Коммерциялық банктің несиелік саясаты. (ақ «қазақстан халық банк» мәліметтері негізінде)
Мазмұны.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Бөлім. Қазақстан Республикасындағы несие жүйесі ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Қазақстан Республикасындағы несие жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Несие туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Несиенің формалары мен түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.4 Несиенің қызметі мен заңдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2. Бөлім. АҚ «Қазақстан Халық Банкіне» экономикалық сипаттама ... ... ...
2.1. АҚ «Қазақстан Халық Банкінің» даму тарихы мен қаржылық жағдайы ... .
2.2. АҚ «Қазақстан Халық Банкінің» атқаратын операциялары ... ... ... ... ... ... .
3. Бөлім. Коммерциялық банктің несиелік саясаты. (АҚ «Қазақстан Халық Банк» мәліметтері негізінде) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.1. АҚ «Қазақстан Халық Банкіндегі» несиенің түрлері мен мәні ... ... ... ... ...
3.2.АҚ «Қазақстан Халық Банкінің» несиелендіру тәртібі мен жүзеге асыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3. АҚ «Қазақстан Халық Банкінің» несиелеу механизмі мен несиелік процесіне талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Бөлім. Қазақстан Республикасындағы несие жүйесі ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Қазақстан Республикасындағы несие жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Несие туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Несиенің формалары мен түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.4 Несиенің қызметі мен заңдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2. Бөлім. АҚ «Қазақстан Халық Банкіне» экономикалық сипаттама ... ... ...
2.1. АҚ «Қазақстан Халық Банкінің» даму тарихы мен қаржылық жағдайы ... .
2.2. АҚ «Қазақстан Халық Банкінің» атқаратын операциялары ... ... ... ... ... ... .
3. Бөлім. Коммерциялық банктің несиелік саясаты. (АҚ «Қазақстан Халық Банк» мәліметтері негізінде) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.1. АҚ «Қазақстан Халық Банкіндегі» несиенің түрлері мен мәні ... ... ... ... ...
3.2.АҚ «Қазақстан Халық Банкінің» несиелендіру тәртібі мен жүзеге асыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3. АҚ «Қазақстан Халық Банкінің» несиелеу механизмі мен несиелік процесіне талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе.
Нарықтық экономикада несие жүйесі маңызды рөл атқарады. Ол арқылы кәсіпорындар мен ұйымдар, халықтың ақшалай есеп айырысулары мен төлемдерінің едәуір бөлігі жүргізіледі, уақытша еркін ақша құралдарын, халықтың жинақ ақшалары мен табыстарын белсенді әрекет етуші капиталға айналдырады. Несие жүйесінің экономиканы және хлықты несиелендіру. Бұл қызмет банктік қызмет көрсету аясындағы маңыздыларға және банктің актив операцияларына жатады. Несиелік операциялар - бұл несие беруші мен қарыз алушының арасындағы біріншісінен екіншісіне төлемдік, мерзімділік және қайтарымдылық шарттарында белгілі ақша қаражаттары сомасын ұсынуы бойынша қатынастар. Несие ақщалай капиталдың ссудалық капиталға өтуін қамтамасыз ете отырып, несие берушілер мен алушылардың арасындағы қатынасты бейнелейді. Несиенің көмегімен заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос қаражаттары мен табыстары экономикалық жүйе төңірегінде жинақтала отырып, уақытша және ақылы негізде пайдалануға беретін ссудалық капиталға айналады.
Нарық заманында Қазақстандағы банктердің несиелері қарқынды дамуда, былай айтқанда жеке несиелеу, оның ішінде тұтынушылық пен ипотекалық несиелер. Бұл қаржылық сектордың тұрақтылығымен, халықтың кірісінің өсуімен және экономикалық өсудегі кәсіпорындардың несие бәсекелестілігінің артуымен, халықаралық нарық капиталындағы қаржы қорларының арзандауымен байланысты. Ескеретін бір жайт, тұтынушық несие әлемдік тәжірбиедегі банк операцияларының ішіндегі ең көп тараған түрінің бірі. Тұтынушылық несиенің қолдану аясы анағұрдым кең. Қазіргі кезде тұтынушы несиесін қосқанда,екінші деңгейдегі банктердің қызмет көрсету аясы кеңіген.
Қазіргі кезде елімізді банктік несиелеуге байланысты жақсы шарттар бар. Атап айтсақ, біріншіден,бұл – инфляцияның төмен деңгейімен, теңге курсының тұрақтылығымен, нақты Жалпы ішкі өнімнің өсуімен және мемлекеттік бюджеттің көбеюімен байданысты макроэкономикалық шарттардың елеулі жақсаруы. Екіншіден, ел тұрғындарының жеке бизнес дағдыларын үйреніп, дәстүрдің тұтынушыдан кәсіпкерлікке өзгеруі болып табылады. Қазақстанда нарықтық экономиканы білетін және басқару тәжірбиесі бар менеджерлердің қалыптасу да өзіндік ықпал етеді. Сонымен қатар, ішкі сұраныс қазіргі жағдай үшінжақсы болып отыр. Елімізде төлем жүйесі дамып, халықаралық стандарттар бойынша жұмыс істейтін қаржылық жүйе қызмет етуде. Сол уақытта Қазақстан Республикасы әрі қарайғы тұрақты дамуы екінші деңгейлі банктерде несиелік ресурстардың болуымен анықталады. Бұл қазіргі даму кезеңіндегі қаржылық жүйе құрлымының ерекшеліктерімен түсіндіріледі: банктер несиелік қызмет нарығында монополистер болып табылады. Қаржылық жүйенің басқа элементтерінің озып келе жатқан дамуына қармастан, банк жүйесінің рөлі мен мәні ерекше болып отыр. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы екінші деңгейлі банктер активтерінің шамамен 60% - ын банктік емес заңды тұлғаларға берілген несиелер құрайды. Осы көрсеткіш бойынша олар АҚШ және Жапонияның банк жүйелерімен бірдей деңгейде. Алайда, несие көлемінің Жалпы ішкі өнімге қатынасы жағынан Қазақстан жоғарыдағы елдерден артта қалған. Біздің ойымызша, активтердегі несиелердің үлес салмағы 80% - ға дейін көтеру керек. Қазір, біздің ойымызша, бұл көрсеткішті 83% - ға жеткізуге болады. Алайда, Қазақстан Республикасы екінші деңгейлі банктерінің ресурстық базасының ерекшеліктері, сонедай – ақ сапалы жобалардың болмауы осы мәселені шешуге мүмкіндік бермей отыр.
Қазақстан Республикасы екінші деңгейлі банктерінің ресурстық базасының қазіргі жағдайын сипаттай келе, банктерде «қысқа мерзімді ақшалар» жинақталып қалғанын атап өту керек. Ал, экономиканың нақты секторына 3 жыл және одан да ұзақ мерзімге несие қажет. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының коммерциялық банктері беретін несиелерінің валюталық құрлымы мен мұнай бағалары арасындағы байланыстылықты көруге болады. мұнай бағасы төмендегенде шетел валютасындағы несиелердің үлес салмағы өседі.
Қолайлы макроэкономикалық жағдайлар мен ресурстық база өсіп отырған кезде несиелік нарық қаржы нарығының серпінді даму үстіндегі салаларының бірі болып табылады. Коммерциялық банктердің екінші дәстүрлі базалық қызметі – экономиканы және халықты несиелендіру. Бұл қызмет банктік қызмет көрсету аясындағы маңыздыларға және банкінің актив операцияларына жатады. Несие, бұл пайыз төлеп қайтару шартында уақытша пайдалануға, яғни қарызға берілетін ссудалық капитал қозғалысына ие. Несие - банктің қаржысын құрайтын көзі ретінде барлық несиелік қатынастарды ұйымдастырудың әр түрлі формаларының болуын, сондай – ақ олардың жұмсалымдарының бір формасын білдіреді. Несие – нарықтық экономиканың тірегі ретінде экономикалық дамудың ажырамас бөлігі болып табылады. Экономикалық категория ретінде несие, кәсіпорындар, ұйымдар және бірлестіктер, сондай – ақ халық арасындағы несие қорын құру және оларды қайтарылу, пайыз төлеу шартында белгілі бір мерзімге уақытша пайдалануға беру негізінде қалыптасатын өндірістік қатынастар жиынтығын және тауарлар мен ақшаның сатылмай, сатып алынбай, таза түрде қарызға берілуін сипаттайды.
Дипломдық жұмысымның мақсаты – несиелік операциялардың нысанымен жан – жақты танысу. Несиелік операциялардың бүгінгі мен ертеңін дәлелдеу. Коммерциялық банктің несиелік саясатын зерттеу барысында несиеге байланысты өзекті мәсәлелерді талқылау арқасында тақырыбымды ашу болып табылады.
Дипломдық жұмысымның нәтижелері – тақырыбым бойынша Қазақстан Республикасындағы несие жүйесіне теориялық сипаттама беру, несие туралы түсініктің пайда болу, олардың қажеттілігі мен мәніне, несиенің формалары мен түрлеріне,несиенің қызметі мен заңдарына толық анықтамалар жасалды. АҚ «Қазақстан Халық Банкіне» экономикалық сипаттама оның ішінде, АҚ «Қазақстан Халық Банкінің» даму тарихы мен қаржылық жағдайын, атқаратын операциялары туралы мәліметтер жасалды. Коммерциялық банктің несиелік саясаты ( АҚ «Қазақстан Халық Банкінің» мәліметтері негізінде) АҚ «Қазақстан Халық Банкіндегі» несиелердің түрлері мен мәнін ашу, несиелендіру тәртібі мен жүзеге асыру жолдарына зерттеу жүргізу, АҚ
Нарықтық экономикада несие жүйесі маңызды рөл атқарады. Ол арқылы кәсіпорындар мен ұйымдар, халықтың ақшалай есеп айырысулары мен төлемдерінің едәуір бөлігі жүргізіледі, уақытша еркін ақша құралдарын, халықтың жинақ ақшалары мен табыстарын белсенді әрекет етуші капиталға айналдырады. Несие жүйесінің экономиканы және хлықты несиелендіру. Бұл қызмет банктік қызмет көрсету аясындағы маңыздыларға және банктің актив операцияларына жатады. Несиелік операциялар - бұл несие беруші мен қарыз алушының арасындағы біріншісінен екіншісіне төлемдік, мерзімділік және қайтарымдылық шарттарында белгілі ақша қаражаттары сомасын ұсынуы бойынша қатынастар. Несие ақщалай капиталдың ссудалық капиталға өтуін қамтамасыз ете отырып, несие берушілер мен алушылардың арасындағы қатынасты бейнелейді. Несиенің көмегімен заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос қаражаттары мен табыстары экономикалық жүйе төңірегінде жинақтала отырып, уақытша және ақылы негізде пайдалануға беретін ссудалық капиталға айналады.
Нарық заманында Қазақстандағы банктердің несиелері қарқынды дамуда, былай айтқанда жеке несиелеу, оның ішінде тұтынушылық пен ипотекалық несиелер. Бұл қаржылық сектордың тұрақтылығымен, халықтың кірісінің өсуімен және экономикалық өсудегі кәсіпорындардың несие бәсекелестілігінің артуымен, халықаралық нарық капиталындағы қаржы қорларының арзандауымен байланысты. Ескеретін бір жайт, тұтынушық несие әлемдік тәжірбиедегі банк операцияларының ішіндегі ең көп тараған түрінің бірі. Тұтынушылық несиенің қолдану аясы анағұрдым кең. Қазіргі кезде тұтынушы несиесін қосқанда,екінші деңгейдегі банктердің қызмет көрсету аясы кеңіген.
Қазіргі кезде елімізді банктік несиелеуге байланысты жақсы шарттар бар. Атап айтсақ, біріншіден,бұл – инфляцияның төмен деңгейімен, теңге курсының тұрақтылығымен, нақты Жалпы ішкі өнімнің өсуімен және мемлекеттік бюджеттің көбеюімен байданысты макроэкономикалық шарттардың елеулі жақсаруы. Екіншіден, ел тұрғындарының жеке бизнес дағдыларын үйреніп, дәстүрдің тұтынушыдан кәсіпкерлікке өзгеруі болып табылады. Қазақстанда нарықтық экономиканы білетін және басқару тәжірбиесі бар менеджерлердің қалыптасу да өзіндік ықпал етеді. Сонымен қатар, ішкі сұраныс қазіргі жағдай үшінжақсы болып отыр. Елімізде төлем жүйесі дамып, халықаралық стандарттар бойынша жұмыс істейтін қаржылық жүйе қызмет етуде. Сол уақытта Қазақстан Республикасы әрі қарайғы тұрақты дамуы екінші деңгейлі банктерде несиелік ресурстардың болуымен анықталады. Бұл қазіргі даму кезеңіндегі қаржылық жүйе құрлымының ерекшеліктерімен түсіндіріледі: банктер несиелік қызмет нарығында монополистер болып табылады. Қаржылық жүйенің басқа элементтерінің озып келе жатқан дамуына қармастан, банк жүйесінің рөлі мен мәні ерекше болып отыр. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы екінші деңгейлі банктер активтерінің шамамен 60% - ын банктік емес заңды тұлғаларға берілген несиелер құрайды. Осы көрсеткіш бойынша олар АҚШ және Жапонияның банк жүйелерімен бірдей деңгейде. Алайда, несие көлемінің Жалпы ішкі өнімге қатынасы жағынан Қазақстан жоғарыдағы елдерден артта қалған. Біздің ойымызша, активтердегі несиелердің үлес салмағы 80% - ға дейін көтеру керек. Қазір, біздің ойымызша, бұл көрсеткішті 83% - ға жеткізуге болады. Алайда, Қазақстан Республикасы екінші деңгейлі банктерінің ресурстық базасының ерекшеліктері, сонедай – ақ сапалы жобалардың болмауы осы мәселені шешуге мүмкіндік бермей отыр.
Қазақстан Республикасы екінші деңгейлі банктерінің ресурстық базасының қазіргі жағдайын сипаттай келе, банктерде «қысқа мерзімді ақшалар» жинақталып қалғанын атап өту керек. Ал, экономиканың нақты секторына 3 жыл және одан да ұзақ мерзімге несие қажет. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының коммерциялық банктері беретін несиелерінің валюталық құрлымы мен мұнай бағалары арасындағы байланыстылықты көруге болады. мұнай бағасы төмендегенде шетел валютасындағы несиелердің үлес салмағы өседі.
Қолайлы макроэкономикалық жағдайлар мен ресурстық база өсіп отырған кезде несиелік нарық қаржы нарығының серпінді даму үстіндегі салаларының бірі болып табылады. Коммерциялық банктердің екінші дәстүрлі базалық қызметі – экономиканы және халықты несиелендіру. Бұл қызмет банктік қызмет көрсету аясындағы маңыздыларға және банкінің актив операцияларына жатады. Несие, бұл пайыз төлеп қайтару шартында уақытша пайдалануға, яғни қарызға берілетін ссудалық капитал қозғалысына ие. Несие - банктің қаржысын құрайтын көзі ретінде барлық несиелік қатынастарды ұйымдастырудың әр түрлі формаларының болуын, сондай – ақ олардың жұмсалымдарының бір формасын білдіреді. Несие – нарықтық экономиканың тірегі ретінде экономикалық дамудың ажырамас бөлігі болып табылады. Экономикалық категория ретінде несие, кәсіпорындар, ұйымдар және бірлестіктер, сондай – ақ халық арасындағы несие қорын құру және оларды қайтарылу, пайыз төлеу шартында белгілі бір мерзімге уақытша пайдалануға беру негізінде қалыптасатын өндірістік қатынастар жиынтығын және тауарлар мен ақшаның сатылмай, сатып алынбай, таза түрде қарызға берілуін сипаттайды.
Дипломдық жұмысымның мақсаты – несиелік операциялардың нысанымен жан – жақты танысу. Несиелік операциялардың бүгінгі мен ертеңін дәлелдеу. Коммерциялық банктің несиелік саясатын зерттеу барысында несиеге байланысты өзекті мәсәлелерді талқылау арқасында тақырыбымды ашу болып табылады.
Дипломдық жұмысымның нәтижелері – тақырыбым бойынша Қазақстан Республикасындағы несие жүйесіне теориялық сипаттама беру, несие туралы түсініктің пайда болу, олардың қажеттілігі мен мәніне, несиенің формалары мен түрлеріне,несиенің қызметі мен заңдарына толық анықтамалар жасалды. АҚ «Қазақстан Халық Банкіне» экономикалық сипаттама оның ішінде, АҚ «Қазақстан Халық Банкінің» даму тарихы мен қаржылық жағдайын, атқаратын операциялары туралы мәліметтер жасалды. Коммерциялық банктің несиелік саясаты ( АҚ «Қазақстан Халық Банкінің» мәліметтері негізінде) АҚ «Қазақстан Халық Банкіндегі» несиелердің түрлері мен мәнін ашу, несиелендіру тәртібі мен жүзеге асыру жолдарына зерттеу жүргізу, АҚ
Мазмұны.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Бөлім. Қазақстан Республикасындағы несие
жүйесі ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Қазақстан Республикасындағы несие
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .
1.2 Несие туралы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..
1.3 Несиенің формалары мен
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.4 Несиенің қызметі мен
заңдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2. Бөлім. АҚ Қазақстан Халық Банкіне экономикалық сипаттама ... ... ...
2.1. АҚ Қазақстан Халық Банкінің даму тарихы мен қаржылық жағдайы ... .
2.2. АҚ Қазақстан Халық Банкінің атқаратын
операциялары ... ... ... ... ... ... ..
3. Бөлім. Коммерциялық банктің несиелік саясаты. (АҚ Қазақстан Халық Банк
мәліметтері негізінде)
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .
3.1. АҚ Қазақстан Халық Банкіндегі несиенің түрлері мен
мәні ... ... ... ... ...
3.2.АҚ Қазақстан Халық Банкінің несиелендіру тәртібі мен жүзеге асыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3. АҚ Қазақстан Халық Банкінің несиелеу механизмі мен несиелік
процесіне
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе.
Нарықтық экономикада несие жүйесі маңызды рөл атқарады.
Ол арқылы кәсіпорындар мен ұйымдар, халықтың ақшалай есеп айырысулары мен
төлемдерінің едәуір бөлігі жүргізіледі, уақытша еркін ақша құралдарын,
халықтың жинақ ақшалары мен табыстарын белсенді әрекет етуші капиталға
айналдырады. Несие жүйесінің экономиканы және хлықты несиелендіру. Бұл
қызмет банктік қызмет көрсету аясындағы маңыздыларға және банктің актив
операцияларына жатады. Несиелік операциялар - бұл несие беруші мен қарыз
алушының арасындағы біріншісінен екіншісіне төлемдік, мерзімділік және
қайтарымдылық шарттарында белгілі ақша қаражаттары сомасын ұсынуы бойынша
қатынастар. Несие ақщалай капиталдың ссудалық капиталға өтуін қамтамасыз
ете отырып, несие берушілер мен алушылардың арасындағы қатынасты
бейнелейді. Несиенің көмегімен заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос
қаражаттары мен табыстары экономикалық жүйе төңірегінде жинақтала отырып,
уақытша және ақылы негізде пайдалануға беретін ссудалық капиталға айналады.
Нарық заманында Қазақстандағы банктердің несиелері қарқынды дамуда,
былай айтқанда жеке несиелеу, оның ішінде тұтынушылық пен ипотекалық
несиелер. Бұл қаржылық сектордың тұрақтылығымен, халықтың кірісінің өсуімен
және экономикалық өсудегі кәсіпорындардың несие бәсекелестілігінің
артуымен, халықаралық нарық капиталындағы қаржы қорларының арзандауымен
байланысты. Ескеретін бір жайт, тұтынушық несие әлемдік тәжірбиедегі банк
операцияларының ішіндегі ең көп тараған түрінің бірі. Тұтынушылық несиенің
қолдану аясы анағұрдым кең. Қазіргі кезде тұтынушы несиесін қосқанда,екінші
деңгейдегі банктердің қызмет көрсету аясы кеңіген.
Қазіргі кезде елімізді банктік несиелеуге байланысты жақсы шарттар
бар. Атап айтсақ, біріншіден,бұл – инфляцияның төмен деңгейімен, теңге
курсының тұрақтылығымен, нақты Жалпы ішкі өнімнің өсуімен және мемлекеттік
бюджеттің көбеюімен байданысты макроэкономикалық шарттардың елеулі
жақсаруы. Екіншіден, ел тұрғындарының жеке бизнес дағдыларын үйреніп,
дәстүрдің тұтынушыдан кәсіпкерлікке өзгеруі болып табылады. Қазақстанда
нарықтық экономиканы білетін және басқару тәжірбиесі бар менеджерлердің
қалыптасу да өзіндік ықпал етеді. Сонымен қатар, ішкі сұраныс қазіргі
жағдай үшінжақсы болып отыр. Елімізде төлем жүйесі дамып, халықаралық
стандарттар бойынша жұмыс істейтін қаржылық жүйе қызмет етуде. Сол уақытта
Қазақстан Республикасы әрі қарайғы тұрақты дамуы екінші деңгейлі банктерде
несиелік ресурстардың болуымен анықталады. Бұл қазіргі даму кезеңіндегі
қаржылық жүйе құрлымының ерекшеліктерімен түсіндіріледі: банктер несиелік
қызмет нарығында монополистер болып табылады. Қаржылық жүйенің басқа
элементтерінің озып келе жатқан дамуына қармастан, банк жүйесінің рөлі мен
мәні ерекше болып отыр. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы екінші
деңгейлі банктер активтерінің шамамен 60% - ын банктік емес заңды
тұлғаларға берілген несиелер құрайды. Осы көрсеткіш бойынша олар АҚШ және
Жапонияның банк жүйелерімен бірдей деңгейде. Алайда, несие көлемінің Жалпы
ішкі өнімге қатынасы жағынан Қазақстан жоғарыдағы елдерден артта қалған.
Біздің ойымызша, активтердегі несиелердің үлес салмағы 80% - ға дейін
көтеру керек. Қазір, біздің ойымызша, бұл көрсеткішті 83% - ға жеткізуге
болады. Алайда, Қазақстан Республикасы екінші деңгейлі банктерінің
ресурстық базасының ерекшеліктері, сонедай – ақ сапалы жобалардың болмауы
осы мәселені шешуге мүмкіндік бермей отыр.
Қазақстан Республикасы екінші деңгейлі банктерінің ресурстық
базасының қазіргі жағдайын сипаттай келе, банктерде қысқа мерзімді
ақшалар жинақталып қалғанын атап өту керек. Ал, экономиканың нақты
секторына 3 жыл және одан да ұзақ мерзімге несие қажет. Сонымен қатар,
Қазақстан Республикасының коммерциялық банктері беретін несиелерінің
валюталық құрлымы мен мұнай бағалары арасындағы байланыстылықты көруге
болады. мұнай бағасы төмендегенде шетел валютасындағы несиелердің үлес
салмағы өседі.
Қолайлы макроэкономикалық жағдайлар мен ресурстық база өсіп
отырған кезде несиелік нарық қаржы нарығының серпінді даму үстіндегі
салаларының бірі болып табылады. Коммерциялық банктердің екінші дәстүрлі
базалық қызметі – экономиканы және халықты несиелендіру. Бұл қызмет банктік
қызмет көрсету аясындағы маңыздыларға және банкінің актив операцияларына
жатады. Несие, бұл пайыз төлеп қайтару шартында уақытша пайдалануға, яғни
қарызға берілетін ссудалық капитал қозғалысына ие. Несие - банктің қаржысын
құрайтын көзі ретінде барлық несиелік қатынастарды ұйымдастырудың әр түрлі
формаларының болуын, сондай – ақ олардың жұмсалымдарының бір формасын
білдіреді. Несие – нарықтық экономиканың тірегі ретінде экономикалық
дамудың ажырамас бөлігі болып табылады. Экономикалық категория ретінде
несие, кәсіпорындар, ұйымдар және бірлестіктер, сондай – ақ халық
арасындағы несие қорын құру және оларды қайтарылу, пайыз төлеу шартында
белгілі бір мерзімге уақытша пайдалануға беру негізінде қалыптасатын
өндірістік қатынастар жиынтығын және тауарлар мен ақшаның сатылмай, сатып
алынбай, таза түрде қарызға берілуін сипаттайды.
Дипломдық жұмысымның мақсаты – несиелік операциялардың нысанымен
жан – жақты танысу. Несиелік операциялардың бүгінгі мен ертеңін дәлелдеу.
Коммерциялық банктің несиелік саясатын зерттеу барысында несиеге
байланысты өзекті мәсәлелерді талқылау арқасында тақырыбымды ашу болып
табылады.
Дипломдық жұмысымның нәтижелері – тақырыбым бойынша Қазақстан
Республикасындағы несие жүйесіне теориялық сипаттама беру, несие туралы
түсініктің пайда болу, олардың қажеттілігі мен мәніне, несиенің формалары
мен түрлеріне,несиенің қызметі мен заңдарына толық анықтамалар жасалды. АҚ
Қазақстан Халық Банкіне экономикалық сипаттама оның ішінде, АҚ Қазақстан
Халық Банкінің даму тарихы мен қаржылық жағдайын, атқаратын операциялары
туралы мәліметтер жасалды. Коммерциялық банктің несиелік саясаты ( АҚ
Қазақстан Халық Банкінің мәліметтері негізінде) АҚ Қазақстан Халық
Банкіндегі несиелердің түрлері мен мәнін ашу, несиелендіру тәртібі мен
жүзеге асыру жолдарына зерттеу жүргізу, АҚ Қазақстан Халық
Банкіндегінесиелеу механизмі мен несиелік процесіне талдау жасалды.
Дипломдық жұмыстың обьектісі – АҚ Қазақстан Халық Банкі
мәліметтері негізінде.
Дипломдық жұмысымның өзектілігі – несиенің қазіргі нарық экономика
кезеңіндегі банктік ресурстар қалыптасу көзі болып табылады. Несиелік
операциялардың қазіргі нарық жүйесін қалыптастыру өндіріс тиімділігін
арттыруға, егеменді ел – Қазақстан Республикасының экономикасы мен қаржысын
нығайтуға, айналымдағы ақша массасының негізсіз өнімді қысқартуға,
инфляциялық үрдістерді тоқтатыпұлттық валюта – теңгенің нығаюына
негізделген.
Дипломдық жұмысымның құрылымы – кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан,
қосымшалардан және пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
Әдістемелік негіз ретінде Қазақстан Республикасының Президентінің
Қазақстан Республикасының Ұлттық банк туралы және Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкісінің нормативтік заң актілері мен ережелері,
отандық және шетел экономикалық әдебиеттер қолданылды.
1 - Бөлім. Қазақстан Республикасындағы несие жүйесі.
1.1. Несие туралы түсінік.
Несие ұғым кең ауқымды түсінікте Батыс елдерінде алғашқы пайда болып,
содан бәрі басқа мемлекеттерде өріс алып келеді. Осы тұрғыда несиенің
сатылып, пайызға берілуі - несие ұғымының негізін қалыптастырады. Несие
туралы ғылым әлі жас. Ол саяси экономиканың қалыптасуымен пайда болды.
Несиенің ұдайы өндіріс процесімен, құндылыұтың қайта айналымының және
айналысының Маркстік тұрғыдан талдануы несиенің қажеттігін түсінудің
демеушісі, қоғамдығы несиелік қатынастардың туындауын, несиенің табиғаты
мен мәнінің айрықша экономикалық категория екндігін түсінудің қуат көзі
болып табылады. Қоғамдық байылық формасы қозғалысының несиенің негізінде
болатын көптеген экономикалық қатынастар бар. Бірақ несиені зерттеу кезінде
мынадай экономикалық түсініктер қалыптасқан: қарыз, жалға беру,
несие. Бұл түсініктердің көбісі мағыналары жағынан синоним ретінде
қолданылады.
Несие – нарықтық экономиканың тірегі ретінде, экономикалық дамудың
ажырамас элементін білдіреді. Оның барлық шаруашылық субьектілерімен қатар,
мемлекет те, үкімет те, сондай – ақ жеке азаматтар да пайдаланады.
Несиенің пайда болуын өнімдерді өндіру сферасынан емес, олардың
айырбас сферасынан іздеу қажет. Тауар айырбастау - бұл тауардың бір қолдан
екінші қолға өтуін білдіреді десе, шынымен де, осындай айырбас кезінде
несиеге байланысты қатынас туындайды.
Экономикалық теория түсінігінде қарыз бен несие түсініктері
мағыналары жағынан тепе - тең. Көбінде бұл түсініктер бірін - бірін
анықтайды. Несие – қайтару негізінде берілетін ақшалай немесе тауар
түріндегі қарыз, әдетте үстеме пайыз төленеді. Е.В.Соколов өз еңбегінде:
Қарыз – несиелік қатынастар формасы, бір жақ екінші жаққа ақшалай немесе
табиғи түрде қарыз беру - деп жазды.
Құнның қозғалысы - бұл несиенің өозғалысының кіндігін
сипаттайды. Несиелік қатынастың пайда болатын экономикалық негізіне капитал
айналымын жатқызуға болады. Көбіне несиені ақша ретінде түсінеді. Бір
жағынан қарағанда бұған деген негіз де бар сияқты, себебі, қазіргі
шаруашылықта қарыз көбіне ақшалай түрде берілуіде. Бірақ та бұл жерде ақша
мен несиенің әр түрлі ұғым білдіреді. Несиенің ақшалай капиталдан ссудалық
капиталға өтуін қамтамасыз ете отырып, несие берушілер мен қарыз алушылар
арасындағы несиелік қатынасты бейнелейді. Несиенің көмегімен заңды және
жеке тұлғалардың уақытша бос қаражаттары мен табыстары экономикалық жүйе
төңірегінде жинақтала отырып, уақытша және ақылы негізде пайдалануға
берілетін ссудалық капиталға айналады. Несие мен ссуданың арасында өзара
айырмашылық бар, несие - бұл банктің қаражатын құрайтын көзі ретінде барлық
несиелік қатынастарды ұйымдастырудың әр түрлі формаларының болуын және
сондай - ақ олардың жұмсалымдарының бір формасын білдіретін кең ұғымды
сипаттайды. Ссуда – бұл ссудалық шот ашумен байланысты қалыптасатын
несиелік қатынастарды ұйымдастырудың бір ғана формасын білдіреді.
Экономикалық категория ретінде, несие – бұл кәсіпорындар,
ұйымдар және бірлестіктер, сондай ақ халық арасындағы несие қорын құру және
оларды қайтарылуы, пайыз төлеу шартында белгілі бір мерзімге уақытша
пайдалануға беру негізінде қалыптасатын өндірістік қатынастар жиынтығын
білдіреді.
Зерттеу заты сияқты, несие құрлымы бір брімен өзара байланысты
элементтерден тұрады. Мұндай элементтерге ең алдымен несиелік қатынастар
субьектілері жатады. Несиелік мәміле бойынша несиелік қатынастар
субьектісіне қарыз беруші және қарыз алушы жатады.
Қарыз беруші - қарызды беретін несиелік қатынастың бір жағы.
Қарыз беруші - бұл уақытша пайдалануға қарыз беруші субьектілері болып
табылады. Қарыз берушілерге: банктер, банктік емес мекемелер, мемлекет,
шаруашылық субьектілері және халық жатады.
Қарыз алушы – бұл несиені алушы және оны қайтаруға міндетті,
несиелік қатынастың екінші жағы. Борышқор және қарыз алушы бір бірімен
жақын сөздер болғанымен де, олардың түсініктері әртүрлі. Мысалға, кәсіпорын
немесе жеке азаматтардың коммуналдық қызметке салықтарға байланысты
төлемдері кешігуі мүмкін, бірақ, бұл жерде ешқандай да несиелік қатынас
туындамайды. Борыш бұл тек қана экономикалық қатынасты емес, сондай - ақ
адамзаттық қатынастар жағдайын сипаттайды.Борыш - бұл өте ауқымды ұғым. Ал
қарыз алушы - бұл қосымша қаражатқа сұранысы бар тұлға. Қарыз беруші қарыз
алушымен қатар несиенің құрылымының элементіне берілетін обьекті де жатады.
Беру обьектісі - бұл құнның ерекше бөлігі, яғни қарызға берілген құнды
білдіреді.
Ғалымдар бүгінгі таңда экономика ғылымының алдында бір
жағынынан теориялық талдау қорытындыларын белсендірек жүргізіп, екінші
жағынан банк ісін дамытып, жетілдірудің керек екенін айтуда. Экономикалық
әдебиеттерде несиенің мәніне, қызметтерімен заңына қатысты саясат орын
алуда. Несинің мәнін зерттеуде натуралистік және капиталдық жасампаздық
теориясы қатаң қадағаланатындығы байқалды. Натуралистің несие теориясы 18 -
ғасырдың екінші жартысында пайда болды. Бұл теорияның негізін А.Смит пен
Д.Рекардо салды. Одан әрі оны француз экономистері Ж.Сэй, Ф.Бастия және
американдық Д.Мак – Куллах дамытты. Бұл теорияның негізгі идеялары несие
мәнінің натуралистік түсінігіне үйлесті яғни несие заттай игіліктердің
қозғалысын көрсетті. Сондықтан, бұл тек аталмыш қоғамда бар материалдық
құндылықтарды бөлу әдісі ғана. Бұл жағдайда несиенің обьектісі табиғи
заттай емес игіліктер болып табылады. Несие капиталы өндірістік капиталға
тең. Бұл жерде натуралистер несиені несие капиталының қозғалысы емес,
табиғи түрде материалдық құндылықтарды қайта бөлудің әдісі сияқты
қарастырады. Несиенің мәні мен рөлі жөнінде мұндай қате түсінік өнеркәсіп
капиталының тауарлы, өндірістік және ақшалай түрдегі ауыспалы айналымның
жете түсінбеуден шығып отыр. Несие капиталының мәні өнеркәсіп капиталының
ақша түріндегі ерекше бөлігі деуге болады.
Бұған қарамастан натуралистік теорияның маңызын несиенің
қазіргі заманғы теориясының қалыптасуы мен дамуына байланысты еш кемітуге
болмайды. Натуралистер өндіріс процесінде қалыптасатын несие нақты
капиталды құрмайды, - деп дұрыс есептеді. Олар несиенің рөлін өсірмей,
несие пайызының түсетін табысының көлемімен өзгерістеріне тәуелді екенін
дәлелдеді.
Несиенің капиталдық жасампаздық теориясы натуралистік қарама -
қарсы идеяны ұстанады. Оның тұжырымдамасы бойынша несиеге экономиканың
дамуында шешуші рөл беріліп оны ұдайы өндіру процестерінен алыстатады.
Несие ақшамен және байлық пен теңестіріледі. Бұл теорияның негізін салушы,
ағылшын экономисі Д.Ж. Лонның ойынша несие елдің барлық пайдаланылмаған
мүмкіндіктерін қозғалысқа келтіріп, байлық пен капиталдың жиналуына себеп
болады. Ол банктерді делдалдар ретінде емес, кпитал жасаушылар деп
қарастырады.
Бұл теорияның қолдаушылары ағылшын экономистері Г. Макмед, Дж.
Кейнс, Ф. Хоутри, И. Шумпетер, А Ган. Олар ақша мен несиені сатып алу
күшіне сай байлық деп есептеді. Несие пайда әкеледі, сондықтан ол Өндіргіш
капитал болып табылады, ал банктер – Несие фабрикасы.Бұл екеуі де
несиені, яғни капиталды жасайды. Міне осындай несие ауқымының шексіз кеңеюі
қайта өндірудің, экономикалық дамудың қозғаушы күші екенін ұйғарып,
экономиканың тұрақты дамуына әсер етеді.
20 ғасырдың екінші жартысында ақша - несие реттеуінің
кенсиандық емес мектебінің пайда болғаны белгілі. Бұл мектептің өкілдері
американдық ғалымдар П.Самуэльсон, С.Харис, Э.Хансен, Л.Ледокер,
Дж.Гэльбрейт болды. Дж.Кейнстің несиенің көмегімен шаруашылық процестерге
мемлекеттің белсенді араласуы туралы идеясын дамытты. Несиенің қазіргі
уақыттағы экономикалық жүйеде кеңінен қолданып жүрген бір қатар
анықтамаларына тоқталсақ, несие- тауарларды немесе ақшаны несиеге беру
деп қарастырсақ. Бұл жерде, несие – тауарлармен ақшаның сатылмай, сатып
алынбай, таза түрде қарызға берулуін білдіреді.
Енді несие қазіргі уақытта экономикалық жүйеде кеңінен
қолданылып жүрген бір қатар анықтамаларына тоқталып өтсек, несие –
тауарларды немесе ақшаны несиеге беру. Бұл жерде несие – тауарлар мен
ақшаның сатылмай, сатып алынбай, таза түрде қарызға берілуін білдіреді. Ал
капиталдық несие – бұл қарыз капиталының нағыз қозғалысы. Ол капиталдық
қарыз алушыға қайтарымдылық және пайыз төлеу шартымен беріледі. Бұл жерде
несиенің екі түрлі шартпен берілетіндігі қайтарымдылық және пайыз төлеу
туралы айтылған.
Жалпы несие латынша creditum – сенемін, сенім білдіремін
және қарыз, несие - деген екі мағынаны білдіреді. Бұл анықтамалар, шын
мәнінде екі емес үш бірдей мағыналы үғым келтірілген: сенім, қарыз, несие.
Тағы да бірнеше анықтамаларға тоқталатын болсақ, несие шаруашылық
субьектілері арасында уақытша бос ақша қаражаттарын мерзімділік,
төлемділік, қайтарымдылық шартында экономикалық қатынастарды білдіретін
экономикалық категория. Несие - бұл ақша және тауарларды қайтарымдылық,
төлемділік, мерзімділік шартында қарызға беру.
Несиенің ғылыми теориясының негізін қалаушы К.Маркс болып
табылады. Ол несиенің экономикалық табиғаты мен пайда болу шарттарын
анықтайды, қарыз пайызының қайнар көзін ашты, оның нормасының қалайша
анықталатындығын айшықтады, коммерциялық және банктік несиелерге сипаттама
беріп, банк қызметтерін белгілі тәртіппен қарастырды, капиталистік
өндірістегі несие рөлі мен негізгі белгілерін анықтады.
Бірақ несиенің маркстік теориясының құрлымы мен мағынасы жағынан
ғана емес, экономикалық құблыстар мен капиталистік өндіріс процесін танып
білуде қолдануының әдіснамалық жағынан да жеткілікті түрде күрделілігін
ескерген жөн. Осының нәтижесінде несие туралы ғылымды түрлендіру
жүргізілді, әсіресе несиенің теориясы мен практикасы ғылымның жекелеген
саласы түрінде даму алды. Кеңестер дәуірінде несиені зерттеудің банктік
және ақша мектептері екі даму кезеңінен өтті.
Бірінші кезең (20 - шы жылдардың басы) әрбір мектептің қарсыластары
жағының сын - пікірінсіз өздігінен даму алуымен сипатталады. Екінші кезең
(20 - шы жылдардың екінші жартысы) әр түрлі талас – тартыс пікірлердің
басталуымен сипатталады. Бұл З.С.Кацеленбаум 1925 жылы несие теориясының
кейбір мәселелері атты тақырыбында жасаған баяндамасын оқыған соң
басталған болатын. Бұл баяндамада банктік депозит пен несие эмиссиясының
мәніне қатысты әр түрлі сұрақтар талданды. Екінші кезеңдегі пікір таластар
арқылы банк пен несиеге байланысты пікірлердің қарама - қайшы көзқарастар
мен теорияларға ие болу сипаты күшейді. Әсіресе К.Маркс тарапына, оның
теорияларына байланысты ресми сілтемелер белең алды. Мысалы, К.Маркстегі
несиенің мәні мен мағынасына қатысты сұрақтар Милл, Коклен және Сэйдің
түсініктерінде де орын алған, яғни К.Марксте несиені зат – капитал деп
қарайды, Марксше несие капиталдың қарыз берушіден қарыз алушыға көшуі
деген сияқты пікірлер айтылды. К.Маркске қатысты осындай екінші ресми
сілтемені З.Кацеленбаум несиеге анықтама бере отырып жасайды. Маркстің
ізінше мен де несиені өзге кәсіпорындардағы капиталдың айналымы тұрғысынан
түсінемін , - деп жазды ол. Бұл жерде ол К.Маркстің несиені өндірістік
қатынастар және несиемен қарыз капиталы тұрғысынан қарастырғанын түсінген
жоқ.
Егер Қазақстанның несие нарығына тоқталатын болсақ, онда оның
сараланымдары әр түрлі деңгейде екенін, сондай – ақ ол енді-қалыптасып келе
жатқанын атауға болады.Мысалы, Қазақстанда ақша және капитал нарығының
сараланымы елдегі өндірістік жіне жеке қорланымның және банк жүйесінің
жақсы дамымағанына байланысты едәуір жетілді.
Ипотека нарығы алғашқы даму сатысында, оның инфрақұрылымы мен заңдық
базасы жасладуда. Бірақ, бұл нарықта әзірге даму сатысында деп айтуға
болмайды, ол ипотекалық несиелеудің Батыс үлгісінен алшақ жатыр. Қор нарығы
кенжелеп қалған. Оның заңдық базалары мен инфраұүрылымы әлдеқашан
әзірленіп, биліктің ынтасы болса да, ол әлі даму тұрғысынан енд – енді
оянып келе жатыр. Егер мемлекеттік бағалы қағаздар қалыпты дамыса, ал
корпорациялық бағалы қағаздар түрлі обьективті себептерге байланысты мүлде
дамымымаған.
Капиталдық жасампаздық теорияның әрі қарай монетаристер дамутуда.
М.Фридмен экономиканы реттеудің негізгі құралдары – несиенің пайыздық
мөлшерлемелері мен айнылымдағы ақша жиынының өзгерістері болып табылады
деп есептейді. Шын мәнісінде пайыздық мөлшерлемелерді реттей отырып,
экономикаға салынатын несие салымдарының ауқымын кеңейтуге немесе аясын
тарылтуға болады. Сондай – ақ, айналымдағы ақша жиынтығын реттеуге, ең
соңындағы өндіріске және баға мен инфляцияның деңгейіне де әсер етуге
болады. Монетаризм теориясы дамыған елдердің экономикалық саясатында
кеңінен қолдануда. Бүгінгі таңда оның маңызы несиенің пайыздық
мөлшерлемесін өзгерте отырып, ақша жиыны мен инфляцияның өсуін тежеуге қол
жеткізу болып отыр.
Қазақстаннің несие жүйесі 1999 жылдан бастап өз егемендігін
алғаннан кейін қалыптасты. Осы уақыт ішінде сызбада көрсетілген құрылым
қалыптасты.
1 1.1. сызбасы. Қазақстанның несие жүйесінің құрлымы.
Қазақстанның несие жүйесі
Банк жүйесі Мамандандрылған қаржы-несие
мекемелері
Несиенің
серіктестігі,
кооперативтер
, одақтар,
ломбардтар,
инвестициялық
,
инновациондық
, зейнетақы,
сақтандыру,
лизингтік
қорлар
Казпош
та
жіне
оның
аумақт
ық
бөлімш
елері
Ұлттық (эмиссиялық Екінші деңгейдегі
банкі) банк (эмиссиялық
емес)
Аумақты Коммер Мемелекетт
қ циялық ік:
бөлімше банкте Қазақстан
лер р Даму
банкі,
мерзімді
жинақ ақша
банк
Қазақстанның несие жүйесі орталық банк - Қазақстан Республикасы Ұлттық
Банкінен, екінші деңгейлі 35 банктен, олардың ішінде 2 мемлекеттік, 83
несиелік серіктестік, 157 микронесиелік ұйымдар, 75 ломбард, Қазпошта
акционерлік қоғамы бастаған пошталық - жинақ жүйесі, 36 сақтандыру
компаниясы, 16 мемлекеттік емес жинақ ұлттық қоры, Қазақстанның мемлекттік
қоры және басқаларынан тұрады.
Қазақстан да несие теориясын жемістерін тәжірибеде кеңінен пайдаланып
отыр. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі мен үкіметі ақша – несие
реттеуінің монетаристік теориясын қолдана отырып, 1994 –1997 жылдардың
жартысында өршіген инфляцияның басты және елдегі макроэкономикалық
тұрақтылыққа қол жеткізді.
1.2. Несие қажеттілігі және оның мәні.
Несие – ақша сияқты экономикалық дәреже болып табылады. Несие деген
сөз, қарыз, деген kredo- сенемін деген мағына беретін латынша
kreditum деген сөзден шығады. Ол экономикалық дәреже ретінде әр түрлі
экономикалық қоғамдарда қызмет етеді. Ол тауар өндірісінің пайда болған
кезінен бастап қарапайым формаларында: бай және кедей қоғамдарда көрінеді.
Несие қатынастары ақша қатынастары сияқты үнемі даму үстінде блады. Алғашқы
несие табиғи түрде (астық, мал, еңбек құралдары және тағы басқа) қоғамның
дәулетті топтарынан мүліксіз шаруалар мен кәсіпкерлерге тұтыну мұқтаждығы
мен қарыздарды өтеу үшін ұсынылған. Тауар – ақша қатынастарының дамуымен
несие ақша түріне көшті.
Несиенің обьективті қажеттілігі табиғи және ақшалы түрде жүзеге
асатын ерекшеліктерден кеңейтілген өндірісті шығарып тастайды. Ол капитал
түрлері үнемі ауысып тұратынын ұйғарады, меншіктің ақшалы түрі тауарға,
тауарлы меншік өндірістікке, өндірістік тауарлыға және тауарлық қайтадан
ақша түріне ауысып тұрады, яғни А – Т - Ө - Т – А капиталдың ауыспалы
айналымы жүреді. Ауыспалы айналымның бірінші кезеңінде ақша өндіріс қорына
(машиналар, шикізат жабдықтары) ауысып кетеді, екінші кезеңде - өндіріс
процесінде – дайын өнім жасалады, өндірістік тауарлыға келеді. Үшінші
кезеңде тауар сатылып, бастапқы ақша түріне ауысады. Капиталдың осындай
ауыспалы айналымы тұрақты түрде бөлек жеке кәсіпорындарда және жалпы халық
шаруашылығында үнемі жүріп жатады. Капиталдың қозғалысы –оның тек ауыспалы
айналымы емес, сондай - ақ оның айналымы да. Капиталдың айналымы дегенде
оның үнемі қайталанатын ауыспалы айналымы болып табылады. Капитал
түрлерінің аусуы бір шаруашылық субъектілерінде ақша қаржысының уақытша
босатылып және басқа шаруашылық жүргізуші субъектілерде ақша деген
қажеттіліктің қалыптасуымен қоса жүреді. Әрбір шаруашылық субъектісінде
өзінің жеке ауыспалы айналымдағы капиталы болады.
Қызмет процесінің бағыттылығы ауыспалы айналымның әр түрлі
сатыларында болатын ақша ресурстарының оларда бір мезгілде және үнемі бар
болуын: материалдық өндіріс саласы үшін - өндірістік, тауарлы және ақшалы,
айналым саласы үшін – тауарлы және ақшадай болуын талап етеді. Өндірісті
жеке шаруашылық жүргізуші субъектілері ақшаларды уақытша босатуға және
оларға деген қажеттілік үшін жағдай туғызады. Мысалы, негізгі өндірістік
және айналым қорларының құн қозғалысының процесінде. Негізгі қорлар
өздерінің құндылығын амортизациялық тозу шамасына қарай дайын өнімдерге
жекелеп аударады, ал олар негізгі қорлардымодернизациялап жаңарту үшін
бірнеше жылдар бойы жинақталатыны мәлім. Бұл жағдайда негізгі құрал –
жабдықтарды ауыстыру және жөндеу үшін жұмсалатыны себепті ақшалай
қаражаттың уақытша босатылуы жүреді. Бірақ, бұл сәтте жинақталған ақша
жеткіліксіз болуы мүмкін. Бұл жағдайда ақшаға қажеттілік туады. Яғни,
ақшалай қаражатты босату мен оған деген қажеттілік айналым қорларын
пайдалануда үнемі болып отырады.
Мысалы, дайын өнімді өткізуден түсетін түсім ақша және шикізат,
материалдарды сатып алу, еңбекақысын төлеу үшін бірден бір сәтте жұмсала
қоймайды және бұл жағдайда ақшалай қаражаттың уақытша босатылуы орын алады.
Қосымша ақшалай қаражатқа деген қажеттілік маусымдарда нақты айналым ақша
қорларының жеткіліксіздігінен (шикізат, материалдар, жанар- жағармай)
өндіріс пен тауар айналымының уақыты сәйкес келмеуінен және тағы басқа
туындауы мүмкін.
Капитал айналымында және ауыспалы айналым процесінде ақшалай
қаражаттың босатылуын және оған деген қосымша қажеттілікті шамамен былай
көрсетуге болады.
Осылайша негізгі және айналым қорларының қозғалыс процесінде ақшалай
қаражаттың құйылуы мен қайтуы болады. Сондықтан бір кәсіпорын басқа
кәсіпорынға қарағанда бұрынырақ тауар сатушы ретінде және оның сатып
алушысы болып шығуы мүмкін.
Ақшалай қаражаттың уақытша босатылуы және оларға деген қажеттілік
тек материалдық өндіріс саласы мен айналымда ғана туындамайды. Ол
мемлекетте, бюджеттік және қоғамдық ұйымдарда, сондай – ақ халықта да
болуы мүмкін. Мысалы, бюджетке салықтардың келіп түсуі мен оларды жұмсау
уақыттары ұзақ пайдаланатын заттарды сатып алуға халықтың ақша қоры және
бәрі бірдей сәйкес келмейді. Қаражатқа деген қажеттілік пен оның босатылуы
арасында туындаған қарама - қайшылық шаруашылық жүргізуші субьектілердің
қаллыпты қызметі үшін қажет материалдық және қаржылық ресурстарды нақты
байланыстыратын несиенің жәрдемімен ғана рұқсат етіледі. Жеткіліксіз шамада
несиенің обьективті қажеттілігі несие қатынастарын жүзеге асыратын капитал
айналымы мен ауыспалы айналымның бір қалыпты еместігімен түсіндіріледі.
Несиенің мүмкіндігін шындыққа айналдыру үшін белгілі бір талаптар
бар. Біріншіден, несие мәмілесінің қатысушылары - несие берушімен қарызға
алушы- экономикалық байланыстардан туындайтын міндеттемелердің орындалуын
өз мойнына алуыға материалдық жағынан кепілдік беретіндербес заңды
субьектілер сияқты алға шығуы керек. Екіншіден, егер несие беруші мен несие
алушының мүдделері бір жерден шықса, онда бұл жағдайда несие өте қажет
болады. Несие мәмілесін жүзеге асыру үшін оның қатысушылары міндетті түрде
несиеге өзара қызығушылық танытулары керек. Ф.Энгельс Әрбір қоғамның
экономикасы, ең алдымен мүдде ретінде алғаш шығуы керек деп жазды.
Несие беруші мен қарызға алушының арасында мүдделік бірдей болған
кезде, бір жағынан, несиеге ақшалай қаражатты ұсынуда, екінші жағынан – оны
алуда несиелік қарым – қатынастар туындайды. Осылайша, экономикалық
негізбен пайда болу талаптарының жиынтығы несиенің обьективті қажеттілігін
анықтап және оның эволюциясын түсіндіріп береді. Несие обьективті
қажеттіліктен туындаған және қоғамдық өндіріс процесінде маңызды рөл
атқарады. Несие ақшалай капиталдың қарызға трансформациясын қамтамасыз
етеді және несие берушішер мен қарызға алушылардың арасындағы қарым -
қатынасты білдіреді. Несиенің мәнін анықтаған кезде бірқатар әдістемелік
принциптерді ұстану керек, несиелердің барша түрі формалардан тәуелсіз оның
мәнін көрсету керек:
- несие мәмілесі тұтасымен алғанда несиенің мәнін ашуы керек.Егер бір
мәміледе несие қайтарылмаса, онда бұл өзінің қайтарылатын қасиетін
жоғалтатынын білдіреді;
- несиенің мәнін талдауда несиенің құрлымын, қозғалыс сатыларын несиенің
негізін қарастырған жөн.
Несие өзгермейтін, тұрақты болып қалатын - құрылым. Несие бір -
бірімен өзара әрекет ететін бірнеше элементтен тұрады. Ондай элементтерге
ең алдымен несиелік қатынастың барлық субьектілері, субьектілерге несие
берушімен қарыға алушы жатады. Оларды бөлуге және бөлек қарастыруға
болмайды, оларды бірге қарастырған жағдайда ғана несиенің мәнін анықтауға
болады. Несие беруші - несиелік мәміленің қарыз ұсынатын жағы. Мұны іске
асыру үшін онда ақшалай қаражаттың белгілі бір қоры болуы керек. Ол ақша
өзінікі болуы немесе басқа біреуден қарызға алғаны болуы да мүмкін.
Қазіргі уақытта қарызға ақша ұсынатын негізгі несие беруші - банк
болып табылады. Ол кәсіпорындардың, ұйымдардың, кеңселер мен халықтың
уақытша бос ақша қаражаттарын шоғырландырып, оларды қарызға алушыға уақытша
пайдалану үшін несие түрінде ұсынады. Бұл ретте банктен алған несиені
қарызға алушыға емес, сондай - ақ соңғысы да меншік иесіне тартылған
ресурстарды қайтаруға міндетті. Бұл арада банк бір жағдайға несие беруші
болса, екінші жағдайда - қарыз алушы болып көрінеді.
Қарызға алушы - несиелік қатынастар жағы, несие алып, алған қарызды
қайтаруға міндетті жағы. Қосымша ақшалай қаражатқа уақытша мұқтаждығы
туғандар қарызға ақша алушылар болып табылады. Қазіргі заман талабына сай
қарызға алушылар - кәсіпорындар, кәсіпкерлер, халық, мемлекеттер мен
банктер болуы мүмкін. Алайда, қарыз алушы қарызға алынған меншік иесі болып
табылмайды, өндіріс саласында, айналымда оны ол өз қалауымен қолданады. Бұл
жағдайда ол алынған ақшадан гөрі, яғни шаруашылықта ауыспалы айналым қоры
таусылғаннан кейін оны іске асырып, пайдаланғаны үшін өсімақы төлеп,
қарызды артық көлемде төлейді. Несиелік мәміледе қарызға алушы несие
берушіге, оған несие беруші өз талаптарын қояды. Алайда, қарызға алушы мен
несие беруші несие қатынастарының толық құқықты жақтары болып табылады.
Олар міндетті түрде қатысуы керек. Несие беруші мен қарызға алушы өзара іс
әрекеттерінде қарама – қайшылықтың бірлігі сипатын көрсетеді. Несиелік
мәміленің қатысушылары ретіне олар, оның қарама - қарсы жақтарында тұрады.
Олардың мүдделері де бөлек, несие беруші неғұрлым жоғары пайыздық несие
бергісі келсе, қарыз алушыға мүмкіндігінше арзан несие алып, қосымша
қаржылар табу мүддесі болып табылады.
Несие берушілер мен қарызға алушылардан басқа несие қатынасы
құрлымының элементі алыс - берістің обьектісі - құнның негізгі бөлігі
сияқты өзіндік өтелмеген құны - несиеленген құн болып табылады.
1 1.2 сызба. Несиенің құрлымы.
Несиенің құрылымы
Қарызға алушы
Несие беруші Несиеленген құн
Несиленген құн ұдайы өндіріс процесін жылдамдататын ерекшелікке ие.
Себебі, қарызға алушының қайсыбір маусымдық жұмыстарды жүргізуге және
болжанбаған шығындарға қажет меншікті қорларын жинақтаудың қажеттігі жоқ.
Содықтан, бұл қосымша қажеттіліктер несие есебінен қанағаттандырылады.
Осылайша несиеленген құн өндірістік қорлардың ауыспалы
айналымының үздіксіз болуын қамтамасыз етеді және олардың қозғалысындағы
іркілістерді жояды. Бұл жағдайда бастапқы несиеленген құн ғана емес,
сонымен қатар қскен пайызбен қоса, несиенің қайтарымдылығы қамтамасыз
етіледі. Несие өз құнын осылайша бүкіл қозғалысында: басынан бастап, оның
банкке қайтарылуына дейін сақтайды.
Несиенің қарастырылған құрлымы оның біртұтастығын анықтайды.Ол
элементтерінің бірлігін болжайды.
Несиеленген құн қозғалысының сатыларын қарастырсақ, келесідей
көрсетіледі:
Но- Қан- Нn... Рб... Нқ...- Бқ,
Мұндағы:
Но- несие орналастыру ;
Қан – қарызға алушының несиені алуы ;
Нп - несиенің пайдаланылуы ;
Рб - ресурстарды босату ;
Нқ - несиенің қайтарылуы ;
Бқ - банктің аталмыш қарызды алуы.
Несиеленген құнды орналастыру Он – несие қозғалысының алғашқы
баспалдағы болып табылады. Оған құнның жинақталуы, яғни уақытша бос
қаражаттар себепкер болады. Несие беруші қарыз алушыға белгіленген мерзімде
пайызбен төлейтініне сенімді болған кезде ғана несие бере алады.
Несие алу (Қан) қарыз алушының уақытша қажеттіліктерін
қанағаттандырады, өйткені несиелік қатынастың басқа тарапы оны белгілі бір
уақытқа ғана береді.
Несиені пайдалану (НП) қарыз алушының оны өз шаруашылығында
пайдаланып, несие берушіге несиенің қайтарылуын қамтамасыз ету керектігін
білдіреді. Ресурстардың босатылуы (Бр) қарыз алушының шаруашылығында құнның
ауыспалы айналымның аяқталуы актісін, несие алушының уақытша
қажеттіліктерін қанағаттандыру мүддесінде құнның пайдаланылу процесін
сипаттайды. Несие қозғалысының бұл сатысы оның келесі кезеңге өтуі үшін
материалдық база болып табылады.
Несиенің қайтарылуы (Нқ) уақытша пайдаланылған құнның қарыз
алушыдан несие берушіге қайтуын көрсетеді. Қарыз алушының шаруашылығында
белгілі бір ауыспалы айналымда жүзеге асқан құн өзінің уақытша иесінен
кетіп, несие берушіге өтеді.
Уақытша пайдаланылғаннан кейін (Нп) құнды несие берушінің алу
актісі несие қозғалысының аяқталу сатысы болып табылады. Уақыт бойынша
несиенің қайтарылуы (Нқ) және несие берушінің алған қаражаты (Қан) сәйкес
келуі мүмкін. Аталмыш сатыларды сөз болып отырған сол бір құнның сомалары
біріктіреді: қарыз алушы қарыздың белгілі бір бөлігін несие берушіге
қайтарады, ал ол дәл осы соманы алады.
Осы қарастырылған кезеңдер несиеленген құнның толық айналымының бір
бөлігі болып саналатын несиенің қозғалысын көруге болады, ол тек несиеге
ғана қатысты емес. Белгілі болып отырғандай, несиелік қатынастар айналым
шеңберінде ғана туындайды, сондықтан несиеге несие беруші қарыз алушыға
құнның актісінің ауысуы және керісінше деп қараған жөн.
Несиенің мәнін тану оның негізін ашады, яғни несиелік қатынастар
туындайтын базада қарастыруын ұйғарады. Несиенің мәнін ашып көрсететін,
несиенің негізін құрайтын база неден тұратынын О.И.Лаврушкин оның
қайтарылуын есептеді. Ол несие қозғалысының бір сатысы бола тұрып, бір
мезгілде несиеленген құн қозғалысының барлық сатыларын қамтиды. Несие
ақшасын жарату, алу және оны пайдалану – қайтарым негізінде жүзеге асады.
Несиеленген құнның қайтарылу кезеңі оның жалпы ауыспалы айналымын ғана
аяқтайды. Қайтарымдылық – несиелік қатынасқа тән белгіні анықтайтын өзіндік
ерекшелікті көрсетеді.
Несиенің қайтарылуы – уақытша пайдаланған нсиеленген құнды несие
берушіге қайтару процесі. Ол өзінен - өзі туындамайды. Ол құнның ауыспалы
айналымда аяқталатын материалдық процестерде негізделеді. Алайда, бұл тек
қайтарымның негізін жасайды. Уақытша пайдалануға алған ақшалай қаражатты
қайтаруға босаған қаражаттар қарыз алушыға мүмкіндік берген кезде ғана
несиені қайтару басталады. Несиенің қайтарылуы объективті процес болып
табылады, яғни оны мәмленің табиғатын өзгертпей, кейінге қалдыруға
болмайды. Несие беруші мен қарыз алушы бекіткен келісім шартқа сәйкес ол
заңды бекітілген сипат алады. Халық шаруашылығы деңгейінде несиенің
қайтарылуы тұтас алғанда қайтарудың жиынтығын көрсетеді. Бұл жерде ол
алынған несиенің бір ғана белгісін көрсетпейді, экономикалық категория
сияқты бар несиенің тұтастығын көрсетеді.
Несиенің әлеуметтік – экономикалық негізі оның қоғамдық сипатқа тән
екендігінде. Банкке, несие берушіге қарыз алушының несиені қайтаруы
соңғысына кез келген сәтте өзіне несие берушілерге талап етуі бойынша
мүмкіндік береді. Несиенің қайтарылуы қосарлы қайтарылуы сияқты, несиенің
құрылымын, қозғалыс кезеңдерін және негізін талдау нәтижесінде оның мәнін
толық емес жағдайда былайша айтуға болады: несие беруші мен қарыз алушының
несиелік құннның төлем мен жеделдікке негізделіп қайтарылым қозғалысына
байланысты экономикалық қатынастар екендігінде.
Несиенің тағы да көп анықтамалары бар. Мысалы, несие – бұл несие
капиталының қозғалысы. Несие кпиталы – бұл қайтару талабымен пайызбен
төленетін, меншік иелеріне несиеге ұсынылатын ақша капиталы. Ал, капитал -
бұл өз - өзінен өсетін құн. Оның басқа ақшалардан сапалы ерекшелігі сол.
Ал, капитал - өзінен - өзі өсетін құн, оның ақшадан сапалық айырмашылығы
–несие капиталының өзінен - өзі өсетін құнның бір түрі, ал ақша болса,
өзінен - өзі өсім бере алмайды. Несие –кеңейтілген қайта өңдіру мақсатында
жеделдік, төлемдік, қайтару талаптарына сай оларды ақшаны бөлу және
халықтың, экономиканың бос ақшалай қаражаттардың жұмылдырылуын қамтитын
несие капиталының қозғалысы себепті экономикалық қарым –қатынасты
көрсетеді.
Несие мәні қатынастардың несиенің –қайтару, төлемдік, мерзімдік,
қолма – қол ақша, мақсатты сипат сияқты маңызды принциптерімен анықталады.
Бұл принциптер несиенің алғашқы даму кезеңдерінен бастап қалыптасты, ол
кейіннен заңды түрде бекітілді.
Несиенің қайтарылу принципі – қарыз алушының несиені пайдаланғаннан
кейін несие берушіге уақытында қайтару қажеттілігімен сипатталады. Ол
банктің несие қорын жаңғыртып отыруды қамтамасыз ететін несиені пайызбен
өтеуде өзінің іс жүзіндегі орнын анықтайды. Бұл несие капиталының
қозғалысына қажетті талап болып табылады. Ол белгілі бір мерзімде берілген
соманың толық қайтарылуын қамтамасыз етеді.
Несиенің төлемділігі – қарыз алушыға берілген несиенің уақытында
қайтарылуын және одан табыс түсіруге несие беруші де, оның тиімді
пайдаланылуына қарыз алушы да ынталы болады.
Несиенің жеделдік принципі қарыз алушыға кез келген уақытта емес,
несие келісім шартында белгіленген уақытта қайтару қажеттігін көрсетеді.
Белгіленген мерзімді бұзу – несие беруші үшін қарыз алушыға өндіріп
алынатын пайызды көбейтілген түрде несиені пайызбен мерзімінен бұрын
өндіріп алуға саятын экономикалық санкция қолдануға жеткілікті негіз болып
табылады. Несиенің қамтамасыз ету принципі несие келісім шартында қарыз
алушы өз мойнына алған міндеттемелерді бұзуы мүмкін жағдайда несие
берушінің мүліктік мүддесін қорғауды қамтамасыз етудің қажеттілігін
көрсетеді. Бұл принцип жалпы экономикалық тұрақсыздық кезеңінде өзекті
мәселе болып табылады.
Несиенің мақсатты сипаты несие берушіден алынған қаражаттың мақсатқа
сай пайдалану қажеттілігін білдіреді. Несие келісім шартындағы сәйкес
бөлімде берілетін несиенің нақты мақсаты, сондай – ақ банктің бақылау
процесінде бұл талапты қарыз алушының сақтауы белгіленеді.
Бұл принциптердің барлығы бір – бірімен өзара байланысты және олардың
бір уақытта қызмет етуі несиенің мәнін ашады. Осы принциптердің біреуі
бұзылса онда несие қатынасының мәні кетіп, несиенің дербес экономикалық
категория сияқты өзіне тән қасиеттері жоғалады. Принциптермен қоса несиенің
мәні олардың орындалатын қызметтерінде көрініс табады.
1.3 Несиенің формалары мен түрлері.
Несиенің формасы - бұл несие қатынасының сырттай нақты көрніс
табуы. Ол несие қатынасының мәні мен ұйымдастырылуын синтездейді.Несие
қатынасының формасы мен мазмұны ажырағысыз әрі диалектикалық жағынан
біртұтас болады. Несие қатынасының формасы оның мазмұны мен дамуына
сәйкесуі керек.
Таңдап алынған жіктеу өлшеміне қарай несиенің мынадай ең маңызды
формаларын бөліп көрсетуге болады.
- қызмет саласына қарай – ұлттық және халықаралық несие ;
- несие мәмілесінің обьектісіне қарай – ақшалай және тауарлық
несие ;
- несие қатынасының субьектісіне қарай – банктік, коммерциялық,
халықаралық, тұтынушылық несиелер.
1 1.3 сызба. Несиенің негізгі формалары.
Несие формасы
Ұлттық Халықаралық
Ақшалай Тауарлық Ақшалай
Банктік Коммерциялық Тауарлық
Мемлекеттік Тұтынушылық Аралас
Ипотекалық Лизингтік
Тұтынушылық
Несиенің тауарлық формасы тарихи жағынан алып қарғанда оның ақшалай
формасынан бұрын пайда болған. Осы заманғы іс - тәжірибеде төлемдерінің
мерзімін ұзартумен тауарларды сатуда, машина мен құрал – жабдық, тұрмыстық
тауарлар, саймандар лизингісінде қолданылады. Қазақстанда тауарлық несие
фермерлер мен шаруа қожалықтарына көктемде тұқым түрінде беріледі. Тұқым
түрінде берілетін бұл несиені фермерлер мен шаруа қожалықтары күзде жиын -
теріннен кейін қайтарып отырады.
Несиенің тауарлы формасының негізінде ақшалай несие формасы пайда
болып,дамиды. Ол осы заманғы нарықтық шаруашылықта артықшылықтарға ие,
типтік форма болып табылады. Бұл түсінікті де, өйткені ақша айналыс пен
төлемнің жалпыға тән баламалы, әмбебап құралы болып табылады. Несиенің бұл
формасы ұлттық және халықаралық экономикалық айналымдардың шегінде
пайдалынады.
Несиенің тауарлық және ақшалай формаларымен қатар олардың аралас
формасы да қолданылады.
Несие формаларының көптеген түрлері болады. Несие түрлері – бұл
оның несиелерді жіктеу үшін пайдаланатын, экономикалық - ұйымдастырушылық
белгілері бойынша несиеніңіс – тәжірбедегі нақты қосымшасы.
а) Қазақстанда несие түрлері былайша жіктеледі: несиелеу обьектінің
экономикалық белгілері бойынша:
- айналым қаражатын қалыптастыруға берілетін несиелер;
- негізгі құрал - жабдықтарды қалыптастыруға берілетін несиелер;
- ТМҚ шұғыл қажеттілікке, сондай - ақ, нормативтен тыс қорлардың
уақытша қажеттілікке берілетін несие;
- өндірістің маусымдық шығыны аясында берілетін несие;
- жол үстіндегі есеп айрысу құжаттары аясында берілетін несие,
аккредитивтер;
- төлем несиелері.
ә) қамтамасыз етілуі бойынша:
- жылжымалы және жылжымайтын мүлікпен, ТМҚ - пен, кепілдікпен,
сақтандыру келісім шартымен толық қамтамасыз етілген;
- ішінара қамтамасыз етілген;
- қамтамасыз етілуі болмайтын банкілік.
б) қайтарылу мерзімі бойынша:
- қысқа мерзімді;
- орта мерзімді;
- ұзақ мерзімді;
в) өтелу тәртібі бойынша:
- бөліп - бөліп төлеу;
- бір жолғы өтеу;
- кезен сайын бір қалыпты өтеу.
г) тәуекелді деңгейі бойынша:
- субстандартты;
- стандартты;
- күмәнді;
- сенімді;
- сенімсіз;
- ұзартпалы.
д) ақылығы бойынша:
- қалыпты пайыздық мөлшерлемесі;
- жоғары пайыздың мөлшерлемесі;
- төмен пайыздың мөлшерлемесі;
- пайызсыз.
е) салалық бағыты бойынша:
- сауда - саттық несиесі;
- өнеркәсіп несиесі;
- ауыл шаруашылық несиесі;
- құрылыс несиесі;
ж) ашылатын шот түрлері бойынша:
- жай ссудалық шот бойынша несие;
- арнайы ссуда шоты бойынша несие;
- контокоррентік шот бойынша несие;
- овердрафт бойынша несие;
- несие желісі бойынша несие.
Несиенің айрықша түріне жылдам сатылатын жылжымалы мүлікпен немесе
құқықпен қамтамасыз етілген, қысқа мерзімді әрі ссуда мөлшері бойынша
тіркелетін ломбардтық несие жатады. Ломбардтық несие негізгі әр алуан
түрлеріне құнды қағаз кепілдігімен, тауар кепілдігімен, талап кепілдігімен
берілетін несиелер жатады. Қарыз алушы ломбардтық несиені өз қалауынша,
шектеусіз пайдалана алады.
Жаңартпалы несие – ссуда капиталының ұлттық және әлемдік нарықтарында
қолданылатын жаңғыртпалы несие. Ол белгіленген берешек лимиті шегінде және
өтеу мерзімі шегінде несие келісіміне қатысушы елдер арасында қосымша
келісім сөзсіз автоматты түрде беріледі.
Несие желісі қарыз алушының алдындағы несие ұйымының оған несие келісім
шартының белгіленген әрекет ету кезеңі ішінде белгілі бір мақсатқа және
келісілген мөлшерде несиені беру жөніндегі заң тұрғысынан рәсімделген
міндеттемесі. Несие желісінің ашылуы несие беруші мен қарыз алушының ұзақ
уақытқа созылатын тығыз ынтымақтастығын білдіреді. Овердрафт несие ұйымының
шот иесіне, оның ағымдағы банк шотына қойылатын талап бойынша төлем арқылы
беріледі. Яғни, бұл төлем шотта ақшалай қаражат болмаса да, шот иесінің
несие берушінің алдында пайда болған берешегінің түскен қаражаттың есебінен
кейін оған өтеуін қарастыратын келісім шарт шегінде беріледі.
Несиенің басқа формаларына қарағанда коммерциялық несие олардан бұрын
пайда болды. Комерциялық несие тауарларды өндіру мен өткізу процесінен
тікелей пайда болады. Ол тауарлық формада беріледі және оның пайдалану шегі
болады. Ең алдымен оның мөлшері шектеулі болады, өйткені әрбір кәсіпкер,
әрбір өзге субьекті коммерциялық несиені өзінің ақшалай капиталының шегінде
ғана бере алады. Коммерциялық несиені тиісті тауарларды сатып алған
кәсіпорындар ғана пайдалана алады. Коммерциялық несиенің басты мақсаты –
тауарлардың сатылу процесін жеделдету және пайданың жылдам алынуын
қамтамасыз ету. Оған тән белгіге оны пайдаланғаны үшін сатылған тауарлардың
немесе қызмет көрсетулердің бағасына, әдетте, банк пайызынан төмен болатын
пайыздың қосылуы жатады. Коммерциялық несие дамыған елдерде кеңінен тараған
және ол өндірістің ауқымы мен тауар айналымының көлеміне тікелей байланысты
болады. Қазақстанда ол инфляцияның салдарынан, өндіріс пен тауар
айналымының құлдырауынан, шаруашылық байланыстардың бұзылуынан шаруашылық
жүргізуші субьектілердің арасындағы сенімнің азаюынан тиісті деңгейде
дамымай қалды. Коммерциялық несиені тауар жеткізушілер сатып алушыларға
жеткізілген тауар үшін алынатын төлемнің мерзімін ұзартумен береді. Бұл
арада соңғысы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Бөлім. Қазақстан Республикасындағы несие
жүйесі ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Қазақстан Республикасындағы несие
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .
1.2 Несие туралы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..
1.3 Несиенің формалары мен
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.4 Несиенің қызметі мен
заңдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2. Бөлім. АҚ Қазақстан Халық Банкіне экономикалық сипаттама ... ... ...
2.1. АҚ Қазақстан Халық Банкінің даму тарихы мен қаржылық жағдайы ... .
2.2. АҚ Қазақстан Халық Банкінің атқаратын
операциялары ... ... ... ... ... ... ..
3. Бөлім. Коммерциялық банктің несиелік саясаты. (АҚ Қазақстан Халық Банк
мәліметтері негізінде)
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .
3.1. АҚ Қазақстан Халық Банкіндегі несиенің түрлері мен
мәні ... ... ... ... ...
3.2.АҚ Қазақстан Халық Банкінің несиелендіру тәртібі мен жүзеге асыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3. АҚ Қазақстан Халық Банкінің несиелеу механизмі мен несиелік
процесіне
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе.
Нарықтық экономикада несие жүйесі маңызды рөл атқарады.
Ол арқылы кәсіпорындар мен ұйымдар, халықтың ақшалай есеп айырысулары мен
төлемдерінің едәуір бөлігі жүргізіледі, уақытша еркін ақша құралдарын,
халықтың жинақ ақшалары мен табыстарын белсенді әрекет етуші капиталға
айналдырады. Несие жүйесінің экономиканы және хлықты несиелендіру. Бұл
қызмет банктік қызмет көрсету аясындағы маңыздыларға және банктің актив
операцияларына жатады. Несиелік операциялар - бұл несие беруші мен қарыз
алушының арасындағы біріншісінен екіншісіне төлемдік, мерзімділік және
қайтарымдылық шарттарында белгілі ақша қаражаттары сомасын ұсынуы бойынша
қатынастар. Несие ақщалай капиталдың ссудалық капиталға өтуін қамтамасыз
ете отырып, несие берушілер мен алушылардың арасындағы қатынасты
бейнелейді. Несиенің көмегімен заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос
қаражаттары мен табыстары экономикалық жүйе төңірегінде жинақтала отырып,
уақытша және ақылы негізде пайдалануға беретін ссудалық капиталға айналады.
Нарық заманында Қазақстандағы банктердің несиелері қарқынды дамуда,
былай айтқанда жеке несиелеу, оның ішінде тұтынушылық пен ипотекалық
несиелер. Бұл қаржылық сектордың тұрақтылығымен, халықтың кірісінің өсуімен
және экономикалық өсудегі кәсіпорындардың несие бәсекелестілігінің
артуымен, халықаралық нарық капиталындағы қаржы қорларының арзандауымен
байланысты. Ескеретін бір жайт, тұтынушық несие әлемдік тәжірбиедегі банк
операцияларының ішіндегі ең көп тараған түрінің бірі. Тұтынушылық несиенің
қолдану аясы анағұрдым кең. Қазіргі кезде тұтынушы несиесін қосқанда,екінші
деңгейдегі банктердің қызмет көрсету аясы кеңіген.
Қазіргі кезде елімізді банктік несиелеуге байланысты жақсы шарттар
бар. Атап айтсақ, біріншіден,бұл – инфляцияның төмен деңгейімен, теңге
курсының тұрақтылығымен, нақты Жалпы ішкі өнімнің өсуімен және мемлекеттік
бюджеттің көбеюімен байданысты макроэкономикалық шарттардың елеулі
жақсаруы. Екіншіден, ел тұрғындарының жеке бизнес дағдыларын үйреніп,
дәстүрдің тұтынушыдан кәсіпкерлікке өзгеруі болып табылады. Қазақстанда
нарықтық экономиканы білетін және басқару тәжірбиесі бар менеджерлердің
қалыптасу да өзіндік ықпал етеді. Сонымен қатар, ішкі сұраныс қазіргі
жағдай үшінжақсы болып отыр. Елімізде төлем жүйесі дамып, халықаралық
стандарттар бойынша жұмыс істейтін қаржылық жүйе қызмет етуде. Сол уақытта
Қазақстан Республикасы әрі қарайғы тұрақты дамуы екінші деңгейлі банктерде
несиелік ресурстардың болуымен анықталады. Бұл қазіргі даму кезеңіндегі
қаржылық жүйе құрлымының ерекшеліктерімен түсіндіріледі: банктер несиелік
қызмет нарығында монополистер болып табылады. Қаржылық жүйенің басқа
элементтерінің озып келе жатқан дамуына қармастан, банк жүйесінің рөлі мен
мәні ерекше болып отыр. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы екінші
деңгейлі банктер активтерінің шамамен 60% - ын банктік емес заңды
тұлғаларға берілген несиелер құрайды. Осы көрсеткіш бойынша олар АҚШ және
Жапонияның банк жүйелерімен бірдей деңгейде. Алайда, несие көлемінің Жалпы
ішкі өнімге қатынасы жағынан Қазақстан жоғарыдағы елдерден артта қалған.
Біздің ойымызша, активтердегі несиелердің үлес салмағы 80% - ға дейін
көтеру керек. Қазір, біздің ойымызша, бұл көрсеткішті 83% - ға жеткізуге
болады. Алайда, Қазақстан Республикасы екінші деңгейлі банктерінің
ресурстық базасының ерекшеліктері, сонедай – ақ сапалы жобалардың болмауы
осы мәселені шешуге мүмкіндік бермей отыр.
Қазақстан Республикасы екінші деңгейлі банктерінің ресурстық
базасының қазіргі жағдайын сипаттай келе, банктерде қысқа мерзімді
ақшалар жинақталып қалғанын атап өту керек. Ал, экономиканың нақты
секторына 3 жыл және одан да ұзақ мерзімге несие қажет. Сонымен қатар,
Қазақстан Республикасының коммерциялық банктері беретін несиелерінің
валюталық құрлымы мен мұнай бағалары арасындағы байланыстылықты көруге
болады. мұнай бағасы төмендегенде шетел валютасындағы несиелердің үлес
салмағы өседі.
Қолайлы макроэкономикалық жағдайлар мен ресурстық база өсіп
отырған кезде несиелік нарық қаржы нарығының серпінді даму үстіндегі
салаларының бірі болып табылады. Коммерциялық банктердің екінші дәстүрлі
базалық қызметі – экономиканы және халықты несиелендіру. Бұл қызмет банктік
қызмет көрсету аясындағы маңыздыларға және банкінің актив операцияларына
жатады. Несие, бұл пайыз төлеп қайтару шартында уақытша пайдалануға, яғни
қарызға берілетін ссудалық капитал қозғалысына ие. Несие - банктің қаржысын
құрайтын көзі ретінде барлық несиелік қатынастарды ұйымдастырудың әр түрлі
формаларының болуын, сондай – ақ олардың жұмсалымдарының бір формасын
білдіреді. Несие – нарықтық экономиканың тірегі ретінде экономикалық
дамудың ажырамас бөлігі болып табылады. Экономикалық категория ретінде
несие, кәсіпорындар, ұйымдар және бірлестіктер, сондай – ақ халық
арасындағы несие қорын құру және оларды қайтарылу, пайыз төлеу шартында
белгілі бір мерзімге уақытша пайдалануға беру негізінде қалыптасатын
өндірістік қатынастар жиынтығын және тауарлар мен ақшаның сатылмай, сатып
алынбай, таза түрде қарызға берілуін сипаттайды.
Дипломдық жұмысымның мақсаты – несиелік операциялардың нысанымен
жан – жақты танысу. Несиелік операциялардың бүгінгі мен ертеңін дәлелдеу.
Коммерциялық банктің несиелік саясатын зерттеу барысында несиеге
байланысты өзекті мәсәлелерді талқылау арқасында тақырыбымды ашу болып
табылады.
Дипломдық жұмысымның нәтижелері – тақырыбым бойынша Қазақстан
Республикасындағы несие жүйесіне теориялық сипаттама беру, несие туралы
түсініктің пайда болу, олардың қажеттілігі мен мәніне, несиенің формалары
мен түрлеріне,несиенің қызметі мен заңдарына толық анықтамалар жасалды. АҚ
Қазақстан Халық Банкіне экономикалық сипаттама оның ішінде, АҚ Қазақстан
Халық Банкінің даму тарихы мен қаржылық жағдайын, атқаратын операциялары
туралы мәліметтер жасалды. Коммерциялық банктің несиелік саясаты ( АҚ
Қазақстан Халық Банкінің мәліметтері негізінде) АҚ Қазақстан Халық
Банкіндегі несиелердің түрлері мен мәнін ашу, несиелендіру тәртібі мен
жүзеге асыру жолдарына зерттеу жүргізу, АҚ Қазақстан Халық
Банкіндегінесиелеу механизмі мен несиелік процесіне талдау жасалды.
Дипломдық жұмыстың обьектісі – АҚ Қазақстан Халық Банкі
мәліметтері негізінде.
Дипломдық жұмысымның өзектілігі – несиенің қазіргі нарық экономика
кезеңіндегі банктік ресурстар қалыптасу көзі болып табылады. Несиелік
операциялардың қазіргі нарық жүйесін қалыптастыру өндіріс тиімділігін
арттыруға, егеменді ел – Қазақстан Республикасының экономикасы мен қаржысын
нығайтуға, айналымдағы ақша массасының негізсіз өнімді қысқартуға,
инфляциялық үрдістерді тоқтатыпұлттық валюта – теңгенің нығаюына
негізделген.
Дипломдық жұмысымның құрылымы – кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан,
қосымшалардан және пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
Әдістемелік негіз ретінде Қазақстан Республикасының Президентінің
Қазақстан Республикасының Ұлттық банк туралы және Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкісінің нормативтік заң актілері мен ережелері,
отандық және шетел экономикалық әдебиеттер қолданылды.
1 - Бөлім. Қазақстан Республикасындағы несие жүйесі.
1.1. Несие туралы түсінік.
Несие ұғым кең ауқымды түсінікте Батыс елдерінде алғашқы пайда болып,
содан бәрі басқа мемлекеттерде өріс алып келеді. Осы тұрғыда несиенің
сатылып, пайызға берілуі - несие ұғымының негізін қалыптастырады. Несие
туралы ғылым әлі жас. Ол саяси экономиканың қалыптасуымен пайда болды.
Несиенің ұдайы өндіріс процесімен, құндылыұтың қайта айналымының және
айналысының Маркстік тұрғыдан талдануы несиенің қажеттігін түсінудің
демеушісі, қоғамдығы несиелік қатынастардың туындауын, несиенің табиғаты
мен мәнінің айрықша экономикалық категория екндігін түсінудің қуат көзі
болып табылады. Қоғамдық байылық формасы қозғалысының несиенің негізінде
болатын көптеген экономикалық қатынастар бар. Бірақ несиені зерттеу кезінде
мынадай экономикалық түсініктер қалыптасқан: қарыз, жалға беру,
несие. Бұл түсініктердің көбісі мағыналары жағынан синоним ретінде
қолданылады.
Несие – нарықтық экономиканың тірегі ретінде, экономикалық дамудың
ажырамас элементін білдіреді. Оның барлық шаруашылық субьектілерімен қатар,
мемлекет те, үкімет те, сондай – ақ жеке азаматтар да пайдаланады.
Несиенің пайда болуын өнімдерді өндіру сферасынан емес, олардың
айырбас сферасынан іздеу қажет. Тауар айырбастау - бұл тауардың бір қолдан
екінші қолға өтуін білдіреді десе, шынымен де, осындай айырбас кезінде
несиеге байланысты қатынас туындайды.
Экономикалық теория түсінігінде қарыз бен несие түсініктері
мағыналары жағынан тепе - тең. Көбінде бұл түсініктер бірін - бірін
анықтайды. Несие – қайтару негізінде берілетін ақшалай немесе тауар
түріндегі қарыз, әдетте үстеме пайыз төленеді. Е.В.Соколов өз еңбегінде:
Қарыз – несиелік қатынастар формасы, бір жақ екінші жаққа ақшалай немесе
табиғи түрде қарыз беру - деп жазды.
Құнның қозғалысы - бұл несиенің өозғалысының кіндігін
сипаттайды. Несиелік қатынастың пайда болатын экономикалық негізіне капитал
айналымын жатқызуға болады. Көбіне несиені ақша ретінде түсінеді. Бір
жағынан қарағанда бұған деген негіз де бар сияқты, себебі, қазіргі
шаруашылықта қарыз көбіне ақшалай түрде берілуіде. Бірақ та бұл жерде ақша
мен несиенің әр түрлі ұғым білдіреді. Несиенің ақшалай капиталдан ссудалық
капиталға өтуін қамтамасыз ете отырып, несие берушілер мен қарыз алушылар
арасындағы несиелік қатынасты бейнелейді. Несиенің көмегімен заңды және
жеке тұлғалардың уақытша бос қаражаттары мен табыстары экономикалық жүйе
төңірегінде жинақтала отырып, уақытша және ақылы негізде пайдалануға
берілетін ссудалық капиталға айналады. Несие мен ссуданың арасында өзара
айырмашылық бар, несие - бұл банктің қаражатын құрайтын көзі ретінде барлық
несиелік қатынастарды ұйымдастырудың әр түрлі формаларының болуын және
сондай - ақ олардың жұмсалымдарының бір формасын білдіретін кең ұғымды
сипаттайды. Ссуда – бұл ссудалық шот ашумен байланысты қалыптасатын
несиелік қатынастарды ұйымдастырудың бір ғана формасын білдіреді.
Экономикалық категория ретінде, несие – бұл кәсіпорындар,
ұйымдар және бірлестіктер, сондай ақ халық арасындағы несие қорын құру және
оларды қайтарылуы, пайыз төлеу шартында белгілі бір мерзімге уақытша
пайдалануға беру негізінде қалыптасатын өндірістік қатынастар жиынтығын
білдіреді.
Зерттеу заты сияқты, несие құрлымы бір брімен өзара байланысты
элементтерден тұрады. Мұндай элементтерге ең алдымен несиелік қатынастар
субьектілері жатады. Несиелік мәміле бойынша несиелік қатынастар
субьектісіне қарыз беруші және қарыз алушы жатады.
Қарыз беруші - қарызды беретін несиелік қатынастың бір жағы.
Қарыз беруші - бұл уақытша пайдалануға қарыз беруші субьектілері болып
табылады. Қарыз берушілерге: банктер, банктік емес мекемелер, мемлекет,
шаруашылық субьектілері және халық жатады.
Қарыз алушы – бұл несиені алушы және оны қайтаруға міндетті,
несиелік қатынастың екінші жағы. Борышқор және қарыз алушы бір бірімен
жақын сөздер болғанымен де, олардың түсініктері әртүрлі. Мысалға, кәсіпорын
немесе жеке азаматтардың коммуналдық қызметке салықтарға байланысты
төлемдері кешігуі мүмкін, бірақ, бұл жерде ешқандай да несиелік қатынас
туындамайды. Борыш бұл тек қана экономикалық қатынасты емес, сондай - ақ
адамзаттық қатынастар жағдайын сипаттайды.Борыш - бұл өте ауқымды ұғым. Ал
қарыз алушы - бұл қосымша қаражатқа сұранысы бар тұлға. Қарыз беруші қарыз
алушымен қатар несиенің құрылымының элементіне берілетін обьекті де жатады.
Беру обьектісі - бұл құнның ерекше бөлігі, яғни қарызға берілген құнды
білдіреді.
Ғалымдар бүгінгі таңда экономика ғылымының алдында бір
жағынынан теориялық талдау қорытындыларын белсендірек жүргізіп, екінші
жағынан банк ісін дамытып, жетілдірудің керек екенін айтуда. Экономикалық
әдебиеттерде несиенің мәніне, қызметтерімен заңына қатысты саясат орын
алуда. Несинің мәнін зерттеуде натуралистік және капиталдық жасампаздық
теориясы қатаң қадағаланатындығы байқалды. Натуралистің несие теориясы 18 -
ғасырдың екінші жартысында пайда болды. Бұл теорияның негізін А.Смит пен
Д.Рекардо салды. Одан әрі оны француз экономистері Ж.Сэй, Ф.Бастия және
американдық Д.Мак – Куллах дамытты. Бұл теорияның негізгі идеялары несие
мәнінің натуралистік түсінігіне үйлесті яғни несие заттай игіліктердің
қозғалысын көрсетті. Сондықтан, бұл тек аталмыш қоғамда бар материалдық
құндылықтарды бөлу әдісі ғана. Бұл жағдайда несиенің обьектісі табиғи
заттай емес игіліктер болып табылады. Несие капиталы өндірістік капиталға
тең. Бұл жерде натуралистер несиені несие капиталының қозғалысы емес,
табиғи түрде материалдық құндылықтарды қайта бөлудің әдісі сияқты
қарастырады. Несиенің мәні мен рөлі жөнінде мұндай қате түсінік өнеркәсіп
капиталының тауарлы, өндірістік және ақшалай түрдегі ауыспалы айналымның
жете түсінбеуден шығып отыр. Несие капиталының мәні өнеркәсіп капиталының
ақша түріндегі ерекше бөлігі деуге болады.
Бұған қарамастан натуралистік теорияның маңызын несиенің
қазіргі заманғы теориясының қалыптасуы мен дамуына байланысты еш кемітуге
болмайды. Натуралистер өндіріс процесінде қалыптасатын несие нақты
капиталды құрмайды, - деп дұрыс есептеді. Олар несиенің рөлін өсірмей,
несие пайызының түсетін табысының көлемімен өзгерістеріне тәуелді екенін
дәлелдеді.
Несиенің капиталдық жасампаздық теориясы натуралистік қарама -
қарсы идеяны ұстанады. Оның тұжырымдамасы бойынша несиеге экономиканың
дамуында шешуші рөл беріліп оны ұдайы өндіру процестерінен алыстатады.
Несие ақшамен және байлық пен теңестіріледі. Бұл теорияның негізін салушы,
ағылшын экономисі Д.Ж. Лонның ойынша несие елдің барлық пайдаланылмаған
мүмкіндіктерін қозғалысқа келтіріп, байлық пен капиталдың жиналуына себеп
болады. Ол банктерді делдалдар ретінде емес, кпитал жасаушылар деп
қарастырады.
Бұл теорияның қолдаушылары ағылшын экономистері Г. Макмед, Дж.
Кейнс, Ф. Хоутри, И. Шумпетер, А Ган. Олар ақша мен несиені сатып алу
күшіне сай байлық деп есептеді. Несие пайда әкеледі, сондықтан ол Өндіргіш
капитал болып табылады, ал банктер – Несие фабрикасы.Бұл екеуі де
несиені, яғни капиталды жасайды. Міне осындай несие ауқымының шексіз кеңеюі
қайта өндірудің, экономикалық дамудың қозғаушы күші екенін ұйғарып,
экономиканың тұрақты дамуына әсер етеді.
20 ғасырдың екінші жартысында ақша - несие реттеуінің
кенсиандық емес мектебінің пайда болғаны белгілі. Бұл мектептің өкілдері
американдық ғалымдар П.Самуэльсон, С.Харис, Э.Хансен, Л.Ледокер,
Дж.Гэльбрейт болды. Дж.Кейнстің несиенің көмегімен шаруашылық процестерге
мемлекеттің белсенді араласуы туралы идеясын дамытты. Несиенің қазіргі
уақыттағы экономикалық жүйеде кеңінен қолданып жүрген бір қатар
анықтамаларына тоқталсақ, несие- тауарларды немесе ақшаны несиеге беру
деп қарастырсақ. Бұл жерде, несие – тауарлармен ақшаның сатылмай, сатып
алынбай, таза түрде қарызға берулуін білдіреді.
Енді несие қазіргі уақытта экономикалық жүйеде кеңінен
қолданылып жүрген бір қатар анықтамаларына тоқталып өтсек, несие –
тауарларды немесе ақшаны несиеге беру. Бұл жерде несие – тауарлар мен
ақшаның сатылмай, сатып алынбай, таза түрде қарызға берілуін білдіреді. Ал
капиталдық несие – бұл қарыз капиталының нағыз қозғалысы. Ол капиталдық
қарыз алушыға қайтарымдылық және пайыз төлеу шартымен беріледі. Бұл жерде
несиенің екі түрлі шартпен берілетіндігі қайтарымдылық және пайыз төлеу
туралы айтылған.
Жалпы несие латынша creditum – сенемін, сенім білдіремін
және қарыз, несие - деген екі мағынаны білдіреді. Бұл анықтамалар, шын
мәнінде екі емес үш бірдей мағыналы үғым келтірілген: сенім, қарыз, несие.
Тағы да бірнеше анықтамаларға тоқталатын болсақ, несие шаруашылық
субьектілері арасында уақытша бос ақша қаражаттарын мерзімділік,
төлемділік, қайтарымдылық шартында экономикалық қатынастарды білдіретін
экономикалық категория. Несие - бұл ақша және тауарларды қайтарымдылық,
төлемділік, мерзімділік шартында қарызға беру.
Несиенің ғылыми теориясының негізін қалаушы К.Маркс болып
табылады. Ол несиенің экономикалық табиғаты мен пайда болу шарттарын
анықтайды, қарыз пайызының қайнар көзін ашты, оның нормасының қалайша
анықталатындығын айшықтады, коммерциялық және банктік несиелерге сипаттама
беріп, банк қызметтерін белгілі тәртіппен қарастырды, капиталистік
өндірістегі несие рөлі мен негізгі белгілерін анықтады.
Бірақ несиенің маркстік теориясының құрлымы мен мағынасы жағынан
ғана емес, экономикалық құблыстар мен капиталистік өндіріс процесін танып
білуде қолдануының әдіснамалық жағынан да жеткілікті түрде күрделілігін
ескерген жөн. Осының нәтижесінде несие туралы ғылымды түрлендіру
жүргізілді, әсіресе несиенің теориясы мен практикасы ғылымның жекелеген
саласы түрінде даму алды. Кеңестер дәуірінде несиені зерттеудің банктік
және ақша мектептері екі даму кезеңінен өтті.
Бірінші кезең (20 - шы жылдардың басы) әрбір мектептің қарсыластары
жағының сын - пікірінсіз өздігінен даму алуымен сипатталады. Екінші кезең
(20 - шы жылдардың екінші жартысы) әр түрлі талас – тартыс пікірлердің
басталуымен сипатталады. Бұл З.С.Кацеленбаум 1925 жылы несие теориясының
кейбір мәселелері атты тақырыбында жасаған баяндамасын оқыған соң
басталған болатын. Бұл баяндамада банктік депозит пен несие эмиссиясының
мәніне қатысты әр түрлі сұрақтар талданды. Екінші кезеңдегі пікір таластар
арқылы банк пен несиеге байланысты пікірлердің қарама - қайшы көзқарастар
мен теорияларға ие болу сипаты күшейді. Әсіресе К.Маркс тарапына, оның
теорияларына байланысты ресми сілтемелер белең алды. Мысалы, К.Маркстегі
несиенің мәні мен мағынасына қатысты сұрақтар Милл, Коклен және Сэйдің
түсініктерінде де орын алған, яғни К.Марксте несиені зат – капитал деп
қарайды, Марксше несие капиталдың қарыз берушіден қарыз алушыға көшуі
деген сияқты пікірлер айтылды. К.Маркске қатысты осындай екінші ресми
сілтемені З.Кацеленбаум несиеге анықтама бере отырып жасайды. Маркстің
ізінше мен де несиені өзге кәсіпорындардағы капиталдың айналымы тұрғысынан
түсінемін , - деп жазды ол. Бұл жерде ол К.Маркстің несиені өндірістік
қатынастар және несиемен қарыз капиталы тұрғысынан қарастырғанын түсінген
жоқ.
Егер Қазақстанның несие нарығына тоқталатын болсақ, онда оның
сараланымдары әр түрлі деңгейде екенін, сондай – ақ ол енді-қалыптасып келе
жатқанын атауға болады.Мысалы, Қазақстанда ақша және капитал нарығының
сараланымы елдегі өндірістік жіне жеке қорланымның және банк жүйесінің
жақсы дамымағанына байланысты едәуір жетілді.
Ипотека нарығы алғашқы даму сатысында, оның инфрақұрылымы мен заңдық
базасы жасладуда. Бірақ, бұл нарықта әзірге даму сатысында деп айтуға
болмайды, ол ипотекалық несиелеудің Батыс үлгісінен алшақ жатыр. Қор нарығы
кенжелеп қалған. Оның заңдық базалары мен инфраұүрылымы әлдеқашан
әзірленіп, биліктің ынтасы болса да, ол әлі даму тұрғысынан енд – енді
оянып келе жатыр. Егер мемлекеттік бағалы қағаздар қалыпты дамыса, ал
корпорациялық бағалы қағаздар түрлі обьективті себептерге байланысты мүлде
дамымымаған.
Капиталдық жасампаздық теорияның әрі қарай монетаристер дамутуда.
М.Фридмен экономиканы реттеудің негізгі құралдары – несиенің пайыздық
мөлшерлемелері мен айнылымдағы ақша жиынының өзгерістері болып табылады
деп есептейді. Шын мәнісінде пайыздық мөлшерлемелерді реттей отырып,
экономикаға салынатын несие салымдарының ауқымын кеңейтуге немесе аясын
тарылтуға болады. Сондай – ақ, айналымдағы ақша жиынтығын реттеуге, ең
соңындағы өндіріске және баға мен инфляцияның деңгейіне де әсер етуге
болады. Монетаризм теориясы дамыған елдердің экономикалық саясатында
кеңінен қолдануда. Бүгінгі таңда оның маңызы несиенің пайыздық
мөлшерлемесін өзгерте отырып, ақша жиыны мен инфляцияның өсуін тежеуге қол
жеткізу болып отыр.
Қазақстаннің несие жүйесі 1999 жылдан бастап өз егемендігін
алғаннан кейін қалыптасты. Осы уақыт ішінде сызбада көрсетілген құрылым
қалыптасты.
1 1.1. сызбасы. Қазақстанның несие жүйесінің құрлымы.
Қазақстанның несие жүйесі
Банк жүйесі Мамандандрылған қаржы-несие
мекемелері
Несиенің
серіктестігі,
кооперативтер
, одақтар,
ломбардтар,
инвестициялық
,
инновациондық
, зейнетақы,
сақтандыру,
лизингтік
қорлар
Казпош
та
жіне
оның
аумақт
ық
бөлімш
елері
Ұлттық (эмиссиялық Екінші деңгейдегі
банкі) банк (эмиссиялық
емес)
Аумақты Коммер Мемелекетт
қ циялық ік:
бөлімше банкте Қазақстан
лер р Даму
банкі,
мерзімді
жинақ ақша
банк
Қазақстанның несие жүйесі орталық банк - Қазақстан Республикасы Ұлттық
Банкінен, екінші деңгейлі 35 банктен, олардың ішінде 2 мемлекеттік, 83
несиелік серіктестік, 157 микронесиелік ұйымдар, 75 ломбард, Қазпошта
акционерлік қоғамы бастаған пошталық - жинақ жүйесі, 36 сақтандыру
компаниясы, 16 мемлекеттік емес жинақ ұлттық қоры, Қазақстанның мемлекттік
қоры және басқаларынан тұрады.
Қазақстан да несие теориясын жемістерін тәжірибеде кеңінен пайдаланып
отыр. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі мен үкіметі ақша – несие
реттеуінің монетаристік теориясын қолдана отырып, 1994 –1997 жылдардың
жартысында өршіген инфляцияның басты және елдегі макроэкономикалық
тұрақтылыққа қол жеткізді.
1.2. Несие қажеттілігі және оның мәні.
Несие – ақша сияқты экономикалық дәреже болып табылады. Несие деген
сөз, қарыз, деген kredo- сенемін деген мағына беретін латынша
kreditum деген сөзден шығады. Ол экономикалық дәреже ретінде әр түрлі
экономикалық қоғамдарда қызмет етеді. Ол тауар өндірісінің пайда болған
кезінен бастап қарапайым формаларында: бай және кедей қоғамдарда көрінеді.
Несие қатынастары ақша қатынастары сияқты үнемі даму үстінде блады. Алғашқы
несие табиғи түрде (астық, мал, еңбек құралдары және тағы басқа) қоғамның
дәулетті топтарынан мүліксіз шаруалар мен кәсіпкерлерге тұтыну мұқтаждығы
мен қарыздарды өтеу үшін ұсынылған. Тауар – ақша қатынастарының дамуымен
несие ақша түріне көшті.
Несиенің обьективті қажеттілігі табиғи және ақшалы түрде жүзеге
асатын ерекшеліктерден кеңейтілген өндірісті шығарып тастайды. Ол капитал
түрлері үнемі ауысып тұратынын ұйғарады, меншіктің ақшалы түрі тауарға,
тауарлы меншік өндірістікке, өндірістік тауарлыға және тауарлық қайтадан
ақша түріне ауысып тұрады, яғни А – Т - Ө - Т – А капиталдың ауыспалы
айналымы жүреді. Ауыспалы айналымның бірінші кезеңінде ақша өндіріс қорына
(машиналар, шикізат жабдықтары) ауысып кетеді, екінші кезеңде - өндіріс
процесінде – дайын өнім жасалады, өндірістік тауарлыға келеді. Үшінші
кезеңде тауар сатылып, бастапқы ақша түріне ауысады. Капиталдың осындай
ауыспалы айналымы тұрақты түрде бөлек жеке кәсіпорындарда және жалпы халық
шаруашылығында үнемі жүріп жатады. Капиталдың қозғалысы –оның тек ауыспалы
айналымы емес, сондай - ақ оның айналымы да. Капиталдың айналымы дегенде
оның үнемі қайталанатын ауыспалы айналымы болып табылады. Капитал
түрлерінің аусуы бір шаруашылық субъектілерінде ақша қаржысының уақытша
босатылып және басқа шаруашылық жүргізуші субъектілерде ақша деген
қажеттіліктің қалыптасуымен қоса жүреді. Әрбір шаруашылық субъектісінде
өзінің жеке ауыспалы айналымдағы капиталы болады.
Қызмет процесінің бағыттылығы ауыспалы айналымның әр түрлі
сатыларында болатын ақша ресурстарының оларда бір мезгілде және үнемі бар
болуын: материалдық өндіріс саласы үшін - өндірістік, тауарлы және ақшалы,
айналым саласы үшін – тауарлы және ақшадай болуын талап етеді. Өндірісті
жеке шаруашылық жүргізуші субъектілері ақшаларды уақытша босатуға және
оларға деген қажеттілік үшін жағдай туғызады. Мысалы, негізгі өндірістік
және айналым қорларының құн қозғалысының процесінде. Негізгі қорлар
өздерінің құндылығын амортизациялық тозу шамасына қарай дайын өнімдерге
жекелеп аударады, ал олар негізгі қорлардымодернизациялап жаңарту үшін
бірнеше жылдар бойы жинақталатыны мәлім. Бұл жағдайда негізгі құрал –
жабдықтарды ауыстыру және жөндеу үшін жұмсалатыны себепті ақшалай
қаражаттың уақытша босатылуы жүреді. Бірақ, бұл сәтте жинақталған ақша
жеткіліксіз болуы мүмкін. Бұл жағдайда ақшаға қажеттілік туады. Яғни,
ақшалай қаражатты босату мен оған деген қажеттілік айналым қорларын
пайдалануда үнемі болып отырады.
Мысалы, дайын өнімді өткізуден түсетін түсім ақша және шикізат,
материалдарды сатып алу, еңбекақысын төлеу үшін бірден бір сәтте жұмсала
қоймайды және бұл жағдайда ақшалай қаражаттың уақытша босатылуы орын алады.
Қосымша ақшалай қаражатқа деген қажеттілік маусымдарда нақты айналым ақша
қорларының жеткіліксіздігінен (шикізат, материалдар, жанар- жағармай)
өндіріс пен тауар айналымының уақыты сәйкес келмеуінен және тағы басқа
туындауы мүмкін.
Капитал айналымында және ауыспалы айналым процесінде ақшалай
қаражаттың босатылуын және оған деген қосымша қажеттілікті шамамен былай
көрсетуге болады.
Осылайша негізгі және айналым қорларының қозғалыс процесінде ақшалай
қаражаттың құйылуы мен қайтуы болады. Сондықтан бір кәсіпорын басқа
кәсіпорынға қарағанда бұрынырақ тауар сатушы ретінде және оның сатып
алушысы болып шығуы мүмкін.
Ақшалай қаражаттың уақытша босатылуы және оларға деген қажеттілік
тек материалдық өндіріс саласы мен айналымда ғана туындамайды. Ол
мемлекетте, бюджеттік және қоғамдық ұйымдарда, сондай – ақ халықта да
болуы мүмкін. Мысалы, бюджетке салықтардың келіп түсуі мен оларды жұмсау
уақыттары ұзақ пайдаланатын заттарды сатып алуға халықтың ақша қоры және
бәрі бірдей сәйкес келмейді. Қаражатқа деген қажеттілік пен оның босатылуы
арасында туындаған қарама - қайшылық шаруашылық жүргізуші субьектілердің
қаллыпты қызметі үшін қажет материалдық және қаржылық ресурстарды нақты
байланыстыратын несиенің жәрдемімен ғана рұқсат етіледі. Жеткіліксіз шамада
несиенің обьективті қажеттілігі несие қатынастарын жүзеге асыратын капитал
айналымы мен ауыспалы айналымның бір қалыпты еместігімен түсіндіріледі.
Несиенің мүмкіндігін шындыққа айналдыру үшін белгілі бір талаптар
бар. Біріншіден, несие мәмілесінің қатысушылары - несие берушімен қарызға
алушы- экономикалық байланыстардан туындайтын міндеттемелердің орындалуын
өз мойнына алуыға материалдық жағынан кепілдік беретіндербес заңды
субьектілер сияқты алға шығуы керек. Екіншіден, егер несие беруші мен несие
алушының мүдделері бір жерден шықса, онда бұл жағдайда несие өте қажет
болады. Несие мәмілесін жүзеге асыру үшін оның қатысушылары міндетті түрде
несиеге өзара қызығушылық танытулары керек. Ф.Энгельс Әрбір қоғамның
экономикасы, ең алдымен мүдде ретінде алғаш шығуы керек деп жазды.
Несие беруші мен қарызға алушының арасында мүдделік бірдей болған
кезде, бір жағынан, несиеге ақшалай қаражатты ұсынуда, екінші жағынан – оны
алуда несиелік қарым – қатынастар туындайды. Осылайша, экономикалық
негізбен пайда болу талаптарының жиынтығы несиенің обьективті қажеттілігін
анықтап және оның эволюциясын түсіндіріп береді. Несие обьективті
қажеттіліктен туындаған және қоғамдық өндіріс процесінде маңызды рөл
атқарады. Несие ақшалай капиталдың қарызға трансформациясын қамтамасыз
етеді және несие берушішер мен қарызға алушылардың арасындағы қарым -
қатынасты білдіреді. Несиенің мәнін анықтаған кезде бірқатар әдістемелік
принциптерді ұстану керек, несиелердің барша түрі формалардан тәуелсіз оның
мәнін көрсету керек:
- несие мәмілесі тұтасымен алғанда несиенің мәнін ашуы керек.Егер бір
мәміледе несие қайтарылмаса, онда бұл өзінің қайтарылатын қасиетін
жоғалтатынын білдіреді;
- несиенің мәнін талдауда несиенің құрлымын, қозғалыс сатыларын несиенің
негізін қарастырған жөн.
Несие өзгермейтін, тұрақты болып қалатын - құрылым. Несие бір -
бірімен өзара әрекет ететін бірнеше элементтен тұрады. Ондай элементтерге
ең алдымен несиелік қатынастың барлық субьектілері, субьектілерге несие
берушімен қарыға алушы жатады. Оларды бөлуге және бөлек қарастыруға
болмайды, оларды бірге қарастырған жағдайда ғана несиенің мәнін анықтауға
болады. Несие беруші - несиелік мәміленің қарыз ұсынатын жағы. Мұны іске
асыру үшін онда ақшалай қаражаттың белгілі бір қоры болуы керек. Ол ақша
өзінікі болуы немесе басқа біреуден қарызға алғаны болуы да мүмкін.
Қазіргі уақытта қарызға ақша ұсынатын негізгі несие беруші - банк
болып табылады. Ол кәсіпорындардың, ұйымдардың, кеңселер мен халықтың
уақытша бос ақша қаражаттарын шоғырландырып, оларды қарызға алушыға уақытша
пайдалану үшін несие түрінде ұсынады. Бұл ретте банктен алған несиені
қарызға алушыға емес, сондай - ақ соңғысы да меншік иесіне тартылған
ресурстарды қайтаруға міндетті. Бұл арада банк бір жағдайға несие беруші
болса, екінші жағдайда - қарыз алушы болып көрінеді.
Қарызға алушы - несиелік қатынастар жағы, несие алып, алған қарызды
қайтаруға міндетті жағы. Қосымша ақшалай қаражатқа уақытша мұқтаждығы
туғандар қарызға ақша алушылар болып табылады. Қазіргі заман талабына сай
қарызға алушылар - кәсіпорындар, кәсіпкерлер, халық, мемлекеттер мен
банктер болуы мүмкін. Алайда, қарыз алушы қарызға алынған меншік иесі болып
табылмайды, өндіріс саласында, айналымда оны ол өз қалауымен қолданады. Бұл
жағдайда ол алынған ақшадан гөрі, яғни шаруашылықта ауыспалы айналым қоры
таусылғаннан кейін оны іске асырып, пайдаланғаны үшін өсімақы төлеп,
қарызды артық көлемде төлейді. Несиелік мәміледе қарызға алушы несие
берушіге, оған несие беруші өз талаптарын қояды. Алайда, қарызға алушы мен
несие беруші несие қатынастарының толық құқықты жақтары болып табылады.
Олар міндетті түрде қатысуы керек. Несие беруші мен қарызға алушы өзара іс
әрекеттерінде қарама – қайшылықтың бірлігі сипатын көрсетеді. Несиелік
мәміленің қатысушылары ретіне олар, оның қарама - қарсы жақтарында тұрады.
Олардың мүдделері де бөлек, несие беруші неғұрлым жоғары пайыздық несие
бергісі келсе, қарыз алушыға мүмкіндігінше арзан несие алып, қосымша
қаржылар табу мүддесі болып табылады.
Несие берушілер мен қарызға алушылардан басқа несие қатынасы
құрлымының элементі алыс - берістің обьектісі - құнның негізгі бөлігі
сияқты өзіндік өтелмеген құны - несиеленген құн болып табылады.
1 1.2 сызба. Несиенің құрлымы.
Несиенің құрылымы
Қарызға алушы
Несие беруші Несиеленген құн
Несиленген құн ұдайы өндіріс процесін жылдамдататын ерекшелікке ие.
Себебі, қарызға алушының қайсыбір маусымдық жұмыстарды жүргізуге және
болжанбаған шығындарға қажет меншікті қорларын жинақтаудың қажеттігі жоқ.
Содықтан, бұл қосымша қажеттіліктер несие есебінен қанағаттандырылады.
Осылайша несиеленген құн өндірістік қорлардың ауыспалы
айналымының үздіксіз болуын қамтамасыз етеді және олардың қозғалысындағы
іркілістерді жояды. Бұл жағдайда бастапқы несиеленген құн ғана емес,
сонымен қатар қскен пайызбен қоса, несиенің қайтарымдылығы қамтамасыз
етіледі. Несие өз құнын осылайша бүкіл қозғалысында: басынан бастап, оның
банкке қайтарылуына дейін сақтайды.
Несиенің қарастырылған құрлымы оның біртұтастығын анықтайды.Ол
элементтерінің бірлігін болжайды.
Несиеленген құн қозғалысының сатыларын қарастырсақ, келесідей
көрсетіледі:
Но- Қан- Нn... Рб... Нқ...- Бқ,
Мұндағы:
Но- несие орналастыру ;
Қан – қарызға алушының несиені алуы ;
Нп - несиенің пайдаланылуы ;
Рб - ресурстарды босату ;
Нқ - несиенің қайтарылуы ;
Бқ - банктің аталмыш қарызды алуы.
Несиеленген құнды орналастыру Он – несие қозғалысының алғашқы
баспалдағы болып табылады. Оған құнның жинақталуы, яғни уақытша бос
қаражаттар себепкер болады. Несие беруші қарыз алушыға белгіленген мерзімде
пайызбен төлейтініне сенімді болған кезде ғана несие бере алады.
Несие алу (Қан) қарыз алушының уақытша қажеттіліктерін
қанағаттандырады, өйткені несиелік қатынастың басқа тарапы оны белгілі бір
уақытқа ғана береді.
Несиені пайдалану (НП) қарыз алушының оны өз шаруашылығында
пайдаланып, несие берушіге несиенің қайтарылуын қамтамасыз ету керектігін
білдіреді. Ресурстардың босатылуы (Бр) қарыз алушының шаруашылығында құнның
ауыспалы айналымның аяқталуы актісін, несие алушының уақытша
қажеттіліктерін қанағаттандыру мүддесінде құнның пайдаланылу процесін
сипаттайды. Несие қозғалысының бұл сатысы оның келесі кезеңге өтуі үшін
материалдық база болып табылады.
Несиенің қайтарылуы (Нқ) уақытша пайдаланылған құнның қарыз
алушыдан несие берушіге қайтуын көрсетеді. Қарыз алушының шаруашылығында
белгілі бір ауыспалы айналымда жүзеге асқан құн өзінің уақытша иесінен
кетіп, несие берушіге өтеді.
Уақытша пайдаланылғаннан кейін (Нп) құнды несие берушінің алу
актісі несие қозғалысының аяқталу сатысы болып табылады. Уақыт бойынша
несиенің қайтарылуы (Нқ) және несие берушінің алған қаражаты (Қан) сәйкес
келуі мүмкін. Аталмыш сатыларды сөз болып отырған сол бір құнның сомалары
біріктіреді: қарыз алушы қарыздың белгілі бір бөлігін несие берушіге
қайтарады, ал ол дәл осы соманы алады.
Осы қарастырылған кезеңдер несиеленген құнның толық айналымының бір
бөлігі болып саналатын несиенің қозғалысын көруге болады, ол тек несиеге
ғана қатысты емес. Белгілі болып отырғандай, несиелік қатынастар айналым
шеңберінде ғана туындайды, сондықтан несиеге несие беруші қарыз алушыға
құнның актісінің ауысуы және керісінше деп қараған жөн.
Несиенің мәнін тану оның негізін ашады, яғни несиелік қатынастар
туындайтын базада қарастыруын ұйғарады. Несиенің мәнін ашып көрсететін,
несиенің негізін құрайтын база неден тұратынын О.И.Лаврушкин оның
қайтарылуын есептеді. Ол несие қозғалысының бір сатысы бола тұрып, бір
мезгілде несиеленген құн қозғалысының барлық сатыларын қамтиды. Несие
ақшасын жарату, алу және оны пайдалану – қайтарым негізінде жүзеге асады.
Несиеленген құнның қайтарылу кезеңі оның жалпы ауыспалы айналымын ғана
аяқтайды. Қайтарымдылық – несиелік қатынасқа тән белгіні анықтайтын өзіндік
ерекшелікті көрсетеді.
Несиенің қайтарылуы – уақытша пайдаланған нсиеленген құнды несие
берушіге қайтару процесі. Ол өзінен - өзі туындамайды. Ол құнның ауыспалы
айналымда аяқталатын материалдық процестерде негізделеді. Алайда, бұл тек
қайтарымның негізін жасайды. Уақытша пайдалануға алған ақшалай қаражатты
қайтаруға босаған қаражаттар қарыз алушыға мүмкіндік берген кезде ғана
несиені қайтару басталады. Несиенің қайтарылуы объективті процес болып
табылады, яғни оны мәмленің табиғатын өзгертпей, кейінге қалдыруға
болмайды. Несие беруші мен қарыз алушы бекіткен келісім шартқа сәйкес ол
заңды бекітілген сипат алады. Халық шаруашылығы деңгейінде несиенің
қайтарылуы тұтас алғанда қайтарудың жиынтығын көрсетеді. Бұл жерде ол
алынған несиенің бір ғана белгісін көрсетпейді, экономикалық категория
сияқты бар несиенің тұтастығын көрсетеді.
Несиенің әлеуметтік – экономикалық негізі оның қоғамдық сипатқа тән
екендігінде. Банкке, несие берушіге қарыз алушының несиені қайтаруы
соңғысына кез келген сәтте өзіне несие берушілерге талап етуі бойынша
мүмкіндік береді. Несиенің қайтарылуы қосарлы қайтарылуы сияқты, несиенің
құрылымын, қозғалыс кезеңдерін және негізін талдау нәтижесінде оның мәнін
толық емес жағдайда былайша айтуға болады: несие беруші мен қарыз алушының
несиелік құннның төлем мен жеделдікке негізделіп қайтарылым қозғалысына
байланысты экономикалық қатынастар екендігінде.
Несиенің тағы да көп анықтамалары бар. Мысалы, несие – бұл несие
капиталының қозғалысы. Несие кпиталы – бұл қайтару талабымен пайызбен
төленетін, меншік иелеріне несиеге ұсынылатын ақша капиталы. Ал, капитал -
бұл өз - өзінен өсетін құн. Оның басқа ақшалардан сапалы ерекшелігі сол.
Ал, капитал - өзінен - өзі өсетін құн, оның ақшадан сапалық айырмашылығы
–несие капиталының өзінен - өзі өсетін құнның бір түрі, ал ақша болса,
өзінен - өзі өсім бере алмайды. Несие –кеңейтілген қайта өңдіру мақсатында
жеделдік, төлемдік, қайтару талаптарына сай оларды ақшаны бөлу және
халықтың, экономиканың бос ақшалай қаражаттардың жұмылдырылуын қамтитын
несие капиталының қозғалысы себепті экономикалық қарым –қатынасты
көрсетеді.
Несие мәні қатынастардың несиенің –қайтару, төлемдік, мерзімдік,
қолма – қол ақша, мақсатты сипат сияқты маңызды принциптерімен анықталады.
Бұл принциптер несиенің алғашқы даму кезеңдерінен бастап қалыптасты, ол
кейіннен заңды түрде бекітілді.
Несиенің қайтарылу принципі – қарыз алушының несиені пайдаланғаннан
кейін несие берушіге уақытында қайтару қажеттілігімен сипатталады. Ол
банктің несие қорын жаңғыртып отыруды қамтамасыз ететін несиені пайызбен
өтеуде өзінің іс жүзіндегі орнын анықтайды. Бұл несие капиталының
қозғалысына қажетті талап болып табылады. Ол белгілі бір мерзімде берілген
соманың толық қайтарылуын қамтамасыз етеді.
Несиенің төлемділігі – қарыз алушыға берілген несиенің уақытында
қайтарылуын және одан табыс түсіруге несие беруші де, оның тиімді
пайдаланылуына қарыз алушы да ынталы болады.
Несиенің жеделдік принципі қарыз алушыға кез келген уақытта емес,
несие келісім шартында белгіленген уақытта қайтару қажеттігін көрсетеді.
Белгіленген мерзімді бұзу – несие беруші үшін қарыз алушыға өндіріп
алынатын пайызды көбейтілген түрде несиені пайызбен мерзімінен бұрын
өндіріп алуға саятын экономикалық санкция қолдануға жеткілікті негіз болып
табылады. Несиенің қамтамасыз ету принципі несие келісім шартында қарыз
алушы өз мойнына алған міндеттемелерді бұзуы мүмкін жағдайда несие
берушінің мүліктік мүддесін қорғауды қамтамасыз етудің қажеттілігін
көрсетеді. Бұл принцип жалпы экономикалық тұрақсыздық кезеңінде өзекті
мәселе болып табылады.
Несиенің мақсатты сипаты несие берушіден алынған қаражаттың мақсатқа
сай пайдалану қажеттілігін білдіреді. Несие келісім шартындағы сәйкес
бөлімде берілетін несиенің нақты мақсаты, сондай – ақ банктің бақылау
процесінде бұл талапты қарыз алушының сақтауы белгіленеді.
Бұл принциптердің барлығы бір – бірімен өзара байланысты және олардың
бір уақытта қызмет етуі несиенің мәнін ашады. Осы принциптердің біреуі
бұзылса онда несие қатынасының мәні кетіп, несиенің дербес экономикалық
категория сияқты өзіне тән қасиеттері жоғалады. Принциптермен қоса несиенің
мәні олардың орындалатын қызметтерінде көрініс табады.
1.3 Несиенің формалары мен түрлері.
Несиенің формасы - бұл несие қатынасының сырттай нақты көрніс
табуы. Ол несие қатынасының мәні мен ұйымдастырылуын синтездейді.Несие
қатынасының формасы мен мазмұны ажырағысыз әрі диалектикалық жағынан
біртұтас болады. Несие қатынасының формасы оның мазмұны мен дамуына
сәйкесуі керек.
Таңдап алынған жіктеу өлшеміне қарай несиенің мынадай ең маңызды
формаларын бөліп көрсетуге болады.
- қызмет саласына қарай – ұлттық және халықаралық несие ;
- несие мәмілесінің обьектісіне қарай – ақшалай және тауарлық
несие ;
- несие қатынасының субьектісіне қарай – банктік, коммерциялық,
халықаралық, тұтынушылық несиелер.
1 1.3 сызба. Несиенің негізгі формалары.
Несие формасы
Ұлттық Халықаралық
Ақшалай Тауарлық Ақшалай
Банктік Коммерциялық Тауарлық
Мемлекеттік Тұтынушылық Аралас
Ипотекалық Лизингтік
Тұтынушылық
Несиенің тауарлық формасы тарихи жағынан алып қарғанда оның ақшалай
формасынан бұрын пайда болған. Осы заманғы іс - тәжірибеде төлемдерінің
мерзімін ұзартумен тауарларды сатуда, машина мен құрал – жабдық, тұрмыстық
тауарлар, саймандар лизингісінде қолданылады. Қазақстанда тауарлық несие
фермерлер мен шаруа қожалықтарына көктемде тұқым түрінде беріледі. Тұқым
түрінде берілетін бұл несиені фермерлер мен шаруа қожалықтары күзде жиын -
теріннен кейін қайтарып отырады.
Несиенің тауарлы формасының негізінде ақшалай несие формасы пайда
болып,дамиды. Ол осы заманғы нарықтық шаруашылықта артықшылықтарға ие,
типтік форма болып табылады. Бұл түсінікті де, өйткені ақша айналыс пен
төлемнің жалпыға тән баламалы, әмбебап құралы болып табылады. Несиенің бұл
формасы ұлттық және халықаралық экономикалық айналымдардың шегінде
пайдалынады.
Несиенің тауарлық және ақшалай формаларымен қатар олардың аралас
формасы да қолданылады.
Несие формаларының көптеген түрлері болады. Несие түрлері – бұл
оның несиелерді жіктеу үшін пайдаланатын, экономикалық - ұйымдастырушылық
белгілері бойынша несиеніңіс – тәжірбедегі нақты қосымшасы.
а) Қазақстанда несие түрлері былайша жіктеледі: несиелеу обьектінің
экономикалық белгілері бойынша:
- айналым қаражатын қалыптастыруға берілетін несиелер;
- негізгі құрал - жабдықтарды қалыптастыруға берілетін несиелер;
- ТМҚ шұғыл қажеттілікке, сондай - ақ, нормативтен тыс қорлардың
уақытша қажеттілікке берілетін несие;
- өндірістің маусымдық шығыны аясында берілетін несие;
- жол үстіндегі есеп айрысу құжаттары аясында берілетін несие,
аккредитивтер;
- төлем несиелері.
ә) қамтамасыз етілуі бойынша:
- жылжымалы және жылжымайтын мүлікпен, ТМҚ - пен, кепілдікпен,
сақтандыру келісім шартымен толық қамтамасыз етілген;
- ішінара қамтамасыз етілген;
- қамтамасыз етілуі болмайтын банкілік.
б) қайтарылу мерзімі бойынша:
- қысқа мерзімді;
- орта мерзімді;
- ұзақ мерзімді;
в) өтелу тәртібі бойынша:
- бөліп - бөліп төлеу;
- бір жолғы өтеу;
- кезен сайын бір қалыпты өтеу.
г) тәуекелді деңгейі бойынша:
- субстандартты;
- стандартты;
- күмәнді;
- сенімді;
- сенімсіз;
- ұзартпалы.
д) ақылығы бойынша:
- қалыпты пайыздық мөлшерлемесі;
- жоғары пайыздың мөлшерлемесі;
- төмен пайыздың мөлшерлемесі;
- пайызсыз.
е) салалық бағыты бойынша:
- сауда - саттық несиесі;
- өнеркәсіп несиесі;
- ауыл шаруашылық несиесі;
- құрылыс несиесі;
ж) ашылатын шот түрлері бойынша:
- жай ссудалық шот бойынша несие;
- арнайы ссуда шоты бойынша несие;
- контокоррентік шот бойынша несие;
- овердрафт бойынша несие;
- несие желісі бойынша несие.
Несиенің айрықша түріне жылдам сатылатын жылжымалы мүлікпен немесе
құқықпен қамтамасыз етілген, қысқа мерзімді әрі ссуда мөлшері бойынша
тіркелетін ломбардтық несие жатады. Ломбардтық несие негізгі әр алуан
түрлеріне құнды қағаз кепілдігімен, тауар кепілдігімен, талап кепілдігімен
берілетін несиелер жатады. Қарыз алушы ломбардтық несиені өз қалауынша,
шектеусіз пайдалана алады.
Жаңартпалы несие – ссуда капиталының ұлттық және әлемдік нарықтарында
қолданылатын жаңғыртпалы несие. Ол белгіленген берешек лимиті шегінде және
өтеу мерзімі шегінде несие келісіміне қатысушы елдер арасында қосымша
келісім сөзсіз автоматты түрде беріледі.
Несие желісі қарыз алушының алдындағы несие ұйымының оған несие келісім
шартының белгіленген әрекет ету кезеңі ішінде белгілі бір мақсатқа және
келісілген мөлшерде несиені беру жөніндегі заң тұрғысынан рәсімделген
міндеттемесі. Несие желісінің ашылуы несие беруші мен қарыз алушының ұзақ
уақытқа созылатын тығыз ынтымақтастығын білдіреді. Овердрафт несие ұйымының
шот иесіне, оның ағымдағы банк шотына қойылатын талап бойынша төлем арқылы
беріледі. Яғни, бұл төлем шотта ақшалай қаражат болмаса да, шот иесінің
несие берушінің алдында пайда болған берешегінің түскен қаражаттың есебінен
кейін оған өтеуін қарастыратын келісім шарт шегінде беріледі.
Несиенің басқа формаларына қарағанда коммерциялық несие олардан бұрын
пайда болды. Комерциялық несие тауарларды өндіру мен өткізу процесінен
тікелей пайда болады. Ол тауарлық формада беріледі және оның пайдалану шегі
болады. Ең алдымен оның мөлшері шектеулі болады, өйткені әрбір кәсіпкер,
әрбір өзге субьекті коммерциялық несиені өзінің ақшалай капиталының шегінде
ғана бере алады. Коммерциялық несиені тиісті тауарларды сатып алған
кәсіпорындар ғана пайдалана алады. Коммерциялық несиенің басты мақсаты –
тауарлардың сатылу процесін жеделдету және пайданың жылдам алынуын
қамтамасыз ету. Оған тән белгіге оны пайдаланғаны үшін сатылған тауарлардың
немесе қызмет көрсетулердің бағасына, әдетте, банк пайызынан төмен болатын
пайыздың қосылуы жатады. Коммерциялық несие дамыған елдерде кеңінен тараған
және ол өндірістің ауқымы мен тауар айналымының көлеміне тікелей байланысты
болады. Қазақстанда ол инфляцияның салдарынан, өндіріс пен тауар
айналымының құлдырауынан, шаруашылық байланыстардың бұзылуынан шаруашылық
жүргізуші субьектілердің арасындағы сенімнің азаюынан тиісті деңгейде
дамымай қалды. Коммерциялық несиені тауар жеткізушілер сатып алушыларға
жеткізілген тауар үшін алынатын төлемнің мерзімін ұзартумен береді. Бұл
арада соңғысы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz