Мектепке дайындық топ балаларының белсенділігін заттық орта арқылы қалыптастырудың теориялық негіздері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І Мектепке дайындық топ балаларының белсенділігін заттық орта арқылы қалыптастырудың теориялық негіздері
1.1 Мектепке дайындық топ балаларының белсенділігін заттық орта арқылы қалыптастырудың педагогикалық.психологиялық мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Мектепке дайындық топ балаларының белсенділігін заттық орта арқылы қалыптастырудың жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
II. Мектепке дайындық топ балаларының белсенділігін заттық орта арқылы қалыптастырудың әдістемесі
2.1 Мектепке дайындық топ балаларының белсенділігін заттық орта арқылы қалыптастырудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
2.2 Мектепке дайындық топ балаларының белсенділігін заттық орта арқылы қалыптастырудың әдіс.тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
2.3 Мектепке дайындық топ балаларының белсенділігін заттық орта арқылы қалыптасытруға арналған ұйымдастырылған оқу іс.әрекетінің үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..67
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
І Мектепке дайындық топ балаларының белсенділігін заттық орта арқылы қалыптастырудың теориялық негіздері
1.1 Мектепке дайындық топ балаларының белсенділігін заттық орта арқылы қалыптастырудың педагогикалық.психологиялық мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Мектепке дайындық топ балаларының белсенділігін заттық орта арқылы қалыптастырудың жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
II. Мектепке дайындық топ балаларының белсенділігін заттық орта арқылы қалыптастырудың әдістемесі
2.1 Мектепке дайындық топ балаларының белсенділігін заттық орта арқылы қалыптастырудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
2.2 Мектепке дайындық топ балаларының белсенділігін заттық орта арқылы қалыптастырудың әдіс.тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
2.3 Мектепке дайындық топ балаларының белсенділігін заттық орта арқылы қалыптасытруға арналған ұйымдастырылған оқу іс.әрекетінің үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..67
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
Зерттеудің көкейкестілігі: Еліміз егемендік алып, тәуелсіз мемлекет ретінде дүниежүзілік қауымдастыққа танылып, жаңа демократиялық қоғамның дүниеге келуі Қазақстанда педагогика ғылымының жаңа бағытта сипат алуына кең жол ашып берді. Осы заманғы білім беру жүйесінсіз әрі алысты барлап, кең ауқымды ойлай білетін осы заманғы болашақ мамандарсыз инновациялық экономика құра алмайтындығымыз жайлы еліміздің президенті Н.Ә.Назарбаевтың үстіміздегі жылғы Қазақстан халыктарына арнаған «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты» атты Жолдауында ерекше аталып өтіліп, Қазақстанда адами капиталдың сапалы өсуі. Бұл, ең алдымен, білім беру мен денсаулық сақтау. Білім беру жүйесін жаңғырту барысында біз үшін келесі іс-шараларды жүзеге асырудың маңызы зор. Біріншіден, оқыту үдерісіне қазіргі заманғы әдістемелер мен технологияларды енгізу және қоғамдық жаңару кажеттіліктеріне сай білім керектігіне назар аударылған болатын. Елбасымыз Н.Назарбаевтың «Қазақстан-2030» бағдарламасында, Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңында, 2005-2010 жылға арналған білім берудің мемлекеттік бағдарламасында, 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында республиканың әлемдік білім кеңістігіне енуін ескере отырып, білім берудің мазмұны мен оқытудың барлық әдістемелік жүйесін қайта қарау қажеттілігін атап, білім берудің жаңа моделін құрудың, сынақтан өткізу мен енгізудің міндеттері атап көрсетілген.
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесі саясатымен мақсатының бірі - жан-жақты, білімді, шығармашылық қабілетті, танымдық белсенділігі жоғары жеке тұлғаны қалыптастыру. Дарынды, білімді жастар ғана егемендігіміздің ертеңін баянды етіп, қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуына үлес қоса алады. [1.2]
Білім беру мен оқыту теориясының әдіснамалық негізі - таным теориясы және бала тұлғасын жан-жақты және үйлесімді қалыптастыру туралы ілімі болып табылады. Ендеше дайындық топ балаларының танымдық белсенділігін қалыптастыруды арнайы ұйымдастыру оқу үрдісін жетілдірудің негізгі шарты болып саналады.
Еліміздің психология және педагогика саласындағы ғалымдардың, мамандардың назарын аударып отырған мәселелердің бірі – балалардың танымдық белсенділігін қалыптастыру болып отыр.
Қазіргі таңда ҚР-да білім берудің мемлекеттік стандартына сәйкес мектептегі оқыту мен тәрбиелеу маңызы түбегейлі өзгеріп, бірінші кезекке бұрынғыдай баланы пәндік білім, білік және дағдылардың белгілі бір жиынтығымен қаруландыру емес, баланың оқу-танымдық белсенділігін дұрыс және тиімді ұйымдастыру негізінде жеке бас тұлғасын қалыптастыру мақсаты алға қойылып отыр.[3]
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесі саясатымен мақсатының бірі - жан-жақты, білімді, шығармашылық қабілетті, танымдық белсенділігі жоғары жеке тұлғаны қалыптастыру. Дарынды, білімді жастар ғана егемендігіміздің ертеңін баянды етіп, қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуына үлес қоса алады. [1.2]
Білім беру мен оқыту теориясының әдіснамалық негізі - таным теориясы және бала тұлғасын жан-жақты және үйлесімді қалыптастыру туралы ілімі болып табылады. Ендеше дайындық топ балаларының танымдық белсенділігін қалыптастыруды арнайы ұйымдастыру оқу үрдісін жетілдірудің негізгі шарты болып саналады.
Еліміздің психология және педагогика саласындағы ғалымдардың, мамандардың назарын аударып отырған мәселелердің бірі – балалардың танымдық белсенділігін қалыптастыру болып отыр.
Қазіргі таңда ҚР-да білім берудің мемлекеттік стандартына сәйкес мектептегі оқыту мен тәрбиелеу маңызы түбегейлі өзгеріп, бірінші кезекке бұрынғыдай баланы пәндік білім, білік және дағдылардың белгілі бір жиынтығымен қаруландыру емес, баланың оқу-танымдық белсенділігін дұрыс және тиімді ұйымдастыру негізінде жеке бас тұлғасын қалыптастыру мақсаты алға қойылып отыр.[3]
1. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан -2030».
2. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан халыктарына арнаған «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты» атты жолдау. 2012ж. 27-қаңтар
3. Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты. Алматы 2002ж
4. Алтынсари Ы.Таңдамалы педагогикалық мұралары
5. Ушинский К.Д. Таңдамалы педагогикалық шығармалары.
6. Сабыров Т. Оқыту теориясының негіздері. Алматы 1998 ж
7. Әбілқасымова А.В. Балалардың танымдық ізденімпаздығын қалыптастыру. – Білім, Алматы 1994
8. Жарықбаев Қ. «Психология» Алматы 1998 ж
9. Выготский Л. С. Воображение и творчество в детском возрасте. М., 1936.
10. Сабыров Т. Оқыту теориясының негіздері. Алматы 1998 ж
11. Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты. Алматы 2002ж
12. Давыдов В.В. Проблемы развиваюшего обучения. Просвешения 1986
13. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан -2030».
14. Баймұратова Б. «Баланың тілін дамыту жолдары» 1962ж. Қазақ мемлекеттік оқу баспасы. Алматы.
15. Әмірова Ә.С., Анартаева Г. «Тіл дамыту» Алматы. 1982ж.
16. Меңжанова А. «Балаларды көркем шығарма туындылары арқылы адамгершілікке және еңбекке тәрбиелеу». 1991ж.
17. Давыдов В.В. Проблемы развиваюшего обучения. Просвешения 1986
18. Скаткин М.Н. Активизация познавательной деятельности учащихся в обучении. – М.: Педагогика, 1985. – 148 с.
19. Сабыров Т.С. Оқушылардың оқу белсенділігін арттыру жолдары, Алматы :Мектеп,1978
20. Рубинштейн С.Л. Принципы и пути развития психологии. – М., 1959. – 704 с.
21. Жұмабаев М. «Педагогика» 1927ж. Ташкент
22. Ушинский К.Д. Таңдамалы педагогикалық шығармалары.
23. Шамова Т.И. Активизация учения школьников. – М.: Педагогика, 1982. – 208 с.
24. Қоянбаев Р.М., Қоянбаев Ж.Б. «Педагогика» Астана. 2000ж
25. Сабыров Т. Оқыту теориясының негіздері. Алматы 1998 ж
26. Қоянбаев Р.М., Қоянбаев Ж.Б. «Педагогика» Астана. 2000ж
27. Жарықбаев Қ.Б. «Жантану негіздері» Алматы Қазақ университеті 1998
28. Рубинштейн С.Л. Принципы и пути развития психологии. – М., 1959. – 704 с.
29. Коменский Я.А. Избранные педагогические сочинения в 2-х т./Под ред. А.И.Пискунова. – М.: Педагогика, 1982. – 396 с.
30. Ушинский К.Д. Таңдамалы педагогикалық шығармалары.
31. Выготский Л. С. Воображение и творчество в детском возрасте. -М., 1936.
32. Скаткин М.Н. Активизация познавательной деятельности учащихся в обучении. – М.: Педагогика, 1985. – 148 с.
33. Бержанов Қ. «Тәрбие теориясы». Алматы. 2004ж.
34. Әл Фараби, Халықтық педагогиканы зерттеудiң кейбiр ғылыми және теориялық мәселелерi. – Алматы, 1983. – 151 б.
35. Ушинский К. Д. Избранные педагогические сочинения. Т.1, Т.2. -М.: Педагогика, 1974.
36. Мұқанов М.М. «Жас және педагогикалық психология» «Мектеп» 1982
37. Коменский Я.А. Избранные педагогические сочинения в 2-х т./Под ред. А.И.Пискунова. – М.: Педагогика, 1982. – 396 с.
38. Сабыров Т. Оқыту теориясының негіздері. Алматы 1998 ж
39. Л.П.Федоренко, Г.А.Фомичева, В.К.Лотарев. «Мектеп жасына дейінгі балалар тілін дамыту методикасы» оқу құралы. Алматы. «Мектеп» 1981.
40. Ушинский К. Д. Избранные педагогические сочинения. Т.1, Т.2. -М.: Педагогика, 1974.
41. Баймұратова Б. «Баланың тілін дамыту жолдары» 1962ж. Қазақ мемлекеттік оқу баспасы. Алматы.
42. Ушинский К. Д. Избранные педагогические сочинения. Т.1, Т.2. -М.: Педагогика, 1974.
2. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан халыктарына арнаған «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты» атты жолдау. 2012ж. 27-қаңтар
3. Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты. Алматы 2002ж
4. Алтынсари Ы.Таңдамалы педагогикалық мұралары
5. Ушинский К.Д. Таңдамалы педагогикалық шығармалары.
6. Сабыров Т. Оқыту теориясының негіздері. Алматы 1998 ж
7. Әбілқасымова А.В. Балалардың танымдық ізденімпаздығын қалыптастыру. – Білім, Алматы 1994
8. Жарықбаев Қ. «Психология» Алматы 1998 ж
9. Выготский Л. С. Воображение и творчество в детском возрасте. М., 1936.
10. Сабыров Т. Оқыту теориясының негіздері. Алматы 1998 ж
11. Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты. Алматы 2002ж
12. Давыдов В.В. Проблемы развиваюшего обучения. Просвешения 1986
13. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан -2030».
14. Баймұратова Б. «Баланың тілін дамыту жолдары» 1962ж. Қазақ мемлекеттік оқу баспасы. Алматы.
15. Әмірова Ә.С., Анартаева Г. «Тіл дамыту» Алматы. 1982ж.
16. Меңжанова А. «Балаларды көркем шығарма туындылары арқылы адамгершілікке және еңбекке тәрбиелеу». 1991ж.
17. Давыдов В.В. Проблемы развиваюшего обучения. Просвешения 1986
18. Скаткин М.Н. Активизация познавательной деятельности учащихся в обучении. – М.: Педагогика, 1985. – 148 с.
19. Сабыров Т.С. Оқушылардың оқу белсенділігін арттыру жолдары, Алматы :Мектеп,1978
20. Рубинштейн С.Л. Принципы и пути развития психологии. – М., 1959. – 704 с.
21. Жұмабаев М. «Педагогика» 1927ж. Ташкент
22. Ушинский К.Д. Таңдамалы педагогикалық шығармалары.
23. Шамова Т.И. Активизация учения школьников. – М.: Педагогика, 1982. – 208 с.
24. Қоянбаев Р.М., Қоянбаев Ж.Б. «Педагогика» Астана. 2000ж
25. Сабыров Т. Оқыту теориясының негіздері. Алматы 1998 ж
26. Қоянбаев Р.М., Қоянбаев Ж.Б. «Педагогика» Астана. 2000ж
27. Жарықбаев Қ.Б. «Жантану негіздері» Алматы Қазақ университеті 1998
28. Рубинштейн С.Л. Принципы и пути развития психологии. – М., 1959. – 704 с.
29. Коменский Я.А. Избранные педагогические сочинения в 2-х т./Под ред. А.И.Пискунова. – М.: Педагогика, 1982. – 396 с.
30. Ушинский К.Д. Таңдамалы педагогикалық шығармалары.
31. Выготский Л. С. Воображение и творчество в детском возрасте. -М., 1936.
32. Скаткин М.Н. Активизация познавательной деятельности учащихся в обучении. – М.: Педагогика, 1985. – 148 с.
33. Бержанов Қ. «Тәрбие теориясы». Алматы. 2004ж.
34. Әл Фараби, Халықтық педагогиканы зерттеудiң кейбiр ғылыми және теориялық мәселелерi. – Алматы, 1983. – 151 б.
35. Ушинский К. Д. Избранные педагогические сочинения. Т.1, Т.2. -М.: Педагогика, 1974.
36. Мұқанов М.М. «Жас және педагогикалық психология» «Мектеп» 1982
37. Коменский Я.А. Избранные педагогические сочинения в 2-х т./Под ред. А.И.Пискунова. – М.: Педагогика, 1982. – 396 с.
38. Сабыров Т. Оқыту теориясының негіздері. Алматы 1998 ж
39. Л.П.Федоренко, Г.А.Фомичева, В.К.Лотарев. «Мектеп жасына дейінгі балалар тілін дамыту методикасы» оқу құралы. Алматы. «Мектеп» 1981.
40. Ушинский К. Д. Избранные педагогические сочинения. Т.1, Т.2. -М.: Педагогика, 1974.
41. Баймұратова Б. «Баланың тілін дамыту жолдары» 1962ж. Қазақ мемлекеттік оқу баспасы. Алматы.
42. Ушинский К. Д. Избранные педагогические сочинения. Т.1, Т.2. -М.: Педагогика, 1974.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..3
І Мектепке дайындық топ балаларының белсенділігін заттық орта арқылы
қалыптастырудың теориялық негіздері
1.1 Мектепке дайындық топ балаларының белсенділігін заттық орта
арқылы қалыптастырудың педагогикалық-психологиялық
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Мектепке дайындық топ балаларының белсенділігін заттық орта
арқылы қалыптастырудың
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
II. Мектепке дайындық топ балаларының белсенділігін заттық орта арқылы
қалыптастырудың әдістемесі
2.1 Мектепке дайындық топ балаларының белсенділігін заттық орта
арқылы қалыптастырудың ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
2.2 Мектепке дайындық топ балаларының белсенділігін заттық орта
арқылы қалыптастырудың әдіс-
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .47
2.3 Мектепке дайындық топ балаларының белсенділігін заттық орта
арқылы қалыптасытруға арналған ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінің
үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..64
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..67
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 69
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі: Еліміз егемендік алып, тәуелсіз мемлекет
ретінде дүниежүзілік қауымдастыққа танылып, жаңа демократиялық қоғамның
дүниеге келуі Қазақстанда педагогика ғылымының жаңа бағытта сипат алуына
кең жол ашып берді. Осы заманғы білім беру жүйесінсіз әрі алысты барлап,
кең ауқымды ойлай білетін осы заманғы болашақ мамандарсыз инновациялық
экономика құра алмайтындығымыз жайлы еліміздің президенті Н.Ә.Назарбаевтың
үстіміздегі жылғы Қазақстан халыктарына арнаған Әлеуметтік-экономикалық
жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты атты Жолдауында ерекше аталып
өтіліп, Қазақстанда адами капиталдың сапалы өсуі. Бұл, ең алдымен, білім
беру мен денсаулық сақтау. Білім беру жүйесін жаңғырту барысында біз үшін
келесі іс-шараларды жүзеге асырудың маңызы зор. Біріншіден, оқыту үдерісіне
қазіргі заманғы әдістемелер мен технологияларды енгізу және қоғамдық жаңару
кажеттіліктеріне сай білім керектігіне назар аударылған болатын. Елбасымыз
Н.Назарбаевтың Қазақстан-2030 бағдарламасында, Қазақстан Республикасының
Білім туралы Заңында, 2005-2010 жылға арналған білім берудің мемлекеттік
бағдарламасында, 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында
республиканың әлемдік білім кеңістігіне енуін ескере отырып, білім берудің
мазмұны мен оқытудың барлық әдістемелік жүйесін қайта қарау қажеттілігін
атап, білім берудің жаңа моделін құрудың, сынақтан өткізу мен енгізудің
міндеттері атап көрсетілген.
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесі саясатымен мақсатының
бірі - жан-жақты, білімді, шығармашылық қабілетті, танымдық белсенділігі
жоғары жеке тұлғаны қалыптастыру. Дарынды, білімді жастар ғана
егемендігіміздің ертеңін баянды етіп, қоғамның әлеуметтік-экономикалық
дамуына үлес қоса алады. [1.2]
Білім беру мен оқыту теориясының әдіснамалық негізі - таным теориясы
және бала тұлғасын жан-жақты және үйлесімді қалыптастыру туралы ілімі болып
табылады. Ендеше дайындық топ балаларының танымдық белсенділігін
қалыптастыруды арнайы ұйымдастыру оқу үрдісін жетілдірудің негізгі шарты
болып саналады.
Еліміздің психология және педагогика саласындағы ғалымдардың,
мамандардың назарын аударып отырған мәселелердің бірі – балалардың танымдық
белсенділігін қалыптастыру болып отыр.
Қазіргі таңда ҚР-да білім берудің мемлекеттік стандартына сәйкес
мектептегі оқыту мен тәрбиелеу маңызы түбегейлі өзгеріп, бірінші кезекке
бұрынғыдай баланы пәндік білім, білік және дағдылардың белгілі бір
жиынтығымен қаруландыру емес, баланың оқу-танымдық белсенділігін дұрыс және
тиімді ұйымдастыру негізінде жеке бас тұлғасын қалыптастыру мақсаты алға
қойылып отыр.[3]
Білім беру және оқыту теориясының балаларды оқыту мәселесіндегі
талаптарының бірі - танымдық белсенділік пен саналылық. Бұл талаптың
орындалуы балалардың оқу материалын түсінуге, өткенді жаңамен
байланыстыруға, негізгісі мен қосымшасын анықтауға, алған білімдерін
тәжірибеде пайдалануға, өз пікірлерінде оларға сүйенуге ұмтылысынан
көрінеді. Білімді саналы меңгеру өз бетімен жаңа білім алуға мүмкіндік
беретін ақыл-ой еңбегінің өзіндік тәсілдерін игермейінше іске аспайды.
Балалардың белсенді танымдық іс-әрекетінің көздейтін мүддесі -
білімнің қоғамдық мәнін ұғыну, қоғамға қызмет ету қарқынын үдету негізінде
дамыту. Белсенділіктің ең жоғарғы көрінісі балалардың алған білімдерін
өмірде, тәжірибеде нәтижелі пайдалана білуі болып табылады.
Даму дегеніміз, ең алдымен, адам организміндегі физиологиялық және
психологиялық сапалық өзгерістер. Даму - жеке адамды жетілдірудің өте
күрделі және диалектикалық үрдісі, Ал жеке тұлғаның дамуына оқушылардың оқу-
танымдық белсенділігін арттыру қазіргі заман талабына сай оны оқу үрдісінде
жетілдіру болып есептеледі.
Танымдық белсенділік – баланың оқуға, білімге, ғылымға деген ынта-
ықыласы мен құштарлығының ерекше көрінісі. Белсенділік (интенсивтендіру)
баланың әрекеті және пәнімен қосылғандағы дәрежесін анықтайды.
Белсенділіктің ең жоғарғы көрінісі: баланың алған білімдерін өмірде,
тәжірибеде нәтижелі пайдалана білуінде.
Белсенділікке байланысты әлеуметтік-педагогикалық көзқарас ежелгі
дәуірден бастау алады. Оның көрнекті өкілдеріне. ежелгі грек ойшылдары
Сократ, Платон, Аристотель жатады. Олар белсенді және өз бетімен білім
алуының маңыздылығын, жетістіктері мен өзін-өзі тәрбиелеудің маңызды
екендігін негіздеген. Олардың пікірінше өзіндік іс-әрекет нәтижесінде
балада қанағаттану, қуаныш сезімі оянып, білімді игеруге белсенділігі
артады. Бұл пікірлер көптеген ғасырлар бойы педагогтердің талдау нысанасы
болды.
Мұндай психологиялық-педагогикалық көзқарасты Ы.Алтынсаринның,
К.Ушинскийдің еңбектерінде көре аламыз.
Ы.Алтынсарин оқыту арқылы өз бетінше білім көтеруге жол бастауда, ой-
әрекетін жаттықтыруда тәрбиешінің оқу-тәрбие жүйесіндегі рөліне айрықша
орын берді. Алтынсаринның пікірінше, педагогтердің жұмысындағы ең шешуші
нәрсе: тәрбиешінің ең жақсы оқыту әдістерін таба білуінде. К.Ушинский
танымдық белсенділік мәселесіне мән беріп, өз бетінше жұмыс - оқытуды
жетістікке жеткізудің бірден-бір жолы деп есептеді.
Ол тәрбиешінің жұмысын ескере отырып, баланың белсенділігін дамыту
мақсатында ұйымдастырылған дербес бақылау мен тәжірибе өткізу.
көрнекіліктер дайындау сияқты жұмыстардың маңыздылығына тоқталды.
К.Ушинский педагогикалық ғылымда алғаш рет балалардың өзіндік жұмысына
философиялық және психологиялық-педагогикалық талдау жасайды. [4.5]
Қоғам дамуының жаңа кезеңінде қоғамның барлық саласында күрделі
өзгерістер жүрді. Қоғамның оқу-ағарту, білім беру саласындағы өзгерістер
жеке тұлғаны қалыптастыруға, оқу үрдісінде тиімді әдіс-тәсілдерді
іздестіруге, баланың шығармашылық, рухани, дене мүмкіндіктерін дамытуға,
адамгершілік пен салауатты өмір салтын берік ұстануға бағытталады.
Қазіргі кезеңде баланың танымдық белсенділігін дамытудың тиімді
жолдарының бірі - баланың өзіндік жұмысы. Т.Сабыров, М.Құдайқұлов,
А.Әбілқасымованың жастардың өздігінен білім алу әрекеті жайлы, С.Ұзақбаева,
Б.Мұқанова, А.Ильясова.О.Сыздықов, т.б. оқыту мәселесін жетілдіру жөнінде
жазған еңбектері т. б .[6.7]
Қазіргі кезде оқыту барысында балалардың танымдық белсенділігін
дамыту мен жетілдіру жолдары бүгінгі күннің өзекті мәселесі
болып отыр, сондықтан да диплом жұмысымыздың тақырыбын Дайындық
топ балаларының белсенділігін заттық орта арқылы қалыптастыру деп
алуымызға себеп болды.
Зерттеу нысаны: Мектепке дайындық топ балаларының белсенділігін
заттық орта арқылы қалыптастыру.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Мектепке дайындық топ балаларының
белсенділігін заттық орта арқылы қалыптастыру
Зерттеу міндеттері:
- Мектепке дайындық топ балаларының белсенділігін заттық орта
арқылы қалыптастырудың педагогикалық мәселелерін қарастыру
- Мектепке дайындық топ балаларының белсенділігін заттық орта арқылы
қалыптастырудың жолдарын анықтау
- Мектепке дайындық топ балаларының белсенділігін заттық орта арқылы
қалыптастырудың ерекшеліктерін нақтылау
- Мектепке дайындық топ балаларының белсенділігін заттық орта арқылы
қалыптастырудың әдіс-тәсілдерін қолдану
Зерттеу әдістері: Оқу стандарты, білім тұжырымдамасы және теориялық
негізде жазылған еңбектердегі педагогикалық – психологиялық әдебиеттердің
мазмұнын ашу, озық педагогикалық еңбектерге талдау жасау.
Диплом жұмысы: кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер мен қосымшадан тұрады.
І Бөлім. Мектепке дайындық топ балаларының белсенділігін заттық орта
арқылы қалыптастыру.
1.1 Мектепке дайындық топ балаларының белсенділігін заттық орта арқылы
қалыптастырудың педагогикалық-психологиялық мәселелері
Білім беру жүйесі қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының жетекші
рөлін атқарады, сондай-ақ оны әрі қарай айқындай түседі. Ал білімнің
қалыптасып дамуының жалпы шарттары философияның негізгі мәселесі - рухтың
материяға, сананың болмысқа қатынасы тұрғысынан зерттелетін ілім – таным
теориясы деп аталады.
Таным теориясының басқа ғылыми теориялардан түбірлі айырмашылығы: ол -
білімнің қалыптасуы мен негізделуінің жалпы ұстанымдарын, объективтік
қатынастарды қалыптастыру.
Танымдық белсенділік - баланың білімге деген өте белсенді ақыл-ой
әрекеті. Танымдық белсенділік танымдық қажеттіліктен, мақсат, танымдық уәж
және әрекетті орындаудың тәсіл-амалдарынан тұрады. Белсенділіктің негізінде
балаларда танымдық қызығу, танымдық ізденімпаздық қалыптасады.
Танымдык, қызығу ұғымы және оны қалыптастыру мәселесіне педагогтер
психологтердің, әдіскерлердің көптеген ғылыми зерттеу еңбектері арналған.
Бұл мәселенің кейбір қырлары тамыры тереңге бойлайтын көне замандардан
бастау алады. [8]
Көне замандағы дәуірдің өзінде-ақ ойшылдар мен педагогтер баланың
өзіндік ой тұжырымдарын жасау және оны дамыту үшін репродуктивті және
эвристикалық әдістер жайлы мәселелерге көңіл бөлген.
Балалардың ақыл-ой тәрбиесіне негізделген тәрбие теориясында
айналасындағы дүниені шынайы ақиқат тұрғыда танып-білуін қамтамасыз етуі
мен қоғамға, адамға дұрыс қарым-қатынастың қалыптастырылуын қарастырды.
Ежелгі Греция мен Римде құл иеленушілік құрылыс кезінде басқа
мемлекеттермен салыстырғанда қоғамдық даму деңгейі жоғары болды. Антика
дәуірі мемлекеттерінде өскелең ұрпаққа тәрбие беру ісіне көп көңіл бөлінді.
Құл иеленуші қоғамына мемлекетті қорғай алатын, қажет кезінде басқыншылық
әрекеттерге икемді, күшті, жігерлі және білікті адамдар қажет болған.
Нәтижесінде ежелгі грек елінде тәрбие теориясы пайда болып, бұл идеялар
Платон, Аристотель, сондай-ақ ежелгі рим философтері Плутарх, Пацит,
Квинтимин еңбектерінде одан әрі дами түсті.
Бұл теорияда ақыл-ой тәрбиесіне көп көңіл бөлінеді, әсіресе, шәкірттің
өз ой тұжырымын дамытуға ерекше мән беріледі.
Сократтың өзі оқыту барысында баланың танымдық белсенділігі мен
ізденімпаздығын арнайы басқарудың маңыздылығын атап көрсеткен еді. Ол
баланың танымдық ізденімпаздығын арттыратын арнайы оқыту әдісін
-эвристикалық әңгімелесуді алғаш рет қолданды. Сократ білімді жай ғана
бере салмай, балаларға сұрақ қоя отырып олардың ойлау қабілетін, қызығуын
арттырып, өз ой тұжырымын жасай білуге үйретті. Эвристикалық сұрақтарды
алдын ала дайындай отырып танымдық белсенділікті оқыту құралы ретінде
қалыптастырады.
И.Гербарт танымдық белсенділікті дамыту - оқытудың негізгі
міндеттерінің бірі деген пікірде болды. Ол оқу материалы жеңіл болмауы
керек, баланың психикалық іс-әрекеті нәтижесіне сәйкес бірте-бірте
күрделендіру идеясын ұсынды. Өзінің оқыту теориясы негізінде Гербарт
адамның алуан салалы қызығуларын алады.
Адамдарға қызығулар айналасын қоршаған дүниесін танып білуге немесе
қоғамдық өмірге араласуға байланысты болады. Біріншісіне жататын қызығу -
эмпирикалық, бұл айналасын қоршаған дүниенің кейбір оқиғаларын білуге
бағытталады, ойлауға негізделген ақыл-ой қызығуы эстетикалық қызығу -
оқиғаларды көркемдік жағынан бағалай білушілікті көрсетеді. Қызығудың
екінші тобына жататындар - симпатикалық қызығу, бұл жеке адамдар арасында
қатынас туғызады; әлеуметтік қызығу -әр түрлі қоғамдық ұйымдардың
арақатынасын анықтайды; дінге қызығу -діни ұғымды күшейтеді. Осы түрлі
қызығу оқушылардың меңгеретін білім мазмұнын анықтайды.
Қызығу (латынша негізі - мәні бар, маңызды) - адам ерекше сезінетін
қимылдың нақты себебі. Қызығуды жеке тұлғаның өз әрекетіне бағалық қатынасы
деп анықтауға болады. Баланың танымдық қызығуы танымдық саласына
қатынасынан пайда болады. Оқуға, білуге деген қызығу танымдық
белсенділіктің қозғаушысы екені белгілі. Л.Выготский бұл жөнінде былай
деген: Ең алдымен, баланы бір әрекетке тарту үшін, сен оны қызықтыр, оның
бұл әрекетке дайын екенін білу үшін қамқорлық жаса, осыны іске асыру үшін
барлық күшін салатынын және бала өзі қимылдайтынын, ал мұғалім болса сол
әрекетті басқарып, бағыттап отыру керек. Балалардың танымдық белсенділігі
олардың білім сапасы мен даму деңгейіне байланысты ойлау әрекетінің
қалыптасуына тәуелді.[9]
Танымдық белсенділік оқу-тәрбие үрдісінің барлық саласында көрініс
табады. Қазіргі тәрбие, оқытудың ең көкейкесті мәселелерінің біріне
танымдық қызығуды жатқызамыз. Оның негізі оқу үрдісін белсендіру жолдары
мен оқушылардың қызығуын дамытуды ұсынады, оқытудың белсенді әдістері
танымдық қызығуды дамытуды көздейді. Сабақтың қай түрі болсын қызығушылық
уәждемеге бағытталады. Білім беруді ізгілендіру оқушының танымдық ой-өрісін
кеңейтуді негізгі орынға қояды.
Педагогтер, ақыл- ой тәрбиесіне негізделген тәрбие теориясы
айналасындағы дүниені шынайы ақиқат тұрғыда танып білуін қамтамасыз етуді
және қоғамға, адамдарға дұрыс қарым қатынасын қалыптастыруды қарастырады.
Танымдық белсенділік туралы анықтамаларға талдау жасай отырып
балалардың танымдық белсендік белгілері анықталады. Оған мына үш белгі
тән:
- Оқу танымдық белсенділіктің қоғамдағы маңыздылық бағыты;
- Оқу танымдық белсенділіктің интелектуалдық сипаты;
- Оқу танымдық белсенділіктің реттеушілік сипаты;
Сондай ақ, танымдық белсенділігін дамыту тиімділігі мынадай жетекші
факторлармен анықталады:
- балалардың жас ерекшеліктерін есепке алу;
- оқу үрдісіне мәселелік оқытуды кеңінен енгізу;
- материалдарды айтып түсіндіруде жүйелік ұстанымын қамтамасыз ету;
- бірте-бірте күрделене түсетін тапсырмалар кешенін шешудегі қол
жеткен табыстарды нығайтуды қамтамасыз ету, т.б.
Оқу үрдісі балалардың танымдық белсенділігі заттық орта арқылы
қалыптастыру нәтижесінде жүзеге асады, ал танымдық дамыту негізінде
балаларда танымдық белсенділік қалыптасады. Демек, балалардың танымдык,
белсенділігін дамытуды арнайы ұйымдастыру - оқу үрдісін жетілдірудің
негізгі шарты.
Мектепке дайындық топ балаларының танымдық белсенділігін
қалыптастыруда оқу материалдарының маңыздылығы дәрежесіне қарай оның
құндылығын анықтап, сабақ беру мен оқу үрдісін ұйымдастыра білудің маңызы
зор.
Оқытудың мазмұнына фактілерден, әрекет тәсілдерінен басқа оқытудың шын
мазмұнымен бірге оқу үрдісіне қатысушылардың арасында ақпарат алмасу қорын
құратын және балалардың осы мазмұнды игеруіне әрі оны өмірде қолдануына
қызмет ететін мәліметтер кіреді.
Зерттеуші ғалымдар оқудағы танымдық белсенділікті дамыту мәселелерін
тәжірибеде шешудің түрлі жолдарын бөліп көрсеткен. Олар мына төмендегілер:
- оқу үрдісіне қатысушыпардың екі жақты сипаты әсері негізінде
мұғалім мен оқушының бірлескен әрекеті арқылы (Т.Сабыров, Н.Хмель,
- танымдық іс-әрекеттің дербестігін қалыптастыратын өзіндік жұмысты
ұйымдастыру мен оқу міндеттерін іріктеп шешу арқылы Т.Сабыров,
Б.Айтмамбетова, т.б.);
-танымдық белсенділікті дамыту арқылы ( А.Әбілқасымова, Р.Омарова, );
- оқытудағы әдістемелік білімдер элементтерін енгізу арқылы (И.Лернер,
М.Құдайқұлов);
- іс-әрекеттің бағдарланушылық негізін құрайтын жалпылама білімдерді
енгізу арқылы [10]
- оқу іс-әрекетін өздігінше бақылауды дамыту арқылы
(А.Қазмағамбетов).
Мектеп - әлеуметтік мәселелердің ішіндегі ең өзекті мәселелердің бірі.
Мектептегі оқу-тәрбие жұмыстарына жаңаша көзқараспен қарау қажеттілігі
туындайды. Қазақстанның болашағын ойласақ, егемен еліміздің білім беру
жүйесі мен мектептері қазіргі жағдайда шығармашыл жаңа адамды қалыптастыру
бағытында жұмыс жүргізуі тиіс.
Адам баласының шығар биігі тек білім арқылы боларын терең пайымдаған
мемлекет басшысы Н.Ә.Назарбаев білім қызметкерлерінің І-ші құрылтайында:
Ұстаздар ескі қалыптасқан көзқарастан құтылуы керек, өйткені ескі білімге
балалардан сұраныс жоқ деген еді. Бұл ойдан аңғарып отырғанымыз, қоғамның
бүгінгі таңда жалпы білім беретін мектепке қоятын талаптарының
өзгеріп керек, өйткені ескі білімге балалардан сұраныс жоқ" деген еді.
Бұл ойдан аңғарып отырғанымыз, қоғамның бүгінгі таңда жалпы білім беретін
мектепке қоятын талаптарының өзгеріп отырғандығы. Әрбір мектептің болашығы
мектебінде шындалады.
Келешекте осы елдің тізгінін ұстайтын азаматтар — бүгінгі мектепке
дайындық топ балалары болғандықтан, Қазақсанның барлық мектепке дейінгі
мекемелерде үлгі болуға тиісті қазақ тілінде оқытатын мектептердің,
балалардың білім сапасы, даму бағыттары, қоғамның, мемлекеттің назарында
болып 1999 жылы 7 маусымда Білім туралы заңы қабылданды. Білім туралы
заңда білім беру саласындағы мемлекеттік саясаттың ұстанымдарының бірі —
педагог қызметкерлер, балалардың мемлекеттік білім беру стандартында
көзделген деңгейден төмен емес білім, білік, дағды алуын қамтамасыз етуге,
баланың жеке шығармашылық қабілетінің дамуы үшін жағдай жасау қажеттігі
көрсетілген Қазақстан Республикасы жалпы білім беретін мектепке дайындық
мекемесінде білім стандарты министрлік алқасының 18.07.1996 жылы 812
шешімімен бекітіліп, 1998-1999 оқу жылынан бастап мектеп тәжірибесіне
енгізілді.
Бұл білім стандартында балалардың белсенділіктерін дамытуды ескеріп,
өзін-өзі дамуына жағдай жасай отырып, міндетті деңгейлерін айқындау
жұмыстары жүргізілді. Оқу-тәрбие үдерісінде тәрбиеші мен балалар арасындағы
қарым-қатынастың ролі ерекше. Тәрбиеші қызығушылық қабілетті
арттыра отырып, баланың шығармашылығын, белсенділігін, қабілетін
оятуға, заттық ортаға қалыптастыруға жол ашады. .[11]
Баланың танымдық белсенділігін, дарындылығын дамыту, тәрбиелеу —
бүгінгі күннің өзекті мәселесі болып отыр. Баланың қызығушылық қабілетін
арттыру арқылы танымдық белсенділігін, қабілетін де дамыту қажет. Қызығу -
бұл адамның саналы әрекеті.
Қызығушылық қалай пайда болады? Баланың қызығуы үшін – оның көңіл-күйі
көтеріңкі, көңілді болуы тиіс. Бала бір нәрсеге қызығу үшін қызығатын
нәрселер адамға жағымды сезімдер тудыруы керек. Жалпы адамның қызығуы
бірнеше түрге бөлінеді. Қызығу туралы психологтар, педагогтар көптеген
еңбектерін жазып, дәлелдеген, зерттеген. Олар мыналар: Э.Парондайк, У.Мак
Дугал. Бұл ғалымдар қызығушылықты зерттеп, оның жемістерін де атап өтті.
Мысалы:
А) қызығушылық қабілетті арттыра отырып баланың белсенділігін оятуға;
Ә) бала бойында шығармашылық заңдылықтарды дамытып, тәрбиелеуге; т.б.
Шығармашылық - адамның өмір шыңдығында өзін-өзі тануға ұмтылуы, ізденуі.
Шығармашылық — адам бойындағы белсенділікті дамытып, олардың өшуіне
жол бермеу, адамның рухани күшін нығайтып, өзін-өзі табуына жәрдемдеседі.
Адам әрдайым өзін жетілдіруге, ұмтылуға, өсуге қабілетті болады, сол арқылы
оған толыққанды өмір сүру үшін жаңа рухани куш беру білімнің ең негізгі
мақсаты болып табылады деп - Қазақстан орта білімді дамыту тұжырымдамасының
жобасында. Сонымен қатар қазақтың ұлы ойшылдары да өз еңбектерініде адамның
жеке басының қабілеттерінің дамуын қарастырып, тиімді жақтарын пайдаланған.
Кеңестік дәуірдегі психологтар мен көрнекті ғалым педагогтар В.В.Давыдов,
В.А.Крутецкий, Л.Р.Выготский, Л.В.Занков, С.Л.Рубинштейн, Б.Г.Ананьев,
А.Н.Леонтьев, И.Л.Лернер, А.Н.Луктын, В.И.Андреев, А.Л.Яковлев, және
қазақтың ағартушы ғалымдарынан А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ж.М.Әбділдин,
ҚБ.Жарықбаев, М.М.Мұқанов, Т.С.Сабыров, т.б. еңбектерін тұлғаны дамыту
мәселесінің теориясы мен практикасына қосқан еңбектерін білеміз. .[12]
Оқыту үрдісінде баланың танымдық белсенділігін дамыту үшін білімдер
мен әрекет тәсілдерін алуды қажеттендіруді қалыптастыратын шарттарды, өзін-
өзі бейімдеу шарттарын, мәселелерді шешудің түрлі нысандарын ұйымдастыру
дағдыларын дамытудың шарттарын қамтамасыз етуі тиіс.
Дайындық топ балаларының танымдық белсенділігінің деңгейлеріне
тоқталатын болсақ, оның ең жоғары деңгейі танымдық міндеттерді өз бетінше
қоюмен, тапсырмалардың шешімін табуда неғұрлым тиімді жолдарын болжаумен
және өз бетінше айқындаумен, өздігінен бағалаумен сипатталады. Ал орташа
деңгей жоғары деңгейдің кейбір элементтерінің оқытушының көмегімен
орындалатынымен сипатталады, мұнда мұғалім танымдық тапсырма беріп, оның
шешілуін бақылауы немесе оқушыға шешу тәсілдерін көрсетуі тиіс. Төменгі
деңгейде оқушыға белгілі бір әрекеттің үлгісі болғанда, оларды орындау
тәсілдері туралы көмек болғанда ғана танымдық белсенділңкке ынталандыруға,
белгілі тәсілдерге бағдарлануда көрініс табады.
Танымдық ізденімпаздык, пен белсенділік жеке тұлғаның алуан қырлы
болмыс-бітімі болып табылады, ол - сезімталдық, танымдық және еріктік үрдіс
нәтижесі, танымдық уәж пен өз бетінше әрекет тәсілдерінің жиынтығы, танымға
деген тұрақты құлшыныс болып табылатын танымдық әрекетке бейімделуі.
Дайындық топ балаларының белсенділігін арттырудың негізі факторларына
олардың өз мүмкіндігін сезінуі, балалардың өз тандауымен жұмыс істеуі, оқу
үрдісінде баланың өз әрекетінен қанағаттануы; оларға мұғалім тарапынан
қойылатын талап пен қабілеттерінін, сәйкес болуы; тәрбиеші өзіндік жұмысты
ұйымдастыра алуы, т.б. жатады. Бұл факторлар оқу мотивтерінің өрісін
кеңейтіп шығармашылық әрекетіне негіз қалайды. Қабілеттер оқушыға дайын
түрінде берілмейді, ол оқыту барысында жүзеге асатын дамудың нәтижесі.
Оқу, білім алу қабілеттерінің өзі баланың іс-әрекетінсіз пайда болуы
мүмкін емес. Қабілеттердің деңгейі әр балада әр түрлі болғандықтан,
тәрбиеші танымдық тапсырманы беру кезінде оны ескеруі тиіс.
Дайындық топ балаларының танымдық белсенділігі - баланың жеке дамуын
қамтамасыз ететін, танымдық тапсырмаларды шешу кезінде игерілген білімдер
мен біліктерді іс жүзінде қолданылатын, ең бастысы, саналылықпен
білімдеріне, дағдыларына және интеллектуалдық бейімділіктеріне сүйеніп, өз
бетімен кәсіптік бағдар мәселесін анықтайтын және өзіндік шығармашылық ой-
өрісін кеңейте білуімен сипатталатын жеке тұлғаға тән қасиет.
Дайынлық топ балаларының белсенділігін оқыту барысында дамыту үшін
мұғалім тарапынан ұйымдастырушылық пен дұрыс басшылық және оған балалардың
өздері белсенділік танытпағы ләзім.
Ал балалардың жеке басынын, дамуына белсенді болуы үшін оны
қажетсінуі, ізденуі, бағдарлай білуі, зерттеу біліктері болуы қажет. Бұл
жерде балалардың қабілеттерін дамытып қана қоймай, олардың танымдық жан
қуаттарының оянуына ықпал етудің, сол жолда ізденісін, талабын ұштап, білім
деңгейін жетілдірудің маңызы ерекше.
Білім - үздіксіз білім берудің алғашқы басқышы. Осыған сәйкес балаға
белгілі бір көлемдегі білім, білік-дағдыларды меңгертумен бірге табиғат,
қоршаған дүние туралы түсініктерін кеңейте отырып, оларды шығармашылық
бағытта жан-жақты дамыту-бүгінгі күннің басты талабы. Осы талап тұрғысынан
алғанда, оқу-тәрбие үрдісін ұйымдастырудың сан түрлі әдіс-тәсілдерін
іздестіру, жаңа технологияларды тиімді пайдаланудың маңызы ерекше. Сонымен
оқушыларды ана тілі пәнін оқыту барысында танымдық белсенділігін дамыту
үшін қажетті жағдайлар жасау керек:
-тәрбиеші ең алдымен топта шығармашылық көңіл-күй тудыру үшін баланың
назарын бір нәрсеге аудару керек. Мысалы балалардың назарын шығармашылық
белсенділігін дамыту үшін үнемі тапсырма, жаттығу, ойын түрлерін ұсынған
жөн.
- шығармашылыкпен жеке-дара бала емес, топты бүкіл
балалары ойласу үшін жағдай, мүмкіндік туғызу. Сыныпта, ұжымда
өзара шығармашылық қарым-қатынас, шығармашылық ахуал орнату;
- тәрбиеші - бала үшін қарапайым ғана жан. Ал егер ол оқиға, сюжет
құруға, образ жасауда жазушылық шеберлік танытса, балалар ерекше елтиді.
Өздерінің күшіне деген сенім қалыптасады. Сондықтан тәрбешінің
шығармашылықпен айналысуы және өзінің жазған дүниелері жөнінде
балалармен пікір алмасуы оқушының танымдық белсенділігін дамытады.
- танымдық белсенділік үшін психологиялық қауіпсіздік, еркіндік,
ашықтық, бостандықты қамтамасыз ету;
- шығармашылықты тежейтін үш нәрсе бар: біреуі —сәтсіздікке
ұшыраймын, қолымнан ешнәрсе келмейді деген тыс қорқыныш сезімі, екінші -
өзіне-өзі тым риза болмаушылық сезімі (не жазса да өзі ұнатпайды, кейде
өзін-өзі жек көріп кетеді), үшіншісі — жалқаулық. Ондай жағдайда баланы
құтқарудың жолдарын табу:
- баланың белсенділікпен айналысуына мектепке дейінгі мекемеде, сабақ
үстінде, үйде қолайлы жағдай туғызу;
- белсенділік бағытқа баланы жүйелі, саналы түрде
қалыптастырып отыру:
- тәрбиеші баланы белсенділіктің түрлеріне үйретіп, баулу үшін өзі де
қарулануы керек.
Тәрбиеші дайындық топ балаларының танымдық белсенділігін заттық орта
арқылы қалыптастыру барысында бағыт-бағдар беруде мыналарды ескеруі керек
деп ойлаймын:
- шығармашылық тапсырмаларды балаға ұсынуда танымдық белсенділігін
дамыту жолдары көзделеді;
- білімді меңгертуде баланың танымдық белсенділігін оқыту барысында
дамыту.
Ұлы неміс педагогы А. Дистерверг әйгілі Неміс мұғалімдерінің білім
беру ісіне басшылық атты еңбегінде Жаман мұғалім ақиқатты өзі айтып
береді, ал жақсы тәрбиеші баланың өзін ізденуге жетелейді, ойлауға
үйретеді деген.
Неміс педагогы И.Ф.Гербарт өзінің оқыту теориясының негізіне әр
саладағы қызғушылықгы алған. Адамдағы қызығушылықтар қоршаған дүниені танып
білуге немесе қоғамдық өмірге араласуға байланысты. Қызығу туралы психолог
мамандар мынадай өз ой-пікірлерін жетік түсіндірген.
1) Қызығу мұқтаждықтан пайда болмайды. 2) Адамның қызығуларын соқыр
сезімдерге теңейді. 3) Адамның қызығулары ерте кезден бастап нәсіл арқылы
соқыр сезімдер, инстинктер ретінде ата-анасынан баласына көшіп отырады.
4) Сыртқы дүниемен байланыспайды. т.б.
Қызығу бала бақшада тәрбие, ойын үрдісінде өте қажетті шарттар, яғни
мәселелер болып табылады.
Қызығудың мектепке дайындық топ балалардың заттық ортаға қарап
қалыптасуына, тілін дамытуға, суретке қарап іңгәме құрастыруға, өз ойын
жеткізуге, адамгершілігі мол, шығармашыл етіп тәрбиелеуіне ықпалы зор.
Мектепке дайындық топ балаларының әр нәрсеге еліктегіш,
қызығушылықтары соншалықты көрген нәрсесін қолымен ұстап, көзбен көргенше
асығады. Сол үшін бала бақшада әрбір тәрбиеші сабағын тартымды, әсерлі,
қызығушылығын артыру арқылы ұйымдастыру жұмысын жолға қойса, онда біздің
еңбегеміз жемісті болар еді.
Тәуелсіз мемлекетіміздің болашағын дайындауда, олардың
дүниетанымын, өмірлік бағдарын кеңейтіп, жан-жақты жетілген азамат етіп
шығару талабы тұр. Көп уақыт орта білім беретін бала бақшада негізгі
міндеті — білім беру, дағды мен біліктерін қалыптастыру болып келсе,
қазіргі мектептің негізгі міндеті — біршама күрделі ойы ұшқыр, шығармашылық
қабілеті жоғары, өмірге икемді, жан-жакты дамыған жеке басты тұлға
тәрбиелеу. Әр заманның ұсынары бар және қалай болғанда да заман ағымынан
қалмай, ілгері жүру - ұлы мұрат. Қазіргі уақытта Қазақстанда білім берудің
өзіндік үлттық ерекшелігі қалыптасуды Елбасының халыққа арнаған Қазақстан
2030 жолдауындағы негізгі идеяларды іске асырудағы білімнің басты
миссиясын балалардың Қазақстандық патриотизмге, шығармашылық жағынан
дамыған жеке тұлға, реформаға белсене қатысушы ретінде тәрбиелеу деп
есептейміз.
XXI ғасырда Қазақстанның Орта Азия барысына айналуын елестету үшін
бүгіннен бастап жас ұрпақтың бойына ұлттық мінез-құлық, биік талғампаздық,
тәкаппарлық, тектілік пен білімділік, шығармашылық қасиеттерін, танымдық
белсенділігін қалыптастыруымыз керек. .[13]
Тіл дамыту меңгеретін сан алуан кәсіби білімдер, практикалық
іскерліктер мен қоса, олардың ана тілін еркін меңгеріп, сөйлеу
мәдениетінің жоғары болуына ерекше мән беріледі, өйткені тәрбиеші
мамандығы үшін сөйлеу дағдысының маңызы зор. Балалардың таным көкжиегін
кеңейтіп, жеке тұлғалық саналарын қалыптасыра отырып, педагог сөз арқылы
баламен тіл табысады. Тәрбиешінің мәнерлеп оқи білуі арқылы мектеп жасына
дейінгі балалар көркем әдебиетпен танысады, оған ынта-ықыласы қалыптасады.
Алайда, тек мәнерлеп оқу принциптерін меңгерген және балаларға мәнерлеп оқу
әдістемесін жете білетін тәрбиешіні ғана мектеп жасына дейінгі балаларға
көркем әдебиетті ұғындырып, оның мазмұнын мәнерлі де айшықты жеткізе
алады. Сондықтан мәнерлеп оқу мектепке дейінгі мамандарды кәсіби даярлау
жүйесінің маңызды буындарының бірі болып табылады.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында білім беру мен
оқытудың үздіксіз үрдісі, 23-бабында Мектепке дейінгі ұйымдар отбасымен
қатар бір жастан алты (жеті) жасқа дейінгі мектеп жасына дейінгі балаларды
тәрбиелеу мен оқытуды, бес (алты) жастағы балаларды мектепке барар алдында
даярлау міндетті және ол отбасында, мектепке дейінгі ұйымда немесе мектепте
жалпы білім беру бағдарламаларының шеңберінде жүзеге асырылады деп атап
көрсетілген.
Балабақша білім беру жүйесінің бірінші сатысы ретінде балаларды
мектепке даярлауда маңызды қызмет атқарады. Бала мектепке қаншалықты сапалы
және уақтылы дайындалса, соғұрлым оның кешелекте білім алуы нәтижелі
болады.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасы білім беру жүйесіне үлкен жаңалық және салмақты
жауапкершілік әкелді. Онда Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту (ЮНЕСКО-ның
ұсынымдарына сәйкес атауы-бастауышқа дейінгі білім беру)-баланың жасын және
өзіне тән ерекшеліктерін ескере отырып, оның толыққанды қалыптасуы үшін
даму ортасын құратын үздіксіз білім берудің бастапқы деңгейін құру талабы
алдымызда тұр.
Осы тұжырымдамаға сәйкес мектепке дейінгі мекеменің мақсаты: мектепке
дейінгі білім беру, сауықтыру, түзету болса; ал атқарылатын міндеттері:
- бес жастағы балаларды мектепалды даярлығымен толық қамтуды
қамтамасыз ету;
- мектепке дейінгі және бастауыш білімнің оқыту бағдарламаларының
үйлесімділігін қамтамасыз ету;
- баланың балабақшада оқу қызметін меңгеруге қажетті жеке қасиеттерді
тәрбиелеу.
Демек ұлттық құндылықтарды игерген, рухани бай, өресі жоғары, білімді, ел
болашағын ойлайтын тұлға қалыптастыру мәселесімен жұмыс істеу керек. Ең
бастысы — тәрбиеге ерекше көңіл бөліп, білім беру. Мәселен, ғұлама ұлы
бабамыз Әл-Фараби: Тәрбиесіз қолға білім салма десе, А.Байтұрсынов Біз
әрқашанда білімге ұмтыламыз. Негізінде, ең бірінші тәлімге ұмтылуымыз
керек. Бізге тәлімді рух, тәрбиелі білім қажет деп білімнен бұрын тәрбиеге
көңіл аудару керектігін, тәрбиесіз адамға берілген білімнен ешқандай пайда
жоқтығын атап өтсді. Еңдеше осы қағидаларды біз әрқашан жадымызда ұстауымыз
керек. Ең алдымен, таза жанды, иманды, арлы, намысты, ұлты мен ұлттык
құңдылықтарды сыйлайтын, суйетін тұлға тәрбиелеуге тырысуымыз қажет.
Жарық жұлдыздарымыз Шоқан, Ыбыраймен қатар XX ғасыр басында тәлімдік ой-
пікірлерімен барша қазақ даласын дүр сілкіндірген Шәкәрім, Ахмет, Міржақып,
Жүсіпбек, Мағжаңдардың педагогикалық, психологиялық тұжырымдары қазіргі
заман талабымен үйлесіп жатыр.
Әр адамда екі қуат бар: біріншісі-тән екіншісі- рух. Ж.Аймауытов бұл
туралы өзінің еңбегінде "Тәрбие екі түрлі:дене тәрбиесі және рух тәрбиесі.
Хайуан көбінесе денесін тәрбиелейді, ал адам баласына дене тәрбиелеумен
бірге рухын ақылын сезімін, жігерін, мінезін тәрбиелеуі керек. Дене мен
рухы бірдей тәрбиеленген кісі сыңаржақтау болады" деп жазады.
Балабақшадағы тәрбиеге терең мән беру, жаңаша көзқараспен қарау, соны, тың
еңбектер жазу, ғылыми – теориялық зерттеулер жүргізу, әдістемелік бағыт –
бағдарды зерделеу – тағлымды тәрбеинің негізі болмақ.
Б. Баймұратованы балабақша мәслесінің ғылыми негізін қалаған, балабақша
жұмысының елімізде дұрыс дамып қалыптасуына өмір бойы еңбек еткен ғалым
деп санау қажет. Бұған дәлел ғалымның балабақша мәселесі жөніндегі тұңғыш
1985 жылы “Сәбилердің сөздік қоры мен сөз игеру ерекшеліктері жөніндегі”
жазылған ғылыми еңбектері дәлел болады.
Сонымен қатар ғалым Р. Жұмағожина “Ұлы Отан соғысы жылдарындағы
балабақшалардың дамуы” (1941 – 1945 жж.) тақырыбына зерттеу жұмысын
жүргізген, 1981 жылы “Ауыз әдебиеті үлгілерін балалар бақшасында
пайдалану” атты көмекші құралы жарық көрді. Автор ауыз әдебиеті үлгілерін
балалар бақшасында пайдалануда тәрбиешілердің атқаратын жұмыстарына ерекше
тоқталған.
Профессор А.Меңжанованың “Балаларды көркем шығарма туындылары арқылы
адамгершілікке және еңбекке тәрбиелеу” монографиясында мектеп жасына
дейінгі балаларды әдеби шығармалар арқылы адамгершілікке, еңбекке тәрбиелеу
мәселелеріне тоқталып ғылыми тұжырымдар берілген.
1992 жылы профессор А.Меңжанованың “Мектепке дейінгі педагогика” деп
аталатын оқу құралы бүгінгі күнгі дейін мектепке дейінгі мекемелерде маман
даярлауда өз құндылығымен маңызды. қолданыс табуда. Автор болашақ
тәрбиешілерді қоғам талабына сай білімді, ғылымды жете меңгерген, оқу мен
тәжірибені ұштастыра алатын білікті маман даярлауды мақсат етіп қойған.
Сонымен қатар Қ.Меңдаяқова мектеп жасына дейінгі балалардың қазақша
сөйлеу тілін дамыту, сөздік қорын байыту мәселесінде жүргізілген ғылыми
зертттеулерінде дәлелдеді.
1993 жылы А.Бакреденова “Мектеп жасына дейінгі балалардың қазақша
сөйлеу, тілін дамыту”, 2005 жылы К.Метербаева “Қоршаған дүниемен таныстыру
арқылы балардың байланыстырып сөйлеуін қалыптастыру (5–7 жас)” тақырыбында
жазылған ғылыми еңбектері балабақшаларда тіл дамытудың ерекшелігіне өз
үлесін қосады.
Болашақ мамандарға көркем сөз оқу өнерінен кейбір теориялық мәліметтерді
белгілі педагог Х.Қожахметованың “Мәнерлеп оқу” құралында сөйлеу мен
әңгімелеп беруге дағдыланудың негізгі тәсілдері, әңгіме жүргізудің
әдістемесі, дауыс техникасына жаттығулар берілген -деп атап көрсетілген
Мектепке дейінгі тәрбие мазмұнын жаңартуда ұлттық және жалпы
адамзаттық құндылықтар, ғылым мен тәжірибе жетістіктерін жүзеге асырар
саяси-әлеуметтік құжаттарды басшылыққа ала отырып, алға қойған міндеттерді
жүзеге асыру, мектепке дейінгі тәрбиелеу мен білім беру мазмұнын
түбегейлі жақсарту мақсатында Б.Баймұратқызы мен зертхана меңгерушісі
М.Сәтімбекованың басшылығымен қазақ балабақшаларына арналған ұлттық төл
Балбөбек бағдарламасы дайындалған және осы жүйеде тәлім-тәрбие жұмыстары
жүргізілуде.
Мектепке дейінгі тәрбие жұмысының сапасын заман талабына сай
жақсартуға республика ғалымдары М.Сәтімбекова, А.Меңжанова, Қ.Қойбағаров,
Қ.Сейсенбаев, Ә.Ашай, Ә.Әмірова, Қ.Меңдаяқова, М.Тұскелдинаның т.б. ғылыми-
зерттеулері нәтижесінде жарық көрген ғылыми-әдістемелік оқу құралдарын атап
өтуге болады.
Ғалым Т.Аяпова Сөйлеу— адам баласының көп іс-әрекеттерінің бірі, олай
болса, сөйлеу баланың танымының өсуіне бағытталған ерекше бір іс-әрекет
болып табылады деп тұжырымдай келіп, сөйлеу әрекеті деп отырғанымыз не
деген сұраққа зерттеуші мына төмендегідей анықтама берген.
... сөйлеушінің белгілі бір қажеттігіне негізделген мақсатының
белгілі бір жағдаятқа байланысты сөйлеу арқылы тындаушысына жетуі яғни,
баланың сөйлеу жолы (механизмі) ғасырлар бойы қалыптасқан тілдің қызметі
мен сол тілде сөйлейтін адамзат тәжірибесіне негізделеді де, баланы
биологиялық дамуына, әлеуметтік мүмкіндіктеріне жеке басының тілдік
қабілетіне, еңбегіне және басқа да көптеген факторларға тәуелді. Баланың
сөйлеуі, тілінің ерте немесе кеш шығуы, тез немесе баяу дамуы осы
факторларға тікелей байланысты екендігі дәлелденген.
Мектепке дейінгі кезеңде дамитын тілдің негізгі қызметтерінің бірі –
қарым-қатынас жасау қызметі. Тіпті сәбилік шақтың өзінді бала тілді қарым-
қатынас жасау құралы ретінде пайдаланады. Әйтсе де ол тек жақын немесе
жақсы таныс адамдармен ғана қарым-қатынаста болады. Бұл жағдайдағы қарым-
қатынас ересектер мен бала қатысатын нақтылы жағдайдың себебінен пайда
болады. Қайсыбір әрекеттер мен заттарға байланысты нақтылы жағдайдағы қарым-
қатынас жасау сөйлеудің жәрдемі арқылы іске асырылады.
Сөйлеу – адамдар арасындағы өз ара қатынас құралы. Сөйлеп үйренудің
көмегімен балалар мен ересек адамдар арасында түрлі қарым-қатынас пайда
болады. Сөйлеп үйренудің лайықты шегіне жетпейінше балалар арасында
жағымды қарым-қатынас жасау мүмкін емес. Сөйлей білу баланың психикалық
процестері дамуына да үлкен әсер етеді. Ең алдымен сөйлеудің әсерімен
баланың қабылдауы, түйсігі өзгереді. Бала (сөйлей алмайтын шақта) заттардың
тек сыртқы сапасы ғана емес, сол затты түгелімен толығымен түсіне алады.
Балалардың тілінің шығуы, сөйлеп үйрену мерзімі тәрбиелену жағдайына,
әсіресе ересек адамдардың, ата-аналарының бірден-бір әсер етуіне
байланысты. Тілі шығып сөйлеп үйрену ересек адамдармен қарым-қатынас
барысында дамитындықтан: 1) Тәрбиешінің әрбір баламен жиі сөйлесіп,
тұруын қамтамасыз ету керек; 2) Баланың ата-аналармен және басқа
балалармен сөз арқылы қарым-қатынас жасауды қажет ететіндей жағдай туғызу
қажет. Баланың тәрбиешімен жиі сөйлесу қажеттігін тудыру үшін баланың
әрбір сөзіне мейлінше дұрыс қанғаттанарлық жауап беріп отыруы керек.
Тәрбиеленушілер тілді өздігінен меңгере алмайды. Тек ата-ана, мектепке
дейінгі мекемелер баланың сөйлеу қызметін ұйымдастыруға үнемі көңіл бөліп
отырған кезде ғана оның тілін дамытуда жақсы нәтижелерге жеткізуге болады.
Балалардың тілі шығып сөйлеу мүмкіндігінің дамуына байланысты
тәрбие құралы ретінде ересектер сөздерінің ролі аса маңызды.
Балабақшада бала өте қысқа мазмұны ықшам жаттауға оңай
қарапайым сөздерден құралған сөзі жеңіл жаңылмай айтатын өлең,
тақпақтарды үйренеді.
Қазақ тілінің грамматикалық құрылысын менгеру күнделікті өмірде
үлкендермен сөйлесу кезінде іске асады. Балалар сөйлемдегі сөздерді
көбінесе жалғау, жұрнақсыз айтады. Сондықтан да тәрбиешілер тіл дамыту
сабақтарында жеке сөздерді жіктік, септік, тәуелдік жалғауларында қолдануы
түбір сөздермен сөз тудыру тәсілдерін қолданады.
Баланың сөздік қорының дамуында ырықсыз тұрғыда есте сақтау кезінде
сөйлемді құрап айтудың жүзеге асатынын З.Шавалиева баланың сөздік қорының
көбеюінде жаңа сөйлемді құру бала мәнді оқиғалар мен мағлұматтарды
түсініп есте ырықсыз сақтау көңілдегідей ойынның шартына айналған кезде
немесе баланың әрекетін жүзеге асыратын мәнге ие болған кезде, бала сөзді,
өлеңді, сондай-ақ, жүйелі іс-әрекеттерді жадына тез тоқып, есте сақтап
қалады деп ғылыми еңбегінде дәлелдеген.
Республикамызда мектеп жасына дейінгі сәбилердің байланыстыра
сөйлеуінің даму ерекшеліктерін жан-жақты зерттеген ғалым Б.Баймұратова
зерттеу нәтижелері негізінде 2-ден 7 жасқа дейінгі балалардың тілін дамыту
әдістемесінің негізін жасады. Мектеп жасына дейінгі балалардың
байланыстырып сөйлеу тілін дамыту атты әдістемелік нұсқауында Балалардың
байланыстырып сөйлеу дағдыларын, байланыстырып сөйлеу тілін дамытудың
тәсілдерін мен әдістерін көрсеткен. Онда автор негізгі әдістерге: бақылау,
әңгімелесу, экскурсия, лексикалық жаттығу, логикалық сөздік,
шығармашылықпен әңгіме құратуды жатқызады. Зерттеу жұмысының тақырыбына
байланысты байланыстырып сөйлеуді тіл дамытумен бірге қарастырған. Сондай-
ақ, зерттеуші ғалым айналадағы өмірмен танысуды жалпы түрде, көркем әдебиет
шығармаларын оқумен байланыста жүргізген.
Тәрбиеленушілердің байланыстырып сөйлеу тілін дамытуда, яғни сөздікті
байыту мен бекіту жұмысы қоршаған дүниені белсенді танумен байланысты
болғандықтан, оны ойын, бақылау, топсаяхат, оқу, т.б. кезеңдерінде
күнделікті өмірде жүзеге асыру тәжрибеде қолдануда.
Әмірова Ә.С, Анартаева Г. Тіл дамыту, Балабақшаның ересектер
тобының тәрбиешілеріне арналған әдістемелік құралында Тілдің дыбысталу
мәдениетіне тәрбиелеу, сөздің грамматикалық формасын қалыптастыру, сөздік
қорын дамыту бөлімдерінде балалардың сөйлеу тілінің дыбыстық
ерекшелігіне, тіл дыбыстарының айтылуы дыбыстау мүшелері арқылы жүзеге
асырылатыны жөнінде қарапайым мағұлмат бере отырып, 5 жастағы балалар ң, р,
с, ч, қ, щ, з, ж, ц дыбыстарын дұрыс айта алмайтындығын сондықтан да
дыбыстарды дұрыс айтуға жаттықтыратын “тіл ұстартуға” арналған жаттығулар
“Бұлдіршіндерге базарлық” атты хрестоматиялық жинақтың құндылығы зор екені
мәлім. [15]
Сөздің грамматикалық формасын қалыптастыруда бес жастағы баланың тіліне
тән қасиеті бар әр түрлі типтегі мәтіндерді құрауды үйрене бастайтындығына
және аузекі сөйлеу де сөздерді әр түрлі формада (септеп, жіктеп, жекеше,
көпше) түрлендіре қолдануға үйретіледі. Мысалы, “Отбасы” тақырыбында Менің
атам бар. Менің әжем бар. Мынау – ана. Мынау - әке, сонымен қатар “Малдың
төлі” тақырыбында Мынау – бұзау. Ол сиырдың төлі. Мынау – құлын. Ол –
жылқының төлі. Мынау – қозы. Ол – қойдың төлі т.б. Бала монологты және
диологты, сөйлеуді меңгереді, грамматикалық құрылымын байланыстырып сөйлеу
арқылы және грамматикалық ұғымдарды меңгерту жұмыстары дидактикадық ойын –
жаттығулармен жүзеге асады.
Балалардың сөздік қорын дамытуда бес жастағы баланың сөздік қорын
байытуды айналасында өзін қоршаған дүниемен таныстырудан бастап, ол сөздің
мағынасын түсіндіру белсенді сөздік қорға енгізу қажеттігіне және бала
мәтіндегі заттың атын, белгісін білдіретін сөздерді ажыратып, зат есім, сын
есім, етістік, антоним, синоним сөздерді қажетіне қарай қолдана білу арқылы
сөздік қорын байытуға болатынын, оның дәлелі әрбір сабақ сайын бала кем
дегенде екі – үш сөзді меңгереді. Осы меңгерген жаңа сөздерді күнделікті
өмірде пайдаланып, мысалы: “Отбасы” тақырыбында аға, қарындас, іні
сөздерін, “Үй құстары” тақырыбында балапан, шөже, күркетауық сөздерін,
“Жабайы аңдарда” қонжық, арыстан, тиін т.б. сөздерді меңгеріп, оларды
ажыратады.
Мектеп жасына дейінгі балалардың дыбыстардың орынын алмастырып
айтушылық соның ішінде (5-6 жастағылар) әсіресе с-з, и-ж, б-в, п-ф
дыбыстарының немесе дыбыс қалдырып кету фактілеріне Б.Баймұратқызы өз
зерттеуінде дәлелдемелер берді.
Тіл дамыту жұмыстарын тиімді ұйымдастыру үшін тәрбиеші топтағы барлық
балалардың тілдік даму деңгейін жақсы білуі қажет. Мектепке дейінгі балалар
тілін дамыту жұмысының негізгі мазмұны – ойлау қабілеттерін дамыту, өз ойын
еркін жеткізуін, қошаған орта мен айналасындағы адамдармен еркін қарым –
қатынасқа түсу, сөйлеу қабілеттерін қалыптастыру болып табылады. Өздігінен
қорытынды жасап, талдай білу дағдыларын жетілдіру, бұрыннан меңгерген,
лексикасында бар сөздерді қажетіне қарай қолдана білуге үйрету, әсіресе сын
есім, етістік, синоним, аноним сөздерді меңгерту, сөз тудыру тәсілдеріне
жаттықтыру, белсенді сөздік қорын жетілдіруде тәрбиешінің шеберлігі қажет.
Баланың тілін дамыта отырып, оның дүниетанымының қалыптасуының
маңыздылығына және көркем шығармаларды, ертегілерді, әңгімелерді,
тақпақтарды сахналандыру арқылы балалардың еркін сөйлеу тілінің
жетілетіндігіне А. Меңжанова балалардың қаратпа сөзді, көтеріңкі бірығай
сөздерді сахналап айту арқылы сөздің интонациясын меңгеретіндігін, сөздік
қоры байып, кейіпкердің басына түскен күйініш, сүйініш дауыс әуенімен
жеткізуге тырысатындығына тоқталды. Тілдік этика талаптарына сай сөйлеу
мәдениетін:
- сөздегі дыбыстарды дұрыс айту;
- сөз үйлесімін дұрыс құруға көңіл аудару;
- сөздерді дұрыс мағынасында қолдану;
сөзді, грамматикалық формаларды, интонацияларды орынды қолдануына
көңіл бөлу керектігін көрсетті. [16]
Ойын - балалар бір-бірімен қарым-қатынас жасайтын өз бетінше іс-
әрекеті.
Оларды бір мақсат, оған жетудегі жалпы қызығушылықтар мен әсерлер
біріктіреді.
Ойын - баланың ақыл-ойын тәрбиелейтін құрал. Ойында өмірді көрсету
күрделі үдеріс. Ойын тілдің дамуына өте зор ықпал тигізеді. Ойын жағдайы
оған араласқан әрбір баладан тіл қарым-қатынасы дамуының белгілі бір
деңгейін талап етеді. Егер бала ойын барысына қатысты өз тілегін анық
айтуға мүмкіндігі болмаса, ол бірге ойнап отырған өз достарымен сөз-арқылы
берілген нұсқауларын түсінуге қабілеті жетпесе, онда түсінісу қажеттігі
ұйқасымды тілдің дамуына себепші болады.
Ойлау мен тілдің байланысы туралы материалистік философиядағы пікірлер.
Ойлау мен тілге философиялық анықтама.
Грек философы Эпиктет кереметтің кереметі – жақсы тәрбиеленген адам –
дейді.
Олай болса: Болашақта көп болсын десең жақсы адам, тәрбиенің бастау
керек бақшадан – дегендей тәрбиелі, көргенді бала тәрбиелеу үшін мектепке
дейінгі тәрбие ғылыми зерттеу институты мен мектепке дейінгі ұйымдар
алдында тұрған бірқатар маңызды міндеттерді бірлесіп шешу қажет. Мектепке
дейінгі педагогиканың дамуына ықпал ету, әдістемелік тұрғыдан зерттеулер
жүргізу, балабақшаларда тәрбиелеу мен білім беруді талапқа сай үйлестіру,
отбасында ата – ана мен бала арасындағы қарым – қатынасты саралау бүгінгі
үннің кезек күттірмейтін мәселелері
Ойлаудың үшінші бірлігі – оның тілмен тығыз байланыстылығында. Адамның
миында қандай ой пайда болмасын, ол тілдік материалдың негізінде ғана
туындап, іске асады. Адам өз ойын ауызша білдірсе де, жазбаша түрде
білдірсе де, ойласа даг бәрібір, ол өз ойын сөз немесе сөйлем түрінде
көрсетеді. Тіл — ойдың тікелей шындығы болып табылады. Адамдар тілдің
көмегімен өзінің ойлау қызметінің нәтижелерін тұжырымдап, бір-бірімен пікір
алысып, өзара түсініседі.
Тіл – белгілі бір ойды білдіретін белгілер жүйесі болып табылады.
Сөйлеу тіліне қатысты кез келген сөз, мәселен, "ағаш", "өзен", "жануар",
т.б. ауызша дыбыстардың қосындысы немесе жазбаша таңбалардың жиынтығы
ретінде өз бетінше ешбір мәнсіз, тек материалдық нәрселерге қолданғанда
ғана олар мәнге ие болады. Тілдік белгі кез келген заттың, нәрсенің
мазмұнын білдіретін болғандықтан ғана қатынас құралы рөлін атқаратын сырт
көрінісі жағынан қарағанда екі дыбыстың ұштасуы ғана болғанымен, бірақ
шындықта бар объективтік зат — үйдің бейнесін білдіретін ұғым болып
табылады. Ал, географиялық картадағы шартты белгілердің рөлі мүлдем басқаша
— олар өздері көрсететін заттарға мүлдем ұқсас емес, олардың мәнді
белгілерін бейнелейтін ой да емес. Мәселен, математикалық белгілерді,
мысалы, қосу мен алу белгілерін алсаң та дәл сол сияқты. Белгілі бір ғылым
саласындагы ұғымдарды белгілеу үшін қолданылатын бұл шартты белгілердің
ғылыми ой-пікірді дамытудағы рөлі орасан зор.
Ал сөйлеу тіліндегі сөз, сөйлемдердің белгі ретіндегі атқарар қызметі
өзгеше — олар адамдар арасында үздіксіз, жан-жақты пікір алмасу, қарым-
қатынас орнату қызметін атқарады. Өте көне заманда, адамзат қоғамы
қалыптаса бастаған кезде, адамдарға өзара ұдайы хабарласып тұру үшін
тұрақты дыбыстық белгілер жүйесі қажет болды, яғни "табиғи" тіл немесе
сөйлеу тілінің қажеттігі туды. Бұл қажеттілік дамудың түрлі сатысында
тұрған халықтардың бәрінде болды.
Тіл - ойлаумен бірге бір мезгілде қоғамдық еңбек процесінің негізінде
туды. Адам тілінің қалыптасуы ойлаудың қалыптасуымен бірге азғана уақытқа
созылды. Адамзаттың жүздеген ұрпақтарынын тарихи даму барысында сөздер
белгілі бір психикалық және логикалық мазмұнмен бірлікте айтылып, тиісті іс-
әрекеттермен пысықталып, адамдардың қарым-қатынасын және мінез-құлқын
реттеп отырды. Нәтижесінде тілдік белгілердің (сөздер мен сөйлемдердің)
белгілі бір логикалық мазмұнымен біте қайнасып кеткені сонша, оларды бір-
бірінен бөліп қарауға болмай қадды. Тілдік белгі (сөз) әр тілде әр түрлі
болғанымен, олардың логикалық мән-мазмұны бірдей болатыны да соны
көрсетеді. Мәселен, қазақ тіліндегі "ағаш" сөзі орыс тіліндегі "дерево",
неміс тілінде "der baum", ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..3
І Мектепке дайындық топ балаларының белсенділігін заттық орта арқылы
қалыптастырудың теориялық негіздері
1.1 Мектепке дайындық топ балаларының белсенділігін заттық орта
арқылы қалыптастырудың педагогикалық-психологиялық
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Мектепке дайындық топ балаларының белсенділігін заттық орта
арқылы қалыптастырудың
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
II. Мектепке дайындық топ балаларының белсенділігін заттық орта арқылы
қалыптастырудың әдістемесі
2.1 Мектепке дайындық топ балаларының белсенділігін заттық орта
арқылы қалыптастырудың ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
2.2 Мектепке дайындық топ балаларының белсенділігін заттық орта
арқылы қалыптастырудың әдіс-
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .47
2.3 Мектепке дайындық топ балаларының белсенділігін заттық орта
арқылы қалыптасытруға арналған ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінің
үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..64
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..67
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 69
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі: Еліміз егемендік алып, тәуелсіз мемлекет
ретінде дүниежүзілік қауымдастыққа танылып, жаңа демократиялық қоғамның
дүниеге келуі Қазақстанда педагогика ғылымының жаңа бағытта сипат алуына
кең жол ашып берді. Осы заманғы білім беру жүйесінсіз әрі алысты барлап,
кең ауқымды ойлай білетін осы заманғы болашақ мамандарсыз инновациялық
экономика құра алмайтындығымыз жайлы еліміздің президенті Н.Ә.Назарбаевтың
үстіміздегі жылғы Қазақстан халыктарына арнаған Әлеуметтік-экономикалық
жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты атты Жолдауында ерекше аталып
өтіліп, Қазақстанда адами капиталдың сапалы өсуі. Бұл, ең алдымен, білім
беру мен денсаулық сақтау. Білім беру жүйесін жаңғырту барысында біз үшін
келесі іс-шараларды жүзеге асырудың маңызы зор. Біріншіден, оқыту үдерісіне
қазіргі заманғы әдістемелер мен технологияларды енгізу және қоғамдық жаңару
кажеттіліктеріне сай білім керектігіне назар аударылған болатын. Елбасымыз
Н.Назарбаевтың Қазақстан-2030 бағдарламасында, Қазақстан Республикасының
Білім туралы Заңында, 2005-2010 жылға арналған білім берудің мемлекеттік
бағдарламасында, 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында
республиканың әлемдік білім кеңістігіне енуін ескере отырып, білім берудің
мазмұны мен оқытудың барлық әдістемелік жүйесін қайта қарау қажеттілігін
атап, білім берудің жаңа моделін құрудың, сынақтан өткізу мен енгізудің
міндеттері атап көрсетілген.
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесі саясатымен мақсатының
бірі - жан-жақты, білімді, шығармашылық қабілетті, танымдық белсенділігі
жоғары жеке тұлғаны қалыптастыру. Дарынды, білімді жастар ғана
егемендігіміздің ертеңін баянды етіп, қоғамның әлеуметтік-экономикалық
дамуына үлес қоса алады. [1.2]
Білім беру мен оқыту теориясының әдіснамалық негізі - таным теориясы
және бала тұлғасын жан-жақты және үйлесімді қалыптастыру туралы ілімі болып
табылады. Ендеше дайындық топ балаларының танымдық белсенділігін
қалыптастыруды арнайы ұйымдастыру оқу үрдісін жетілдірудің негізгі шарты
болып саналады.
Еліміздің психология және педагогика саласындағы ғалымдардың,
мамандардың назарын аударып отырған мәселелердің бірі – балалардың танымдық
белсенділігін қалыптастыру болып отыр.
Қазіргі таңда ҚР-да білім берудің мемлекеттік стандартына сәйкес
мектептегі оқыту мен тәрбиелеу маңызы түбегейлі өзгеріп, бірінші кезекке
бұрынғыдай баланы пәндік білім, білік және дағдылардың белгілі бір
жиынтығымен қаруландыру емес, баланың оқу-танымдық белсенділігін дұрыс және
тиімді ұйымдастыру негізінде жеке бас тұлғасын қалыптастыру мақсаты алға
қойылып отыр.[3]
Білім беру және оқыту теориясының балаларды оқыту мәселесіндегі
талаптарының бірі - танымдық белсенділік пен саналылық. Бұл талаптың
орындалуы балалардың оқу материалын түсінуге, өткенді жаңамен
байланыстыруға, негізгісі мен қосымшасын анықтауға, алған білімдерін
тәжірибеде пайдалануға, өз пікірлерінде оларға сүйенуге ұмтылысынан
көрінеді. Білімді саналы меңгеру өз бетімен жаңа білім алуға мүмкіндік
беретін ақыл-ой еңбегінің өзіндік тәсілдерін игермейінше іске аспайды.
Балалардың белсенді танымдық іс-әрекетінің көздейтін мүддесі -
білімнің қоғамдық мәнін ұғыну, қоғамға қызмет ету қарқынын үдету негізінде
дамыту. Белсенділіктің ең жоғарғы көрінісі балалардың алған білімдерін
өмірде, тәжірибеде нәтижелі пайдалана білуі болып табылады.
Даму дегеніміз, ең алдымен, адам организміндегі физиологиялық және
психологиялық сапалық өзгерістер. Даму - жеке адамды жетілдірудің өте
күрделі және диалектикалық үрдісі, Ал жеке тұлғаның дамуына оқушылардың оқу-
танымдық белсенділігін арттыру қазіргі заман талабына сай оны оқу үрдісінде
жетілдіру болып есептеледі.
Танымдық белсенділік – баланың оқуға, білімге, ғылымға деген ынта-
ықыласы мен құштарлығының ерекше көрінісі. Белсенділік (интенсивтендіру)
баланың әрекеті және пәнімен қосылғандағы дәрежесін анықтайды.
Белсенділіктің ең жоғарғы көрінісі: баланың алған білімдерін өмірде,
тәжірибеде нәтижелі пайдалана білуінде.
Белсенділікке байланысты әлеуметтік-педагогикалық көзқарас ежелгі
дәуірден бастау алады. Оның көрнекті өкілдеріне. ежелгі грек ойшылдары
Сократ, Платон, Аристотель жатады. Олар белсенді және өз бетімен білім
алуының маңыздылығын, жетістіктері мен өзін-өзі тәрбиелеудің маңызды
екендігін негіздеген. Олардың пікірінше өзіндік іс-әрекет нәтижесінде
балада қанағаттану, қуаныш сезімі оянып, білімді игеруге белсенділігі
артады. Бұл пікірлер көптеген ғасырлар бойы педагогтердің талдау нысанасы
болды.
Мұндай психологиялық-педагогикалық көзқарасты Ы.Алтынсаринның,
К.Ушинскийдің еңбектерінде көре аламыз.
Ы.Алтынсарин оқыту арқылы өз бетінше білім көтеруге жол бастауда, ой-
әрекетін жаттықтыруда тәрбиешінің оқу-тәрбие жүйесіндегі рөліне айрықша
орын берді. Алтынсаринның пікірінше, педагогтердің жұмысындағы ең шешуші
нәрсе: тәрбиешінің ең жақсы оқыту әдістерін таба білуінде. К.Ушинский
танымдық белсенділік мәселесіне мән беріп, өз бетінше жұмыс - оқытуды
жетістікке жеткізудің бірден-бір жолы деп есептеді.
Ол тәрбиешінің жұмысын ескере отырып, баланың белсенділігін дамыту
мақсатында ұйымдастырылған дербес бақылау мен тәжірибе өткізу.
көрнекіліктер дайындау сияқты жұмыстардың маңыздылығына тоқталды.
К.Ушинский педагогикалық ғылымда алғаш рет балалардың өзіндік жұмысына
философиялық және психологиялық-педагогикалық талдау жасайды. [4.5]
Қоғам дамуының жаңа кезеңінде қоғамның барлық саласында күрделі
өзгерістер жүрді. Қоғамның оқу-ағарту, білім беру саласындағы өзгерістер
жеке тұлғаны қалыптастыруға, оқу үрдісінде тиімді әдіс-тәсілдерді
іздестіруге, баланың шығармашылық, рухани, дене мүмкіндіктерін дамытуға,
адамгершілік пен салауатты өмір салтын берік ұстануға бағытталады.
Қазіргі кезеңде баланың танымдық белсенділігін дамытудың тиімді
жолдарының бірі - баланың өзіндік жұмысы. Т.Сабыров, М.Құдайқұлов,
А.Әбілқасымованың жастардың өздігінен білім алу әрекеті жайлы, С.Ұзақбаева,
Б.Мұқанова, А.Ильясова.О.Сыздықов, т.б. оқыту мәселесін жетілдіру жөнінде
жазған еңбектері т. б .[6.7]
Қазіргі кезде оқыту барысында балалардың танымдық белсенділігін
дамыту мен жетілдіру жолдары бүгінгі күннің өзекті мәселесі
болып отыр, сондықтан да диплом жұмысымыздың тақырыбын Дайындық
топ балаларының белсенділігін заттық орта арқылы қалыптастыру деп
алуымызға себеп болды.
Зерттеу нысаны: Мектепке дайындық топ балаларының белсенділігін
заттық орта арқылы қалыптастыру.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Мектепке дайындық топ балаларының
белсенділігін заттық орта арқылы қалыптастыру
Зерттеу міндеттері:
- Мектепке дайындық топ балаларының белсенділігін заттық орта
арқылы қалыптастырудың педагогикалық мәселелерін қарастыру
- Мектепке дайындық топ балаларының белсенділігін заттық орта арқылы
қалыптастырудың жолдарын анықтау
- Мектепке дайындық топ балаларының белсенділігін заттық орта арқылы
қалыптастырудың ерекшеліктерін нақтылау
- Мектепке дайындық топ балаларының белсенділігін заттық орта арқылы
қалыптастырудың әдіс-тәсілдерін қолдану
Зерттеу әдістері: Оқу стандарты, білім тұжырымдамасы және теориялық
негізде жазылған еңбектердегі педагогикалық – психологиялық әдебиеттердің
мазмұнын ашу, озық педагогикалық еңбектерге талдау жасау.
Диплом жұмысы: кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер мен қосымшадан тұрады.
І Бөлім. Мектепке дайындық топ балаларының белсенділігін заттық орта
арқылы қалыптастыру.
1.1 Мектепке дайындық топ балаларының белсенділігін заттық орта арқылы
қалыптастырудың педагогикалық-психологиялық мәселелері
Білім беру жүйесі қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының жетекші
рөлін атқарады, сондай-ақ оны әрі қарай айқындай түседі. Ал білімнің
қалыптасып дамуының жалпы шарттары философияның негізгі мәселесі - рухтың
материяға, сананың болмысқа қатынасы тұрғысынан зерттелетін ілім – таным
теориясы деп аталады.
Таным теориясының басқа ғылыми теориялардан түбірлі айырмашылығы: ол -
білімнің қалыптасуы мен негізделуінің жалпы ұстанымдарын, объективтік
қатынастарды қалыптастыру.
Танымдық белсенділік - баланың білімге деген өте белсенді ақыл-ой
әрекеті. Танымдық белсенділік танымдық қажеттіліктен, мақсат, танымдық уәж
және әрекетті орындаудың тәсіл-амалдарынан тұрады. Белсенділіктің негізінде
балаларда танымдық қызығу, танымдық ізденімпаздық қалыптасады.
Танымдык, қызығу ұғымы және оны қалыптастыру мәселесіне педагогтер
психологтердің, әдіскерлердің көптеген ғылыми зерттеу еңбектері арналған.
Бұл мәселенің кейбір қырлары тамыры тереңге бойлайтын көне замандардан
бастау алады. [8]
Көне замандағы дәуірдің өзінде-ақ ойшылдар мен педагогтер баланың
өзіндік ой тұжырымдарын жасау және оны дамыту үшін репродуктивті және
эвристикалық әдістер жайлы мәселелерге көңіл бөлген.
Балалардың ақыл-ой тәрбиесіне негізделген тәрбие теориясында
айналасындағы дүниені шынайы ақиқат тұрғыда танып-білуін қамтамасыз етуі
мен қоғамға, адамға дұрыс қарым-қатынастың қалыптастырылуын қарастырды.
Ежелгі Греция мен Римде құл иеленушілік құрылыс кезінде басқа
мемлекеттермен салыстырғанда қоғамдық даму деңгейі жоғары болды. Антика
дәуірі мемлекеттерінде өскелең ұрпаққа тәрбие беру ісіне көп көңіл бөлінді.
Құл иеленуші қоғамына мемлекетті қорғай алатын, қажет кезінде басқыншылық
әрекеттерге икемді, күшті, жігерлі және білікті адамдар қажет болған.
Нәтижесінде ежелгі грек елінде тәрбие теориясы пайда болып, бұл идеялар
Платон, Аристотель, сондай-ақ ежелгі рим философтері Плутарх, Пацит,
Квинтимин еңбектерінде одан әрі дами түсті.
Бұл теорияда ақыл-ой тәрбиесіне көп көңіл бөлінеді, әсіресе, шәкірттің
өз ой тұжырымын дамытуға ерекше мән беріледі.
Сократтың өзі оқыту барысында баланың танымдық белсенділігі мен
ізденімпаздығын арнайы басқарудың маңыздылығын атап көрсеткен еді. Ол
баланың танымдық ізденімпаздығын арттыратын арнайы оқыту әдісін
-эвристикалық әңгімелесуді алғаш рет қолданды. Сократ білімді жай ғана
бере салмай, балаларға сұрақ қоя отырып олардың ойлау қабілетін, қызығуын
арттырып, өз ой тұжырымын жасай білуге үйретті. Эвристикалық сұрақтарды
алдын ала дайындай отырып танымдық белсенділікті оқыту құралы ретінде
қалыптастырады.
И.Гербарт танымдық белсенділікті дамыту - оқытудың негізгі
міндеттерінің бірі деген пікірде болды. Ол оқу материалы жеңіл болмауы
керек, баланың психикалық іс-әрекеті нәтижесіне сәйкес бірте-бірте
күрделендіру идеясын ұсынды. Өзінің оқыту теориясы негізінде Гербарт
адамның алуан салалы қызығуларын алады.
Адамдарға қызығулар айналасын қоршаған дүниесін танып білуге немесе
қоғамдық өмірге араласуға байланысты болады. Біріншісіне жататын қызығу -
эмпирикалық, бұл айналасын қоршаған дүниенің кейбір оқиғаларын білуге
бағытталады, ойлауға негізделген ақыл-ой қызығуы эстетикалық қызығу -
оқиғаларды көркемдік жағынан бағалай білушілікті көрсетеді. Қызығудың
екінші тобына жататындар - симпатикалық қызығу, бұл жеке адамдар арасында
қатынас туғызады; әлеуметтік қызығу -әр түрлі қоғамдық ұйымдардың
арақатынасын анықтайды; дінге қызығу -діни ұғымды күшейтеді. Осы түрлі
қызығу оқушылардың меңгеретін білім мазмұнын анықтайды.
Қызығу (латынша негізі - мәні бар, маңызды) - адам ерекше сезінетін
қимылдың нақты себебі. Қызығуды жеке тұлғаның өз әрекетіне бағалық қатынасы
деп анықтауға болады. Баланың танымдық қызығуы танымдық саласына
қатынасынан пайда болады. Оқуға, білуге деген қызығу танымдық
белсенділіктің қозғаушысы екені белгілі. Л.Выготский бұл жөнінде былай
деген: Ең алдымен, баланы бір әрекетке тарту үшін, сен оны қызықтыр, оның
бұл әрекетке дайын екенін білу үшін қамқорлық жаса, осыны іске асыру үшін
барлық күшін салатынын және бала өзі қимылдайтынын, ал мұғалім болса сол
әрекетті басқарып, бағыттап отыру керек. Балалардың танымдық белсенділігі
олардың білім сапасы мен даму деңгейіне байланысты ойлау әрекетінің
қалыптасуына тәуелді.[9]
Танымдық белсенділік оқу-тәрбие үрдісінің барлық саласында көрініс
табады. Қазіргі тәрбие, оқытудың ең көкейкесті мәселелерінің біріне
танымдық қызығуды жатқызамыз. Оның негізі оқу үрдісін белсендіру жолдары
мен оқушылардың қызығуын дамытуды ұсынады, оқытудың белсенді әдістері
танымдық қызығуды дамытуды көздейді. Сабақтың қай түрі болсын қызығушылық
уәждемеге бағытталады. Білім беруді ізгілендіру оқушының танымдық ой-өрісін
кеңейтуді негізгі орынға қояды.
Педагогтер, ақыл- ой тәрбиесіне негізделген тәрбие теориясы
айналасындағы дүниені шынайы ақиқат тұрғыда танып білуін қамтамасыз етуді
және қоғамға, адамдарға дұрыс қарым қатынасын қалыптастыруды қарастырады.
Танымдық белсенділік туралы анықтамаларға талдау жасай отырып
балалардың танымдық белсендік белгілері анықталады. Оған мына үш белгі
тән:
- Оқу танымдық белсенділіктің қоғамдағы маңыздылық бағыты;
- Оқу танымдық белсенділіктің интелектуалдық сипаты;
- Оқу танымдық белсенділіктің реттеушілік сипаты;
Сондай ақ, танымдық белсенділігін дамыту тиімділігі мынадай жетекші
факторлармен анықталады:
- балалардың жас ерекшеліктерін есепке алу;
- оқу үрдісіне мәселелік оқытуды кеңінен енгізу;
- материалдарды айтып түсіндіруде жүйелік ұстанымын қамтамасыз ету;
- бірте-бірте күрделене түсетін тапсырмалар кешенін шешудегі қол
жеткен табыстарды нығайтуды қамтамасыз ету, т.б.
Оқу үрдісі балалардың танымдық белсенділігі заттық орта арқылы
қалыптастыру нәтижесінде жүзеге асады, ал танымдық дамыту негізінде
балаларда танымдық белсенділік қалыптасады. Демек, балалардың танымдык,
белсенділігін дамытуды арнайы ұйымдастыру - оқу үрдісін жетілдірудің
негізгі шарты.
Мектепке дайындық топ балаларының танымдық белсенділігін
қалыптастыруда оқу материалдарының маңыздылығы дәрежесіне қарай оның
құндылығын анықтап, сабақ беру мен оқу үрдісін ұйымдастыра білудің маңызы
зор.
Оқытудың мазмұнына фактілерден, әрекет тәсілдерінен басқа оқытудың шын
мазмұнымен бірге оқу үрдісіне қатысушылардың арасында ақпарат алмасу қорын
құратын және балалардың осы мазмұнды игеруіне әрі оны өмірде қолдануына
қызмет ететін мәліметтер кіреді.
Зерттеуші ғалымдар оқудағы танымдық белсенділікті дамыту мәселелерін
тәжірибеде шешудің түрлі жолдарын бөліп көрсеткен. Олар мына төмендегілер:
- оқу үрдісіне қатысушыпардың екі жақты сипаты әсері негізінде
мұғалім мен оқушының бірлескен әрекеті арқылы (Т.Сабыров, Н.Хмель,
- танымдық іс-әрекеттің дербестігін қалыптастыратын өзіндік жұмысты
ұйымдастыру мен оқу міндеттерін іріктеп шешу арқылы Т.Сабыров,
Б.Айтмамбетова, т.б.);
-танымдық белсенділікті дамыту арқылы ( А.Әбілқасымова, Р.Омарова, );
- оқытудағы әдістемелік білімдер элементтерін енгізу арқылы (И.Лернер,
М.Құдайқұлов);
- іс-әрекеттің бағдарланушылық негізін құрайтын жалпылама білімдерді
енгізу арқылы [10]
- оқу іс-әрекетін өздігінше бақылауды дамыту арқылы
(А.Қазмағамбетов).
Мектеп - әлеуметтік мәселелердің ішіндегі ең өзекті мәселелердің бірі.
Мектептегі оқу-тәрбие жұмыстарына жаңаша көзқараспен қарау қажеттілігі
туындайды. Қазақстанның болашағын ойласақ, егемен еліміздің білім беру
жүйесі мен мектептері қазіргі жағдайда шығармашыл жаңа адамды қалыптастыру
бағытында жұмыс жүргізуі тиіс.
Адам баласының шығар биігі тек білім арқылы боларын терең пайымдаған
мемлекет басшысы Н.Ә.Назарбаев білім қызметкерлерінің І-ші құрылтайында:
Ұстаздар ескі қалыптасқан көзқарастан құтылуы керек, өйткені ескі білімге
балалардан сұраныс жоқ деген еді. Бұл ойдан аңғарып отырғанымыз, қоғамның
бүгінгі таңда жалпы білім беретін мектепке қоятын талаптарының
өзгеріп керек, өйткені ескі білімге балалардан сұраныс жоқ" деген еді.
Бұл ойдан аңғарып отырғанымыз, қоғамның бүгінгі таңда жалпы білім беретін
мектепке қоятын талаптарының өзгеріп отырғандығы. Әрбір мектептің болашығы
мектебінде шындалады.
Келешекте осы елдің тізгінін ұстайтын азаматтар — бүгінгі мектепке
дайындық топ балалары болғандықтан, Қазақсанның барлық мектепке дейінгі
мекемелерде үлгі болуға тиісті қазақ тілінде оқытатын мектептердің,
балалардың білім сапасы, даму бағыттары, қоғамның, мемлекеттің назарында
болып 1999 жылы 7 маусымда Білім туралы заңы қабылданды. Білім туралы
заңда білім беру саласындағы мемлекеттік саясаттың ұстанымдарының бірі —
педагог қызметкерлер, балалардың мемлекеттік білім беру стандартында
көзделген деңгейден төмен емес білім, білік, дағды алуын қамтамасыз етуге,
баланың жеке шығармашылық қабілетінің дамуы үшін жағдай жасау қажеттігі
көрсетілген Қазақстан Республикасы жалпы білім беретін мектепке дайындық
мекемесінде білім стандарты министрлік алқасының 18.07.1996 жылы 812
шешімімен бекітіліп, 1998-1999 оқу жылынан бастап мектеп тәжірибесіне
енгізілді.
Бұл білім стандартында балалардың белсенділіктерін дамытуды ескеріп,
өзін-өзі дамуына жағдай жасай отырып, міндетті деңгейлерін айқындау
жұмыстары жүргізілді. Оқу-тәрбие үдерісінде тәрбиеші мен балалар арасындағы
қарым-қатынастың ролі ерекше. Тәрбиеші қызығушылық қабілетті
арттыра отырып, баланың шығармашылығын, белсенділігін, қабілетін
оятуға, заттық ортаға қалыптастыруға жол ашады. .[11]
Баланың танымдық белсенділігін, дарындылығын дамыту, тәрбиелеу —
бүгінгі күннің өзекті мәселесі болып отыр. Баланың қызығушылық қабілетін
арттыру арқылы танымдық белсенділігін, қабілетін де дамыту қажет. Қызығу -
бұл адамның саналы әрекеті.
Қызығушылық қалай пайда болады? Баланың қызығуы үшін – оның көңіл-күйі
көтеріңкі, көңілді болуы тиіс. Бала бір нәрсеге қызығу үшін қызығатын
нәрселер адамға жағымды сезімдер тудыруы керек. Жалпы адамның қызығуы
бірнеше түрге бөлінеді. Қызығу туралы психологтар, педагогтар көптеген
еңбектерін жазып, дәлелдеген, зерттеген. Олар мыналар: Э.Парондайк, У.Мак
Дугал. Бұл ғалымдар қызығушылықты зерттеп, оның жемістерін де атап өтті.
Мысалы:
А) қызығушылық қабілетті арттыра отырып баланың белсенділігін оятуға;
Ә) бала бойында шығармашылық заңдылықтарды дамытып, тәрбиелеуге; т.б.
Шығармашылық - адамның өмір шыңдығында өзін-өзі тануға ұмтылуы, ізденуі.
Шығармашылық — адам бойындағы белсенділікті дамытып, олардың өшуіне
жол бермеу, адамның рухани күшін нығайтып, өзін-өзі табуына жәрдемдеседі.
Адам әрдайым өзін жетілдіруге, ұмтылуға, өсуге қабілетті болады, сол арқылы
оған толыққанды өмір сүру үшін жаңа рухани куш беру білімнің ең негізгі
мақсаты болып табылады деп - Қазақстан орта білімді дамыту тұжырымдамасының
жобасында. Сонымен қатар қазақтың ұлы ойшылдары да өз еңбектерініде адамның
жеке басының қабілеттерінің дамуын қарастырып, тиімді жақтарын пайдаланған.
Кеңестік дәуірдегі психологтар мен көрнекті ғалым педагогтар В.В.Давыдов,
В.А.Крутецкий, Л.Р.Выготский, Л.В.Занков, С.Л.Рубинштейн, Б.Г.Ананьев,
А.Н.Леонтьев, И.Л.Лернер, А.Н.Луктын, В.И.Андреев, А.Л.Яковлев, және
қазақтың ағартушы ғалымдарынан А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ж.М.Әбділдин,
ҚБ.Жарықбаев, М.М.Мұқанов, Т.С.Сабыров, т.б. еңбектерін тұлғаны дамыту
мәселесінің теориясы мен практикасына қосқан еңбектерін білеміз. .[12]
Оқыту үрдісінде баланың танымдық белсенділігін дамыту үшін білімдер
мен әрекет тәсілдерін алуды қажеттендіруді қалыптастыратын шарттарды, өзін-
өзі бейімдеу шарттарын, мәселелерді шешудің түрлі нысандарын ұйымдастыру
дағдыларын дамытудың шарттарын қамтамасыз етуі тиіс.
Дайындық топ балаларының танымдық белсенділігінің деңгейлеріне
тоқталатын болсақ, оның ең жоғары деңгейі танымдық міндеттерді өз бетінше
қоюмен, тапсырмалардың шешімін табуда неғұрлым тиімді жолдарын болжаумен
және өз бетінше айқындаумен, өздігінен бағалаумен сипатталады. Ал орташа
деңгей жоғары деңгейдің кейбір элементтерінің оқытушының көмегімен
орындалатынымен сипатталады, мұнда мұғалім танымдық тапсырма беріп, оның
шешілуін бақылауы немесе оқушыға шешу тәсілдерін көрсетуі тиіс. Төменгі
деңгейде оқушыға белгілі бір әрекеттің үлгісі болғанда, оларды орындау
тәсілдері туралы көмек болғанда ғана танымдық белсенділңкке ынталандыруға,
белгілі тәсілдерге бағдарлануда көрініс табады.
Танымдық ізденімпаздык, пен белсенділік жеке тұлғаның алуан қырлы
болмыс-бітімі болып табылады, ол - сезімталдық, танымдық және еріктік үрдіс
нәтижесі, танымдық уәж пен өз бетінше әрекет тәсілдерінің жиынтығы, танымға
деген тұрақты құлшыныс болып табылатын танымдық әрекетке бейімделуі.
Дайындық топ балаларының белсенділігін арттырудың негізі факторларына
олардың өз мүмкіндігін сезінуі, балалардың өз тандауымен жұмыс істеуі, оқу
үрдісінде баланың өз әрекетінен қанағаттануы; оларға мұғалім тарапынан
қойылатын талап пен қабілеттерінін, сәйкес болуы; тәрбиеші өзіндік жұмысты
ұйымдастыра алуы, т.б. жатады. Бұл факторлар оқу мотивтерінің өрісін
кеңейтіп шығармашылық әрекетіне негіз қалайды. Қабілеттер оқушыға дайын
түрінде берілмейді, ол оқыту барысында жүзеге асатын дамудың нәтижесі.
Оқу, білім алу қабілеттерінің өзі баланың іс-әрекетінсіз пайда болуы
мүмкін емес. Қабілеттердің деңгейі әр балада әр түрлі болғандықтан,
тәрбиеші танымдық тапсырманы беру кезінде оны ескеруі тиіс.
Дайындық топ балаларының танымдық белсенділігі - баланың жеке дамуын
қамтамасыз ететін, танымдық тапсырмаларды шешу кезінде игерілген білімдер
мен біліктерді іс жүзінде қолданылатын, ең бастысы, саналылықпен
білімдеріне, дағдыларына және интеллектуалдық бейімділіктеріне сүйеніп, өз
бетімен кәсіптік бағдар мәселесін анықтайтын және өзіндік шығармашылық ой-
өрісін кеңейте білуімен сипатталатын жеке тұлғаға тән қасиет.
Дайынлық топ балаларының белсенділігін оқыту барысында дамыту үшін
мұғалім тарапынан ұйымдастырушылық пен дұрыс басшылық және оған балалардың
өздері белсенділік танытпағы ләзім.
Ал балалардың жеке басынын, дамуына белсенді болуы үшін оны
қажетсінуі, ізденуі, бағдарлай білуі, зерттеу біліктері болуы қажет. Бұл
жерде балалардың қабілеттерін дамытып қана қоймай, олардың танымдық жан
қуаттарының оянуына ықпал етудің, сол жолда ізденісін, талабын ұштап, білім
деңгейін жетілдірудің маңызы ерекше.
Білім - үздіксіз білім берудің алғашқы басқышы. Осыған сәйкес балаға
белгілі бір көлемдегі білім, білік-дағдыларды меңгертумен бірге табиғат,
қоршаған дүние туралы түсініктерін кеңейте отырып, оларды шығармашылық
бағытта жан-жақты дамыту-бүгінгі күннің басты талабы. Осы талап тұрғысынан
алғанда, оқу-тәрбие үрдісін ұйымдастырудың сан түрлі әдіс-тәсілдерін
іздестіру, жаңа технологияларды тиімді пайдаланудың маңызы ерекше. Сонымен
оқушыларды ана тілі пәнін оқыту барысында танымдық белсенділігін дамыту
үшін қажетті жағдайлар жасау керек:
-тәрбиеші ең алдымен топта шығармашылық көңіл-күй тудыру үшін баланың
назарын бір нәрсеге аудару керек. Мысалы балалардың назарын шығармашылық
белсенділігін дамыту үшін үнемі тапсырма, жаттығу, ойын түрлерін ұсынған
жөн.
- шығармашылыкпен жеке-дара бала емес, топты бүкіл
балалары ойласу үшін жағдай, мүмкіндік туғызу. Сыныпта, ұжымда
өзара шығармашылық қарым-қатынас, шығармашылық ахуал орнату;
- тәрбиеші - бала үшін қарапайым ғана жан. Ал егер ол оқиға, сюжет
құруға, образ жасауда жазушылық шеберлік танытса, балалар ерекше елтиді.
Өздерінің күшіне деген сенім қалыптасады. Сондықтан тәрбешінің
шығармашылықпен айналысуы және өзінің жазған дүниелері жөнінде
балалармен пікір алмасуы оқушының танымдық белсенділігін дамытады.
- танымдық белсенділік үшін психологиялық қауіпсіздік, еркіндік,
ашықтық, бостандықты қамтамасыз ету;
- шығармашылықты тежейтін үш нәрсе бар: біреуі —сәтсіздікке
ұшыраймын, қолымнан ешнәрсе келмейді деген тыс қорқыныш сезімі, екінші -
өзіне-өзі тым риза болмаушылық сезімі (не жазса да өзі ұнатпайды, кейде
өзін-өзі жек көріп кетеді), үшіншісі — жалқаулық. Ондай жағдайда баланы
құтқарудың жолдарын табу:
- баланың белсенділікпен айналысуына мектепке дейінгі мекемеде, сабақ
үстінде, үйде қолайлы жағдай туғызу;
- белсенділік бағытқа баланы жүйелі, саналы түрде
қалыптастырып отыру:
- тәрбиеші баланы белсенділіктің түрлеріне үйретіп, баулу үшін өзі де
қарулануы керек.
Тәрбиеші дайындық топ балаларының танымдық белсенділігін заттық орта
арқылы қалыптастыру барысында бағыт-бағдар беруде мыналарды ескеруі керек
деп ойлаймын:
- шығармашылық тапсырмаларды балаға ұсынуда танымдық белсенділігін
дамыту жолдары көзделеді;
- білімді меңгертуде баланың танымдық белсенділігін оқыту барысында
дамыту.
Ұлы неміс педагогы А. Дистерверг әйгілі Неміс мұғалімдерінің білім
беру ісіне басшылық атты еңбегінде Жаман мұғалім ақиқатты өзі айтып
береді, ал жақсы тәрбиеші баланың өзін ізденуге жетелейді, ойлауға
үйретеді деген.
Неміс педагогы И.Ф.Гербарт өзінің оқыту теориясының негізіне әр
саладағы қызғушылықгы алған. Адамдағы қызығушылықтар қоршаған дүниені танып
білуге немесе қоғамдық өмірге араласуға байланысты. Қызығу туралы психолог
мамандар мынадай өз ой-пікірлерін жетік түсіндірген.
1) Қызығу мұқтаждықтан пайда болмайды. 2) Адамның қызығуларын соқыр
сезімдерге теңейді. 3) Адамның қызығулары ерте кезден бастап нәсіл арқылы
соқыр сезімдер, инстинктер ретінде ата-анасынан баласына көшіп отырады.
4) Сыртқы дүниемен байланыспайды. т.б.
Қызығу бала бақшада тәрбие, ойын үрдісінде өте қажетті шарттар, яғни
мәселелер болып табылады.
Қызығудың мектепке дайындық топ балалардың заттық ортаға қарап
қалыптасуына, тілін дамытуға, суретке қарап іңгәме құрастыруға, өз ойын
жеткізуге, адамгершілігі мол, шығармашыл етіп тәрбиелеуіне ықпалы зор.
Мектепке дайындық топ балаларының әр нәрсеге еліктегіш,
қызығушылықтары соншалықты көрген нәрсесін қолымен ұстап, көзбен көргенше
асығады. Сол үшін бала бақшада әрбір тәрбиеші сабағын тартымды, әсерлі,
қызығушылығын артыру арқылы ұйымдастыру жұмысын жолға қойса, онда біздің
еңбегеміз жемісті болар еді.
Тәуелсіз мемлекетіміздің болашағын дайындауда, олардың
дүниетанымын, өмірлік бағдарын кеңейтіп, жан-жақты жетілген азамат етіп
шығару талабы тұр. Көп уақыт орта білім беретін бала бақшада негізгі
міндеті — білім беру, дағды мен біліктерін қалыптастыру болып келсе,
қазіргі мектептің негізгі міндеті — біршама күрделі ойы ұшқыр, шығармашылық
қабілеті жоғары, өмірге икемді, жан-жакты дамыған жеке басты тұлға
тәрбиелеу. Әр заманның ұсынары бар және қалай болғанда да заман ағымынан
қалмай, ілгері жүру - ұлы мұрат. Қазіргі уақытта Қазақстанда білім берудің
өзіндік үлттық ерекшелігі қалыптасуды Елбасының халыққа арнаған Қазақстан
2030 жолдауындағы негізгі идеяларды іске асырудағы білімнің басты
миссиясын балалардың Қазақстандық патриотизмге, шығармашылық жағынан
дамыған жеке тұлға, реформаға белсене қатысушы ретінде тәрбиелеу деп
есептейміз.
XXI ғасырда Қазақстанның Орта Азия барысына айналуын елестету үшін
бүгіннен бастап жас ұрпақтың бойына ұлттық мінез-құлық, биік талғампаздық,
тәкаппарлық, тектілік пен білімділік, шығармашылық қасиеттерін, танымдық
белсенділігін қалыптастыруымыз керек. .[13]
Тіл дамыту меңгеретін сан алуан кәсіби білімдер, практикалық
іскерліктер мен қоса, олардың ана тілін еркін меңгеріп, сөйлеу
мәдениетінің жоғары болуына ерекше мән беріледі, өйткені тәрбиеші
мамандығы үшін сөйлеу дағдысының маңызы зор. Балалардың таным көкжиегін
кеңейтіп, жеке тұлғалық саналарын қалыптасыра отырып, педагог сөз арқылы
баламен тіл табысады. Тәрбиешінің мәнерлеп оқи білуі арқылы мектеп жасына
дейінгі балалар көркем әдебиетпен танысады, оған ынта-ықыласы қалыптасады.
Алайда, тек мәнерлеп оқу принциптерін меңгерген және балаларға мәнерлеп оқу
әдістемесін жете білетін тәрбиешіні ғана мектеп жасына дейінгі балаларға
көркем әдебиетті ұғындырып, оның мазмұнын мәнерлі де айшықты жеткізе
алады. Сондықтан мәнерлеп оқу мектепке дейінгі мамандарды кәсіби даярлау
жүйесінің маңызды буындарының бірі болып табылады.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында білім беру мен
оқытудың үздіксіз үрдісі, 23-бабында Мектепке дейінгі ұйымдар отбасымен
қатар бір жастан алты (жеті) жасқа дейінгі мектеп жасына дейінгі балаларды
тәрбиелеу мен оқытуды, бес (алты) жастағы балаларды мектепке барар алдында
даярлау міндетті және ол отбасында, мектепке дейінгі ұйымда немесе мектепте
жалпы білім беру бағдарламаларының шеңберінде жүзеге асырылады деп атап
көрсетілген.
Балабақша білім беру жүйесінің бірінші сатысы ретінде балаларды
мектепке даярлауда маңызды қызмет атқарады. Бала мектепке қаншалықты сапалы
және уақтылы дайындалса, соғұрлым оның кешелекте білім алуы нәтижелі
болады.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасы білім беру жүйесіне үлкен жаңалық және салмақты
жауапкершілік әкелді. Онда Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту (ЮНЕСКО-ның
ұсынымдарына сәйкес атауы-бастауышқа дейінгі білім беру)-баланың жасын және
өзіне тән ерекшеліктерін ескере отырып, оның толыққанды қалыптасуы үшін
даму ортасын құратын үздіксіз білім берудің бастапқы деңгейін құру талабы
алдымызда тұр.
Осы тұжырымдамаға сәйкес мектепке дейінгі мекеменің мақсаты: мектепке
дейінгі білім беру, сауықтыру, түзету болса; ал атқарылатын міндеттері:
- бес жастағы балаларды мектепалды даярлығымен толық қамтуды
қамтамасыз ету;
- мектепке дейінгі және бастауыш білімнің оқыту бағдарламаларының
үйлесімділігін қамтамасыз ету;
- баланың балабақшада оқу қызметін меңгеруге қажетті жеке қасиеттерді
тәрбиелеу.
Демек ұлттық құндылықтарды игерген, рухани бай, өресі жоғары, білімді, ел
болашағын ойлайтын тұлға қалыптастыру мәселесімен жұмыс істеу керек. Ең
бастысы — тәрбиеге ерекше көңіл бөліп, білім беру. Мәселен, ғұлама ұлы
бабамыз Әл-Фараби: Тәрбиесіз қолға білім салма десе, А.Байтұрсынов Біз
әрқашанда білімге ұмтыламыз. Негізінде, ең бірінші тәлімге ұмтылуымыз
керек. Бізге тәлімді рух, тәрбиелі білім қажет деп білімнен бұрын тәрбиеге
көңіл аудару керектігін, тәрбиесіз адамға берілген білімнен ешқандай пайда
жоқтығын атап өтсді. Еңдеше осы қағидаларды біз әрқашан жадымызда ұстауымыз
керек. Ең алдымен, таза жанды, иманды, арлы, намысты, ұлты мен ұлттык
құңдылықтарды сыйлайтын, суйетін тұлға тәрбиелеуге тырысуымыз қажет.
Жарық жұлдыздарымыз Шоқан, Ыбыраймен қатар XX ғасыр басында тәлімдік ой-
пікірлерімен барша қазақ даласын дүр сілкіндірген Шәкәрім, Ахмет, Міржақып,
Жүсіпбек, Мағжаңдардың педагогикалық, психологиялық тұжырымдары қазіргі
заман талабымен үйлесіп жатыр.
Әр адамда екі қуат бар: біріншісі-тән екіншісі- рух. Ж.Аймауытов бұл
туралы өзінің еңбегінде "Тәрбие екі түрлі:дене тәрбиесі және рух тәрбиесі.
Хайуан көбінесе денесін тәрбиелейді, ал адам баласына дене тәрбиелеумен
бірге рухын ақылын сезімін, жігерін, мінезін тәрбиелеуі керек. Дене мен
рухы бірдей тәрбиеленген кісі сыңаржақтау болады" деп жазады.
Балабақшадағы тәрбиеге терең мән беру, жаңаша көзқараспен қарау, соны, тың
еңбектер жазу, ғылыми – теориялық зерттеулер жүргізу, әдістемелік бағыт –
бағдарды зерделеу – тағлымды тәрбеинің негізі болмақ.
Б. Баймұратованы балабақша мәслесінің ғылыми негізін қалаған, балабақша
жұмысының елімізде дұрыс дамып қалыптасуына өмір бойы еңбек еткен ғалым
деп санау қажет. Бұған дәлел ғалымның балабақша мәселесі жөніндегі тұңғыш
1985 жылы “Сәбилердің сөздік қоры мен сөз игеру ерекшеліктері жөніндегі”
жазылған ғылыми еңбектері дәлел болады.
Сонымен қатар ғалым Р. Жұмағожина “Ұлы Отан соғысы жылдарындағы
балабақшалардың дамуы” (1941 – 1945 жж.) тақырыбына зерттеу жұмысын
жүргізген, 1981 жылы “Ауыз әдебиеті үлгілерін балалар бақшасында
пайдалану” атты көмекші құралы жарық көрді. Автор ауыз әдебиеті үлгілерін
балалар бақшасында пайдалануда тәрбиешілердің атқаратын жұмыстарына ерекше
тоқталған.
Профессор А.Меңжанованың “Балаларды көркем шығарма туындылары арқылы
адамгершілікке және еңбекке тәрбиелеу” монографиясында мектеп жасына
дейінгі балаларды әдеби шығармалар арқылы адамгершілікке, еңбекке тәрбиелеу
мәселелеріне тоқталып ғылыми тұжырымдар берілген.
1992 жылы профессор А.Меңжанованың “Мектепке дейінгі педагогика” деп
аталатын оқу құралы бүгінгі күнгі дейін мектепке дейінгі мекемелерде маман
даярлауда өз құндылығымен маңызды. қолданыс табуда. Автор болашақ
тәрбиешілерді қоғам талабына сай білімді, ғылымды жете меңгерген, оқу мен
тәжірибені ұштастыра алатын білікті маман даярлауды мақсат етіп қойған.
Сонымен қатар Қ.Меңдаяқова мектеп жасына дейінгі балалардың қазақша
сөйлеу тілін дамыту, сөздік қорын байыту мәселесінде жүргізілген ғылыми
зертттеулерінде дәлелдеді.
1993 жылы А.Бакреденова “Мектеп жасына дейінгі балалардың қазақша
сөйлеу, тілін дамыту”, 2005 жылы К.Метербаева “Қоршаған дүниемен таныстыру
арқылы балардың байланыстырып сөйлеуін қалыптастыру (5–7 жас)” тақырыбында
жазылған ғылыми еңбектері балабақшаларда тіл дамытудың ерекшелігіне өз
үлесін қосады.
Болашақ мамандарға көркем сөз оқу өнерінен кейбір теориялық мәліметтерді
белгілі педагог Х.Қожахметованың “Мәнерлеп оқу” құралында сөйлеу мен
әңгімелеп беруге дағдыланудың негізгі тәсілдері, әңгіме жүргізудің
әдістемесі, дауыс техникасына жаттығулар берілген -деп атап көрсетілген
Мектепке дейінгі тәрбие мазмұнын жаңартуда ұлттық және жалпы
адамзаттық құндылықтар, ғылым мен тәжірибе жетістіктерін жүзеге асырар
саяси-әлеуметтік құжаттарды басшылыққа ала отырып, алға қойған міндеттерді
жүзеге асыру, мектепке дейінгі тәрбиелеу мен білім беру мазмұнын
түбегейлі жақсарту мақсатында Б.Баймұратқызы мен зертхана меңгерушісі
М.Сәтімбекованың басшылығымен қазақ балабақшаларына арналған ұлттық төл
Балбөбек бағдарламасы дайындалған және осы жүйеде тәлім-тәрбие жұмыстары
жүргізілуде.
Мектепке дейінгі тәрбие жұмысының сапасын заман талабына сай
жақсартуға республика ғалымдары М.Сәтімбекова, А.Меңжанова, Қ.Қойбағаров,
Қ.Сейсенбаев, Ә.Ашай, Ә.Әмірова, Қ.Меңдаяқова, М.Тұскелдинаның т.б. ғылыми-
зерттеулері нәтижесінде жарық көрген ғылыми-әдістемелік оқу құралдарын атап
өтуге болады.
Ғалым Т.Аяпова Сөйлеу— адам баласының көп іс-әрекеттерінің бірі, олай
болса, сөйлеу баланың танымының өсуіне бағытталған ерекше бір іс-әрекет
болып табылады деп тұжырымдай келіп, сөйлеу әрекеті деп отырғанымыз не
деген сұраққа зерттеуші мына төмендегідей анықтама берген.
... сөйлеушінің белгілі бір қажеттігіне негізделген мақсатының
белгілі бір жағдаятқа байланысты сөйлеу арқылы тындаушысына жетуі яғни,
баланың сөйлеу жолы (механизмі) ғасырлар бойы қалыптасқан тілдің қызметі
мен сол тілде сөйлейтін адамзат тәжірибесіне негізделеді де, баланы
биологиялық дамуына, әлеуметтік мүмкіндіктеріне жеке басының тілдік
қабілетіне, еңбегіне және басқа да көптеген факторларға тәуелді. Баланың
сөйлеуі, тілінің ерте немесе кеш шығуы, тез немесе баяу дамуы осы
факторларға тікелей байланысты екендігі дәлелденген.
Мектепке дейінгі кезеңде дамитын тілдің негізгі қызметтерінің бірі –
қарым-қатынас жасау қызметі. Тіпті сәбилік шақтың өзінді бала тілді қарым-
қатынас жасау құралы ретінде пайдаланады. Әйтсе де ол тек жақын немесе
жақсы таныс адамдармен ғана қарым-қатынаста болады. Бұл жағдайдағы қарым-
қатынас ересектер мен бала қатысатын нақтылы жағдайдың себебінен пайда
болады. Қайсыбір әрекеттер мен заттарға байланысты нақтылы жағдайдағы қарым-
қатынас жасау сөйлеудің жәрдемі арқылы іске асырылады.
Сөйлеу – адамдар арасындағы өз ара қатынас құралы. Сөйлеп үйренудің
көмегімен балалар мен ересек адамдар арасында түрлі қарым-қатынас пайда
болады. Сөйлеп үйренудің лайықты шегіне жетпейінше балалар арасында
жағымды қарым-қатынас жасау мүмкін емес. Сөйлей білу баланың психикалық
процестері дамуына да үлкен әсер етеді. Ең алдымен сөйлеудің әсерімен
баланың қабылдауы, түйсігі өзгереді. Бала (сөйлей алмайтын шақта) заттардың
тек сыртқы сапасы ғана емес, сол затты түгелімен толығымен түсіне алады.
Балалардың тілінің шығуы, сөйлеп үйрену мерзімі тәрбиелену жағдайына,
әсіресе ересек адамдардың, ата-аналарының бірден-бір әсер етуіне
байланысты. Тілі шығып сөйлеп үйрену ересек адамдармен қарым-қатынас
барысында дамитындықтан: 1) Тәрбиешінің әрбір баламен жиі сөйлесіп,
тұруын қамтамасыз ету керек; 2) Баланың ата-аналармен және басқа
балалармен сөз арқылы қарым-қатынас жасауды қажет ететіндей жағдай туғызу
қажет. Баланың тәрбиешімен жиі сөйлесу қажеттігін тудыру үшін баланың
әрбір сөзіне мейлінше дұрыс қанғаттанарлық жауап беріп отыруы керек.
Тәрбиеленушілер тілді өздігінен меңгере алмайды. Тек ата-ана, мектепке
дейінгі мекемелер баланың сөйлеу қызметін ұйымдастыруға үнемі көңіл бөліп
отырған кезде ғана оның тілін дамытуда жақсы нәтижелерге жеткізуге болады.
Балалардың тілі шығып сөйлеу мүмкіндігінің дамуына байланысты
тәрбие құралы ретінде ересектер сөздерінің ролі аса маңызды.
Балабақшада бала өте қысқа мазмұны ықшам жаттауға оңай
қарапайым сөздерден құралған сөзі жеңіл жаңылмай айтатын өлең,
тақпақтарды үйренеді.
Қазақ тілінің грамматикалық құрылысын менгеру күнделікті өмірде
үлкендермен сөйлесу кезінде іске асады. Балалар сөйлемдегі сөздерді
көбінесе жалғау, жұрнақсыз айтады. Сондықтан да тәрбиешілер тіл дамыту
сабақтарында жеке сөздерді жіктік, септік, тәуелдік жалғауларында қолдануы
түбір сөздермен сөз тудыру тәсілдерін қолданады.
Баланың сөздік қорының дамуында ырықсыз тұрғыда есте сақтау кезінде
сөйлемді құрап айтудың жүзеге асатынын З.Шавалиева баланың сөздік қорының
көбеюінде жаңа сөйлемді құру бала мәнді оқиғалар мен мағлұматтарды
түсініп есте ырықсыз сақтау көңілдегідей ойынның шартына айналған кезде
немесе баланың әрекетін жүзеге асыратын мәнге ие болған кезде, бала сөзді,
өлеңді, сондай-ақ, жүйелі іс-әрекеттерді жадына тез тоқып, есте сақтап
қалады деп ғылыми еңбегінде дәлелдеген.
Республикамызда мектеп жасына дейінгі сәбилердің байланыстыра
сөйлеуінің даму ерекшеліктерін жан-жақты зерттеген ғалым Б.Баймұратова
зерттеу нәтижелері негізінде 2-ден 7 жасқа дейінгі балалардың тілін дамыту
әдістемесінің негізін жасады. Мектеп жасына дейінгі балалардың
байланыстырып сөйлеу тілін дамыту атты әдістемелік нұсқауында Балалардың
байланыстырып сөйлеу дағдыларын, байланыстырып сөйлеу тілін дамытудың
тәсілдерін мен әдістерін көрсеткен. Онда автор негізгі әдістерге: бақылау,
әңгімелесу, экскурсия, лексикалық жаттығу, логикалық сөздік,
шығармашылықпен әңгіме құратуды жатқызады. Зерттеу жұмысының тақырыбына
байланысты байланыстырып сөйлеуді тіл дамытумен бірге қарастырған. Сондай-
ақ, зерттеуші ғалым айналадағы өмірмен танысуды жалпы түрде, көркем әдебиет
шығармаларын оқумен байланыста жүргізген.
Тәрбиеленушілердің байланыстырып сөйлеу тілін дамытуда, яғни сөздікті
байыту мен бекіту жұмысы қоршаған дүниені белсенді танумен байланысты
болғандықтан, оны ойын, бақылау, топсаяхат, оқу, т.б. кезеңдерінде
күнделікті өмірде жүзеге асыру тәжрибеде қолдануда.
Әмірова Ә.С, Анартаева Г. Тіл дамыту, Балабақшаның ересектер
тобының тәрбиешілеріне арналған әдістемелік құралында Тілдің дыбысталу
мәдениетіне тәрбиелеу, сөздің грамматикалық формасын қалыптастыру, сөздік
қорын дамыту бөлімдерінде балалардың сөйлеу тілінің дыбыстық
ерекшелігіне, тіл дыбыстарының айтылуы дыбыстау мүшелері арқылы жүзеге
асырылатыны жөнінде қарапайым мағұлмат бере отырып, 5 жастағы балалар ң, р,
с, ч, қ, щ, з, ж, ц дыбыстарын дұрыс айта алмайтындығын сондықтан да
дыбыстарды дұрыс айтуға жаттықтыратын “тіл ұстартуға” арналған жаттығулар
“Бұлдіршіндерге базарлық” атты хрестоматиялық жинақтың құндылығы зор екені
мәлім. [15]
Сөздің грамматикалық формасын қалыптастыруда бес жастағы баланың тіліне
тән қасиеті бар әр түрлі типтегі мәтіндерді құрауды үйрене бастайтындығына
және аузекі сөйлеу де сөздерді әр түрлі формада (септеп, жіктеп, жекеше,
көпше) түрлендіре қолдануға үйретіледі. Мысалы, “Отбасы” тақырыбында Менің
атам бар. Менің әжем бар. Мынау – ана. Мынау - әке, сонымен қатар “Малдың
төлі” тақырыбында Мынау – бұзау. Ол сиырдың төлі. Мынау – құлын. Ол –
жылқының төлі. Мынау – қозы. Ол – қойдың төлі т.б. Бала монологты және
диологты, сөйлеуді меңгереді, грамматикалық құрылымын байланыстырып сөйлеу
арқылы және грамматикалық ұғымдарды меңгерту жұмыстары дидактикадық ойын –
жаттығулармен жүзеге асады.
Балалардың сөздік қорын дамытуда бес жастағы баланың сөздік қорын
байытуды айналасында өзін қоршаған дүниемен таныстырудан бастап, ол сөздің
мағынасын түсіндіру белсенді сөздік қорға енгізу қажеттігіне және бала
мәтіндегі заттың атын, белгісін білдіретін сөздерді ажыратып, зат есім, сын
есім, етістік, антоним, синоним сөздерді қажетіне қарай қолдана білу арқылы
сөздік қорын байытуға болатынын, оның дәлелі әрбір сабақ сайын бала кем
дегенде екі – үш сөзді меңгереді. Осы меңгерген жаңа сөздерді күнделікті
өмірде пайдаланып, мысалы: “Отбасы” тақырыбында аға, қарындас, іні
сөздерін, “Үй құстары” тақырыбында балапан, шөже, күркетауық сөздерін,
“Жабайы аңдарда” қонжық, арыстан, тиін т.б. сөздерді меңгеріп, оларды
ажыратады.
Мектеп жасына дейінгі балалардың дыбыстардың орынын алмастырып
айтушылық соның ішінде (5-6 жастағылар) әсіресе с-з, и-ж, б-в, п-ф
дыбыстарының немесе дыбыс қалдырып кету фактілеріне Б.Баймұратқызы өз
зерттеуінде дәлелдемелер берді.
Тіл дамыту жұмыстарын тиімді ұйымдастыру үшін тәрбиеші топтағы барлық
балалардың тілдік даму деңгейін жақсы білуі қажет. Мектепке дейінгі балалар
тілін дамыту жұмысының негізгі мазмұны – ойлау қабілеттерін дамыту, өз ойын
еркін жеткізуін, қошаған орта мен айналасындағы адамдармен еркін қарым –
қатынасқа түсу, сөйлеу қабілеттерін қалыптастыру болып табылады. Өздігінен
қорытынды жасап, талдай білу дағдыларын жетілдіру, бұрыннан меңгерген,
лексикасында бар сөздерді қажетіне қарай қолдана білуге үйрету, әсіресе сын
есім, етістік, синоним, аноним сөздерді меңгерту, сөз тудыру тәсілдеріне
жаттықтыру, белсенді сөздік қорын жетілдіруде тәрбиешінің шеберлігі қажет.
Баланың тілін дамыта отырып, оның дүниетанымының қалыптасуының
маңыздылығына және көркем шығармаларды, ертегілерді, әңгімелерді,
тақпақтарды сахналандыру арқылы балалардың еркін сөйлеу тілінің
жетілетіндігіне А. Меңжанова балалардың қаратпа сөзді, көтеріңкі бірығай
сөздерді сахналап айту арқылы сөздің интонациясын меңгеретіндігін, сөздік
қоры байып, кейіпкердің басына түскен күйініш, сүйініш дауыс әуенімен
жеткізуге тырысатындығына тоқталды. Тілдік этика талаптарына сай сөйлеу
мәдениетін:
- сөздегі дыбыстарды дұрыс айту;
- сөз үйлесімін дұрыс құруға көңіл аудару;
- сөздерді дұрыс мағынасында қолдану;
сөзді, грамматикалық формаларды, интонацияларды орынды қолдануына
көңіл бөлу керектігін көрсетті. [16]
Ойын - балалар бір-бірімен қарым-қатынас жасайтын өз бетінше іс-
әрекеті.
Оларды бір мақсат, оған жетудегі жалпы қызығушылықтар мен әсерлер
біріктіреді.
Ойын - баланың ақыл-ойын тәрбиелейтін құрал. Ойында өмірді көрсету
күрделі үдеріс. Ойын тілдің дамуына өте зор ықпал тигізеді. Ойын жағдайы
оған араласқан әрбір баладан тіл қарым-қатынасы дамуының белгілі бір
деңгейін талап етеді. Егер бала ойын барысына қатысты өз тілегін анық
айтуға мүмкіндігі болмаса, ол бірге ойнап отырған өз достарымен сөз-арқылы
берілген нұсқауларын түсінуге қабілеті жетпесе, онда түсінісу қажеттігі
ұйқасымды тілдің дамуына себепші болады.
Ойлау мен тілдің байланысы туралы материалистік философиядағы пікірлер.
Ойлау мен тілге философиялық анықтама.
Грек философы Эпиктет кереметтің кереметі – жақсы тәрбиеленген адам –
дейді.
Олай болса: Болашақта көп болсын десең жақсы адам, тәрбиенің бастау
керек бақшадан – дегендей тәрбиелі, көргенді бала тәрбиелеу үшін мектепке
дейінгі тәрбие ғылыми зерттеу институты мен мектепке дейінгі ұйымдар
алдында тұрған бірқатар маңызды міндеттерді бірлесіп шешу қажет. Мектепке
дейінгі педагогиканың дамуына ықпал ету, әдістемелік тұрғыдан зерттеулер
жүргізу, балабақшаларда тәрбиелеу мен білім беруді талапқа сай үйлестіру,
отбасында ата – ана мен бала арасындағы қарым – қатынасты саралау бүгінгі
үннің кезек күттірмейтін мәселелері
Ойлаудың үшінші бірлігі – оның тілмен тығыз байланыстылығында. Адамның
миында қандай ой пайда болмасын, ол тілдік материалдың негізінде ғана
туындап, іске асады. Адам өз ойын ауызша білдірсе де, жазбаша түрде
білдірсе де, ойласа даг бәрібір, ол өз ойын сөз немесе сөйлем түрінде
көрсетеді. Тіл — ойдың тікелей шындығы болып табылады. Адамдар тілдің
көмегімен өзінің ойлау қызметінің нәтижелерін тұжырымдап, бір-бірімен пікір
алысып, өзара түсініседі.
Тіл – белгілі бір ойды білдіретін белгілер жүйесі болып табылады.
Сөйлеу тіліне қатысты кез келген сөз, мәселен, "ағаш", "өзен", "жануар",
т.б. ауызша дыбыстардың қосындысы немесе жазбаша таңбалардың жиынтығы
ретінде өз бетінше ешбір мәнсіз, тек материалдық нәрселерге қолданғанда
ғана олар мәнге ие болады. Тілдік белгі кез келген заттың, нәрсенің
мазмұнын білдіретін болғандықтан ғана қатынас құралы рөлін атқаратын сырт
көрінісі жағынан қарағанда екі дыбыстың ұштасуы ғана болғанымен, бірақ
шындықта бар объективтік зат — үйдің бейнесін білдіретін ұғым болып
табылады. Ал, географиялық картадағы шартты белгілердің рөлі мүлдем басқаша
— олар өздері көрсететін заттарға мүлдем ұқсас емес, олардың мәнді
белгілерін бейнелейтін ой да емес. Мәселен, математикалық белгілерді,
мысалы, қосу мен алу белгілерін алсаң та дәл сол сияқты. Белгілі бір ғылым
саласындагы ұғымдарды белгілеу үшін қолданылатын бұл шартты белгілердің
ғылыми ой-пікірді дамытудағы рөлі орасан зор.
Ал сөйлеу тіліндегі сөз, сөйлемдердің белгі ретіндегі атқарар қызметі
өзгеше — олар адамдар арасында үздіксіз, жан-жақты пікір алмасу, қарым-
қатынас орнату қызметін атқарады. Өте көне заманда, адамзат қоғамы
қалыптаса бастаған кезде, адамдарға өзара ұдайы хабарласып тұру үшін
тұрақты дыбыстық белгілер жүйесі қажет болды, яғни "табиғи" тіл немесе
сөйлеу тілінің қажеттігі туды. Бұл қажеттілік дамудың түрлі сатысында
тұрған халықтардың бәрінде болды.
Тіл - ойлаумен бірге бір мезгілде қоғамдық еңбек процесінің негізінде
туды. Адам тілінің қалыптасуы ойлаудың қалыптасуымен бірге азғана уақытқа
созылды. Адамзаттың жүздеген ұрпақтарынын тарихи даму барысында сөздер
белгілі бір психикалық және логикалық мазмұнмен бірлікте айтылып, тиісті іс-
әрекеттермен пысықталып, адамдардың қарым-қатынасын және мінез-құлқын
реттеп отырды. Нәтижесінде тілдік белгілердің (сөздер мен сөйлемдердің)
белгілі бір логикалық мазмұнымен біте қайнасып кеткені сонша, оларды бір-
бірінен бөліп қарауға болмай қадды. Тілдік белгі (сөз) әр тілде әр түрлі
болғанымен, олардың логикалық мән-мазмұны бірдей болатыны да соны
көрсетеді. Мәселен, қазақ тіліндегі "ағаш" сөзі орыс тіліндегі "дерево",
неміс тілінде "der baum", ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz