Сталинград шайқасында

1 Сталинград шайқасы

2 Қазақстандықтар Сталинград шайқасында
3 Сталинградқа барған сексен сегіз қыз 88 бойжеткеннің бірі, Сталинградты қалпына келтіруге қатысқан
4 Жұмақыз Кемербаева
5 Сталинградты қорғаған Қазақ батырлары:
Сағадат Нұрмағамбетов

Жолдыбай Нұрлыбаев
Қилмаш Жұмалиев

Ысқақ Ыбыраев
Нүркен Әбдіров
Ізғұтты Айтықов
Қарсыбай Сыпатаев

Егізбай Дауылбаев
Сұраншы Иманбаев

Әдебиеттер

1942 жылы маусымда, жаудың соққы беруші тобы Донның үлкен иініне бұзып өткен кезде, екінші дүние жүзілік соғыстың ұлы шайқасы өріс алды. Ол 1942 жылы он жетінші маусымда басталып, 1943 жылы екінші ақпанда аяқталды. Ұрыс әрекеттерінің сипатына қарай Сталинград шайқасы екі кезеңге бөлінеді. 1942 жылдың он тоғызыншы қарашаға дейін созылған қорғаныс кезеңі және Дон мен Волга өзендерінің аралығында аса ірі стратегиялық топты талқандаумен аяқталған шабуыл кезеңі.
Маусымның орта шенінде-ақ дұшпанның, Сталинград аймағында Волгаға бұзып өтуге, осы маңызды стратегиялық пунктті және аса ірі өнеркәсіп ауданын басып алуға тырысып отырғаны Кеңес командованиесіне айқын болды. Гитлершілдер елдің орталығын Кавказбен байланыстырып отырған біздің негізгі қатынас жолымызды осылайша үзіп тастауға үміттенді. Қызыл Армия өте ауыр жағдайда қалды. Оңтүстік-Батыс және Оңтүстік майдандардың кейін шегініп келе жатқан әскерлері жауды тоқтата алмайтын болды.
Кеңес үкіметі жауға тойтарыс беруді ұйымдастыру үшін шаралар қолданды. Соғыс Кеңесінің мүшесі етіп Н.С.Хрущевті, штаб бастығы етіп генерал П.И.Бодинді бекітті.

1 Далабаев Б. Қазақстандықтар Сталинград шайқасында.- Алматы: Қазақстан, 1977.- 140 б.

2 Дінішев М. Сталинградты қорғаған қазақтар.- Алматы: Қазақстан,1994. – 128 б.

3 Канаот М. Сталинград даусы: Өлеңдер мен дастандар /Ауд.С.Жиенбаев.- Алматы: Жалын, 1981. – 96 б.

4 Нұрлыбаев Жолдыбай // Қазақ Совет Энциклопедиясы.- Алматы,1976. – Т.8.- Б. 417.

5 Жұмалиев Қилмаш // Қазақ Совет Энциклопедиясы.- Алматы,1974. – Т.4.- Б. 504.

6 Сталинград шайқасы // Қазақстан Ұлттық Энциклопедиясы.- Алматы,2006. – Т.8.- Б.51-53.

7 Сталинград қырғын шайқасы. Қаһармандық қорғаныс //Совет Одағының Ұлы Отан соғысы 1941-1945: Қысқаша тарих.- Алматы,1972. – Б.182-193.

8 Әдекенов М. “Белгісіз солдат” немесе атаусыз қалған боздақтар есімі ескерілуі тиіс // Егемен Қазақстан.- 2000.- 5 мамыр.- Б.6

9 Құтпанбаев Ә. Балдақты жауынгер / Сталинград түбіндегі шайқастың қаһарманы Сұраншы Иманбаев жайлы // Жетісу.- 2000.- 29 сәуір.- Б.9

10 88 бойжеткеннің бірі / Сталинград қаласын қалпына келтіруге қатысқан Жұмақыз Кемербаева жайлы // Егемен Қазақстан.- 2007.- 9 мамыр.- Б.1,8.

Пән: Жалпы тарих
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 18 бет
Таңдаулыға:

СТАЛИНГРАД ШАЙҚАСЫ
1942 жылы маусымда, жаудың соққы беруші тобы Донның үлкен иініне бұзып
өткен кезде, екінші дүние жүзілік соғыстың ұлы шайқасы өріс алды. Ол 1942
жылы он жетінші маусымда басталып, 1943 жылы екінші ақпанда аяқталды. Ұрыс
әрекеттерінің сипатына қарай Сталинград шайқасы екі кезеңге бөлінеді. 1942
жылдың он тоғызыншы қарашаға дейін созылған қорғаныс кезеңі және Дон мен
Волга өзендерінің аралығында аса ірі стратегиялық топты талқандаумен
аяқталған шабуыл кезеңі.
Маусымның орта шенінде-ақ дұшпанның, Сталинград аймағында Волгаға бұзып
өтуге, осы маңызды стратегиялық пунктті және аса ірі өнеркәсіп ауданын
басып алуға тырысып отырғаны Кеңес командованиесіне айқын болды.
Гитлершілдер елдің орталығын Кавказбен байланыстырып отырған біздің негізгі
қатынас жолымызды осылайша үзіп тастауға үміттенді. Қызыл Армия өте ауыр
жағдайда қалды. Оңтүстік-Батыс және Оңтүстік майдандардың кейін шегініп
келе жатқан әскерлері жауды тоқтата алмайтын болды.
Кеңес үкіметі жауға тойтарыс беруді ұйымдастыру үшін шаралар қолданды.
Соғыс Кеңесінің мүшесі етіп Н.С.Хрущевті, штаб бастығы етіп генерал
П.И.Бодинді бекітті.
Герман командованиесі өзінің оңтүстіктегі табыстарын асыра бағалағанын
оқиғалар көрсетіп берді. Ол мұнда Кеңес әскерлері бір жола күйреудің
шегінде тұр деп санады. Гитлершіл Германияның ұрысқа ең қабілетті
армияларының бірі 6-шы армияның ғана күштерімен төменгі Волга өнеркәсіп
ауданын басып алып, Волгаға шыға аламыз деп ұйғарды. Бұл армия жүрген
жерінің бәрін қанға бояп, Еуропада ұзақ жол жүріп өткен болатын. Енді Кеңес
жеріне ойран салып, ажал төндіріп, аласұра Волгаға ұмтылды.
Маусым айының осындай аптап ыстық күндері Кеңес жауынгерлері ерлік пен
батырлықтың асқан үлгілерін көрсетті. Сонымен гитлершілдердің Волгаға
келген бетте бұзып өтпек болған жоспары іске аспады.
Бесінші тамызда Ставка Сталинград майданын екіге: Сталинград және Оңтүстік-
Шығыс майдандарына бөлді. Шиеленіскен ұрыстар кезінде майданды бұлайша
бөлудің қате екенін оқиғалардың барысы көрсетті. Тоғызыншы тамызда Ставка
Сталинград майданын Оңтүстік-Шығыс майданының қолбасшысы генерал
А.И.Еременкоға бағындыру жөнінде бұйрық берді.
Кеңес жауынгерлері төтенше ерлік көрсете отырып, дұшпанның басым күштерінің
қысымына тойтарыс берді және оның Волгаға бұзып өтпек болған жаңа
әрекеттерін іске асыртпады. Гитлершілдер орасан зор шығынға ұшырай отырып,
бір ай ішінде алпыс, сексен километр ғана алға жылжыды. Алайда жаудың
күштері әлі де көп еді. Волга мен Дон өзендері аралығындағы ұрыстар күннен
күнге күшейе түсті.
Сталинград түбінде өріс алған оқиғалардың айрықша маңыздылығын есепке ала
отырып, Ставка майдандарға көмек көрсету үшін бұл аймаққа тамыздың бірінші
жартысында Бас штабтың бастығы генерал А.М.Василевскийді, ал айдың аяқ
шенінде Жоғарғы Бас командашының орынбасары генерал Г.К.Жуковты жіберді.
Жиырма сегізінші қыркүйекте Ставка жаңа майдан - Дон майданын құрды. Оның
құрамына Сталинград майданы армияларының бәрі дерлік енді. Басқарушы болып
генерал К.К.Рокоссовский, соғыс Кеңесінің мүшелігіне – корпустық комиссар
А.С.Желтов. штаб бастығына – генерал М.С.Малин тағайындалды. Әскерлері
қалада және оның оңтүстігінде шайқасып жатқан Оңтүстік-Шығыс майданының
құрамынан нақ сол кезде Сталинград майданы құрылды. Екі майдан да тікелей
Ставкаға бағынды. Сталинградты қорғаушылар ұзаққа созылған қан төгіс
ұрыстарда фашист әскерлерінің құтырынған қысымына тойтарыс беріп, мұнда
теңдесі жоқ ерлік, батырлық пен қаһармандық көрсетті. Әскери ерлік
көрсеткен жауынгерлердің есімдері ешқашан ұмытылмайды. Павлов Үйін қорғауда
даңқы шыққан Я.Ф.Павловтың, И.Ф.Афанасьевтің, И.В.Вороновтың және олардың
серіктерінің есімдері батырлар шежіресінен лайықты орын алады.
Сталинград облысы мен қаланың еңбекшілері қажып шаршау дегенді білмеді.
Заводтардың жұмысшылары соңғы күндерге дейін майданға соғыс өнімін берумен,
қолдарына қару алып, туған қаласының іргесінде жаумен алысумен болды. Волга
бойындағы шепті ержүрек қорғаушылар өздерінің алдына Жоғары Бас
командование қойған негізгі міндетті орындап шықты. Волга мен Дон
аралығындағы кескілескен шайқаста маусым-қараша айларында жау өлген және
жараланған жеті жүз мыңдай солдаты мен офицерінен, бір мыңнан аса
танкісінен, екі мыңнан астам зеңбірегі мен миноментінен, мың төрт жүзден
аса самолетінен айрылды.Кеңес әскерлерінің Волга мен Дон өзендері
аралығындағы қорғану шайқасы жүз жиырма бес күнге созылды. Соғыс
оқиғаларының барысын бүкіл дүние жүзі орасан зор ынтамен қадағалап отырды.
Кеңес жауынгерлерінің бұрын-соңды болып көрмеген табандылығы бүкіл
прогресшіл адамзатты таңдандырды. Сталинград шайқасының қорғаныс кезеңі
жеңіске жету жолындағы ірі белес болды. Ол Қызыл Армияның қарсы шабуылға
шығуы үшін қажетті жағдайды әзірледі. Қызыл Армия күн санап құдіретті күшке
айнала бастады. Алайда фашистік армия да әлі күшті және қауіпті дұшпан
күйінде қалды.
Теңіз майдандарында 1942 жылы жағдай шамалы өзгерді. Баренцево теңізінде
Солтүстік флот одақтастардың соғыс-теңіз күштерімен бірлесе қимыл жасап,
біздің теңіз арқылы тасымалдарымызға бөгет жасамақ болған дұшпан
әрекеттеріне ойдағыдай тойтарыс берді. Корабльдерінің басым көпшілігі
Ленинград қорғанысына пайдаланылған біздің флотты Балтықта жау құртып
жібереміз деп енді ойламады, тек флоттың Балтық теңізіне шығуына жол
бермеуге ғана тырысты.
Қызыл Армияның ойдағыдай қарсы шабуыл жасауына керекті жағдайлар майданда
ғана емес, тылда да – Кеңес адамдарының қаһармандық еңбегімен жасалды, 1942
жылдың күзіне қарай елеулі табыстарға жеткен соғыс өнеркәсібі майданды
қарумен, оқ дәрімен, соғыс жабдықтарымен үздіксіз қамтамасыз етіп отырды.
Қыркүйек айының орта шенінде Ставка Сталинград аймағына өзінің өкілдері
генерал Г.К.Жуков пен генерал А.М.Василевскийді жіберді. Оларға майдандағы
жағдайды мұқият зерттеп біліп, әскерлеріміздің қорғаныстан қарсы шабуылға
шығуға әзірлігін, сондай-ақ бұл үшін қажетті қосымша күштер мен құралдарды
анықтау тапсырылды. Қыркүйектің ақырында Ставка олардың барып қайтқан
жұмысының нәтижелерін талқылап, болашақ қарсы шабуыл жасау жоспарының жалпы
түрін белгіледі. Бұл жоспар картаға түсіріліп, Жоғарғы Бас командашының
орынбасары генерал Г.К.Жуков, Бас штабтың бастығы генерал А.М.Василевский
жоспарға қол қойды және Жоғарғы Бас командашы И.В.Сталин бекітті. Жоспар
жөніндегі бұдан былайғы жұмыс Бас Штабта жүргізілді. Бұл жұмысқа сондай-ақ
әскер түрлерінің командашылары және Қызыл Армияның Соғыс-Әуе Күштерінің
командашылары тартылды. Сонымен, Сталинград түбінде неміс-фашист әскерлерін
талқандаудың стратегиялық жоспары Кеңестің әскери бастықтары коллективінің
– Жоғарғы Бас командованиенің, Бас Штабтың, Ставка өкілдерінің, қарулы
күштер түрлерінің, әскерлер түрлерінің командованиелері мен штабтарының
және майдандардың соғыс Кеңестерінің үлкен творчестволық жұмысының
қорытындысы болып табылды. Әрине, бұл операцияны жан-жақты жоспарлап,
қамтамасыз ету жөніндегі негізгі және шешуші роль Ставка мен Бас Штабқа
тиісті. Қызыл Армияның шарт бойынша “Урал” деп аталған қарсы шабуыл жоспары
жағдайды және күштердің ара салмағын нақты бағалауға негізделді.
Кеңес жауынгерлерінің көрсеткен қаһармандығы жалпылама сипат алды. Жау
олардың тегеурініне төтеп бере алмай, асығыс шегіне бастады. Тұтас
бөлімдер, тіпті құрамалар да тұтқынға берілді. Жиырма бесінші қаңтарда 21-
ші армияның әскерлері батыстан Сталинградқа басып кірді. Нақ осы кезде 62-
ші армия шығыстан жасаған қысымын күшейтті. Дұшпанның қасарысқан қарсылығын
күйрете отырып, екі армия жиырма алтыншы қаңтар күні таңертең Мамаев Курган
аймағында бір-бірімен тоғысты. Осының нәтижесінде қоршаудағы бүкіл топ екі
бөлікке – оңтүстік пен солтүстікке бөлінді. Қаладағы ұрыстар бірнеше күнге
созылды. Гитлер жаңадан ғана генерал-фельдмаршал атағын берген, алтыншы
армияның командашысы Паулюс бастаған неміс әскерлерінің оңтүстік тобы отыз
бірінші қаңтарда тұтқынға берілді. Екінші ақпанда солтүстік топ та тізе
бүкті.
Волга мен Дон өзендері арасында стратегилық топты жоюмен екінші дүние
жүзілік соғыстың аса үлкен қырғын соғысы аяқталды. Осы қарсы шабуылдың
барысында жойып жіберілген екі неміс армиясынан басқа екі румын армиясы
және бір итальян армиясы талқандалды. Қызыл Армия жауға фашистік
Германияның бүкіл соғыс машинасын шайқалтқан соққы берді.
Сталинград түбіндегі жеңіс шет елдердегі миллиондаған еңбекшілердің
арасында Кеңес халқын қатты құрметттеушілік сезімін туғызды. Олар Кеңес
адамдарының қаһармандық күресіне, олардың адамзат үшін жасаған ерлік
істеріне шын ниетімен масаттанды. 1943 жылы қараша айында одақтас үш
держава басшыларының Тегеранда болған конференциясында Великобританияның
премьер-министрі Кеңес делегациясына құрмет семсерін – Великобританияның
королі Георг алтыншының Сталинград азаматтарына фашистік басқыншыларды жеңу
құрметіне деген тартуын берді. 1944 жылы мамыр айында АҚШ президенті
грамота жіберіп, онда былай деп жазды: “ Мен Америка Құрама Штаттары
халқының атынан Сталинград қаласына оның ержүрек қорғаушыларына өзіміздің
таң–тамаша қалғанымызды атап көрсету үшін осы грамотаны тапсырамын, өйткені
бұлардың 1942 жылғы он үшінші қыркүйектен 1943 жылғы отыз бірінші қаңтарға
дейінгі қоршаудағы кезінде көрсеткен ерлігі, рухани күші мен жан қиярлығы
барлық ерікті адамдардың жүрегін мәңгі-бақи тебірентетін болады. Олардың
даңқты жеңісі шапқыншылықтың желігін басып, Одақтас Ұлттардың агрессия
күштеріне қарсы соғысының бет бұрыс пункті болды”.
1942-43 жылғы қыстағы жеңімпаз шабуылдың нәтижесінде біздің әскерлеріміз
дұшпанды кейбір участоктарда батысқа қарай 600–700 километрге дейін
ығыстырып тастады және төрт жүз тоқсан төрт мың шаршы километр территорияны
азат етті. Мұның өзі СССР-дің орталық бөлігін оңтүстікпен байланыстыратын
аса маңызды қатынас жолдарын қатарға қосуға мүмкіндік берді. Миллиондаған
Кеңес адамдары фашистік құлдықтан құтқарылды.
Неміс–фашист әскерлерінің майданда қатты жеңіліске және орасан үлкен
шығындарға ұшырауы Германияның саяси-соғыстық және экономикалық жағдайын
кенет нашарлатып жіберді, оны аса қатты дағдарысқа душар етті. Нацистік
партияның да жағдайы әлсіреді. Билеп-төстеуші гитлерлік басшылар арасында
Гитлерге қарсы оппозициялық ағым туды. Паулюс армиясының апатқа ұшырауы
жөнінде гитлершілдер жариялаған қаралы күндерде шіркеу қоңырауларының бүкіл
Германияға жаңғырықтырған азалы үні миллиондаған немістерді сергітіп,
оларды шындыққа тура қарауға мәжбүр етті. Геббельс насихаты желіктірген
адамдардың санасында алғаш рет сөзсіз жеңіліске ұшыраудың қаһарлы елесі
туды.
Ғасырлар, мыңдаған жылдар өтер, ал Волга қамалының ер жүрек
қорғаушыларының өшпес даңқы ерлік пен қаһармадықтың барынша жарқын үлгісі
ретінде дүние жүзі халықтарының жүрегінен мәңгі орын алатын болады.

Қазақстандықтар Сталинград шайқасында

Ол рас, Сталинград батырлары.
Уақыт мұрша бермей жатыр әлі,
Сендердің алдарыңда әлі күнге
Парыздар жер үстінің ақындары.
М.Әлімбаев

Қазақ халқы Коммунистік партияның басшылығымен Ұлы Отан соғысы жылдары
даңқты істерімен қаһарман, батыр халық ретінде өзін бүкіл дүние жүзіне
танытты.
Ал Волга жағасындағы даңқы мәңгі өшпейтін ерлік шайқас Ұлы Отан соғысы
тарихына оның бір алтын беті болып енді. От жалыны екі жүз тәулік бойы
лаулап жанған осы Сталинград шайқасы еліміздің өміріндегі ең ауыр да, ең
қатал сындардың бірі болды. Азаттықтың арайлы таңына тағы да бір серпіліс
осында басталды. Ұлы жеңіске тағы да бір қарышты қадам осында жасалды.
Соғыс басталған кезде қолына қару мен қаламды бірден алған атақты жазушы
Илья Эренбург фашист жендеттері жаулап алған қалалардың күндері мен аттарын
жазу дәптеріне тізіп отырыпты. “Үш айдың ішінде біз бүкіл Франциядан
анағұрлым көп территориядан айырылдық” деп жазған екен.
Қандай қайғылы да, қаралы еді сол кез. Қазір бұл тек тарихтың сарғыш
тартқан беттері ғана болып қалды. Бірақ сол беттен біз басқан жерін аяусыз
қиратып, бейбіт жатқан халықты қырып-жойып, қазақ әскерлерінің тұрған
жерлері мен маңызды объектілерді үсті-үстіне бомбалап жатқан дұшпан
самолеттерін, оған қарсы қаһармандықпен күрескен қазақ жауынгерлерін
көргендей боламыз. Сондықтан да біз ата менен әкенің, аға менен ананың
еліміздің бостандығы үшін, арайлы жарқын болашақ қоғам үшін жаумен аянбай
күресіп, небір ғаламат ерлік көрсеткенін шын мақтаныш тұтамыз.
Сталинград шайқасы – екінші дүниежүзілік соғыстағы басты шайқастардың бірі.
Бұрын-соңды тарих білетін шайқастардың барлығынан өзінің көлемі жағынан
асып түскен Волга эпопеясын сипаттайтын бірнеше факті мен цифрға жүгінсек,
жүз мың шаршы километр территорияны қамтыған осы шайқастың кейбір
кезеңдерінде ұрысқа екі миллионнан аса адам, жиырма алты мың зеңбірек пен
миномет, екі мыңнан аса танк және осы мөлшердей самолет қатысты. Қаланы
қорғаушылар сегіз жүзден аса шабуылға тойтарыс берді. Қорғаныс кезінде,
яғни шілде айынан қарашаға дейін Гитлер армиясы мен Германия сыбайластары
алты жүз елу мыңдай солдаты мен офицерінен айырылды. Гитлершілдер мен
олардың одақтастары 1942 жылдың 19-қарашасынан бастап 1943 жылдың 2-
ақпанына дейінгі аралықтағы қарсы шабуыл кезінде бір жарым миллиондай адамы
оққа ұшты, жараланып қолға түсірілді. Ал мұның өзі соғысқа қатысқан жаудың
барлық күшінің төрттен бір бөлігі еді. Сөйтіп, Қазақ Армиясы стратегиялық
инициативаны мықтап қолға алып, оны бұдан былайғы кезеңде де босаңсытпады.
Ұлы Отан соғысының сұрапыл жылдарында бүкіл қазақ халқы Отанымыздың ар
намысын, тәуелсіздігін қорғады. Қазақстандық жауынгерлер орыстармен,
украиндармен, белорустармен, СССР-дің барлық халықтарының өкілдерімен қол
ұстасып, Москва түбінде, Сталинград окоптарында, Курск түбіндегі ұрыстарда,
Днепрден өткенде, жаудың тылында және Еуропаны азат еткенде мың төрт жүз он
жеті күн мен түн ұдайы қаһармандық шайқас жүргізді.
Қазақ адамдарының барлық қасиетін, бейнесін суреттейтін, олардың халқына,
Отанға деген зор сүйіспеншілігін көрсететін мына бір құжатқа назар
аударалықшы: “Жолдас жауынгер, сержант, офицер. Мен – гүлденген Қазақстан
ұлымын, Отанымызды қорғаудамын. Қазақстанды қанша жақсы көрсем,
Сталинградты да сондай жақсы көремін – оны да қорғап жатырмын. Олай болса
мұның бәрі де Қазақстанды зұлым жаудан қорғадым деген сөз.
Неге десеңіз?
Мен 1921 жылы Кеңес үкіметі тұсында тудым. Ұлы Отан соғысы кезінде мен
қатардағы солдаттан офицерлікке жеттім; жауынгерлерді жауға қарсы ұрысқа
бастадым. 1943 жылы 9 қаңтарда Великие Луки түбінде жау менің ағамды
өлтірді. Жау менен құтылып кете алмайды. Кірейін деп тұрған ұрыста, жеңіс
үшін және жүздеген фрицті құртамын. Олар құтылып кете алмайды”.
Міне, ұрысқа кірер алдында лейтенант С.Рақымжанов осылай тебірене жазған
еді. Қазақ халқының ардақты ұлдарының бірі С. Рақымжановтың айтқан осы
сөзінен-ақ қазақстандық жауынгерлердің Отанды жанқиярлықпен қорғауға,
халқына деген шын берілгендігі айқын сезіліп тұр.
Соғыс жарияланғаннан кейінгі келесі күні Алматының Фрунзе аудандық әскери
комиссариаттарына түскен арыздар екі жүзге жетті. Түрксіб теміржолшыларынан
мың адам өздерін майданға жөнелтуді сұрап өтініш жасады. Батыс Қазақстан
өңірінің бес мыңнан астам адамы ерікті түрде майданға баруға тілек
білдірді. Ал Қарағанды облысынан жиырма бес мың арыз түсті, олардың ішінде
он мың әйел болатын. Сол кезде өз еркімен майданға баруға өтінген, әсіресе
Сталинградты қорғауға сұранған арыздар көптеп түсті. Ал олар майданның
алдыңғы шебінде болып, қайсарлық пен табандылықтың тамаша өнегесін
көрсетті.
- Біз үшін жер жоқ. Неге Ұлы өзен атанып тарихта өшпес із қалдырған
Волганың жасыл жағалауындағы әсем жер біздікі емес пе еді. Өз қолымызбен
жайнатып, өз жүрегімізбен сомдаған жоқ па едік әр тасын, әр түп ағашын.
Олай болса осы сөз қалай шықты. Өзі туып өскен кең-байтақ елінің төрінде
тұрған адам “Волганың ар жағында біз үшін жер жоқ” деген сөзді айтуға неге
мәжбүр болды. Бұл жүректен шыққан жалынды сөз сол кезде Сталинградты
қорғауға қатынасқан әр қазақ азаматының ұраны еді. “Отан” үшін, “туған жер
үшін” деп борап тұрған оққа қарамастан алға ұмтылған әр жауынгердің
“қасықтай қанымыз қалғанша қорғаймыз Сталинградты” деп берген серті, соңғы
шешімі еді.
1942 жылдың жазында фашистік Германия мен оның одақтастары Еуропада екінші
майданның ашылмауын пайдаланып, кеңес-герман майданының оңтүстік қанатына
соққы беруді ұйғарды.Олар Қызыл Армияны Орелдің оңтүстігінде талқандап,
Донбасс, Дон және Кубань экономикасы маңызды аудандарын алуды, Кавказ
арқылы өтетін жолдарды, Сталинградты басып алуды басты мақсат етіп қойды.
Жау 1942 жылдың жазында шабуылға шығып, үлкен табыстарға жетті. Тамыздың 23-
інде майдан шебі Сталинградқа келіп тірелді. Егер үлкен өнеркәсіп ауданынан
айрылар болсақ, онда біздің қарулы күшіміздің еліміздің орталық
аудандарымен, Кавказбен байланысы үзіліп, дұшпанға оңтүстік және солтүстік
бағытта еш кедергісіз әрекет жасауға мүмкіндік туатын. Осыған байланысты
қала қорғанысын күшейту жолында нақты шаралар белгіленді.
Сталинградты қорғауға әзірленудің барысын Мемлекеттік Қорғаныс Комитеті
тікелей бақылауға алып, ерекше назар аударып отырды. Сталинград бағытында
Германия мен оның одақтастарының қару-жарақтың барлық түрімен жақсы
жарақталған, 6 далалық армиядан құралған 14 дивизиясы тұрды. Қаланы Қызыл
Армияның 62 (Қолбасшысы генерал-лейтенант В.И.Чуйков) және 64 (қолбасшысы
генерал-майор М.С.Шумилов) армияларының бөлімдері қорғады.
Қаланы қорғауға шұғыл түрде жұмысшы және халық жасақтары, тылдағы бөлімдер
ұйымдастырылды. 1942 жылы 25 тамызда неміс әскерлері батыс жақтан
Сталинград түбіне жетті. Сталинград майданы құрылып, қалаға тың күштер
жіберілді. Қалаға жақын жерлерде қорғаныс шептері салынды. Бұл майданның
ерекше маңызын ескеріп, Мемлекеттік Қорғаныс комитеті 12 тамызда Бас штаб
бастығы генерал-полковник А.М.Василевскийді, 29 тамызда армия генералы
Г.К.Жуковты көмекке жіберді. Гитлершілдер қалаға солтүстік жағынан ғана
емес, оңтүстік тұстан да басып кірді. Неміс фашист әскерлері қаланы
шабуылмен алмақ болып, қатарынан төрт рет әрекет жасады. Кеңес әскерлері
қыркүйектің басында екі рет қарсы шабуылға шықты, бұл қаланы қорғаушылардың
жағдайын едәуір жеңілдетті. Жау әскері үлкен шығынға ұшырағанына қарамастан
13-15 қыркүйекте Волга (Еділ) шебінде шабуылды қайта үдетті. Қыркүйектің 15-
іне қараған түнде қорғаушылар жағдайының нашарлағаны соншалық, әрбір үй
қамалға айналып, оның әр қабаты үшін табанды күрес жүрді. 28 қыркүйекте
Сталинград майданы – Дон (қолбасшысы генерал-лейтенант К.К.Рокоссовский)
және Оңтүстік Шығыс майданы (қолбасшысы генерал- полковник А.И.Еременко)
болып бөлінді. Сталинградтықтар ерлікпен күресті.
Кеңес әскерлерінің Сталинград түбіндегі қарсы шабуылы 1942 жылы 19 қарашада
басталды. Ол үш операциямен іске асырылды: “Уран” – Сталинградтағы неміс
әскерлерін қоршап алу; “Кіші Сатурн” – Сталинградта қоршауға түскен неміс
әскерлеріне батыстан және оңтүстіктен келетін көмектің жолын кесіп тастау;
“Шеңбер” – Сталинградта қоршауға түскен фельдмаршал Ф.Паулюстің армиясын
талқандау. Бұл міндеттерді іске асыру Оңтүстік Батыс майдан (қолбасшысы
генерал-лейтенант Н.Ф.Ватутин), Дон майданы (қолбасшысы генерал-лейтенант
Рокосовский) және Сталинград майданы (қолбасшысы генерал-полковник
Еременко) әскерлеріне тапсырылды.Шабуылдың бесінші күнінде оңтүстік батыс
және Сталинград майдандарының алдыңғы шептегі бөлімшелері қосылды. Неміс
әскерлерінің үш жүз мыңнан астам елеулі тобы қоршауда қалды. Қоршауға
түскен әскерлерді сырттан соққы беру арқылы одан босатуға ұмтылған
гитлерлік командование генерал-фельдмаршал Э.Манштейннің басшылығымен “Дон”
армиясы тобын құрды, ол Сталинград тобына бұзып өтуді бастады. Манштейнге
қарсы Ставка генерал-майор Р.Я.Малиновскийдің 2-гвардиялық армиясын бұрды.
Оңтүстік Батыс және Сталинград майдандарының ойдағыдай әрекет жасауы
нәтижесінде алты және төрт неміс танк армиясы, үш және төрт румын, сегіз
итальян армиялары талқандалды. Солтүстік Кавказда әрекет етуші неміс фашист
әскерлерінің тылына, Ростовқа шабуыл жасауға жағдай туды. 1943 жылы 10
қаңтарда Рокоссовскийдің қолбасшылығымен кеңес әскерлері дұшпанның
Сталинград түбінде қоршауда қалған тобын жоюға кірісті. Қоршауда
қалғандарға үздіксіз қызмет ететін әуе көпірін ұйымдастырмақ болған
әрекеттерін кеңес авиациясы іске асырмай тастады. 1943 жылы 2 ақпанда
генерал-фельдмаршал Паулюс қалған әскерімен тұтқынға алынды.
Сталинград шайқасында полктың әскери құрамы тамаша ерлік көрсетіп,
әрқашанда басқа бөлімдерге үлгі болып отырды. Әсіресе, мерген қыз атанған
Мәлика Тоқтамысова ерекше көзге түсті. Ол үш рет арнайы жіберілген әскери
тапсырманы мүлтіксіз орындады. Бұл үшін майдан командасы оған алғыс
жариялады.
Одан естері шыға қорыққан фашистер мерген қыздың соңына түсіп, әрдайым
аңдумен болды, қатардағы жауынгер Мәлика Тоқтамысова 1944 жылы 14 шілдеде
ерлікпен қаза тапты. Отаны үшін, халқы үшін жанын қиған қарапайым қазақ
қызының есімі мәңгі есте сақталмақ.
Ұрыс кезінде майдандық медицина қызметкерлері де шексіз ерлік көрсетті.
Олар жараланған мыңдаған қазақ жауынгерлерінің өмірін операция столы
үстінде санитарлық батальондарда, жаңбырша борап тұрған оқ астынан аман
алып шығып, құтқарып отырды. Майдандағы медицина қызметкерлері әрқашан да
қиын қыстау жерде болып, аса зор көмек көрсетті. Өз ісіне сондай шын
берілген қарапайым дәрігер Роза Момынова жөнінде өз бөлімінің жауынгерлері
“ Жау қай жақтан шабуылды күшейтіп, оқты көп атса Роза сонда. Жылы сөзімен
жаралыларға қанат бітіріп, көңілін көтеріп, дер кезінде дұрыс ем жасайды.
Роза Момынова жүздеген адамды өлімнен арашалап, қайта қатарға қосты”- деп
жазған еді.
Жауынгерлердің шексіз алғысына бөленгендердің бірі санитарка Әсия Бекетова.
Ол бір ұрыста оқ астынан жиырма жеті жаралы жауынгерді алып шықты. Әсия
соғыс кезінде жүзден аса солдаттар мен офицерлердің өмірін сақтап қалды.
Сол сияқты соғыс жолын Сталинградтан бастап Берлинде аяқтаған кіші
лейтенант Ағипа Ғалиқызы Кенжеғалиеваның ерлігін де кейінгі ұрпақ мақтан
тұтады. Ағипа әскери комиссариатқа арыз беріп, өз еркімен 1942 жылы
алтыншы қазанда Сталинградқа жол тартқан. Міне, құрамында осындай батыр да,
батыл ержүрек жауынгерлер бар қазақстандық 29-шы, 38-ші, және 27-ші
гвардиялық, 292-ші атқыштар дивизиясы асқан ерлікпен күресті.
23-шілдеде Донның үлкен иінінде өте күшті ұрыстар болды. Қазақ
жауынгерлеріне аса қиын жағдайда соғысуға тура келді. Дұшпан барлық күшін
төгіп, қаланы бірден басып алуды көздеді.
Алайда, Отаны, халқы үшін күрескен қазақ әскерлерінің мызғымас бірлігі мен
табандылығы, ғажайып ерлігі неміс-фашист командованиесін шабуылға шыққан
армиясын жаңа күшпен үздіксіз толықтырып отыруға мәжбүр етті. Сөйтіп
Сталинград бағытына немістердің қосымша екі корпусы, бір итальян, румын
дивизиялары бөлінді. Мұның өзі жау күшінің адам және техника жағынан
әлдеқайда басым екендігін көрсетті. Сол артықшылықтарды пайдаланып немістер
әлсін-әлсін шабуылға шығып артиллериямен атқылап, авиация аспаннан бомба
жаудырды. Олардың мұндағы мақсаты, кейін белгілі болғандай, 62-ші армияны
қоршап алып құртып жіберіп, Дон иіні арқылы Волгаға шығу еді.
Мергендер қатарының өсіп, нығая түсуіне майор Манапов пен аға саяси жетекші
С.М. Зенин көп еңбек сіңірді. Олар күн сайын алдыңғы шепте болып, тәулік
бойына жау офицерлері мен солдаттарын нысанаға алумен болды. Қазақстандық
Н.А.Служаев 788-ші атқыштар полкінің мергендері арасындағы қозғалыстың
бастаушысы болды. Орта бойлы, дөңгелек жарқын жүзді, қарапайым Служаев
жауынгерлер арасында беделді, бәрімен де тез тіл табыса алатын. Мергендік
мамандықты терең меңгерген қазақстандық жас жігіт жазғы бір ұрыстың өзінде
ғана он фашистің көзін жойған.
Неміс басқыншыларына қарсы күресте сонымен қатар сержант Ғалипан Абзалов,
Атай Хабибуллин, Итқұлов және басқалары да ерліктің үлгісін көрсетіп, асқан
табандылықпен шайқасты.
Осы ұрысқа қатысып, ерлік көрсеткен қазақстандық Кеңес Одағының батыры
Мартбек Мамыраевтың аты аңызға айналған. Батырдың туған жері – Қарқаралы
болса, өскен ортасы – кен алыбы Қарағанды. Қарқаралы қаласының маңындағы
“Сиырлы” деген жердегі бұрынғы “1 Май” ауылы қазір Кеңес Одағының батыры
Мартбек Мамыраевтың есімімен аталады.
Қатардағы жауынгер Меңғали Маштанов та осы шайқаста ерлігімен көзге түскен.
Оның жауынгерлік жолы сол Сталинград түбіндегі жеңістен басталып,
Австрияның астанасы Венада аяқталады. Омырауындағы “Жауынгерлік ерлігі
үшін”, “Будапешті азат еткені үшін” медальдары сол бір қаһарлы жылдардың
куәсі іспетті.
Қатардағы жауынгер, бүгінгі бейбіт еңбек озаты Меңғали Маштанов та бақытты
өмірдің болашағын Сталинград түбінде осылай қорғасқан еді.
Сталинград шайқасындағы есте қалатын ең ауыр күндердің бірі 1942 жылдың
жиырма үшінші тамызы болатын. Бұл күн әдеттегіден ерекше күн болды.
Тыныштық. Жаңа сейіле бастаған тұман кеше ғана ауыр ұрысты басынан кешірген
қаланы үнсіз құшағына алған. Көк жиектен ұрыс даласындағы талай бір
қиналған жанның куәгері болған күн де алқызыл шапағын кең жая бастады.
Тосын адамға табиғаттың осы көрінісі тіпті соғыс болмаған, бейбіт кезеңнің
бір көрінісі іспетті сезілер еді. Бірақ бұл тыныштық көпке бармады. Күн
көзі көтерілісімен ақ қала үстін қаптаған неміс самолеттеріне қарсы оқ
атқан зеңбіректер мен ірі калибрлі пулеметтер жарыса әнге басты. Жарылған
бомба, атылған оқ даусы жер сілкіндіріп, құлақты тұндырды. Сөйтіп, Волга
жағасындағы қаһарман қала Сталинград үшін кескілескен шайқас тағы да
жалғаса берді.
Жау самолеттері қалаға жан-жақтан шабуыл жасады. Олардың көптігі сондай,
кейде егістікке қаптаған шегірткедей аспанды қара тұманға бөледі. Үштен,
алтыдан, тоғыздан бөлініп қала үстіне төнген фашист самолеттері ұзақты күн
бас көтертпеді.
Немістер бұл күні екі мың самолетпен қаланы, заводтар мен шеберханаларды,
тұрғын үйлер мен мектептерді, ауруханаларды бомбалап, зеңбіректен дүркін-
дүркін оқ жаудырды. “Соғыс кезінде талай жағдайды бастан кешіруге тура
келеді, - деп жазды кейін Кеңес Одағының Маршалы А.И.Еременко, - бірақ
жиырма үшінші тамыздағы Сталинградта көргенім мәңгі естен кетпестей болып
қалды.
Алайда, Сталинград тек қираған қала түрінде ғана көрінген жоқ. Ол әр
жауынгер мен тұрғынның , қазақ жауынгерлерінің асқан ерлігін, қандай қиын
жағдай болса да жауға қарсы төтеп бере алатынын айқын көрсетті.
Жаудың Сталинградты бірден басып аламыз деген әрекеті іске аспай қалды. Ол
тек кей учаскелерде ғана қорғанысты бұза алады. Бірақ кейінгі тәуліктерде
жау бұл шептерді қолда ұстап тұра алмады.
Сталинград шайқасында жиырма үшінші тамыз оқиғасы үлкен орын алмақ. Бұл
күнгі орыс қорытындысы қазақ жауынгерлерінің асқан ерлігін бүкіл дүние
жүзіне тағы да танытты. Жеңіске деген сенімнің беріктігін көрсетті.
Сталинград шайқасына Қазақстанда жасақталған 27,72 және 73 гвардиялық
атқыштар дивизиялары, 292 және 387-атқыштар дивизиялары, 81 атты әскер
дивизиясы, 74 теңіз атқыштар бригадасы, 152 атқыштар бригадасы, 129 миномет
полкі және 156 жеке көпір құрылысы батальоны қатысты. Даңқты 62-армияның
құрамында төрт мыңға жуық қазақ болды. 64-армияның құрамындағы қазақстандық
29,38 атқыштар дивизиясы Сталинград шайқасында көрсеткен табандылығы мен
қаһармандығы үшін 72,73 гвардиялық атқыштар дивизиясы атанды, 73 гвардиялық
атқыштар дивизиясына “Сталинградтық” құрметті атағы қоса берілді. 1942 жылы
жиырма екінші желтоқсанда “Сталинградты қорғағаны үшін” медалі
тағайындалып, онымен 750 мың солдат пен офицер марапатталды. 112 мың адамға
Кеңес Одағының Батыры атағы берілді. Оның төртеуі қазақстандық – ұшқыш
Н.Әбдіров, полк командирі Г.Г.Рамаев және минометші Қ.Сыпатаев. 1945 жылы 1
мамырда Сталинград (қазіргі Волгоград) қаһарман қала атағына ие болды.
Сталинград шайқасы батырларының ерлігін мәңгі есте сақтау үшін 1963-67
жылы Мамай қорғанында мемориалды кешен салынып, 1982 жылы “Сталинград
шайқасы” музей панорамасы ашылды.

Сталинградқа барған сексен сегіз қыз

1942 жылдың желтоқсан айында Сталинград қаласына бір эшелон қыз келіп
түсті. Неміс фашистерімен болған алапат шайқаста күл талқаны шығып қираған
Сталинградтың сау-тамтығы қалмаған. Шұрқ тесік болып қалқиған қабырғалар,
төбесі ортасына түсіп күйіп жанған үйлер, күл-қоқысқа айналған төмпешіктер
мен быт-шыты шығып шашылған кірпіш сынықтары. Жан алысып, жан беріскен
қанды шайқас жүріп жатқанда қасіретті Сталинград осындай қайғының құшағында
болатын. Қазақстаннан келген сексен сегіз жасөспірім қыз бала айналаға
үлкен үреймен көз тастаған еді.
31-желтоқсан күні Сталинградқа келген қыздарды тоғыз шақырым төменде
орналасқан әскери зауытқа әкеліп жайғастырды. Екі рет жасалған үлкен шабуыл
бұл жерді де күл қоқысқа айналдырып тастапты. Бұл жердің әскери зауыт
екендігін әйгілеп, әр-әр жерде төбе-төбе болған темір каскалар,
жауынгерлердің темірден жасалған қасық-тостағы, үлкенді-кішілі күректер
ғана қалғандай. Іргеде беті кілкіген қара майға айналған Еділ ағып жатты.
Кемеров облысындағы Старый Кузнецк қаласында алты ай оқып ФЗО ны бітірген
ұл-қыздар Сталинградқа жиырма сегіз вагон болып толып келген болатын. Жас
мөлшері жағынан алғанда іштеріндегі ең кішкенелеуі Қазақстаннан келген
сексен сегіз қыз болғандықтан , бұларды сәл бөлектеу, өзгелерге қарағанда
жайлылау жерге орналастырды.
Кәсіби жұмысшылар әзірлеуге жоғары сыныптың оқушыларын жинап жатыр дегенде,
ауылдағылар, алдында, үрпиісіп қалған болатын. Өңкей кемпір-шал мен бала-
шағаға бұл жаңалық оңай тие қойған жоқ. Балалар үйіндегі жетімдері бар,
басқасы бар, қайсысының ішінде болсын лағнет әкелген фашистерге деген ыза-
кек қайнап жатты. Сондықтан жау қиратқан қалаларды қайта қалпына келтіру
үшін оқып, тәрбие алуға қарсылық білдірген ешкім болмады. Ал, қыздардың
ішіндегі көбі өздері сұранып барды.
- Біздің Алматы облысының Жамбыл ауданынан он қазақ қызы баратын болдық.
Бәріміз пойызға Шамалған стансасынан отырдық. Арамызда Алматының өзінен он
орыс қызы, Шелек, Кеген, Ұйғыр аудандарынан шыққан қыздар – барлығын
қосқанда сексен сегіз қазақтың, Қазақстанның қыздары бар еді. Олардың бәрі
негізінен алғанда, он үш-он бес жас аралығындағы жас балалар болатын, -
дейді ол кезде бір ауыз орысша сөйлей алмайтын Жұмағыз Кемербаева.
Шайқастан кейін қаланың көрінісі ішіңді қан жылатады. Ел жұрты жоқ қаңырап
қалған қала түп-түгел күлге айналған дерсің. Ішетін ауыз судың болмауы
жағдайды тіпті қиындатып жіберді. Небәрі он төрт-он бес жастағы бала емес
пе, бұлар шыдамай, қасында ағып жатқан Еділ өзеніне қол салады. Бетіндегі
кілкіген майды ысырып-ысырып тастап, астынан алып ішетін сулары сонда қан
татитын. Көп ұзамай-ақ, қызыл су ішкен қыздар шетінен ауыра бастаған.
Арнайы құдық қазылып, таза су ішуге бір жылдан кейін ғана қолдары жетті.
Оқта-текте ауырып сырқап қалатыны болмаса, қыздар шаршау дегенді білмеді.
Алғашында, ертеден кешке дейін қираған үйлердің сынық кірпіштерін бір бөлек
жинап, вагондарға артып тиеп жүрді. Айналаға бірде тосырқай қараса, енді
бірде балалық қызығушылықпен әуестене қарайды. Бомбаның шұңқыр-шұңқыр
орындарынан кейде адамдардың аяқ-қолдарын көріп қалғанда, шектен шыққан
жауыздыққа өшіге түскен. Жазатайым қолдарына фашист түсе қалса, тірідей
қуырып жеуге бар еді.
Мен Сталинградқа Шелек ауданындағы Қорам мектеп интернатында оқып жатқан
жерімнен аттандым. Кіп-кішкетай қыз едік, соғыс салған ойранға барып,
көрмегеніміз жоқ. Күн суық, киім жетіспейді. Аяғымызда табаны ағаштан
жасалған, етікке ұқсайтын бірдеңе. Жер-дүниенің бәрі темір-терсек,
ұшақтардың, танкілердің, түрлі қару-жарақтардың сынығынан көрінбей қалған.
Бірінші рет өлген адамды көргенде үрейіміз ұшып кетті, терең окопта отырған
күйі қатып қалыпты. Бір күні қолға түскен неміс-фашисті әкеліп жұмысқа
салды. Әлгі байғұстан бәріміз өш алғымыз келіп, ыза-кекпен қараймыз. Өзі
қызық қой, оның үстіне, әлгінің жейтін наны да біздікінен көп болатын, -
дейді көмусіз қалған жауынгерді көрген Нұрғайша Дошпекенова.
Нұрғайша мен Жұмағыз әжейлер Сталинградты қайта қалпына келтіру жұмыстарына
өз үлестерін қосқанын мақтанышпен еске алады. Соғыстың уағында, шынында да,
олардың көрмеген қиындығы жоқ. Қан майданның арасында өздері болмаса да,
таяу маңнан естіліп жататын жарылған снарядтың дауыстарына кәдімгідей
құлақтары үйреніп қалған еді. Кей-кейде, тіпті, қаңғырған оқтар ысылдап
жандарына келіп түсіп жатқан кездері де болды. Қазақстаннан келген сексен
сегіз қыз қуанса да, жыласа да бәрін бірге көрді.
Ауылдарын сағынғанда олардың бар ермектері хат жазу болатын. Ол барып жатыр
ма, жоқ па, оның анық-қанығын өздері де білмейді. Солай бола тұра , туған
жерге деген ыстық сағыныштарын айтып, көздеріне жас тама отырып, хат жазған
сайын мауықтары басылғандай болып бір жеңілдеп қалатын. Кейін білді ғой,
Жұмағыз жазған хаттардың көбісін әкесі көздің қарашығындай сақтап жүріпті.
Сексеннің сеңгірінен асқан Жұмағыз әже Сталинградта жүріп көргендерін
кейінгі ұрпаққа айтудан бірде-бір жалыққан емес.
Жан төзгісіз шайқаста қаза тапқан жауынгерлерді арулап көміп жататын уақыт
қайда, көзімізбен көрдік, ана ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.