді: мемлекеттің өмірге келуі отбасының бір ұрпақтан екінші ұрпаққа ұласуынан туындаған, оның тарихи дамуының нәтижесі деседі) [7] .

Көптеген отбасының бірігуі отбасы басшысының мемлекеттің азаматына айналғандығын, сөйтіп, биліктің жаңа түрі - мемлекет басшысы - монархтың пайда болғанын білдіреді. Мемлекеттің басшысы ретінде ол барлық семьялардың әкесі деп танылады, өз билігін ендігі жерде құқық арқылы, яғни заңдарды шығару негізінде жүзеге асырады. Ал қалған әрбір отбасының басшысы мемлекеттік билікті емес, ол тек ата-аналық, жұбайлылық, басқарушылық билікті ғана атқара алады. Демек, тек өз отбасында ғана билік атқар жүргізуші ретінде танылады. (яғни мырзаның жалшыға деген билігі) . Бұл теорияның шығуына әрине отбасының ролі мен мемлекеттің қалыптасуы өте ықпалын тигізгені сөзсіз. Жалпы, патриархалдық теория-мемлекеттің пайда болуын, құрылымын, отбасының тым өсуіне байланысты және әкенің отбасына басшылығын, монархтың басшылығымен ұқсастырады. Теологиялық, патриархалдық теориялар, патшаның, монархтың шексіз басшылықтарын уағыздау үшін пайдаланылған. Бұл теория, яғни патриархалдық теорияны Греция жерінде алғашқы рет Аристотельдің еңбектерінде танылған болатын. Кейінгі кездерде де ағылшын ғалымы Фильмердің “Патриарх” деген еңбегінен көруге болады.

Мемлекеттің пайда болуы туралы табиғи-құқықтық теория - мемлекеттің пайда болуын адамның табиғи көңіл-күйімен байланыстырғанында. Адам өмірінің жағдайы және адам баласының өз арасындағы қарым-қатынастар сипаты өзгертілмей табиғи күйінде, бір жақты емес жағдайда көрсетілген. Гоббс табиғи күйде жеке адамның бостандық патшалығында, «соғысқа қарсылық барлығына» апарады деген; Руссоның айтуы бойынша, бұл бейбіт күйдегі идеалистік алғашқы қауымдық патшалығының бостандығы; Локктың айтуы бойынша, адамның табиғи күйі оның тежеусіз бостандығында - деген[6] .

Табиғи құқық теориясын жақтаушылардың ойынша, мемлекет халықтың ақылды еркінің негізінде, адамдар мекемесінің ойлап тапқан заңды актісінің нәтижесі қоғамдық келісімдер. Сондықтан, бұл теория мемлекеттің пайда болуы туралы механикалық ойлармен ұштасады. Гольбах қоғамдық келісімді - қоғамды ұйымдастырудағы және оны сақтауға арналған жағдайлардың жиынтығы деп түсіндірген.

Келісім теориясы - өзінің классикалық дәлелдеуін Руссоның ғылыми еңбектерінде тапты. Ол тарихи тәжірибелерге сүйене отырып мынадай қорытындыға келген: басқарушылар мемлекетті өздерінің меншігі ретінде санап, азаматтарды өздерінің құлдары есебінде қараған. Олар деспоттарға, қанаушыларға айналған. Деспотизм, Руссоның түсінуінше ең жоғарғы және шеттен шыққан қоғамдық ерекше көріністер: байлар мен кедейлердің теңсіздігі жеке меншіктің нәтижесі, күштілер мен күнсіздердің теңсіздігі, өкімет басқарудың нәтижесі. Мұндай теңсіздік жаңадан пайда болатын теңдікті теріске шығарудың себебі болады: деспоттық алдында бәрі бірдей, өйткені әрқайсысы нөлге тең. Бірақ, бұл бұрынғы қауымдық қоғамдағы адамдардың табиғи теңдігі емес, табиғи теңдікті бұзып, өзгертіп көрсету.

Руссо өзінің көзқарастарын қорытындылай келіп: «Біздің әрқайсысымыз өзіміздің жеке басымызды және барлық күшімізді жалпы ерікті жоғарғы басқаруына береміз және біз бірігіп әрбірімізді бөлінбейтін тұтастықтың бөлігі ретінде қабылдаймыз» - деген. Сонымен, қоғамдық келісім шарт теориясы, әр түрлі себептермен сынға алынады. Мысалы, Коркуновтың айтуы бойынша, қоғам мен мемлекеттің құрылуын келісімділікпен бастау, қоғам өмірін өте-мөте жекешелендіріп көрсетеді. Мұндай кезде, жеке адам, «барлығының үстінен қараушы және барлығын белгілеуші. Қоғамдық ортамен жеке адамды қамтамасыз ету белгіленбеген, керісінше, қоғамдық тәртіп жеке адамдардың барлығын тұтас қамтыған зорлық-зомбылыққа айналды».

Шершенвичтің пікірінше механикалық ойды жақтаушылардың тарихи шындықты мойындауы өте сирек кездеседі, себебі қоғамдық келісім олардың түсінігінде тек әдістемелік жолдарға жатады: «Олар үшін тарихта солай болды ма, жоқ па, маңызды емес, олар үшін маңыздысы, қоғамның қай түрді қабылдағанын дәлелдеу, егер оның негізінде келісіммен қамтамасыз етілген барлығының қоғамдық келісімі болмаса, ешкім өмірді, өзін қоғамдық жағдайлармен байланыстырмайды». Келісім теориясын бағалауда жоғарыдағы көзқарасты Трубецкой да қолдайды. Оның айтуы бойынша «Қоғам ерікті адамдардың шығармашылық жемісі емес, керісінше, адам тарихи құрылған қоғамдық белгі, тарихи ортаның нәтижесі, тұтастыќ заңдылыққа бағынған әлеуметтік организмнің бөлігі».

А. И. Денисов мемлекеттің пайда болуында материалистік теорияны жақтаушы ретінде “келісім-шарт теориясы тарихқа қарсылық, себебі қоғамдық өмірдің негізіне индивидтердің, адамды қояды. Сонымен қатар, біржақты теория: тарихи даму, адамның табиғатына сай болуы қажеттігін баса айтқанымен, өмір сүруге қажет жаңа жағдайлар туғызу жолында табиғатқа тигізетін әсерін елемейді”.

Қоғамның және мемлекеттің пайда болуы туралы тұжырымдамалардың жақтаушылары әдеттегідей бұл теорияны сынға алып, жетістіктерін және жетпейтін жақтарын көрсетеді. Ол табиғи қажеттілік, себебі, мемлекеттің пайда болуы, бұрынғы болған және болатын теориялар жеке адамдардың объективті процестерге субъективті көзқарастары.

Бұл теорияның кейбір тұжырымдары іс жүзінде мемлекеттік құрылыстарда пайдаланылды. Оған мысал ретінде АҚШ-ты алайық. Оның Конституциясы өзінің құрамына (мүшелігіне) кіретін халықтар арасындағы заңды келісімді бекітіп, мынадай мақсаттарын белгіледі:

- құқықтық сотты бекітіп, ішкі тыныштықты қорғау, бірігіп қорғануды ұйымдастыру. Кеңестік КСРО-да, мемлекеттер арасындағы келісімдер негізінде құрылған болатын. Сондықтан келісім-шарт теориясының элементтері өзінің тарихи негіздеріне сүйенеді.

Материалистік (таптық) теория, мемлекеттің пайда болуын, ең алдымен, қоғамның экономикалық жағдайларына сәйкес түсіндіреді: қоғамдық еңбектің бөлінуі, қосымша өнімнің және жеке меншіктің пайда болуы, қоғамның экономикалықмүдделері, бір-біріне қарама-қайшылығы бар таптарға бөлінуі. Осы процестердің объективтік нәтижесі ретінде мемлекет пайда болды және арнайы басқару, басу жолдарымен таптардың қарсылықтарын тежейді және экономикалық жағынан үстемдік ететін таптың ерекшеліктерін қамтамасыз етеді.

В. И. Ленин мемлекетті, таптардың арасындағы татуластыратын орган, деген ойға тікелей қарсы шыққан. Ол “Маркс бойынша мемлекет, таптық үстемдіктің органы, бір тапты екінші тапқа қанатушы орган” - деп жазған. В. И. Ленин мемлекеттің мәні қажеттілігі туралы көзқарасын белгілеуде, бірнеше рет атап айтқаны, мемлекет бір таптың екінші тапқа үстемдік жасауын қолдайтын машина деген тұжырымға келген[8] .

Материалистік теорияның негізі, мемлекеттің пайда болуы, қоғамның таптарға бөлінуі мен . Осыдан мынадай қорытындыға келуге болады: мемлекет тарихи ауыспалы, уақытша құбылыс, ол таптардың пайда болуына байланысты құрылып, таптардың жоғалуына байланысты олда еріксіз жоғалуы қажет.

Басқа тұжырымдамалардың өкілдері материалистік теорияны біржақты, дұрыс теория емес деген пікірде, себебі, ол теория қоғамның құрылуымен мемлекеттің пайда болуын қамтамасыз ететін психологиялық, биологиялық адамгершілік, этникалық және сол сияқты басқа факторларды ескермейді.

Ертедегі грек оқымыстылары мемлекет туралы ой толғауларында, оның жұмысының ерекшелігі адам организміне ұқсатқан. Мысалға: Платон мемлекеттің құрамын қызметін адам жанының қабілеттілік жақтарымен салыстырған. Аристотельдің айтуына салыстырған. Аристотельдің айтуына қарағанда, мемлекет көп жағдайда тынымсыз жұмыс істеп туратын адам организмін еске салады, соның негізінде адамның жеке-дара өмір сүруін жоққа шығарады. Өзінің көзқарасын мынадай образдың салыстырулар арқылы түсіндіреді: адам баласының денесінен қолы мен аяғын алып тастағанда ол өзінше күн көре алмайды. Сол сияқты адам да мемлекетсіз өмір сүре алмайды.

Органикалық теорияның негізі мынада: қоғам мен мемлекет организм ретінде түсіндіріледі, сондықтан олардың мәнін түсінуді сол организмнің құрылымымен қызметінен іздеу қажет. Қоғам мен мемлекеттің құрылымындағы, қызметіндегі түсінбеушілікті анатомия мен физиологияның заңдылықтарындағы ұқсастық арқылы түсіндіруге мүмкіндік бар. Органикалық теорияның ХІХ-ғасырдағы көрнекті өкілдері - Герберт, Спенсер. Олардың ойлары бойынша мемлекет жеке адамдардан тұратын қоғамдық организм, тірі организм сияқты клеткалардан пайда болады. Бұл теорияның маңызды жағы мемлекеттің пайда болуында, өзінің бөліктерімен - адамдармен бір мезгілде өтетіндігінде және адам баласының қоғамы тұрғанда олар да өмір сүреді. Мемлекеттік билік - біртұтастықтың өз бөліктеріне үстемдігі, мемлекеттің өз халқының амандығы қамтамасыз етуі. Егер организм сау болса, оның клеткалары да өзіне тән қызметін атқарады. Организмнің ауруы оны құрайтын клеткаларға қауіп туғызады, керісінше ауру клеткалар барлық организмнің тиімді (эффективті) қызметін төмендетеді[7] . Спенсердің мемлекет теориясы ғылым болу үшін, табиғи ғылымдардың әдістемелерімен түсінігін қабылдауы қажет деген пайымдауына, көңіл аударатын объективтік ойлар жатыр.

Біріншіден, әлеуметтік өмірдің заңы, табиғи заңдылыққа сай болады. Адам қоғамдық болудан бұрын, еркі бар және саналы биологиялық қалыптасқан (индивид) жеке тұлға ретінде көрінеді. Алдымен ол - табиғатты жолаушы, одан кейін қоғам мүшесі, одан кейін мемлекеттің азаматы. Әрине, адамның биологиялық түр ретінде жоғалуы бір мезгілде қоғамның және мемлекеттің жоғалуына әкеледі. Сондықтан қоғамдық өмірдегі адам баласының дамуындағы табиғи және әлеуметтік заңдардың гармониясы болуы қажет.

Екіншіден, органикалық теория қоғам және мемлекет түсінігіне жүйелі белгілер кіргізеді. Оны жақтаушылардың көбісінің ойы бойынша, қоғам және оның мемлекеттік құрылымы өте қиын жүйе, олар тығыз байланыстағы, бірін-бірі қамтамасыз ететін бөліктерден тұрады.

Үшіншіден, органикалық теория мен қоғамдық және мемлекеттік өмірді бөлу және біріктіру негізделген. Оның бір маңыздысы, еңбектің бөлінуі қоғамның бөлінуіне, таптардың пайда болуына соғатындығы. Ондай жағдай әрбір экономикалық дамыған қоғамға тән нәрсе. Сонымен қатар интеграция адамдарды мемлекетте біріктіреді, соның арқасында, олар өз мүдделеріне жетеді және қорғайды.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.