Түркі тілдерінің жіктелу түрлері

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 17 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе

Көне түркі тілінде сөз соңында айтылған ғ қазақ тілінде әр түрлі көрінеді. а) ғ буын құрамайтын у дыбысына ауысты, бұл - негізгі көрінісі: бағ - бау, сағ - сау, тағ - тау, йағ - жау, йадағ - жаяу т. б. ә) Бірсыпыра сөздер қүрамындағы ғ-ның й-те айналғаны байқалады: йығ - жый, бағ (ла) -бай (ла) . Дегенмен, бұл позициядағы ғ-ның й-ге ауысуы сирек. б) Бір қатар сөздерде. сақталып, қазақ тілінде (басқа да қыпшақ тілдерінде) болған процеске ыңғайласып, қатаң к; -ға айналған: тақ, бақ, саң (сақайу түбірінің қүрамында), пысьщ, алық-берік (әдеби норма алу-беру), щыстащ (қыстау), жайпаң т. б. Сонымен, сөздің абсолют соңындағы қ сөздің абсолют басындағы қ емес, көне түркілік ғ-ның қатаң варианты болып табылады. Сөз соңында ғ-ның қатаңдауы соның нәтижесінде бір ғана түбірдің екі түрлі дыбысталуы орта ғасырлық ескерткіштер тілінде-ақ байқалады. Мысалы, йағ, йақ (соңғысы қазақ ті-лініқ жақын сөзінің құрамында сақталған), йоғ, йоқ (қазақ тілінде соңғысы сақталған), бағ, бақ (бақыла сөзінің құрамында, әліптің артын бақты, сөз бақты фразаларының құрамында сақталған) тәрізді параллельдер кездеседі. Сөз соңындағы ғ-ның түсіп қалуы да бар: сарығ - сары, кішіг - кіші, суғ-су (бұл сөздің суб түрі де болса керек) .

Көне түркілік г дыбысы да осыған үқсас өзгерістерге ұшыраған. Сөз ортасындағы г көп жағдайда қазақ сөздерінің құрамында й-ге ауысқан. Ескі түркі ескерткіштері тілінде: егін, егрі, йігне, көгле, өгрен, тегі, тегімліг, түгме, түгүн, үгрі, үгүр, казақ тілінде: ійін, ійір, ійне, күйле, үйрен, дейі (н), тійімді, түйме, түйін, үйір (у), үйір. Бұларды өзара салыстырғанда, көнс түркілік г-нін қазақ тіліндегі -ге сәйкестігі айқындалады. Алайда, кене түркі тілінде г-мен айтылған кей сөздср сол қалпын сақтаи қалуы да бар. Қазақ тіліндеғі жігіт, үгіт, көгер сездері сондай (есксрткіштер тіліндс йігіт, өгүт, көгер) . Ескі түркілік г-нің й-ге айналуы, сонымен, тіл қүрамындаі ы сөз атаулыпы түгел камтыды деп қарауға болмайды. Бұлардың бәрі фонстикалық ұқсас сөздердің сыртқы пішін тұрғысынан жіктелуіне себеп болды. Мысалы, көне түркі тілінде көгле сөзі скі түрлі: бірдс ән салу, күй күйлеу мағынасын берсе, бірде көк шөпке жайылу, тойыну мәнін берген.

Сонымен бірге, көп сездер құрамындағы г элизияға ұшыраған. Қазақ тіліндегі керек, кір (у), өзен, үшеу сөздерінің құрамындағы г-нің элизияға ұшырауы орта ғасыр ескерткіштерінде-ақ кездеседі: кергек сөзі керек түрінде де айтылған. Бұл процесс те кей ыңғайда көне түркі тіліндеғі омоним сөздерінің сырт құрылысы жағынан бір-бірінен ажырауына себеп болған: өгүз сөзі бірде өгіз мәнінде, бірде өзен мәнінде жұмсалған. Г дыбысының түсіп қалуының нәтижесінде қазақ тілінде екі түрлі сипатта орныққан.

Сөз соңындағы көне түркілік г де көбінесе й-те айналған. Көне түркілік бег, ег қазақ тілінде бій, ій (у) түрінде дыбысталады. Көне түркілік г-нің й-ге айналуы, сол арқылы сөздің фонетикалық өзғерісі кейде тіл дамуының барысынла болған әр түрлі қосымшалардың жалғануы арқылы көмескіленіп кеткен. Қазақ тіліндегі бүйі, шійкі сөздерініц құрамынан фонстикалық өзгеріске түскен ескі түбірді, кеиін жамалған косымшаны ажыратуға болады. Көне жазбалар тілінде бүйі сөзі бөг, шійкі сөзі йіг түрінде дыбысталган. Алдыңғы сөздің қазақ тіліндегі экви-валентін салыстырсақ мынадай езгерісті көреміз: алдымен өг тіркесінің үй-те айнаЛуы, содан соң -і қосымшасының жалғануы. Соцғы сөзді салыстырғанда, басты й-дің щ-гз, г-нің, й-ге айналуы содан соң -кі (сын есім қосымшасы) жалғануын көреміз. Сөйтіп, алдыңғы фонетикалық өзғеріс жәй көзге байқалмайтындай күңгірттеніп кеткен. Бұл ретте де г-нің қатаңдауы байқалады. Жоғарыдағы бій сөзініц бек вариапты да бар. Сол сияқты, тұрақты тіркес құрамында айтылатын кішік сын есімі бар. Көне түркілік түг сөзі қазақ тілінде қатаңдап, түк түрінде айтылады, осыдан түгін қоймады, түгін қалдырмады. Ал осымен бір сыпаттас түг қазақ тілінде түй: түйін түй. Сөйтіп бұл ретте де мағыналық жіктеліске негіз болған. Кейбір сөздер кұрамында г элизияға ұшыраған. Сөз соңындағы г-нің элизиясы көбіне оның алдында қысаң дауыстылардың іргелесайтылуына байланысты болып отырады: сарығ, кішіг, арығ сөздері соңғы ғ, г дыбыстарынсыз орныққан. Бірақ бац, бау (бағ), тақ, тау (тағ), сау, сақ (сағ) т. б. Соңғыларда ашық дауыстылар айтылады.

Сонымен, көне түркілік г, ғ, дыбыстарының өзгерісі де, басқа дыбыстық өзгерістер тәрізді, тіл. құрамында. ұқсас сөздерді, сыртқы пішін жағынан бір-бірінен ерекшеленуіне алып келді. Осының нәтижесінде омонимдік қатарлардың көп ықғайда ыдырауы, онын есесіне синонимдер мсн дублет сөздердің көбеюі байқалады.

Ғ, г дыбыстарының өзгерісі тілдің грамматикалық құрылысына да әсерін тигізді. Бұл әсіресе қазіргі тілдің қосымшалар жүйесінен байқалады. Бұл жерде ең алдымен көзге түсетін -лың және -лы қосымшалары. Көне түркі тіліндегі -лығ қосымшасының негізінде -лы қалыптасқандығы айқын: бір вариантында ғ-ның элизияға ұшырауы, екіншісінде оның сақталып, қатаңдауы (-лық) . Басқа варианттардың қалыптасуы кейінгі құбылыс.

Көне түркілік тег шылауы бір жағынан қосымшаға айналды, екінші жағынан г-а процесінің нәтижесінде-дай//-тей түріне келді. Сөйтіп, қимыл есім жасайтын -дақ//-дек (мысалы, «жүрдек: сөзінің құрамында) қосымшасынан сырткы пішін жағынан да алыстады. Көне түркі тілінде -ғу//-гү, ығ//-іг (кейде еріндіктер-мен де айтылған) қимыл есім жасайтын қосымшалар болғаны мәлім. Осы қосымшалардың қатаңдаған түрін шапқы, кескі, ба-сытқы, өлік, білік (білікті сын есімнің құрамында), кәрік сөздерінің құрамынан көреміз. Бұл процестің нәтижесінде осы қо-сымшаның екінші бір варианты, қазіргі тіл қүрамында тұйық етістік жасайды деп есептелетін қосымша -у қалыптасқан: көру (көрік сөзімен салыстырыңыз) білік (білу), елу (өлік) . Көне түркілік -гуқосымшасының грамматикалық мәні мен ерекшелі-гін сақтаған варианты деп барғысы келді, айтқысы келді күрделі формасының құрамындағы -ғы жұрнағын қарауға болады.

Қазіргі қазақ тілінде еле (үн еле), жара (іске жара), ата, қура тәрізді сөздер құрамынан -ғаЦ-ге аффиксінің жоғарғы процеске ұшыраған вариантын көруге болады. Солай екендігін қура, құрға тәрізді параллельдерді салыстырудан байқауға болады.

Көне түркі тілінде д, з, л, п, р дыбыстарынан да сөз бастамаған, яғни, сөздің абсолют басында айтылмаған. Қазіргі қазақ тілінде осы дыбыстардан басталатын сөздердің бірсыпырасы шеттен енген сөздер екенін (замат, зирек, зейін), енді бірсыпырасы т~л сәйкестігінің нәтижесі екенін (тиірмен - диірмен) көруге болады.

Л, р дыбыстары жайлы қосымша айтатын жайт-бұлардың сөз ортасында, сөз соңында түсіп қалуы (элизия) . Қазақ тілінде мынадай фактілер кездеседі: апкел (алып кел), апар (алып бар), әкел (алып кел), боса (болса) т. б. Мұндай реттерде л ды-бысының түсіп қалуы әсіресе оңтүстік қазақтарының тілінде қалыптасқан норма екені байқалады. Башқұрт тілінен Дмитриев мынадай мысал келтіреді: қаған (қалган) ¹ . Осымен байланысты ауызекі сөйлеу тілінде кездесетін ксген кім тәрізді фактілерді еске алу қажет. Қазақ тіліндегі отыр етістігі осы күйіне л дыбысының түсіп қалуы арқылы келгені де белгілі. Р дыбысы түсіріліп айтьтлатын сөздер қазақ тілінде аса көп емсс: беркіт - бекіт. Бірақ тарихи тұрғыдан р түсірілу арқылы калыптаскап фактілер едәуір ұшырасады. Мысалы, түркімен, азсрбайжан тілдерінде аслан, қазақша - арыстан. Осы ізбен ала-туру ала-дур ала-ды формуласы әбден дәлелді. Яғни осы шақтық көр-сеткіш ал етістігінің көсемшс түрі мен тур стістігініц келер шағ; тұлғасының қысқарып, кірігуі арқылы жасалған р-дің түсіп қалуы қазіргі е етістігінің формасынан да көрінеді. Оның ескі формасы ер екені мәлім.

Тарихи тұрғыдан орны тұрақсыз дыбыс деп н дыбысы да ай-тылады. Бүл жерде еске алатын факт - қазіргі көмектес септік-ке негіз болған бірлен шылауы екі вариантта айтылған: бірлен-білен, ілен және бірле - біле - іле, . яғни бір варианты я-сіз айтылған. Осы дыбыспен байланысты еске алатын тағы бір факт - тәуелдіктің 3-жағы -ы//сы түрінде айтылады. Осы аффиксті сездерді септегенде, оның орта шенінде н пайда болады: баласында, үйінде т. б. Түркологияда көп таралған пікір бойынша, тәуелдіктің 3-жағы алғашқыда -ын//-сын түрінде болған, кейін сөздің абсолют соңында н түсіп қалған да, сөз ортасында, келесі аффикстің алдында сақталып қалған.

Түркі тілдерінің қыпшақ тобына жатады, кене қыпшақ тілінің белгілі дәрежедегі мұрагері. Қыпшақ тобындағы тілдердің оғыз, қарлұқ тілдерінен ортақ ерекшелігі мыналар: 1) 8-9 дауысты дыбыс қолданылуы, ы, і, у, ү қысаң дауыстыларының түрлі мәнермен айтылуы. Қазақ тіліндегі ы, і, ұ, ү татар тіліндегі ы, и, у, ү дыбыстарына қарағанда бір шама ашық, бірақ қысқа дыбысталынады. Ал, татар тілінде дыбыста-луы қысқа болғанмен сәл кеңейіп, езулік тәрізді естіледі. Сондықтан түркологиялық әдебиеттерде қыпшақ тілдеріндегі қазақтық ы, і, ү, ү мен татарлық ы, и, у, ү дыбыстары бірдей болып қаралмайды. 2) аффикстер құрамында еріндік дауыстылар айтылмайды. Бұл ерекшелік қыпшақ тілдерінің барлығын дерлік қамтиды. 3) Сөз құрамында, дауыстылардың еріндік үндесуі өте әлсіз. Ерін үндестігінің әлсіздігі сөз құрамында қысаң дауыстылар айтылғанда ғана байқалады, бірақ кең тараған жүйе болмағандықтан орфографияда ескерілмейді. Қазақ тілінде сөздің бірінші буынында еріндік, кейінгі буындарда қысаң дауыстылар келсе, алдыңғылары соңғыларға ықпал етеді. Бірақ ол өте әлсіз естіледі. 4) Созылыңқы дауыстылар жоқ. Кейбір тілдердегі екінші дәрежелі созылыңқылар орнына қыпшақ тілдерінде дифтонгтар айтылады. 5) Көне түркі жазбалары тіліндегі ғ, г мен дауыстылар тіркесіне олардың жада тіркестері: ағ>ав// ау, оғ>//ув Цый Цыу Цой, ег>ев//ий//ей, әг>үй//үү, ығ>увЦый, уғ>ув//уу//ү//ы иг>ий//ій//і, үг>үвЦүйЦій т. б. қолданылады. . Қыпшақ тобындағы тілдерге ортақ негізгі белгілер осындай. Ал, көне тілдерде сөз ортасында айтылған з, д, т дыбыстатарының орнына й спирант дыбысының айтылуы, п-б, к - г, қ - ғ, с - з, д - т дауыссыз дыбыстардың қатаң - ұяң болып жіктеліп келуі тек қыпшақ тілдеріне тән белгілер емес, жалпы батыс (батыс, оңтүстік-батыс, солтүстік-батыс) түркі тілдеріне ортақ ерекшеліктер.

Қашқари сол заманғы түркі тілдерінің фонетикалық ерекшеліктерін көрсетіп отырған ¹ . Қашқаридың мәліметтеріне жүгінейік: жіктеу есімдіктерін бірде м, бірде б дыбыстарымен айту оғыз тілімен қатар қыпшақ тіліне де тән. Түрік тайпасының тілінде сөз ортасында й айтылса, арғу тілінде н айтылады: ңайу нең, қану нен (қай нәрсе) . Қазақ тілінде осы ерекшеліктердің қайсысы да кездеседі (мен, біз және мұнда, бұнда, қан-ша, қан-дай және қай-сы, қай-да) . Сондай-ақ ол заманғы бірсыпыра түркі тайпалары тілінде сөз ортасында айтылатын д орнына оғыз тілі т дыбысын қолданған. Осы ерекшелік қазіргі қазақ тіліне де жат емес. Қашқаридың көрсетуінше, түрік тайпасы тілінде, арғу тілінде сөз соңында н орнына й дыбысы айтылған. Бұл ерекшелік (қон-қой) қазақ тілінде сол күйінде орнығып қалған. Қашқари түрік тайпасы тілінің ерекшелігі деп көрсететін мына сөздер де қазақ тілінде сол қалпында кездеседі: чум-чуқ (шым-шьщ),

Сөйтіп, бүл фактілер қазақ тілі қыпшақ тілінің заңды мұрагері екенін, соның негізінде қалыптасқандығын көрсетумен бірге даму процесінде оған басқа да тайпалық тілдердің ықпалы болғандығын жоққа шығармайды.

Түркі тілдерінің жіктелуі.

Түркі тілдеріндегі дауыстыларды жіктеудің бұдан басқа да принципі, атап айтқанда, естілу дәрежесіне қарай бөлу де бар ¹ . Қазіргі түркі тілдерінің ішінде тува, түркмеи, якут, қырғыз тілдерінде дауыстылардың созылыңқы айтылу фактісі бар. Бұл ретте ескі мұралар мәліметтерін ескеру керек. Кашқари сөздідігінде дауыстылардың созылыңқы айтылуы арнайы белгіленіп отырған. Мысалы: аат, ааз т. б. Осы сияқты фактілер ұйғыр жазбаларынан да ұшырасады.

Түркі тілдеріндегі дауыстыларды салыстырғанда олардың созылыңқы және қысыңқы айтылуы жалпы құбылыс емес, белгілі бір тілдер ерекшелігі екендігі байқалады. Бүл факт А. М. Шербактың созылыңқы дауыстылар түркі негіз тілініц жеке тілдерге ыдырауы дәуірінде пайда болды дейтін пікірін дәлелдейді. Дауыстылардың ашық-қысаң, жуан-жіңішке топтарға бөлінуі түркі тілдерінің барлығына тән, олай болса бұлар сонау түркі негіз тілінен орнығып қалған құбылыс. Дауыстылардың еріндік-езулік топтары да сондай.

Дауыстылардың жіктелуінің осы принциптері бойынша қазіргі қазақ әдеби тілінде 12 дауысты фонема бар деп каралып жүр. Олар мыналар: а, ә, е, ы, і, о, ө, ұ, ү, у, и, э. Осылардың 8-і жалпы түркілік дауысты фонемалардың көрінісі, баламасы болып табылады. Ал, э, э, ұ, и дауыстылары тілдің ұзақ уақыт ішкі заңдылықтарға сай дамуының, басқа тілдермен үзақ байланыстарының нәтижесі. Академик В. В. Радлов түркі негіз тілінде 8 дауысты фонема болған деп қарағаны мәлім. Жоғарыда көрсетілген 8 дыбыс сол негіз тілдің көрінісі.

Дауысты дыбыстардың фонемалық мәнде тұрақты қолданылатын орны - түбір, бір буынды түбір. Өйткені бір буынды түбір құрамындағы дауысты ғана басқа дыбыстың ықпалына ұшырамайды. Дауыстыларды талдау да осы бір буынды түбірлерге негізделеді. Қейде екі буынды түбір қарастырылғанда басқы буын құрамындағы дауысты дыбыс еске алынады.

• Басқы буындағы дауысты дыбыс сөз мағынасын айқындайды.

Мысалы: ал - әл, сал - сел, нақ - нық, қара - көре, ана - ене т. б. Нақ осындай жағдай екі буынды сөздер құрамынан да байқалады. Алашқы буындағы дауыстының ықпалымен соңғы буындағы дыбыс соның сапалық қалпына ыңғайласады. Айталық, ерен сөзінің екінші буынындағы е алғашқы буындағы осындай дыбыстың аллофоны. Басқы буындағы дауыстының тұрақ- тылығы мен сөз мағынасын айыруы мына мысалдардан айқын көрінеді: жарық, жырық, таным, тыным, қатық, қытық. Екінші буындағы дауыстылар ешбір өзгеріске түспеген. Дегенмен, казақ тілінде басқы буындағы дауысты дыбыстың ауысуымен сөз мағнасы өзгеріссіз қала беруі де ұшырасады. Ондай сөздердің бір сыңары әдеби норма да, бір сыңары диалектілік тұлға болып отырады". Мысалы: пісу (тамақ пісті) -пысу, тастау - тытау, ңолдану - қүлдану, едәуір^ - адауыр т. б. Бұл сырттан енген сөздерді қолдануда да байқалады: әйел - айал, Ғали - Қали, Әли, Абдрахман - Әбдрахман т. б. Дауыстылардың мұн« дай «ауысуы» түркі тілдері, әсіресе Орта Азиядағы тілдер, арасындағы дауыстылар сәйкестігін қайталап отырады. Бұл құбылыс, екінші жағынан, әдеби тіл мен диалектілер арасындағы тарихи ерекшелікті байқатса керек.

Көне түркі тілініңфактілерін салыстырайық: йығ - жи, йы-ғыл - иыл т. б. Қазіргі түркі тілдерінің материалдары да осыған ұқсас: шор - пег, басқа тілдерде бег/бек, қазақ тілінде бек/би/бій/. Мұнда мынандай дыбыс сәйкестігі көрінеді: ығ//ег> >и//ій/. Сонымен қазіргі қазақ тіліндегі у, и дыбыстары о баста дауыстылар мен ғ, г дауыссыздары тіркесінің қазіргі жалғасы болып табылады. Ғ дыбысы жуан дауыстылармен, г дыбысы жіңішке дауыстылармен тіркескен. Соған орай, солардың негізінде қалыптасқан дифтонгілер де бірде жуан, бірде жіңішке (ал-дыңғы дауыстылардың ықпалымен) естіледі.

Түркі тілдерінің бір тобында дифтонгілердің, ал енді бір тобында созылыңқы дауыстылардың қалыптасуы бір-бірімен жалғас құбылыстар. Дифтонгілер мен созылыңқы дауыстылардыц қалыптасуы орта түркі дәуірінде болды. Түркі тілдері осы дәуірде дифтонгілерді және созылыңқы дауыстыларды айтатын топтарға жіктелсе керек. Созылыңқы дауыстыларды айтатын тілдердің бірі - қазіргі қырғыз тілі. Қазіргі қырғыз тілінде көне түркі тіліндегі ғ, г дауыссыздарының дауыстылармен тіркесі тек созылыққы дауысты болып естіледі. Бұл ерекшелік ол тілде сырттан енген сөздерге де жайылған. Сондықтан түркілік тағ сөзі тоо түрінде айтылумен бірге, шығыс тілдерінен енген сағат сөзі де саат түрінде дыбысталады. Сол ізбен ол тілде аалам (ғалам, әлем орнына), маалим (мұғалім орнына), маалумат (мағлүмат, мэлімет орнына), маан (мағына, мән орнына) түрінде дыбысталады.

Дифтонгілер мен созылыңқы дауыстылардың шығу ізінің бірлігін мына ерекшеліктерден де көруге болады: кейбір сөздер құрамында (ғ) немесе (г) дыбысының дауыстылармен тіркесі қазақ тілінде дифтонгіге, қырғыз тілінде созылыңқыға сәйкес болса, кейбір сөздер құрамындағы дифтонг не созылыңқы ғ (не г) дыбысының элизияға ұшырауының нәтижесінде қалыптасқандығы байқалады: қуғу - қуу - қу. Ал енді бір топ сөздер құрамындағы көне түркілік ғ(г) қырғыз тілінде созылыңқы дауыстыға сәйкес болады да, қазақ тілінде элизияға үшырайды: суғ-суу-су. Бұнда да қазақ тіліндегі дифтонг қырғыз тілінде созылыңқыға сәйкес. Жалпы түркілік консонантизм мынандай принциптер бойынша әр түрлі топтарға жіктелінеді: жасалу орнына қарай (еріндік, тіс, тіс-ерін, тіл арты, тіл алды, көмей, тіл ортасы), дауыстың қатысына қарай (үнді; үяң, қатаң), айтылу жолына қарай (шұғыл, ызың) ¹ . I

Дыбыстардың қатаң және ұяң оппозициясы түркі тілдерінщ барлығында дерлік сөздің кез келген шенінде байқалады. Мысалы: бақа - баға, қашық - ғашық, күл - гүл т. б. Алайда, дауыссыздар қатаң-ұяң болып жарыса келгенде бірдей фонемалық мәнмен байланысты болып отырмайды.

Түркі тілдерінің тарихи фонетикасын зерттеушілердің біразы сөз басында ұяң дауыссыздардың қолданылуын жалпы түркілік масштабта түркі ңегіз тілінің ыдырау дәуірінде орныққан құбылыс деп есептейдіД Сөздің абсолют басындағы қатаңдардығ үяңдауы, сөйтіп бұл позицияда ұяң дыбыстардың пайда болуы - қатар айтылған екі сөздің алдыңғысының соңғысына әсе рі (сандхи заңдылығы) деп қаралады. Қалайда сөздің абсолют басында қатаң дыбыстардың айтылуы түркі тілдері тарихындағы өте ескі, ежелгі құбылыс болса керек. С. Е. Малов жіктеуінд қатаң дауыссыздардың қолданылуы тіл құрамындағы ежелгі заңдылықтың, сипаттың сақталуының белгісі деп қаралғандығы мәлім. Әрине, Малов пікірі де бүгінгі түркі тілдері фактілері ежелгі жазбалар тілімен салыстыруға негізделіп, олардың ар; қатынасын пайымдаудан туған. Осымен байланысты, орт ғасыр авторларының бірінің сол заманғы түркі тілдерінде қатаң, ұяң дауыссыздардың қолданылуы жайлы ескертпелері келтірудің артықтығы жоқ. Орта ғасырлық «Китаб терджум фарси у турки у моғоли» авторы сол заманғы түркі тілдері р * «біздің жақтың түрктері» және «түркстандық» деп бөледі. Оны себебінің бірі, кітап авторының баяндауына қарағанда,

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.