Түркі тілдерінің жіктелу түрлері
Кіріспе.
1.Түркі тілдерінің жіктелуі.
2.Түркі тіліндеріндегі дауыстылардың жіктелуі.
3.Түркі тілдерін жіктеуде олардың бір.бірімен қатынасы.
Қорытынды.
1.Түркі тілдерінің жіктелуі.
2.Түркі тіліндеріндегі дауыстылардың жіктелуі.
3.Түркі тілдерін жіктеуде олардың бір.бірімен қатынасы.
Қорытынды.
Көне түркі тілінде сөз соңында айтылған ғ қазақ тілінде әр түрлі көрінеді. а) ғ буын құрамайтын у дыбысына ауысты, бұл — негізгі көрінісі: бағ — бау, сағ — сау, тағ — тау, йағ — жау, йадағ — жаяу т. б. ә) Бірсыпыра сөздер қүрамындағы ғ-ның й-те айналғаны байқалады: йығ — жый, бағ (ла)—бай (ла). Дегенмен, бұл позициядағы ғ-ның й-ге ауысуы сирек. б) Бір қатар сөздерде. сақталып, қазақ тілінде (басқа да қыпшақ тілдерінде) болған процеске ыңғайласып, қатаң к;-ға айналған: тақ, бақ, саң (сақайу түбірінің қүрамында), пысьщ, алық-берік (әдеби норма алу-беру), щыстащ (қыстау), жайпаң т. б. Сонымен, сөздің абсолют соңындағы қ сөздің абсолют басындағы қ емес, көне түркілік ғ-ның қатаң варианты болып табылады. Сөз соңында ғ-ның қатаңдауы соның нәтижесінде бір ғана түбірдің екі түрлі дыбысталуы орта ғасырлық ескерткіштер тілінде-ақ байқалады. Мысалы, йағ, йақ (соңғысы қазақ ті-лініқ жақын сөзінің құрамында сақталған), йоғ, йоқ (қазақ тілінде соңғысы сақталған), бағ, бақ (бақыла сөзінің құрамында, әліптің артын бақты, сөз бақты фразаларының құрамында сақталған) тәрізді параллельдер кездеседі. Сөз соңындағы ғ-ның түсіп қалуы да бар: сарығ — сары, кішіг — кіші, суғ—су (бұл сөздің суб түрі де болса керек).
1. Исаев.С Қазақ әдеби тілінің тарихы.-А.1999.
2. Түркі тілінің грамматикасы-А.1997.
3. Қазақ тілі және оның нормасы.-А.2001.
4.Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков.-М.1984.
2. Түркі тілінің грамматикасы-А.1997.
3. Қазақ тілі және оның нормасы.-А.2001.
4.Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков.-М.1984.
Кіріспе
Көне түркі тілінде сөз соңында айтылған ғ қазақ тілінде әр түрлі
көрінеді. а) ғ буын құрамайтын у дыбысына ауысты, бұл — негізгі
көрінісі: бағ — бау, сағ — сау, тағ — тау, йағ — жау, йадағ — жаяу т. б.
ә) Бірсыпыра сөздер қүрамындағы ғ-ның й-те айналғаны байқалады: йығ —
жый, бағ (ла)—бай (ла). Дегенмен, бұл позициядағы ғ-ның й-ге ауысуы
сирек. б) Бір қатар сөздерде. сақталып, қазақ тілінде (басқа да қыпшақ
тілдерінде) болған процеске ыңғайласып, қатаң к;-ға айналған: тақ, бақ, саң
(сақайу түбірінің қүрамында), пысьщ, алық-берік (әдеби норма алу-беру),
щыстащ (қыстау), жайпаң т. б. Сонымен, сөздің абсолют соңындағы қ сөздің
абсолют басындағы қ емес, көне түркілік ғ-ның қатаң варианты болып
табылады. Сөз соңында ғ-ның қатаңдауы соның нәтижесінде бір ғана түбірдің
екі түрлі дыбысталуы орта ғасырлық ескерткіштер тілінде-ақ байқалады.
Мысалы, йағ, йақ (соңғысы қазақ ті-лініқ жақын сөзінің құрамында
сақталған), йоғ, йоқ (қазақ тілінде соңғысы сақталған), бағ, бақ (бақыла
сөзінің құрамында, әліптің артын бақты, сөз бақты фразаларының құрамында
сақталған) тәрізді параллельдер кездеседі. Сөз соңындағы ғ-ның түсіп
қалуы да бар: сарығ — сары, кішіг — кіші, суғ—су (бұл сөздің суб түрі де
болса керек).
Көне түркілік г дыбысы да осыған үқсас өзгерістерге ұшыраған. Сөз
ортасындағы г көп жағдайда қазақ сөздерінің құрамында й-ге ауысқан. Ескі
түркі ескерткіштері тілінде: егін, егрі, йігне, көгле, өгрен, тегі,
тегімліг, түгме, түгүн, үгрі, үгүр, казақ тілінде: ійін, ійір, ійне, күйле,
үйрен, дейі (н), тійімді, түйме, түйін, үйір (у), үйір. Бұларды өзара
салыстырғанда, көнс түркілік г-нін қазақ тіліндегі -ге сәйкестігі
айқындалады. Алайда, кене түркі тілінде г-мен айтылған кей сөздср сол
қалпын сақтаи қалуы да бар. Қазақ тіліндеғі жігіт, үгіт, көгер сездері
сондай (есксрткіштер тіліндс йігіт, өгүт, көгер). Ескі түркілік г-нің й-ге
айналуы, сонымен, тіл қүрамындаі ы сөз атаулыпы түгел камтыды деп қарауға
болмайды. Бұлардың бәрі фонстикалық ұқсас сөздердің сыртқы пішін тұрғысынан
жіктелуіне себеп болды. Мысалы, көне түркі тілінде көгле сөзі скі түрлі:
бірдс ән салу, күй күйлеу мағынасын берсе, бірде көк шөпке жайылу, тойыну
мәнін берген.
Сонымен бірге, көп сездер құрамындағы г элизияға ұшыраған. Қазақ
тіліндегі керек, кір (у), өзен, үшеу сөздерінің құрамындағы г-нің элизияға
ұшырауы орта ғасыр ескерткіштерінде-ақ кездеседі: кергек сөзі керек түрінде
де айтылған. Бұл процесс те кей ыңғайда көне түркі тіліндеғі омоним
сөздерінің сырт құрылысы жағынан бір-бірінен ажырауына себеп болған: өгүз
сөзі бірде өгіз мәнінде, бірде өзен мәнінде жұмсалған. Г дыбысының түсіп
қалуының нәтижесінде қазақ тілінде екі түрлі сипатта орныққан.
Сөз соңындағы көне түркілік г де көбінесе й-те айналған. Көне түркілік
бег, ег қазақ тілінде бій, ій (у) түрінде дыбысталады. Көне түркілік г-нің
й-ге айналуы, сол арқылы сөздің фонетикалық өзғерісі кейде тіл дамуының
барысынла болған әр түрлі қосымшалардың жалғануы арқылы көмескіленіп
кеткен. Қазақ тіліндегі бүйі, шійкі сөздерініц құрамынан фонстикалық
өзгеріске түскен ескі түбірді, кеиін жамалған косымшаны ажыратуға болады.
Көне жазбалар тілінде бүйі сөзі бөг, шійкі сөзі йіг түрінде дыбысталган.
Алдыңғы сөздің қазақ тіліндегі экви-валентін салыстырсақ мынадай езгерісті
көреміз: алдымен өг тіркесінің үй-те айнаЛуы, содан соң -і қосымшасының
жалғануы. Соцғы сөзді салыстырғанда, басты й-дің щ-гз, г-нің, й-ге айналуы
содан соң -кі (сын есім қосымшасы) жалғануын көреміз. Сөйтіп, алдыңғы
фонетикалық өзғеріс жәй көзге байқалмайтындай күңгірттеніп кеткен. Бұл
ретте де г-нің қатаңдауы байқалады. Жоғарыдағы бій сөзініц бек вариапты да
бар. Сол сияқты, тұрақты тіркес құрамында айтылатын кішік сын есімі бар.
Көне түркілік түг сөзі қазақ тілінде қатаңдап, түк түрінде айтылады, осыдан
түгін қоймады, түгін қалдырмады. Ал осымен бір сыпаттас түг қазақ тілінде
түй: түйін түй. Сөйтіп бұл ретте де мағыналық жіктеліске негіз болған.
Кейбір сөздер кұрамында г элизияға ұшыраған. Сөз соңындағы г-нің элизиясы
көбіне оның алдында қысаң дауыстылардың іргелесайтылуына байланысты болып
отырады: сарығ, кішіг, арығ сөздері соңғы ғ, г дыбыстарынсыз орныққан.
Бірақ бац, бау (бағ), тақ, тау (тағ), сау, сақ (сағ) т. б. Соңғыларда ашық
дауыстылар айтылады.
Сонымен, көне түркілік г, ғ, дыбыстарының өзгерісі де, басқа дыбыстық
өзгерістер тәрізді, тіл. құрамында. ұқсас сөздерді, сыртқы пішін жағынан
бір-бірінен ерекшеленуіне алып келді. Осының нәтижесінде омонимдік
қатарлардың көп ықғайда ыдырауы, онын есесіне синонимдер мсн дублет
сөздердің көбеюі байқалады.
Ғ, г дыбыстарының өзгерісі тілдің грамматикалық құрылысына да әсерін
тигізді. Бұл әсіресе қазіргі тілдің қосымшалар жүйесінен байқалады. Бұл
жерде ең алдымен көзге түсетін -лың және -лы қосымшалары. Көне түркі
тіліндегі -лығ қосымшасының негізінде -лы қалыптасқандығы айқын: бір
вариантында ғ-ның элизияға ұшырауы, екіншісінде оның сақталып, қатаңдауы (-
лық). Басқа варианттардың қалыптасуы кейінгі құбылыс.
Көне түркілік тег шылауы бір жағынан қосымшаға айналды, екінші жағынан
г-а процесінің нәтижесінде-дай-тей түріне келді. Сөйтіп, қимыл есім
жасайтын –дақ-дек (мысалы,жүрдек: сөзінің құрамында) қосымшасынан сырткы
пішін жағынан да алыстады. Көне түркі тілінде –ғу-гү, ығ-іг (кейде
еріндіктер-мен де айтылған) қимыл есім жасайтын қосымшалар болғаны мәлім.
Осы қосымшалардың қатаңдаған түрін шапқы, кескі, ба-сытқы, өлік, білік
(білікті сын есімнің құрамында), кәрік сөздерінің құрамынан көреміз. Бұл
процестің нәтижесінде осы қо-сымшаның екінші бір варианты, қазіргі тіл
қүрамында тұйық етістік жасайды деп есептелетін қосымша -у қалыптасқан:
көру (көрік сөзімен салыстырыңыз) білік (білу), елу (өлік). Көне
түркілік –гуқосымшасының грамматикалық мәні мен ерекшелі-гін сақтаған
варианты деп барғысы келді, айтқысы келді күрделі формасының құрамындағы
-ғы жұрнағын қарауға болады.
Қазіргі қазақ тілінде еле (үн еле), жара (іске жара), ата, қура тәрізді
сөздер құрамынан -ғаЦ-ге аффиксінің жоғарғы процеске ұшыраған вариантын
көруге болады. Солай екендігін қура, құрға тәрізді параллельдерді
салыстырудан байқауға болады.
Көне түркі тілінде д, з, л, п, р дыбыстарынан да сөз бастамаған, яғни,
сөздің абсолют басында айтылмаған. Қазіргі қазақ тілінде осы дыбыстардан
басталатын сөздердің бірсыпырасы шеттен енген сөздер екенін (замат, зирек,
зейін), енді бірсыпырасы т~л сәйкестігінің нәтижесі екенін (тиірмен —
диірмен)көруге болады.
Л, р дыбыстары жайлы қосымша айтатын жайт—бұлардың сөз ортасында, сөз
соңында түсіп қалуы (элизия). Қазақ тілінде мынадай фактілер кездеседі:
апкел (алып кел), апар (алып бар), әкел (алып кел), боса (болса) т. б.
Мұндай реттерде л ды-бысының түсіп қалуы әсіресе оңтүстік қазақтарының
тілінде қалыптасқан норма екені байқалады. Башқұрт тілінен Дмитриев мынадай
мысал келтіреді: қаған (қалган)1. Осымен байланысты ауызекі сөйлеу тілінде
кездесетін ксген кім тәрізді фактілерді еске алу қажет. Қазақ тіліндегі
отыр етістігі осы күйіне л дыбысының түсіп қалуы арқылы келгені де белгілі.
Р дыбысы түсіріліп айтьтлатын сөздер қазақ тілінде аса көп емсс: беркіт —
бекіт. Бірақ тарихи тұрғыдан р түсірілу арқылы калыптаскап фактілер едәуір
ұшырасады. Мысалы, түркімен, азсрбайжан тілдерінде аслан, қазақша —
арыстан. Осы ізбен ала-туру ала-дур ала-ды формуласы әбден дәлелді. Яғни
осы шақтық көр-сеткіш ал етістігінің көсемшс түрі мен тур стістігініц келер
шағ; тұлғасының қысқарып, кірігуі арқылы жасалған р-дің түсіп қалуы қазіргі
е етістігінің формасынан да көрінеді. Оның ескі формасы ер екені мәлім.
Тарихи тұрғыдан орны тұрақсыз дыбыс деп н дыбысы да ай-тылады. Бүл
жерде еске алатын факт — қазіргі көмектес септік-ке негіз болған бірлен
шылауы екі вариантта айтылған: бірлен-білен, ілен және бірле — біле — іле,.
яғни бір варианты я-сіз айтылған. Осы дыбыспен байланысты еске алатын тағы
бір факт — тәуелдіктің 3-жағы –ысы түрінде айтылады. Осы аффиксті
сездерді септегенде, оның орта шенінде н пайда болады: баласында, үйінде т.
б. Түркологияда көп таралған пікір бойынша, тәуелдіктің 3-жағы алғашқыда
–ын-сын түрінде болған, кейін сөздің абсолют соңында н түсіп қалған да,
сөз ортасында, келесі аффикстің алдында сақталып қалған.
Түркі тілдерінің қыпшақ тобына жатады, кене қыпшақ тілінің белгілі
дәрежедегі мұрагері. Қыпшақ тобындағы тілдердің оғыз, қарлұқ тілдерінен
ортақ ерекшелігі мыналар: 1) 8—9 дауысты дыбыс қолданылуы, ы, і, у, ү қысаң
дауыстыларының түрлі мәнермен айтылуы. Қазақ тіліндегі ы, і, ұ, ү татар
тіліндегі ы, и, у, ү дыбыстарына қарағанда бір шама ашық, бірақ қысқа
дыбысталынады. Ал, татар тілінде дыбыста-луы қысқа болғанмен сәл кеңейіп,
езулік тәрізді естіледі. Сондықтан түркологиялық әдебиеттерде қыпшақ
тілдеріндегі қазақтық ы, і, ү, ү мен татарлық ы, и, у, ү дыбыстары бірдей
болып қаралмайды. 2) аффикстер құрамында еріндік дауыстылар айтылмайды. Бұл
ерекшелік қыпшақ тілдерінің барлығын дерлік қамтиды. 3) Сөз құрамында,
дауыстылардың еріндік үндесуі өте әлсіз. Ерін үндестігінің әлсіздігі сөз
құрамында қысаң дауыстылар айтылғанда ғана байқалады, бірақ кең тараған
жүйе болмағандықтан орфографияда ескерілмейді. Қазақ тілінде сөздің бірінші
буынында еріндік, кейінгі буындарда қысаң дауыстылар келсе, алдыңғылары
соңғыларға ықпал етеді. Бірақ ол өте әлсіз естіледі. 4) Созылыңқы
дауыстылар жоқ. Кейбір тілдердегі екінші дәрежелі созылыңқылар орнына
қыпшақ тілдерінде дифтонгтар айтылады. 5) Көне түркі жазбалары тіліндегі ғ,
г мен дауыстылар тіркесіне олардың жада тіркестері: ағав ау,
оғув Цый Цыу Цой, егевийей, әгүйүү, ығувЦый, уғувууүы
игийійі, үгүвЦүйЦій т. б. қолданылады.. Қыпшақ тобындағы тілдерге
ортақ негізгі белгілер осындай. Ал, көне тілдерде сөз ортасында айтылған з,
д, т дыбыстатарының орнына й спирант дыбысының айтылуы, п—б, к — г, қ — ғ,
с — з, д — т дауыссыз дыбыстардың қатаң — ұяң болып жіктеліп келуі тек
қыпшақ тілдеріне тән белгілер емес, жалпы батыс (батыс, оңтүстік-батыс,
солтүстік-батыс) түркі тілдеріне ортақ ерекшеліктер.
Қашқари сол заманғы түркі тілдерінің фонетикалық ерекшеліктерін
көрсетіп отырған1. Қашқаридың мәліметтеріне жүгінейік: жіктеу есімдіктерін
бірде м, бірде б дыбыстарымен айту оғыз тілімен қатар қыпшақ тіліне де тән.
Түрік тайпасының тілінде сөз ортасында й айтылса, арғу тілінде н айтылады:
ңайу нең, қану нен (қай нәрсе). Қазақ тілінде осы ерекшеліктердің қайсысы
да кездеседі (мен, біз және мұнда, бұнда, қан-ша, қан-дай және қай-сы, қай-
да). Сондай-ақ ол заманғы бірсыпыра түркі тайпалары тілінде сөз ортасында
айтылатын д орнына оғыз тілі т дыбысын қолданған. Осы ерекшелік қазіргі
қазақ тіліне де жат емес. Қашқаридың көрсетуінше, түрік тайпасы тілінде,
арғу тілінде сөз соңында н орнына й дыбысы айтылған. Бұл ерекшелік (қон-
қой) қазақ тілінде сол күйінде орнығып қалған. Қашқари түрік тайпасы
тілінің ерекшелігі деп көрсететін мына сөздер де қазақ тілінде сол қалпында
кездеседі: чум-чуқ (шым-шьщ),
Сөйтіп, бүл фактілер қазақ тілі қыпшақ тілінің заңды мұрагері екенін,
соның негізінде қалыптасқандығын көрсетумен бірге даму процесінде оған
басқа да тайпалық тілдердің ықпалы болғандығын жоққа шығармайды.
Түркі тілдерінің жіктелуі.
Түркі тілдеріндегі дауыстыларды жіктеудің бұдан басқа да принципі, атап
айтқанда, естілу дәрежесіне қарай бөлу де бар1. Қазіргі түркі тілдерінің
ішінде тува, түркмеи, якут, қырғыз тілдерінде дауыстылардың созылыңқы
айтылу фактісі бар. Бұл ретте ескі мұралар мәліметтерін ескеру керек.
Кашқари сөздідігінде дауыстылардың созылыңқы айтылуы арнайы белгіленіп
отырған. Мысалы: аат, ааз т. б. Осы сияқты фактілер ұйғыр жазбаларынан да
ұшырасады.
Түркі тілдеріндегі дауыстыларды салыстырғанда олардың созылыңқы және
қысыңқы айтылуы жалпы құбылыс емес, белгілі бір тілдер ерекшелігі екендігі
байқалады. Бүл факт А. М. Шербактың созылыңқы дауыстылар түркі негіз
тілініц жеке тілдерге ыдырауы дәуірінде пайда болды дейтін пікірін
дәлелдейді. Дауыстылардың ашық-қысаң, жуан-жіңішке топтарға бөлінуі түркі
тілдерінің барлығына тән, олай болса бұлар сонау түркі негіз тілінен
орнығып қалған құбылыс. Дауыстылардың еріндік-езулік топтары да сондай.
Дауыстылардың жіктелуінің осы принциптері бойынша қазіргі қазақ әдеби
тілінде 12 дауысты фонема бар деп каралып жүр. Олар мыналар: а, ә, е, ы, і,
о, ө, ұ, ү, у, и, э. Осылардың 8-і жалпы түркілік дауысты фонемалардың
көрінісі, баламасы болып табылады. Ал, э, э, ұ, и дауыстылары тілдің ұзақ
уақыт ішкі заңдылықтарға сай дамуының, басқа тілдермен үзақ байланыстарының
нәтижесі. Академик В. В. Радлов түркі негіз тілінде 8 дауысты фонема болған
деп қарағаны мәлім. Жоғарыда көрсетілген 8 дыбыс сол негіз тілдің көрінісі.
Дауысты дыбыстардың фонемалық мәнде тұрақты қолданылатын орны — түбір,
бір буынды түбір. Өйткені бір буынды түбір құрамындағы дауысты ғана басқа
дыбыстың ықпалына ұшырамайды. Дауыстыларды талдау да осы бір буынды
түбірлерге негізделеді. Қейде екі буынды түбір қарастырылғанда басқы буын
құрамындағы дауысты дыбыс еске алынады.
• Басқы буындағы дауысты дыбыс сөз мағынасын айқындайды.
Мысалы: ал — әл, сал — сел, нақ — нық, қара — көре, ана — ене т. б. Нақ
осындай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Көне түркі тілінде сөз соңында айтылған ғ қазақ тілінде әр түрлі
көрінеді. а) ғ буын құрамайтын у дыбысына ауысты, бұл — негізгі
көрінісі: бағ — бау, сағ — сау, тағ — тау, йағ — жау, йадағ — жаяу т. б.
ә) Бірсыпыра сөздер қүрамындағы ғ-ның й-те айналғаны байқалады: йығ —
жый, бағ (ла)—бай (ла). Дегенмен, бұл позициядағы ғ-ның й-ге ауысуы
сирек. б) Бір қатар сөздерде. сақталып, қазақ тілінде (басқа да қыпшақ
тілдерінде) болған процеске ыңғайласып, қатаң к;-ға айналған: тақ, бақ, саң
(сақайу түбірінің қүрамында), пысьщ, алық-берік (әдеби норма алу-беру),
щыстащ (қыстау), жайпаң т. б. Сонымен, сөздің абсолют соңындағы қ сөздің
абсолют басындағы қ емес, көне түркілік ғ-ның қатаң варианты болып
табылады. Сөз соңында ғ-ның қатаңдауы соның нәтижесінде бір ғана түбірдің
екі түрлі дыбысталуы орта ғасырлық ескерткіштер тілінде-ақ байқалады.
Мысалы, йағ, йақ (соңғысы қазақ ті-лініқ жақын сөзінің құрамында
сақталған), йоғ, йоқ (қазақ тілінде соңғысы сақталған), бағ, бақ (бақыла
сөзінің құрамында, әліптің артын бақты, сөз бақты фразаларының құрамында
сақталған) тәрізді параллельдер кездеседі. Сөз соңындағы ғ-ның түсіп
қалуы да бар: сарығ — сары, кішіг — кіші, суғ—су (бұл сөздің суб түрі де
болса керек).
Көне түркілік г дыбысы да осыған үқсас өзгерістерге ұшыраған. Сөз
ортасындағы г көп жағдайда қазақ сөздерінің құрамында й-ге ауысқан. Ескі
түркі ескерткіштері тілінде: егін, егрі, йігне, көгле, өгрен, тегі,
тегімліг, түгме, түгүн, үгрі, үгүр, казақ тілінде: ійін, ійір, ійне, күйле,
үйрен, дейі (н), тійімді, түйме, түйін, үйір (у), үйір. Бұларды өзара
салыстырғанда, көнс түркілік г-нін қазақ тіліндегі -ге сәйкестігі
айқындалады. Алайда, кене түркі тілінде г-мен айтылған кей сөздср сол
қалпын сақтаи қалуы да бар. Қазақ тіліндеғі жігіт, үгіт, көгер сездері
сондай (есксрткіштер тіліндс йігіт, өгүт, көгер). Ескі түркілік г-нің й-ге
айналуы, сонымен, тіл қүрамындаі ы сөз атаулыпы түгел камтыды деп қарауға
болмайды. Бұлардың бәрі фонстикалық ұқсас сөздердің сыртқы пішін тұрғысынан
жіктелуіне себеп болды. Мысалы, көне түркі тілінде көгле сөзі скі түрлі:
бірдс ән салу, күй күйлеу мағынасын берсе, бірде көк шөпке жайылу, тойыну
мәнін берген.
Сонымен бірге, көп сездер құрамындағы г элизияға ұшыраған. Қазақ
тіліндегі керек, кір (у), өзен, үшеу сөздерінің құрамындағы г-нің элизияға
ұшырауы орта ғасыр ескерткіштерінде-ақ кездеседі: кергек сөзі керек түрінде
де айтылған. Бұл процесс те кей ыңғайда көне түркі тіліндеғі омоним
сөздерінің сырт құрылысы жағынан бір-бірінен ажырауына себеп болған: өгүз
сөзі бірде өгіз мәнінде, бірде өзен мәнінде жұмсалған. Г дыбысының түсіп
қалуының нәтижесінде қазақ тілінде екі түрлі сипатта орныққан.
Сөз соңындағы көне түркілік г де көбінесе й-те айналған. Көне түркілік
бег, ег қазақ тілінде бій, ій (у) түрінде дыбысталады. Көне түркілік г-нің
й-ге айналуы, сол арқылы сөздің фонетикалық өзғерісі кейде тіл дамуының
барысынла болған әр түрлі қосымшалардың жалғануы арқылы көмескіленіп
кеткен. Қазақ тіліндегі бүйі, шійкі сөздерініц құрамынан фонстикалық
өзгеріске түскен ескі түбірді, кеиін жамалған косымшаны ажыратуға болады.
Көне жазбалар тілінде бүйі сөзі бөг, шійкі сөзі йіг түрінде дыбысталган.
Алдыңғы сөздің қазақ тіліндегі экви-валентін салыстырсақ мынадай езгерісті
көреміз: алдымен өг тіркесінің үй-те айнаЛуы, содан соң -і қосымшасының
жалғануы. Соцғы сөзді салыстырғанда, басты й-дің щ-гз, г-нің, й-ге айналуы
содан соң -кі (сын есім қосымшасы) жалғануын көреміз. Сөйтіп, алдыңғы
фонетикалық өзғеріс жәй көзге байқалмайтындай күңгірттеніп кеткен. Бұл
ретте де г-нің қатаңдауы байқалады. Жоғарыдағы бій сөзініц бек вариапты да
бар. Сол сияқты, тұрақты тіркес құрамында айтылатын кішік сын есімі бар.
Көне түркілік түг сөзі қазақ тілінде қатаңдап, түк түрінде айтылады, осыдан
түгін қоймады, түгін қалдырмады. Ал осымен бір сыпаттас түг қазақ тілінде
түй: түйін түй. Сөйтіп бұл ретте де мағыналық жіктеліске негіз болған.
Кейбір сөздер кұрамында г элизияға ұшыраған. Сөз соңындағы г-нің элизиясы
көбіне оның алдында қысаң дауыстылардың іргелесайтылуына байланысты болып
отырады: сарығ, кішіг, арығ сөздері соңғы ғ, г дыбыстарынсыз орныққан.
Бірақ бац, бау (бағ), тақ, тау (тағ), сау, сақ (сағ) т. б. Соңғыларда ашық
дауыстылар айтылады.
Сонымен, көне түркілік г, ғ, дыбыстарының өзгерісі де, басқа дыбыстық
өзгерістер тәрізді, тіл. құрамында. ұқсас сөздерді, сыртқы пішін жағынан
бір-бірінен ерекшеленуіне алып келді. Осының нәтижесінде омонимдік
қатарлардың көп ықғайда ыдырауы, онын есесіне синонимдер мсн дублет
сөздердің көбеюі байқалады.
Ғ, г дыбыстарының өзгерісі тілдің грамматикалық құрылысына да әсерін
тигізді. Бұл әсіресе қазіргі тілдің қосымшалар жүйесінен байқалады. Бұл
жерде ең алдымен көзге түсетін -лың және -лы қосымшалары. Көне түркі
тіліндегі -лығ қосымшасының негізінде -лы қалыптасқандығы айқын: бір
вариантында ғ-ның элизияға ұшырауы, екіншісінде оның сақталып, қатаңдауы (-
лық). Басқа варианттардың қалыптасуы кейінгі құбылыс.
Көне түркілік тег шылауы бір жағынан қосымшаға айналды, екінші жағынан
г-а процесінің нәтижесінде-дай-тей түріне келді. Сөйтіп, қимыл есім
жасайтын –дақ-дек (мысалы,жүрдек: сөзінің құрамында) қосымшасынан сырткы
пішін жағынан да алыстады. Көне түркі тілінде –ғу-гү, ығ-іг (кейде
еріндіктер-мен де айтылған) қимыл есім жасайтын қосымшалар болғаны мәлім.
Осы қосымшалардың қатаңдаған түрін шапқы, кескі, ба-сытқы, өлік, білік
(білікті сын есімнің құрамында), кәрік сөздерінің құрамынан көреміз. Бұл
процестің нәтижесінде осы қо-сымшаның екінші бір варианты, қазіргі тіл
қүрамында тұйық етістік жасайды деп есептелетін қосымша -у қалыптасқан:
көру (көрік сөзімен салыстырыңыз) білік (білу), елу (өлік). Көне
түркілік –гуқосымшасының грамматикалық мәні мен ерекшелі-гін сақтаған
варианты деп барғысы келді, айтқысы келді күрделі формасының құрамындағы
-ғы жұрнағын қарауға болады.
Қазіргі қазақ тілінде еле (үн еле), жара (іске жара), ата, қура тәрізді
сөздер құрамынан -ғаЦ-ге аффиксінің жоғарғы процеске ұшыраған вариантын
көруге болады. Солай екендігін қура, құрға тәрізді параллельдерді
салыстырудан байқауға болады.
Көне түркі тілінде д, з, л, п, р дыбыстарынан да сөз бастамаған, яғни,
сөздің абсолют басында айтылмаған. Қазіргі қазақ тілінде осы дыбыстардан
басталатын сөздердің бірсыпырасы шеттен енген сөздер екенін (замат, зирек,
зейін), енді бірсыпырасы т~л сәйкестігінің нәтижесі екенін (тиірмен —
диірмен)көруге болады.
Л, р дыбыстары жайлы қосымша айтатын жайт—бұлардың сөз ортасында, сөз
соңында түсіп қалуы (элизия). Қазақ тілінде мынадай фактілер кездеседі:
апкел (алып кел), апар (алып бар), әкел (алып кел), боса (болса) т. б.
Мұндай реттерде л ды-бысының түсіп қалуы әсіресе оңтүстік қазақтарының
тілінде қалыптасқан норма екені байқалады. Башқұрт тілінен Дмитриев мынадай
мысал келтіреді: қаған (қалган)1. Осымен байланысты ауызекі сөйлеу тілінде
кездесетін ксген кім тәрізді фактілерді еске алу қажет. Қазақ тіліндегі
отыр етістігі осы күйіне л дыбысының түсіп қалуы арқылы келгені де белгілі.
Р дыбысы түсіріліп айтьтлатын сөздер қазақ тілінде аса көп емсс: беркіт —
бекіт. Бірақ тарихи тұрғыдан р түсірілу арқылы калыптаскап фактілер едәуір
ұшырасады. Мысалы, түркімен, азсрбайжан тілдерінде аслан, қазақша —
арыстан. Осы ізбен ала-туру ала-дур ала-ды формуласы әбден дәлелді. Яғни
осы шақтық көр-сеткіш ал етістігінің көсемшс түрі мен тур стістігініц келер
шағ; тұлғасының қысқарып, кірігуі арқылы жасалған р-дің түсіп қалуы қазіргі
е етістігінің формасынан да көрінеді. Оның ескі формасы ер екені мәлім.
Тарихи тұрғыдан орны тұрақсыз дыбыс деп н дыбысы да ай-тылады. Бүл
жерде еске алатын факт — қазіргі көмектес септік-ке негіз болған бірлен
шылауы екі вариантта айтылған: бірлен-білен, ілен және бірле — біле — іле,.
яғни бір варианты я-сіз айтылған. Осы дыбыспен байланысты еске алатын тағы
бір факт — тәуелдіктің 3-жағы –ысы түрінде айтылады. Осы аффиксті
сездерді септегенде, оның орта шенінде н пайда болады: баласында, үйінде т.
б. Түркологияда көп таралған пікір бойынша, тәуелдіктің 3-жағы алғашқыда
–ын-сын түрінде болған, кейін сөздің абсолют соңында н түсіп қалған да,
сөз ортасында, келесі аффикстің алдында сақталып қалған.
Түркі тілдерінің қыпшақ тобына жатады, кене қыпшақ тілінің белгілі
дәрежедегі мұрагері. Қыпшақ тобындағы тілдердің оғыз, қарлұқ тілдерінен
ортақ ерекшелігі мыналар: 1) 8—9 дауысты дыбыс қолданылуы, ы, і, у, ү қысаң
дауыстыларының түрлі мәнермен айтылуы. Қазақ тіліндегі ы, і, ұ, ү татар
тіліндегі ы, и, у, ү дыбыстарына қарағанда бір шама ашық, бірақ қысқа
дыбысталынады. Ал, татар тілінде дыбыста-луы қысқа болғанмен сәл кеңейіп,
езулік тәрізді естіледі. Сондықтан түркологиялық әдебиеттерде қыпшақ
тілдеріндегі қазақтық ы, і, ү, ү мен татарлық ы, и, у, ү дыбыстары бірдей
болып қаралмайды. 2) аффикстер құрамында еріндік дауыстылар айтылмайды. Бұл
ерекшелік қыпшақ тілдерінің барлығын дерлік қамтиды. 3) Сөз құрамында,
дауыстылардың еріндік үндесуі өте әлсіз. Ерін үндестігінің әлсіздігі сөз
құрамында қысаң дауыстылар айтылғанда ғана байқалады, бірақ кең тараған
жүйе болмағандықтан орфографияда ескерілмейді. Қазақ тілінде сөздің бірінші
буынында еріндік, кейінгі буындарда қысаң дауыстылар келсе, алдыңғылары
соңғыларға ықпал етеді. Бірақ ол өте әлсіз естіледі. 4) Созылыңқы
дауыстылар жоқ. Кейбір тілдердегі екінші дәрежелі созылыңқылар орнына
қыпшақ тілдерінде дифтонгтар айтылады. 5) Көне түркі жазбалары тіліндегі ғ,
г мен дауыстылар тіркесіне олардың жада тіркестері: ағав ау,
оғув Цый Цыу Цой, егевийей, әгүйүү, ығувЦый, уғувууүы
игийійі, үгүвЦүйЦій т. б. қолданылады.. Қыпшақ тобындағы тілдерге
ортақ негізгі белгілер осындай. Ал, көне тілдерде сөз ортасында айтылған з,
д, т дыбыстатарының орнына й спирант дыбысының айтылуы, п—б, к — г, қ — ғ,
с — з, д — т дауыссыз дыбыстардың қатаң — ұяң болып жіктеліп келуі тек
қыпшақ тілдеріне тән белгілер емес, жалпы батыс (батыс, оңтүстік-батыс,
солтүстік-батыс) түркі тілдеріне ортақ ерекшеліктер.
Қашқари сол заманғы түркі тілдерінің фонетикалық ерекшеліктерін
көрсетіп отырған1. Қашқаридың мәліметтеріне жүгінейік: жіктеу есімдіктерін
бірде м, бірде б дыбыстарымен айту оғыз тілімен қатар қыпшақ тіліне де тән.
Түрік тайпасының тілінде сөз ортасында й айтылса, арғу тілінде н айтылады:
ңайу нең, қану нен (қай нәрсе). Қазақ тілінде осы ерекшеліктердің қайсысы
да кездеседі (мен, біз және мұнда, бұнда, қан-ша, қан-дай және қай-сы, қай-
да). Сондай-ақ ол заманғы бірсыпыра түркі тайпалары тілінде сөз ортасында
айтылатын д орнына оғыз тілі т дыбысын қолданған. Осы ерекшелік қазіргі
қазақ тіліне де жат емес. Қашқаридың көрсетуінше, түрік тайпасы тілінде,
арғу тілінде сөз соңында н орнына й дыбысы айтылған. Бұл ерекшелік (қон-
қой) қазақ тілінде сол күйінде орнығып қалған. Қашқари түрік тайпасы
тілінің ерекшелігі деп көрсететін мына сөздер де қазақ тілінде сол қалпында
кездеседі: чум-чуқ (шым-шьщ),
Сөйтіп, бүл фактілер қазақ тілі қыпшақ тілінің заңды мұрагері екенін,
соның негізінде қалыптасқандығын көрсетумен бірге даму процесінде оған
басқа да тайпалық тілдердің ықпалы болғандығын жоққа шығармайды.
Түркі тілдерінің жіктелуі.
Түркі тілдеріндегі дауыстыларды жіктеудің бұдан басқа да принципі, атап
айтқанда, естілу дәрежесіне қарай бөлу де бар1. Қазіргі түркі тілдерінің
ішінде тува, түркмеи, якут, қырғыз тілдерінде дауыстылардың созылыңқы
айтылу фактісі бар. Бұл ретте ескі мұралар мәліметтерін ескеру керек.
Кашқари сөздідігінде дауыстылардың созылыңқы айтылуы арнайы белгіленіп
отырған. Мысалы: аат, ааз т. б. Осы сияқты фактілер ұйғыр жазбаларынан да
ұшырасады.
Түркі тілдеріндегі дауыстыларды салыстырғанда олардың созылыңқы және
қысыңқы айтылуы жалпы құбылыс емес, белгілі бір тілдер ерекшелігі екендігі
байқалады. Бүл факт А. М. Шербактың созылыңқы дауыстылар түркі негіз
тілініц жеке тілдерге ыдырауы дәуірінде пайда болды дейтін пікірін
дәлелдейді. Дауыстылардың ашық-қысаң, жуан-жіңішке топтарға бөлінуі түркі
тілдерінің барлығына тән, олай болса бұлар сонау түркі негіз тілінен
орнығып қалған құбылыс. Дауыстылардың еріндік-езулік топтары да сондай.
Дауыстылардың жіктелуінің осы принциптері бойынша қазіргі қазақ әдеби
тілінде 12 дауысты фонема бар деп каралып жүр. Олар мыналар: а, ә, е, ы, і,
о, ө, ұ, ү, у, и, э. Осылардың 8-і жалпы түркілік дауысты фонемалардың
көрінісі, баламасы болып табылады. Ал, э, э, ұ, и дауыстылары тілдің ұзақ
уақыт ішкі заңдылықтарға сай дамуының, басқа тілдермен үзақ байланыстарының
нәтижесі. Академик В. В. Радлов түркі негіз тілінде 8 дауысты фонема болған
деп қарағаны мәлім. Жоғарыда көрсетілген 8 дыбыс сол негіз тілдің көрінісі.
Дауысты дыбыстардың фонемалық мәнде тұрақты қолданылатын орны — түбір,
бір буынды түбір. Өйткені бір буынды түбір құрамындағы дауысты ғана басқа
дыбыстың ықпалына ұшырамайды. Дауыстыларды талдау да осы бір буынды
түбірлерге негізделеді. Қейде екі буынды түбір қарастырылғанда басқы буын
құрамындағы дауысты дыбыс еске алынады.
• Басқы буындағы дауысты дыбыс сөз мағынасын айқындайды.
Мысалы: ал — әл, сал — сел, нақ — нық, қара — көре, ана — ене т. б. Нақ
осындай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz