Үй жануарлары, доместикация

Жоспар
Кіріспе

1 Үй жануарлары
2 Қоршаған ортаның адам.ға тигізетін әсері

Пән: Ветеринария
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

Үй жануарлары, доместикация — жануарлардың қолға үйретілген түрлері.
Сондықтан кейде бұларды қолға үйретілген жануарлар деп атайды. Мүйізді ірі
қара, түйе, жылқы, есек, қой-ешкі, ит, шошқа, мысық, үй қояны, теңіз
тышқаны; құстардан тауық, үйрек, қаз, күркетауық, кептер; тоғандарда
өсірілетін балықтар үй жануарларына жатады. Өркениет дамуының барысында
адам жәндіктердің 2 түрін (бал ара мен жібек көбелегі), құстардың 10 — 12
және сүтқоректілердің 60-қа жуық түрлерін қолға үйреткен. Лабораториялық
жануарлар — егеуқұйрықтар мен тышқандар, сайрағыш және әсем құстар, тоты,
шымшық, т.б., аквариум балықтары да өсіріледі. Үй жануарларын қолға үйрету
алғашқы адамдар мекендерін қазып зерттеу нәтижесінде, бұдан 15 — 10 мың жыл
бұрын басталған. Аңшылық тәсілі жетілген сайын жабайы, тағы жануарлар саны
азайып, адам баласының күнделікті тұрмыс қажетін қанағаттандыру үшін үй
жануарлары қолға үйретіле бастады.

Қазіргі кезде
170 млн-ға жуық қой — Австралияда;
197 млн-нан астам ірі қара мал — Үндістанда;
7 млн-дай түйелер — Сомалиде өсіріледі деп саналады.

Үй жануарлары тек материалдық байлық көзі ғана емес, сонымен бірге, рухани
қазына болып есептелінеді. Жаңа ортаның әсері және қолдан іріктеу, жұп
таңдау нәтижесінде бұларда адамға пайдалы жабайы жануардан өзгеше қасиеттер
пайда болды. Осы кездегі мал тұқымдары өзінің жабайы ата тегінен едәуір
ірі, етті, аяқтары қысқа, тұрқында да өзгерістер байқалады. Мысалы, ең ірі
ит тұқымы — сенбернар, оның салмағы 77 кг-дай болса, ең кішкентай ит —
чихуахуа, оның салмағы 450 г-нан аспайды. Ең кішкентай сингапур мысығының
салмағы — 1 кг 81 г болса, ал ең ірі мысық — рэгдолл, ол 9 кг-дай салмақ
тартады. Тегіне қарағанда үй жануарларының сүйегі жеңіл, омыртқа саны аз,
бас сүйегі кіші, сондай-ақ мүйізі, ішкі органдары да өзгеріске ұшырады.
Бұлардың өкпесі, жүрегі, бүйрегі жабайы ата тегіне қарағанда кемірек
дамыған, жыныс ерекшеліктерінде де көптеген өзгерістер байқалады. Ата
тегімен салыстырғанда үй жануарларының жүйке жүйесінде де өзгерістер пайда
болды. Мысалы, қолдағы мал миының көлемі кішірейіп, салмағы азайған, көру,
есту, иіс сезу органдарының қызметі төмендеген. Оның есесіне үй
жануарларынан алынатын ет, сүт, жұмыртқа, жүн, т.б. мөлшері көбейді. Атап
айтқанда, ең жақсы жүн меринос қойларынан алынады.
Қоршаған ортаның адам-ға тигізетін әсері орасан зор екендігі белгілі. Әсіре-
се, өсімдік әлеміне қандай көзқараспен қарасаңыз, ол да сізге солай жауап
береді. Адамзат баласы сан ғасырлар бойы өсімдікті ем ретінде қолдануда.
Өсімдік әлемінің адамға берері көп десе де болады. Мысалы, гүлді
құмырасымен біреу сыйға тартса, сіз ол адамға сол гүл үшін аз болса да ақы
төлеуіңіз керек екен. Себебі, құмырадағы гүл мені бағалады деп риза
болып, одан әрі жайқалып өсе түседі екен. Ал, өсімдіктерге дұрыс қарамаса,
уақытын-да суғарып тұрмаса ренжіп, адам ағзасына зиянды улы химиялық
заттар бөліп шығаратын көрінеді. Мысалы, қызанақ көшетін бөлмеде өсіріп, су
құюды ұмытып кетсеңіз, түнімен ұйықтай алмайсыз.

Ал, кактустар да адамның көңіл-күйіне әсерін тигізеді екен. Кактусқа туу,
түрі құрысын, қандай сүй-кімсіз деп айтқан сәтте-ақ құрамында алкогольдік
қоспалар бар улы зат бөліп шығарады екен. Бұл зат адамды ішімдікке
итермелейтін көрінеді. Содан адам ішімдікке әуестеніп кететін кездері
болғанын ғалымдар анықтаған.

Ал, кейбір өсімдіктер өз қожайынын басқа бір адамнан қызғанатын көрінеді.
Биохимия маманы, доцент Дина Балясова көп жылдар бойы адам мен өсімдіктер-
дің қарым-қатынасы туралы зерттеулер жүргізген. Ағылшын физиологы С.Мей-
сонның бөлмесінде көп жылдар бойы фикус өсіп тұрған. Ғалым үйленгеннен
кейін оның әйелі күннен-күнге әлсіреп, сырқаттанып қалады. Ал, жерік болған
кезде қатты ит жерік болып, тіпті дәрігерлердің қандай ем қолданғанына
қарамай, түсік тастайды. Ғалымның ойына бөлмесінде өсіп тұрған фикус
түседі, әйелінің ауруға шалдыққанына сол кінәлі деп оны үйдің қасындағы
баққа апарып қояды. Көп ұзамай әйелі құлан-таза айығып, қайтадан бала
көтеріп, дені сау, әдемі сәбиді дүниеге әкеледі.

Сөйтсе, фикус өз қожайы-нын әйелінен қызғанып, хи-миялық қоспа заттар бөле
бастаған, ол зат Мейсонның өзіне ешқандай әсер етпеген.

Әрине, өсімдіктердің бар-лығы тек зиянды екен деуге болмайды. Мысалы,
фиалка (шегіркүл) өз қожайынын жақсы көретіні соншалық, ол басқа жаққа
сапарға кетсе, сағынады екен. Ал қазтамақ (герань) бірінші суғарма-са,
кәдімгідей ренжитін көрінеді. Өзінің ренішін ол көпке дейін гүл ашпай
тұру арқылы білдіреді.

Ертеде адамдар зығыр (лен) еккен кезде, жала-ңаштанып егеді екен. Әйт-песе,
мол өнім болмайды деп есептеген. Көрдің бе, сен (зығыр) өнім бермесең, мен
жалаңаш қаламын деп айтады екен. Адамдар киімді зығырдан жасап, кигені
белгілі ғой.

Ертеде қыдырып кеткен күйеуін үйге қайтару үшін әйелдер жатын бөлме-ге
алқызыл түсті гүлді қойған. Сол бөлмеде үш күн қонған ер адам ендігә-рі
басқаға қарамай, тек өз әйеліне деген сезімі арта түседі екен. Ең жағымд-ы
гүлдердің бірі қазтамақ деп есептелінеді. Қазтамақ тұрған бөлмеде ұрыс-
керіс те болмайды, ал бола қалған жағдайда, өсімдік адамның жүйке жүйесіне
әсер ететін зат бөле бастайды. Содан ұрысып қалғандар тез татуласып кетеді
екен. Сондықтан болар, бұл гүлді бұрындары әр үй өсірген.

Гүлді өз қолыңыздан егіп, күтіп-баптаған жөн. Оларды сәбиді баққандай
күтсеңіз, өс-кен соң сіздің денсаулығыңыз-ға, отбасыңызға оң әсер етеді
дейді. Гүлдердің қасында бір сағаттай отырсаңыз көңіл-күйіңіз көтеріліп,
барлық жаман ойдан арыласыз.

Ал, мына бір оқиға осыдан 7 жыл бұрын болған. Бір үйдің ауласында жапырағы
жайқалып, әдемі үлкен ағаш өсіп тұрған. Үй иесі отыздағы әйел бұл ағашты
шауып тастайын деп, алдымен оның қабығын аршып тастайды. Ағаш солып қалған
соң, кесіп тастамақшы болады. Әне-міне деп жүріп қолы тимейді. Бір күні
әйел өз болашағын білмекші болып көріпкел-ге барады. Көріпкел оған отыз
жасыңда өлесің дейді. Әйелдің өзі де, туыстары да дені сап-сау, аяқ қолы
балғадай адам қалай өледі? деп, көріпкелдің сөзіне аса мән бермейді. Тамыз
айында әйел отыз жасқа толады да, туыстарын, көршілерін, жора-жолдастарын
шақырмақшы болып, той қамына кірісіп кетеді. Құрбысы екеуі есіктің алдына
шығып, мерейтой туралы әңгімелесіп тұрған сәтте, ауа райы күрт өзгеріп,
аспанды қара бұлт торлап, қатты жел соғады. Онсыз да әрең тұрған ағаш
желдің күшімен тура екі әйелдің үстіне келіп құлайды. Біреуі қашып
үлгіреді, екіншісі ағаштың астында қалып, қайтыс болады.

Тура отызға толған күні, көріпкел айтқандай, ағашты кескен әйел қайтыс
болыпты. Көріпкелдің айтқаны тура келді. Бұл оқиғада ең таң-
қаларлығы–ағаштың әйел-ден өшін алғаны. Мүмкін, кездейсоқ болған шығар. Кім
біледі? Бірақ, ағаштың да жаны бар, олар да сезеді дейді ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.