Тәпсір әдістемесі
Алғы сөз ... ... ... ... ... ... ... 2
Бірінші бөлім: Уахи және Құран тарихы ... ... ... 5
Бірінші тақырып: Уахи ұғымы ... ... ... ... 5
А. Уахи сөзінің сөздік мағынасы ... ... ... ... ... .. 5
Ә. Уахи сөзінің анықтамасы және мәні ... ... ... 6
Б. Уахидың келу түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... 8
Екінші тақырып: Құран түскенге дейінгі уахи және Хижаз аймағы ... ... ... ... .. 13
А. Құран түскенге дейінгі уахи тарихы ... ... ... ... 13
Ә. Құран уахиы келгенге дейінгі Хижаз аймағы... 14
Үшінші тақырып: Құран уахиы және оның түсу барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
А. Уахидың басталуы және алғашқы жылдар ... .. 23
Ә. Уахи кезіндегі адамдардың ұстанымы ... ... .. 27
Б. Мәдина кезеңіндегі Уахи ... ... ... . 31
Төртінші тақырып: Құранның жазылуы, кітап (мұсхаф) ретінде жинақталуы және көбейтілуі ... . 33
А. «Құран» деген сөздің мағынасы ... ... ... ... .. 33
Ә. Құранның жазылуы және сақталуы ... ... ... ... 35
Б. Құранның кітап (мұсхаф) болып жарық көруі... 40
В. Құранның көбейтілуі ... ... ... ... .. 42
Бесінші тақырып: Мұсхафтың тәртіпке келтірілуі және мұсхафқа жасалған эстетикалық жұмыстар ... ... ... ... ... ... 47
А. Аят және сүре жүйесінен құралған мұсхафтың тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 47
Ә. Құран мәтініне жасалған эстетикалық жұмыстар.
Алтыншы тақырып: Құран қырағаты және «жеті әріп» мәселесі ... ... ... ... ... ... ... 56
А. «Жеті әріп» мәселесі ... ... ... ... ... 56
Ә. Құран қырағаты ... ... ... ... ... ... ... . 59
II. Бөлім: Құранның тілдік және мағыналық құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 66
Жетінші тақырып: Құранның тілдік құрылымы мен тәсілі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 66
Сегізінші тақырып: Құранның мазмұны және негізгі тақырыптары ... ... ... ... ... .. 76
А. Құранның мазмұны ... ... ... ... ... ..76
Ә. Құранның негізгі тақырыптары ... ... ... ... ... ...82
III. Бөлім: Құран ғылымдары ... ... ... ..94
Тоғызыншы тақырып: Құран ғылымдарының пайда болуы мен дамуы ... ... ... ... 94
А. Құран ғылымдарының пайда болуы мен даму тарихына қысқаша шолу ... ... ... 94
Ә. Құран ғылымдары мен тәпсір методикасының алғашқы әдебиеттері ... ... ... ... 100
Б. Қазақстанда Құран ғылымдары және тәпсір.. 107
Оныншы тақырып: Құранның тарихына байланысты Құран ғылымдары ... ... 112
А. Құран ғылымдарына қатысты жасалынған типологиялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... 112
Ә. Қисасул.Қуран (Құран қиссалары) ... ... ... ... 114
Б. Құран аяттарының түсу себептері (әл.әсбәәбун.нузуул) ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 119
В. ән.Нәсих уәл.мәнсуух (нәсх) ... ... ... ... ... .. 122
Он бірінші тақырып: Тіл және сөз ғылымдары ... 129
А. Тіл және сөз ғылымдарына жалпы шолу ... ... 129
Ә. әл.Мухкәм уәл.мутәшәбиһ ... ... ... . 131
Б. Ғариибул.Қуран ... ... ... ... ... .. ...136
В. Ақсаамул.Қуран (Серттер) ... ... ... ... ... 138
Г. Әмсәәлул.Қуран ... ... ... ... ... ... ...141
Д. Құран ғылымдарына (улуумул.Қуран) жалпы шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 143
IV. Бөлім: Құранды түсіну, түсіндіру және тәпсірлеу әдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 146
Он екінші тақырып: Тәпсір методикасының өткен тарихы, мәні және мақсаты 146
А. Құран ғылымдарынан тәпсір методикасына бет алу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..146
Ә. Тәпсір методикасының мақсаты, шекаралары және ауқымы ... ... ... ... ... ... ... ..148
Б. Қазіргі таңдағы тәпсір методикасындағы жетістіктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..149
Он үшінші тақырып: Түсіну және Құранды түсіну.
А. Кейбір Ұғымдар ... ... ... ... ... ... 154
Ә. Құран төңірегінде ақылдың үш жақты қызметі: Түсіну, түсіндіру және түсіндірме жасау (жорамалдау) ... ... ... ... ... ... ... ... 156
Б. Түсіну және оның шарттары ... ... ... ... ... ... 157
Он төртінші тақырып: Құранның тәпсірленуі және оған түсініктеме беру (тә’уил) ... ... .. 165
А. Құранның тәпсірленуі ... ... ... ... .165
Ә. Құранға түсініктеме беру (тә’уил) ... ... ... ... . 168
Он бесінші тақырып: Тәпсірдің шарттары және тәпсіршінің сипаттары ... ... ... . 177
А. Тәпсірде сақталынуы керек болған негізгі принциптер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 177
Ә. Тәпсіршінің сипаттары ... ... ... . ..179
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ..184
Бірінші бөлім: Уахи және Құран тарихы ... ... ... 5
Бірінші тақырып: Уахи ұғымы ... ... ... ... 5
А. Уахи сөзінің сөздік мағынасы ... ... ... ... ... .. 5
Ә. Уахи сөзінің анықтамасы және мәні ... ... ... 6
Б. Уахидың келу түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... 8
Екінші тақырып: Құран түскенге дейінгі уахи және Хижаз аймағы ... ... ... ... .. 13
А. Құран түскенге дейінгі уахи тарихы ... ... ... ... 13
Ә. Құран уахиы келгенге дейінгі Хижаз аймағы... 14
Үшінші тақырып: Құран уахиы және оның түсу барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
А. Уахидың басталуы және алғашқы жылдар ... .. 23
Ә. Уахи кезіндегі адамдардың ұстанымы ... ... .. 27
Б. Мәдина кезеңіндегі Уахи ... ... ... . 31
Төртінші тақырып: Құранның жазылуы, кітап (мұсхаф) ретінде жинақталуы және көбейтілуі ... . 33
А. «Құран» деген сөздің мағынасы ... ... ... ... .. 33
Ә. Құранның жазылуы және сақталуы ... ... ... ... 35
Б. Құранның кітап (мұсхаф) болып жарық көруі... 40
В. Құранның көбейтілуі ... ... ... ... .. 42
Бесінші тақырып: Мұсхафтың тәртіпке келтірілуі және мұсхафқа жасалған эстетикалық жұмыстар ... ... ... ... ... ... 47
А. Аят және сүре жүйесінен құралған мұсхафтың тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 47
Ә. Құран мәтініне жасалған эстетикалық жұмыстар.
Алтыншы тақырып: Құран қырағаты және «жеті әріп» мәселесі ... ... ... ... ... ... ... 56
А. «Жеті әріп» мәселесі ... ... ... ... ... 56
Ә. Құран қырағаты ... ... ... ... ... ... ... . 59
II. Бөлім: Құранның тілдік және мағыналық құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 66
Жетінші тақырып: Құранның тілдік құрылымы мен тәсілі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 66
Сегізінші тақырып: Құранның мазмұны және негізгі тақырыптары ... ... ... ... ... .. 76
А. Құранның мазмұны ... ... ... ... ... ..76
Ә. Құранның негізгі тақырыптары ... ... ... ... ... ...82
III. Бөлім: Құран ғылымдары ... ... ... ..94
Тоғызыншы тақырып: Құран ғылымдарының пайда болуы мен дамуы ... ... ... ... 94
А. Құран ғылымдарының пайда болуы мен даму тарихына қысқаша шолу ... ... ... 94
Ә. Құран ғылымдары мен тәпсір методикасының алғашқы әдебиеттері ... ... ... ... 100
Б. Қазақстанда Құран ғылымдары және тәпсір.. 107
Оныншы тақырып: Құранның тарихына байланысты Құран ғылымдары ... ... 112
А. Құран ғылымдарына қатысты жасалынған типологиялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... 112
Ә. Қисасул.Қуран (Құран қиссалары) ... ... ... ... 114
Б. Құран аяттарының түсу себептері (әл.әсбәәбун.нузуул) ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 119
В. ән.Нәсих уәл.мәнсуух (нәсх) ... ... ... ... ... .. 122
Он бірінші тақырып: Тіл және сөз ғылымдары ... 129
А. Тіл және сөз ғылымдарына жалпы шолу ... ... 129
Ә. әл.Мухкәм уәл.мутәшәбиһ ... ... ... . 131
Б. Ғариибул.Қуран ... ... ... ... ... .. ...136
В. Ақсаамул.Қуран (Серттер) ... ... ... ... ... 138
Г. Әмсәәлул.Қуран ... ... ... ... ... ... ...141
Д. Құран ғылымдарына (улуумул.Қуран) жалпы шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 143
IV. Бөлім: Құранды түсіну, түсіндіру және тәпсірлеу әдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 146
Он екінші тақырып: Тәпсір методикасының өткен тарихы, мәні және мақсаты 146
А. Құран ғылымдарынан тәпсір методикасына бет алу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..146
Ә. Тәпсір методикасының мақсаты, шекаралары және ауқымы ... ... ... ... ... ... ... ..148
Б. Қазіргі таңдағы тәпсір методикасындағы жетістіктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..149
Он үшінші тақырып: Түсіну және Құранды түсіну.
А. Кейбір Ұғымдар ... ... ... ... ... ... 154
Ә. Құран төңірегінде ақылдың үш жақты қызметі: Түсіну, түсіндіру және түсіндірме жасау (жорамалдау) ... ... ... ... ... ... ... ... 156
Б. Түсіну және оның шарттары ... ... ... ... ... ... 157
Он төртінші тақырып: Құранның тәпсірленуі және оған түсініктеме беру (тә’уил) ... ... .. 165
А. Құранның тәпсірленуі ... ... ... ... .165
Ә. Құранға түсініктеме беру (тә’уил) ... ... ... ... . 168
Он бесінші тақырып: Тәпсірдің шарттары және тәпсіршінің сипаттары ... ... ... . 177
А. Тәпсірде сақталынуы керек болған негізгі принциптер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 177
Ә. Тәпсіршінің сипаттары ... ... ... . ..179
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ..184
Құран Аллаһ Тағаланың жер бетіне жіберген ең соңғы кітабы. Оны адамзатқа жеткізген Хз. Мұхаммед те (с.а.у) Аллаһ Тағаланың ең соңғы пайғамбары. Құран Кәрім жер бетіне түсісімен адамдарға тура жолды көрсетті, әлі де болса тоқтаусыз көрсетуде. Мына екі аят мұны былайша тілге тиек етеді:«Әлиф Ләм Мим. Міне осы Кітапта күдік жоқ, тақуалар үшін тура жол көрсетуші.» (2 Бақара, 1-2); «Негізінде осы Құран ең тура жолға салады. Әрі дұрыс іс істеген мүміндер үшін әрине зор сыйлық бар екендігін сүйіншілейді.» (17 Исра, 9) Осы екі аят Құран Кәрімнің негізгі екі ерекшелігін баяндайды. Құранның уахи арқылы туындағандығына еш күмән жоқ, яғни адамзаттың туындысы емес. Екіншісі, адамзатқа тура жолды көрсетуші.
Оның тура жолды көрсетуші, тура жолға бастайтын ерекшелігін жүзеге асыруы үшін оған алдымен сеніп, кейін мағынасын түсіну қажет. Демек, Құран Кәрімді түсіну тек қана ғылыммен айналысатындарға тиісті нәрсе емес, әрбір иман еткен кісінің міндеті. Құран Кәрімнің негізгі мақсаты мұсылманша ойлау жүйесін қалыптастыру, бұл әрбір мұсылман үшін қажет. Әлбетте әрбір адам оны өзінің білімі мен ақыл деңгейіне қарай ұғына алады. Мына нәрсені естен шығармау керек, Құран Кәрім түсініксіз бір кітап емес, керісінше өзін түсінуге тырысқан әрбір кісіге есігін айқара ашары сөзсіз. «Расында Құранды үгіт үшін оңайластырдық. Ал сонда түсінуші бар ма?» (54 Қамар, 17) аяты осы жәйтті баяндайды.
Біз қаншалықты Құран Кәрімді кез-келген адамның түсіне алатындығын айтсақ та, оның ғылыми тұрғыдан жүйелі әрі шарттарына сай айқындалуы қажет. Ислам мәдениетінде маңызды орын алатын тәпсір ғылымы осы мәселемен айналысады. Хз. Пайғамбардан бастап, сахабалар, табиғиндар және солардан кейінгі ұрпақтар да тәпсір ғылымымен айналысқан. Хз. Пайғамбардың басты міндеті жеткізу, мәлімдеу (тәблиғ) және баяндау, түсіндіру (тәбиин) болатын.
Оның тура жолды көрсетуші, тура жолға бастайтын ерекшелігін жүзеге асыруы үшін оған алдымен сеніп, кейін мағынасын түсіну қажет. Демек, Құран Кәрімді түсіну тек қана ғылыммен айналысатындарға тиісті нәрсе емес, әрбір иман еткен кісінің міндеті. Құран Кәрімнің негізгі мақсаты мұсылманша ойлау жүйесін қалыптастыру, бұл әрбір мұсылман үшін қажет. Әлбетте әрбір адам оны өзінің білімі мен ақыл деңгейіне қарай ұғына алады. Мына нәрсені естен шығармау керек, Құран Кәрім түсініксіз бір кітап емес, керісінше өзін түсінуге тырысқан әрбір кісіге есігін айқара ашары сөзсіз. «Расында Құранды үгіт үшін оңайластырдық. Ал сонда түсінуші бар ма?» (54 Қамар, 17) аяты осы жәйтті баяндайды.
Біз қаншалықты Құран Кәрімді кез-келген адамның түсіне алатындығын айтсақ та, оның ғылыми тұрғыдан жүйелі әрі шарттарына сай айқындалуы қажет. Ислам мәдениетінде маңызды орын алатын тәпсір ғылымы осы мәселемен айналысады. Хз. Пайғамбардан бастап, сахабалар, табиғиндар және солардан кейінгі ұрпақтар да тәпсір ғылымымен айналысқан. Хз. Пайғамбардың басты міндеті жеткізу, мәлімдеу (тәблиғ) және баяндау, түсіндіру (тәбиин) болатын.
1. Құран Кәрім.
2. Абдулазиз Сәлим. Тарихул-араб фи асрил-жәһилия. Бейрут ж.ж.
3. Абдулғаффар Аслан. Куранда вахи. Анкара 2001.
4. Абдуллаһ Айдемир. Тефсирде исрайлият. Анкара, 1979.
5. Абдуллаһ б. Веһб. әл-Жаами (фи улумил-Куран) (al-Gami: Die Koranwissenschaften). тахкик ве нешр. Мыклос Мурани. Otto Harrassowitz, Wiesbaden 1992.
6. Абдулхалим Махмуд. Мухасиби хаяты. эсерлери ве фикирлери. чевирен. М. Бешир Эрярсой. Истанбул 2005.
7. Ахмәд б. Ханбәл. әл-Мүснәд. Истанбул 1413/1992.
8. Ахмет Недим Серинсу. Куранын анлашылмасында әсбәбу-нузулун ролү. Истанбул 1994.
9. Али Тургут. Тефсир усулу ве кайнаклары. Истанбул, 1991.
10. Бедиа Акарсу. Фелсефе теримлери сөзлүгү. Анкара 1975.
11. Бедреддин әз-Зәркәши. әл-Бурһан фи улумил-Куран. тахкик: Мухаммед Әбул-Фадл Ибраһим. Бейрут 1972.
12. Бухари. Мухаммед б. Исмайл. әл-Жаамиус-сахих (сахихул-Бухари). Истанбул 1413/1992.
13. Жәләлуддин әс-Суюти. әл-Итқан фи улумил-Қуран. Истанбул 1978.
14. Жевад Али. әл-Муфассал фи тарихил-араб қаблал-Ислам. Бағдат 1993.
15. Дарими. әс-Сүнан. Истанбул 1992.
16. Әбу Хамид әл-Ғазали. «Қанунут-тә’уил». чевирен: Билал Айбакан. ислами араштырмалар дергиси (Ғазали өзел сайысы). Анкара 2000, жилт: 3-4, сайфа: 521-26.
17. Әбу Ханифә. әл-Фиқһул-акбар. Анкара 1984.
18. Әбу Мансур әл-Матуриди. Тәуилатул-Қуран (қолжазба). Хажы Сәлим аға кутүпханеси, но: 40.
19. Кулиев, Элмир Рэфайлоғлу. На пути к Корану. Алматы 2008.
20. Фазлур Рахман. Ана конуларыйла Куран. чевирен: А. Ачыкгенч. Анкара 1993.
21. Халид Абдуррахман әл-Ак. Усулут-тәфсир уа қауаидуһ. Бейрут 1986.
22. Халис Албайрак. Тефсир усулі. Истанбул 2009.
23. Харис әл-Мухасиби. әл-Ақлу уә фәһмул-Куран. тах: Хусейн Кувветли. Кахире 1970.
24. Хишам б. Мұхаммед Ибнул-Кәлби. Китабул-әснам. (тах: Ахмәд Зеки Баша). Анкара 1969.
25. Һуд бин Мұхаккәм әл-Хуввари. Тәфсиру китәбилләһил-азиз. тахкик: Хаж бин Сайд Шәрифи. Бейрут 1990.
26. Ибн Әби Дауд әс-Сижистани. Китабул-масахиф. тахкик: Мұхаммед б. Абдуһ. 2 баскы, Бейрут 2002.
27. Ибн Хишам. әс-Сирәтун-нәбәуия. тахкик: М. Абдул-Кутуб. М. әд-Дали Балта. Бейрут 1995.
28. Ибн Исхак. Сирәту ибн Исхак. (тах. М. Хамидуллаһ). Кония 1981.
29. Ибн Манзур. Лисанул-араб. Бейрут 1994.
30. Ибни Халдун. Мукаддиме. чевирен: Сүлеймен Улудаг. Истанбул 2005.
31. Ибрахим Ибн Хасан Ибн Салим. Кадиятут-тәуил фил Қуранил-Кәрим бәйнәл-ғулати уәл-муътәдилин. Бейрут 1993.
32. Идрис Шенгул. Куран кыссалары үзерине. Измир 1994.
33. Исмайл Жеррахоғлу. Куран тефсиринин догушу ве буна хыз верен амиллер. Анкара 1968.
34. Исмайл Жеррахоглу. Тефсир усулү. Анкара 1995.
35. Исмайл Чалышкан. «Куранын муһтевасынын эпистемоложик таксими». жумһуриет университеси илаһият факултеси дергиси. жилт VII, сайы 1, 2003, сайфа 235-247.
36. Исмайл Чалышкан. «Тефсир усулүнүн олушум сүрежинде илк язылы кайнаклар-ибн Веһб ве Муһасибинин эсерлери үзерине каршылаштырмалы бир тахлил», жумһуриет университеси илаһият факултеси дергиси. XII/2, 2008, 55-74.
37. Исмайл Чалышкан. «Етишкинлик дөнеми дин егитимине Куран перспектифинден яклашым». етишкинлик дөнеми егитими ве проблемлери (семпозиум билдирилери). Энсар Нешрият. Истанбул 2006, с. 335-56.
38. Исмайл Чалышкан. Куранда дин каврамы. Анкара 2002.
39. Исмайл Чалышкан. Сиясал тефсирин олушум сүрежи. Анкара 2004.
40. Исмайл Хаккы Измирли. Тарихи Куран. Истанбул 1956.
41. Исмайл Ражи Фаруки. Тевхидин дүшүнже ве хаята янсымасы. чевирен: дилавер ярдым. Истанбул 1987.
42. Кыраат илми ве проблемлери (назари-амели) (Куран ве араштырмалары IV), исав яайнлары. Истанбул 2002.
43. Кутуби Ситте. Истанбул 1992.
44. М. Халил Чичек. 20 асырда Куран илимлери чалышмалары. Истанбул 1995.
45. Меңлібеков, М. Құран Кәрім ілімдеріне кіріспе. Алматы 2005.
46. М. Зеки Думан. «Кураны Керимде несхе делил гөстерилен ве менсух аддедилен аятлерин мана иөнүнден гөзден гечирилип дегерлендирилмелери», Тарихтен гүнүмүзе Куран илимлери ве тефсир усулү. Истанбул 2009.
47. Меһди Базерган. Куранын нузул сүрежи. чевирен: И. Демиркыран-М. Фейзуллах. Анкара 1998.
48. Мехмет Пачажы. Курана гириш. Истанбул 2006.
49. Мехмет Сайд Шимшек. Куран кыссаларына гириш. Истанбул 1993.
50. Мехмет Сайд Шимшек. Куранын анлашылмасында ики меселе - нәсх ве мүтәшабиһ. Кония 1987
51. Мәннаул-Каттан. Мәбахис фи улумил-Куран. Бейрут 1413/1990.
52. Мәсәилу Нафи б. Әл-Езрақ Ан Абдиллаһ б. Әл-Аббас. тахкик: М. Ахмәд әд-Дали. Лимасол 1993.
53. Месуди. Муружуз-зәһаб. Мысыр 1948.
54. Мұхаммед Абдулазим әз-Зәрқани. Мәнәхилул-ирфан фи улумил-Қуран. Кахире 1943.
55. Мұхаммед Абдулхалық Адиме. Дирасат ли услубил-Куранил-Кәрим. I-III, Кахире 1404/1983.
56. Мұхаммед Абдуллаһ Драз. Курана гириш. чевирен: Салих Акдемир. Анкара 2000.
57. Мұхаммед Али әс-Сабуни. әт-Тибян фи улумил Куран. Бейрут 1985.
58. Мұхаммед б. Жәрир әт-Табәри. Жамиул-бәян ан тә’уили әил-Куран. Бейрут 2000.
59. Мұхаммед Хамидуллаһ. Ислам пейгамбери. I-II, чевирен: Салих Туғ. Истанбул 2002.
60. Мұхаммед Хамидуллаһ. Кураны Керим тарихи. трж. Салих Туғ, Истанбул 2003.
61. Мұхаммед Хусейн әз-Зәһәби. әл-Исрайлият фит-тәфсир уәл-хадис. Дымашқ 1985.
62. Мұхаммед Салим Мұхайсын. Тарихул-Қуранил-кәрим. Жиддә 1402.
63. Мұхаммед Тайып Окич. Кураны Керимин услуб ве кырааты. Анкара 1963.
64. Мұхаммед Тайып Окич. Тефсир ве хадис усулүнүн базы меселелери. Истанбул 1995.
65. Мұхиддин Исаұлы. Құран кімнің сөзі. Алматы 2004.
66. Мұхсин Демиржи. Тефсир усулү. Истанбул 2008.
67. Мұхсин Демиржи. Вахи герчеги. Истанбул 1996.
68. Мұхиддин Әбу Абдиллаһ Мұхаммед бин Сүлейман әл-Кафияжи. Китабут-тәйсир фи илмит-тәфсир (тахкик: Исмайл Жеррахоғлу). Анкара 1989.
69. Мустафа Өзтүрүк. Куран дили ве реториги. Анкара 2002.
70. Мустафа Садык әр-Рифаъйи. Ижазул-Куран. Кахире 1965.
71. Муслим. Әбул-Хусайн б. Әл-Хажжаж. Сахихул-Муслим. Истанбул 1413/1992.
72. Нәда Абдуррахман Юсуф әш-Шайи. Мужәмул лугати дәвавини шуъарайл-ашр. Лубнан 1993.
73. Нәда Абдуррахман Юсуф әш-Шайи. Мужәму әлфазил-хаятил-ижтимаия фи дәвавинил-муаллақатил-ашр. Бейрут 1991.
74. Орхан Кармыш. Тефсир илминде тевилин ери ве өнеми. (доктора тези), Анкара 1975.
75. Осман Кескиоғлу. Нузулунден гүнүмүзе Кураны-Керим билгилери. Анкара 1989.
76. Өмер Өзсой-Илхами Гүлер. Конуларына гөре Куран (систематик бир Куран фиһристи). Анкара 1997.
77. Рағиб әл-Исфахани. әл-Мүфрәдат фи ғарибил-Қуран. Истанбул 1986.
78. Рағиб әл-Исфахани. Мукаддимәтут-тәфсир. Мысыр 1329.
79. Сәйид әш-Шәриф Журжани. әт-Тәрифат. Кахире 1991.
80. Сәйид Кутуб. әт-Тасвирул-фәнний фил-Куран. даруш-шуруқ. Кахире 1983.
81. Суат Иылдырым. «Кураны Керимин мухтевасы». иени үмит дергиси, сайы: 62, эким-аралык 2003.
82. Субхи Салих. Куран илимлери. чевирен: М. Сайд Шимшек. Кония, т. и.
83. Шах Уәлиуллах әд-Дәһләуи. әл-Фәузул-кәбир фи усулит-тәфсир. Бейрут 1987.
84. Шерафеттин Гөлжүк. Куран ве Мекке. Истанбул 2007.
85. Theodor Nöldeke - Friedrich Schwally. Куран тарихи. чевирен: Муаммер Сенжер. Истанбул 1970.
86. Тошиһико Изутсу. Куранда Аллаһ ве инсан. чевирен: Сулейман Атеш. Анкара 1975.
87. Тошиһико Изутсу. Куранда дини ве ахлаки каврамлар. чевирен: Селахаттин Аяз. Истанбул 1984.
88. Wilhelm Schmidt. The Religion of Later Primitive Peoples. London 1962.
89. Зәрқани. Мәнәхилул-ирфан фи улуумил-Қуран. Кайр 1943.
90. Зәркәши, әл-Бурһәән фи улуумил-Қуран. Бейрут 1972.
91. Суюти, әл-Итқан фи улуумил-Қуран. Истанбул 1978.
2. Абдулазиз Сәлим. Тарихул-араб фи асрил-жәһилия. Бейрут ж.ж.
3. Абдулғаффар Аслан. Куранда вахи. Анкара 2001.
4. Абдуллаһ Айдемир. Тефсирде исрайлият. Анкара, 1979.
5. Абдуллаһ б. Веһб. әл-Жаами (фи улумил-Куран) (al-Gami: Die Koranwissenschaften). тахкик ве нешр. Мыклос Мурани. Otto Harrassowitz, Wiesbaden 1992.
6. Абдулхалим Махмуд. Мухасиби хаяты. эсерлери ве фикирлери. чевирен. М. Бешир Эрярсой. Истанбул 2005.
7. Ахмәд б. Ханбәл. әл-Мүснәд. Истанбул 1413/1992.
8. Ахмет Недим Серинсу. Куранын анлашылмасында әсбәбу-нузулун ролү. Истанбул 1994.
9. Али Тургут. Тефсир усулу ве кайнаклары. Истанбул, 1991.
10. Бедиа Акарсу. Фелсефе теримлери сөзлүгү. Анкара 1975.
11. Бедреддин әз-Зәркәши. әл-Бурһан фи улумил-Куран. тахкик: Мухаммед Әбул-Фадл Ибраһим. Бейрут 1972.
12. Бухари. Мухаммед б. Исмайл. әл-Жаамиус-сахих (сахихул-Бухари). Истанбул 1413/1992.
13. Жәләлуддин әс-Суюти. әл-Итқан фи улумил-Қуран. Истанбул 1978.
14. Жевад Али. әл-Муфассал фи тарихил-араб қаблал-Ислам. Бағдат 1993.
15. Дарими. әс-Сүнан. Истанбул 1992.
16. Әбу Хамид әл-Ғазали. «Қанунут-тә’уил». чевирен: Билал Айбакан. ислами араштырмалар дергиси (Ғазали өзел сайысы). Анкара 2000, жилт: 3-4, сайфа: 521-26.
17. Әбу Ханифә. әл-Фиқһул-акбар. Анкара 1984.
18. Әбу Мансур әл-Матуриди. Тәуилатул-Қуран (қолжазба). Хажы Сәлим аға кутүпханеси, но: 40.
19. Кулиев, Элмир Рэфайлоғлу. На пути к Корану. Алматы 2008.
20. Фазлур Рахман. Ана конуларыйла Куран. чевирен: А. Ачыкгенч. Анкара 1993.
21. Халид Абдуррахман әл-Ак. Усулут-тәфсир уа қауаидуһ. Бейрут 1986.
22. Халис Албайрак. Тефсир усулі. Истанбул 2009.
23. Харис әл-Мухасиби. әл-Ақлу уә фәһмул-Куран. тах: Хусейн Кувветли. Кахире 1970.
24. Хишам б. Мұхаммед Ибнул-Кәлби. Китабул-әснам. (тах: Ахмәд Зеки Баша). Анкара 1969.
25. Һуд бин Мұхаккәм әл-Хуввари. Тәфсиру китәбилләһил-азиз. тахкик: Хаж бин Сайд Шәрифи. Бейрут 1990.
26. Ибн Әби Дауд әс-Сижистани. Китабул-масахиф. тахкик: Мұхаммед б. Абдуһ. 2 баскы, Бейрут 2002.
27. Ибн Хишам. әс-Сирәтун-нәбәуия. тахкик: М. Абдул-Кутуб. М. әд-Дали Балта. Бейрут 1995.
28. Ибн Исхак. Сирәту ибн Исхак. (тах. М. Хамидуллаһ). Кония 1981.
29. Ибн Манзур. Лисанул-араб. Бейрут 1994.
30. Ибни Халдун. Мукаддиме. чевирен: Сүлеймен Улудаг. Истанбул 2005.
31. Ибрахим Ибн Хасан Ибн Салим. Кадиятут-тәуил фил Қуранил-Кәрим бәйнәл-ғулати уәл-муътәдилин. Бейрут 1993.
32. Идрис Шенгул. Куран кыссалары үзерине. Измир 1994.
33. Исмайл Жеррахоғлу. Куран тефсиринин догушу ве буна хыз верен амиллер. Анкара 1968.
34. Исмайл Жеррахоглу. Тефсир усулү. Анкара 1995.
35. Исмайл Чалышкан. «Куранын муһтевасынын эпистемоложик таксими». жумһуриет университеси илаһият факултеси дергиси. жилт VII, сайы 1, 2003, сайфа 235-247.
36. Исмайл Чалышкан. «Тефсир усулүнүн олушум сүрежинде илк язылы кайнаклар-ибн Веһб ве Муһасибинин эсерлери үзерине каршылаштырмалы бир тахлил», жумһуриет университеси илаһият факултеси дергиси. XII/2, 2008, 55-74.
37. Исмайл Чалышкан. «Етишкинлик дөнеми дин егитимине Куран перспектифинден яклашым». етишкинлик дөнеми егитими ве проблемлери (семпозиум билдирилери). Энсар Нешрият. Истанбул 2006, с. 335-56.
38. Исмайл Чалышкан. Куранда дин каврамы. Анкара 2002.
39. Исмайл Чалышкан. Сиясал тефсирин олушум сүрежи. Анкара 2004.
40. Исмайл Хаккы Измирли. Тарихи Куран. Истанбул 1956.
41. Исмайл Ражи Фаруки. Тевхидин дүшүнже ве хаята янсымасы. чевирен: дилавер ярдым. Истанбул 1987.
42. Кыраат илми ве проблемлери (назари-амели) (Куран ве араштырмалары IV), исав яайнлары. Истанбул 2002.
43. Кутуби Ситте. Истанбул 1992.
44. М. Халил Чичек. 20 асырда Куран илимлери чалышмалары. Истанбул 1995.
45. Меңлібеков, М. Құран Кәрім ілімдеріне кіріспе. Алматы 2005.
46. М. Зеки Думан. «Кураны Керимде несхе делил гөстерилен ве менсух аддедилен аятлерин мана иөнүнден гөзден гечирилип дегерлендирилмелери», Тарихтен гүнүмүзе Куран илимлери ве тефсир усулү. Истанбул 2009.
47. Меһди Базерган. Куранын нузул сүрежи. чевирен: И. Демиркыран-М. Фейзуллах. Анкара 1998.
48. Мехмет Пачажы. Курана гириш. Истанбул 2006.
49. Мехмет Сайд Шимшек. Куран кыссаларына гириш. Истанбул 1993.
50. Мехмет Сайд Шимшек. Куранын анлашылмасында ики меселе - нәсх ве мүтәшабиһ. Кония 1987
51. Мәннаул-Каттан. Мәбахис фи улумил-Куран. Бейрут 1413/1990.
52. Мәсәилу Нафи б. Әл-Езрақ Ан Абдиллаһ б. Әл-Аббас. тахкик: М. Ахмәд әд-Дали. Лимасол 1993.
53. Месуди. Муружуз-зәһаб. Мысыр 1948.
54. Мұхаммед Абдулазим әз-Зәрқани. Мәнәхилул-ирфан фи улумил-Қуран. Кахире 1943.
55. Мұхаммед Абдулхалық Адиме. Дирасат ли услубил-Куранил-Кәрим. I-III, Кахире 1404/1983.
56. Мұхаммед Абдуллаһ Драз. Курана гириш. чевирен: Салих Акдемир. Анкара 2000.
57. Мұхаммед Али әс-Сабуни. әт-Тибян фи улумил Куран. Бейрут 1985.
58. Мұхаммед б. Жәрир әт-Табәри. Жамиул-бәян ан тә’уили әил-Куран. Бейрут 2000.
59. Мұхаммед Хамидуллаһ. Ислам пейгамбери. I-II, чевирен: Салих Туғ. Истанбул 2002.
60. Мұхаммед Хамидуллаһ. Кураны Керим тарихи. трж. Салих Туғ, Истанбул 2003.
61. Мұхаммед Хусейн әз-Зәһәби. әл-Исрайлият фит-тәфсир уәл-хадис. Дымашқ 1985.
62. Мұхаммед Салим Мұхайсын. Тарихул-Қуранил-кәрим. Жиддә 1402.
63. Мұхаммед Тайып Окич. Кураны Керимин услуб ве кырааты. Анкара 1963.
64. Мұхаммед Тайып Окич. Тефсир ве хадис усулүнүн базы меселелери. Истанбул 1995.
65. Мұхиддин Исаұлы. Құран кімнің сөзі. Алматы 2004.
66. Мұхсин Демиржи. Тефсир усулү. Истанбул 2008.
67. Мұхсин Демиржи. Вахи герчеги. Истанбул 1996.
68. Мұхиддин Әбу Абдиллаһ Мұхаммед бин Сүлейман әл-Кафияжи. Китабут-тәйсир фи илмит-тәфсир (тахкик: Исмайл Жеррахоғлу). Анкара 1989.
69. Мустафа Өзтүрүк. Куран дили ве реториги. Анкара 2002.
70. Мустафа Садык әр-Рифаъйи. Ижазул-Куран. Кахире 1965.
71. Муслим. Әбул-Хусайн б. Әл-Хажжаж. Сахихул-Муслим. Истанбул 1413/1992.
72. Нәда Абдуррахман Юсуф әш-Шайи. Мужәмул лугати дәвавини шуъарайл-ашр. Лубнан 1993.
73. Нәда Абдуррахман Юсуф әш-Шайи. Мужәму әлфазил-хаятил-ижтимаия фи дәвавинил-муаллақатил-ашр. Бейрут 1991.
74. Орхан Кармыш. Тефсир илминде тевилин ери ве өнеми. (доктора тези), Анкара 1975.
75. Осман Кескиоғлу. Нузулунден гүнүмүзе Кураны-Керим билгилери. Анкара 1989.
76. Өмер Өзсой-Илхами Гүлер. Конуларына гөре Куран (систематик бир Куран фиһристи). Анкара 1997.
77. Рағиб әл-Исфахани. әл-Мүфрәдат фи ғарибил-Қуран. Истанбул 1986.
78. Рағиб әл-Исфахани. Мукаддимәтут-тәфсир. Мысыр 1329.
79. Сәйид әш-Шәриф Журжани. әт-Тәрифат. Кахире 1991.
80. Сәйид Кутуб. әт-Тасвирул-фәнний фил-Куран. даруш-шуруқ. Кахире 1983.
81. Суат Иылдырым. «Кураны Керимин мухтевасы». иени үмит дергиси, сайы: 62, эким-аралык 2003.
82. Субхи Салих. Куран илимлери. чевирен: М. Сайд Шимшек. Кония, т. и.
83. Шах Уәлиуллах әд-Дәһләуи. әл-Фәузул-кәбир фи усулит-тәфсир. Бейрут 1987.
84. Шерафеттин Гөлжүк. Куран ве Мекке. Истанбул 2007.
85. Theodor Nöldeke - Friedrich Schwally. Куран тарихи. чевирен: Муаммер Сенжер. Истанбул 1970.
86. Тошиһико Изутсу. Куранда Аллаһ ве инсан. чевирен: Сулейман Атеш. Анкара 1975.
87. Тошиһико Изутсу. Куранда дини ве ахлаки каврамлар. чевирен: Селахаттин Аяз. Истанбул 1984.
88. Wilhelm Schmidt. The Religion of Later Primitive Peoples. London 1962.
89. Зәрқани. Мәнәхилул-ирфан фи улуумил-Қуран. Кайр 1943.
90. Зәркәши, әл-Бурһәән фи улуумил-Қуран. Бейрут 1972.
91. Суюти, әл-Итқан фи улуумил-Қуран. Истанбул 1978.
ТӘПСІР ӘДІСТЕМЕСІ
Проф. Док. Исмайл Чалышкан
ХҚТУ-Дінтану кафедрасы
Түркістан - 2011 ж
ББК
УДК
Пікір жазғандар:
Кенжетай Досай профессор, философия ғылымдарының докторы
Асалыоғлы Адем философия ғылымдарының докторы
Иылдырым Ахмет теология ғылымдарының докторы
. Бұл кітапта тәпсір методикасының не екендігі, қалайша пайда болғандығы
және Құранды тәпсірлеудің негіздері қарастырылады. Кітап негізгі үш
бөлімнен тұрады.. Кітапты жазу кезінде қазіргі таңда тәпсір мен тәпсір
методикасы саласында жарыққа шыққан жаңа ғылыми жетістіктерді де
ескердік. Өйткені, классикалық мәліметтер қазіргі таңда толық
жеткілікті болмай жатыр. Кітапта қамтылған барлық тақырыптардың
күрделі әрі тартысты тұстарына кірмей, мүмкіндігінше қарапайым,
түсінікті әрі жүйелі бір методпен ұсынуға тырыстық. Бұдан да терең
ізденем деушілерге тақырыптардың соңында және осы еңбектің соңында
берілген әдебиеттерге жүгінуіне болады.
Бұл кітап мазмұнымен әрі жоғары оқу орындарындағы студенттер мен
оқытушыларға әрі Құран және тәпсір ілімімен айналысушы әрбір жанға
пайдалы болады деп үміт етеміз.
ISBN
Алғы сөз
Құран Аллаһ Тағаланың жер бетіне жіберген ең соңғы кітабы. Оны адамзатқа
жеткізген Хз. Мұхаммед те (с.а.у) Аллаһ Тағаланың ең соңғы пайғамбары.
Құран Кәрім жер бетіне түсісімен адамдарға тура жолды көрсетті, әлі де
болса тоқтаусыз көрсетуде. Мына екі аят мұны былайша тілге тиек етеді:Әлиф
Ләм Мим. Міне осы Кітапта күдік жоқ, тақуалар үшін тура жол көрсетуші. (2
Бақара, 1-2); Негізінде осы Құран ең тура жолға салады. Әрі дұрыс іс
істеген мүміндер үшін әрине зор сыйлық бар екендігін сүйіншілейді. (17
Исра, 9) Осы екі аят Құран Кәрімнің негізгі екі ерекшелігін баяндайды.
Құранның уахи арқылы туындағандығына еш күмән жоқ, яғни адамзаттың туындысы
емес. Екіншісі, адамзатқа тура жолды көрсетуші.
Оның тура жолды көрсетуші, тура жолға бастайтын ерекшелігін жүзеге асыруы
үшін оған алдымен сеніп, кейін мағынасын түсіну қажет. Демек, Құран Кәрімді
түсіну тек қана ғылыммен айналысатындарға тиісті нәрсе емес, әрбір иман
еткен кісінің міндеті. Құран Кәрімнің негізгі мақсаты мұсылманша ойлау
жүйесін қалыптастыру, бұл әрбір мұсылман үшін қажет. Әлбетте әрбір адам оны
өзінің білімі мен ақыл деңгейіне қарай ұғына алады. Мына нәрсені естен
шығармау керек, Құран Кәрім түсініксіз бір кітап емес, керісінше өзін
түсінуге тырысқан әрбір кісіге есігін айқара ашары сөзсіз. Расында Құранды
үгіт үшін оңайластырдық. Ал сонда түсінуші бар ма? (54 Қамар, 17) аяты осы
жәйтті баяндайды.
Біз қаншалықты Құран Кәрімді кез-келген адамның түсіне алатындығын айтсақ
та, оның ғылыми тұрғыдан жүйелі әрі шарттарына сай айқындалуы қажет. Ислам
мәдениетінде маңызды орын алатын тәпсір ғылымы осы мәселемен айналысады.
Хз. Пайғамбардан бастап, сахабалар, табиғиндар және солардан кейінгі
ұрпақтар да тәпсір ғылымымен айналысқан. Хз. Пайғамбардың басты міндеті
жеткізу, мәлімдеу (тәблиғ) және баяндау, түсіндіру (тәбиин) болатын. Тәблиғ
етіп жеткізген нәрселерін түсіндіру қажет. Негізінен оның уақтысында Құран
Кәрімді түсінуде ешқандай қиындық туындамаған болатын. Себебі Құран Кәрімді
Хз. Пайғамбар күнделікті өмірде іс-әрекетімен жандандыратын еді. Егер
тәпсірді, иләһи мәтінді адамдардың түсіне алатындай формаға енгізу деп
қарастыратын болсақ, Хз. Пайғамбардың тәпсірші болуы тек сөздік мағынасын
беріп баяндау ғана емес, сонымен қатар іс-әрекетімен де Құран Кәрімді
тәпсірлегендігін анық көруге болады. Бұдан басқа сахабалар да Құран
Кәрімнің мән-мағынасын түсінуге және оны өз өмірлерінде іске асыруға
тырысатын еді. Олар үшін ең маңызды да қымбат нәрсе Құранды ұғыну және оны
жүзеге асыру болатын. Бұдан тыс маңызды мақсаттарының бірі Құранды
өзгелерге жеткізу болатын. Сондықтан өз араларында тартысудан гөрі
басқалардың одан пайдалануы үшін тер төкті. Бірақ, Құранның жер бетіне
түскен уақытынан ұзақтаған сайын табиғи түрде кейбір мәселелер туындай
бастады. Міне, осы сияқты мәселелерді шешу мақсатында білгір ғұламалар
аяттарды адамдар түсіне алатындай етіп түсіндіре бастады. Осылайша ғылым
ретінде тәпсірдің негіздері қаланды. Уақыт өте келе тәпсірге қажетті
көптеген мағлұматтар жинақтала бастады. Біз осыларды Құран ілімдері
(Улуумул-Қуран) деп атаймыз. Сонымен қатар тәпсірлеудің қағидалары да
анықтала бастады. Осы уақыт ішінде бір жағынан тәпсір, алғаш пайда болған
күннен бастап ғылым ретінде дамыса, екінші жағынан оның ереже-қағидалары
бірте-бірте құрылды. Міне, тәпсірді ереже-қағидаларына сай жазуды үйрететін
ғылым саласы тәпсір методикасы (Усуулут-тәфсир) - деп аталады. Қазіргі
таңда тәпсір методикасы жаңа әдістер мен мазмұнға ие. Соңғы үш ғасырда
Мәғәл деп аталатын Құранның түрлі тілдерге аудармасы жасалды. Осылайша он
төрт ғасырдан астам уақыт ішінде тәпсір мен мәғәл саласы бойынша мыңдаған
еңбектер жарыққа шықты.
Бұл кітапта тәпсір методикасының не екендігі, қалайша пайда болғандығы және
Құранды тәпсірлеудің негіздері қарастырылады. Кітап негізгі үш бөлімнен
тұрады. Бірінші бөлімде уахи, Құран тарихы және Құран мазмұны сияқты
тақырыптар қарастырылатын болса, екінші бөлімде Құран ілімдерінің
қалыптасуы мен ерекшеліктері түсіндіріледі. Соңғы бөлімдерде Құранды
түсіну, тәпсірлеу және тәпсір методикасының қалыптасуы, қазіргі жағдайы
және тәпсірлеу кезінде қажет болған методология қарастырылады. Кітапты жазу
кезінде қазіргі таңда тәпсір мен тәпсір методикасы саласында жарыққа шыққан
жаңа ғылыми жетістіктерді де ескердік. Өйткені, классикалық мәліметтер
қазіргі таңда толық жеткілікті болмай жатыр. Кітапта қамтылған барлық
тақырыптардың күрделі әрі тартысты тұстарына кірмей, мүмкіндігінше
қарапайым, түсінікті әрі жүйелі бір методпен ұсынуға тырыстық. Бұдан да
терең ізденем деушілерге тақырыптардың соңында және осы еңбектің соңында
берілген әдебиеттерге жүгінуіне болады.
Бұл кітап мазмұнымен әрі жоғары оқу орындарындағы студенттер мен
оқытушыларға әрі Құран және тәпсір ілімімен айналысушы әрбір жанға пайдалы
болады деп үміт етеміз.
Проф. Др. Исмайл Чалышкан
Түркістан - 2010
Бірінші бөлім: Уахи және Құран тарихы
Бірінші тақырып: Уахи ұғымы
Тақырып: Уахи сөзі және уахи ұғымы
Мақсат: Уахи сөзінің cөздік және терминдік мағынасымен қатар уахидің келу
түрлерін үйрену
А. Уахи сөзінің сөздік мағынасы
Негізіو ح ى түбірінен шыққан уахи و ح ى (وحى) сөзі түбір сөз ретінде уахи
ету, жасырын сөйлесу, әмір ету, шабыттандыру, рухтандыру, жаман ой салу,
күдік тудыру, көрсету, асығу, ымдау және ишарат ету, үн қату, сыбырлау,
шапшаң түсіндіру, хат жазу сияқты мағыналарды білдіреді. Арабтар Ислам
діні келместен бұрын уахи сөзін осы мағыналарда қолданған. Бұл мағыналардың
кейбірі Құран Кәрімде де қолданылған. Енді осылардың бірнешеуіне назар
аударып көрелік.
فَخَرَجَ عَلَى قَوْمِهِ مِنَ الْمِحْرَابِ فَأَوْحَى إِلَيْهِمْ أَن سَبِّحُوا بُكْرَةً وَعَشِيًّا
Сонда (Зәкәрия) михраптан шығып, қауымына: "Ертелі-кеш Алланы дәріптеңдер"
деп нұсқады. (19 Мариям 11)
وَكَذَلِكَ جَعَلْنَا لِكُلِّ نِبِيٍّ عَدُوًّا شَيَاطِينَ الإِنسِ وَالْجِنِّ يُوحِي بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ
غُرُورًا...
Осылайша әр пайғамбарға адамдардың және жынның шайтандарынан дұшпан
қылдық. Олар алдап бір-біріне жалтыраған сөздерді сыбырлайды. ( 6 Әнғам
112)
Осы аяттардан байқағанымыздай уахи сөзі дыбыс, сөз, мағына сияқты
нәрселердің арнайы жолмен өзгеге жеткізілуі, бір орыннан екінші бір орынға
көшірілуі деген мағыналарға саяды. Төмендегі берілген аяттарда Аллаһ
Тағаланың түрлі тіршілік иелеріне табиғи болмыстарына қатысты заңдарды
немесе орындаулары қажет болған кейбір нәрселерді баяндауы да осы мағынада
қолданылған.
فَقَضَاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ فِي يَوْمَيْنِ وَأَوْحَى فِي كُلِّ سَمَاء أَمْرَهَا
Оларды жеті көк етіп, екі күнде жасады. Сондай-ақ әр көктің міндетін өзіне
білдірді (41 Фуссилат 12)
وَأَوْحَى رَبُّكَ إِلَى النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِي مِنَ الْجِبَالِ بُيُوتًا وَمِنَ الشَّجَرِ وَمِمَّا يَعْرِشُونَ
(Мұхаммед Ғ.С.) Раббың, араға: “Таулардан, ағаштардан және лапастардан
ұялар жасап ал!”, - деп нұсқады. (Жаратылыс қабылет берді.) (16 Нахыл 68)
يَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ أَخْبَارَهَابِأَنَّ رَبَّكَ أَوْحَى لَهَا
Ол күні жер, уақиғасын түсіндіреді; Раббыңның оған білдіруімен. (99
Зілзал 4-5)
إِذْ يُوحِي رَبُّكَ إِلَى الْمَلآئِكَةِ أَنِّي مَعَكُمْ فَثَبِّتُوا الَّذِينَ آمَنُوا سَأُلْقِي فِي قُلُوبِ الَّذِينَ
كَفَرُوا الرَّعْبَ فَاضْرِبُوا فَوْقَ الأَعْنَاقِ وَاضْرِبُوا مِنْهُمْ كُلَّ بَنَانٍ
(Мұхаммед Ғ.С.) сол уақытта Раббың періштелерге: Расында Мен сендермен
біргемін. Мүміндерге тоқтау беріңдер деп нұсқау беруде еді. Кәпірлердің
жүректеріне қорқыныш ұялатамын. Сонда мойындарының үстіне әрі қол-аяқтарына
(қылышпен) шабыңдар (8 Әнфал 12)
إِذْ أَوْحَيْنَا إِلَى أُمِّكَ مَا يُوحَى أَنِ اقْذِفِيهِ فِي التَّابُوتِ فَاقْذِفِيهِ فِي الْيَمِّ...
Сол уақытта анаңның көкейіне тиісті нәрселер салған едік: Оны сандыққа
салып, дәрияға тастап жібер ... (20 Таһа 38-39)
وَإِذْ أَوْحَيْتُ إِلَى الْحَوَارِيِّينَ أَنْ آمِنُوا بِي وَبِرَسُولِ
Сол уақытта Хауариларға: Маған әрі Елшіме сеніңдер деп білдірген едім.
(5 Мәйда 111)
Жоғарыдағы аяттардан түсінгеніміз бойынша, Аллаһ Тағала өз қалауымен түрлі
тіршілік иелеріне өздеріне түсінікті тілде кейбір нәрселерді айтқан немесе
аян еткен. Әсіресе соңғы екі аят бойынша адамдардың жүректеріне аян
бергендігін аңғаруға болады. Зер салып қарасаңыз бұлардың барлығы жекеге
қатысты жағдайлар. Яғни тек өзіне аян берілген мен Аллаһ Тағала арасында
болып жатқан нәрсе. Басқаша айтар болсақ тек қатысы болғандарды ғана
қамтып, басқаларға қатысы болмаған хабарласудың бір түрі. Осы нәрселер
шынайы уахиды түсінуде септігін тигізуі әбден мүмкін.
Ә. Уахи сөзінің анықтамасы және мәні
Уахи қазақ тілінде тілінде уахи, аян, шабыт мағыналарына келеді. Ал,
терминдік мағынасы болса, Аллаһ Тағаланың адамзатқа түрлі жолдармен ілім
беруі. Ашып айтар болсақ, Аллаһ Тағаланың пайғамбарларға жеткізген уахиы.
Ислами әдебиеттерде уахи сөзіне былайша анықтама берілген: Уахи Аллаһ
Тағаланың кейбір сөздерді адамзатқа жеткізу үшін Жәбірейіл періште арқылы
немесе тікелей, бірақ бізге беймәлім бір жолмен пайғамбарларға білдіруі.
Біз уахи жайлы сөз қозғағанда осы мағынаны көздедік.
Уахи сөзінің анықтамасынан және жоғарыдағы аяттардан көмек ала отырып уахи
сөзін біраз кеңінен қарастырып көрелік. Уахи жаратушылығында еш күмән
болмаған Аллаһ Тағаланың әзәли (бастауы жоқ) сөзінің (кәламының)
пайғамбарларға жеткізілу ісі. Пайғамбарлардың жеке тұлғаларына тиісті
субъективті бір тәжірибе болғандықтан уахидің мәні жайлы дұрыс мағлұматтар
Құраннан, пайғамбарлардан еш өзгеріске ұшырамай тікелей жеткен хабарлардан
яки уахи ісіне куә болған пайғамбардың достарынан алынады.
Көріп отырғанымыздай уахи көбінесе екеу арасында болатын байланыс. Дәлірек
айтсақ, уахиды бастатқан негіз Аллаһ Тағала, оны алушы да адамзат болған
пайғамбар. Яғни уахи, Аллаһ Тағаладан бастау алып адамзатта аяқталатын бір
құбылыс. Екеуінің арасын байланыстырушы көбінесе Жәбірейіл атты періште.
Уахидің соңын пайғамбардың жеткізген уахиын алушы адамдар құрайды. Бұл
жағдайда уахи Аллаһ-Жәбірейіл- пайғамбар-адамзат түрінде төрт тізбекте
жүзеге асады. Мұнда негізгі рөл ойнаушы ұлы жаратушы Аллаһ Тағала. Себебі,
ол әрі уахидің қайнар көзі әрі уахидің басталуы мен мәнін айқындаушы. Бұл
жайында оған ортақ болатын яки оның ісіне араласатын ешкім жоқ.
Уахи қаншалықты бір жақты қатынас болса да, әсіресе Жәбірейіл-пайғамбар
және адамдар арасында дұрыс қарым-қатынас орнап, мақсатына жетуі үшін аса
назар аударарлық екі жайт бар:
1. Ортақ түсінісу құралының, яғни тілдің болуы қажет. Барлық пайғамбарлар
өздері туып-өскен халықтардың тілінде уахи алып, оны адамдарға жеткізген.
Құран Кәрім де араб тілінде түскен.
2. Уахиды алушы кісі уахиды тікелей немесе жанама жолмен алса да, бұл
әдеттен тыс жайтқа куә болып, оны әрі қарай алып жүру үшін оның бойында
өзгерістердің болуы табиғи нәрсе және солай да болған. Олай болмаған күнде
уахиды алу, жәй адаммен сөйлескен сияқты болатын еді. Сол себепті уахиды
алу кезінде пайғамбардың адами қасиеттерден толықтай болмаса да жарым-
жартылай арылуы қажет. Тікелей уахи Аллаһ Тағаланың адамның жүрегіне уахиды
салуымен және тек оның құдіретімен болып, оған бұл нәрсе еш қиындық
туғызбайды. Бірақ уахиды алушы адамның осы ауыр нәрсеге үйренісіп кетуі
және төзе біліуі үшін ең болмағанда психологиялық тұрғыдан дайын болуы
керек. Бұл деген сөз оның белгілі бір рухани дайындық кезеңінен өтуі және
адами қасиеттерінің өте қарапайым болуы керектігін көрсетеді. Жанама уахиға
келер болсақ, Жәбірейілмен байланыс құруы үшін Пайғамбардың кейбір адами
қасиеттерден арылуы қажет болған. Қалай болған күнде де пайғамбар адам
күйінде қалып, ақылын және сезімдерін еш уақыт жоғалтпаған. Сондай-ақ,
пайғамбар періште болған емес, періште де адам болған емес. Мәселен, Хз.
Мұхаммед (с.а.у.) уахи алу ісі аяқталған соң, қарапайым адамдар сияқты өмір
сүруін жалғастырып, алған уахиларын адамдарға жеткізген және адами
қасиеттерінде ешқандай кемшілік болмаған. Уахидың мәнін түсінбейтін кейбір
адамдар пайғамбарларға сиқырланған, ақылынан азған, рухани ауруға шалдыққан
деген сияқты кінараттар таққан.
Уахидің мәніне қатысты тоқталатын тағы бір мәселе, уахидің өте жасырын және
өте жылдам түрде жүзеге асатындығы. Әдеттен тыс рухани бір құбылыс болған
уахи, тек қана Аллаһ Тағала мен пайғамбар яки Аллаһ-Жәбірейіл-пайғамбар
арасында іске асады. Уахидың келуі жайлы мәліметтер Пайғамбарға берілген
аманат болғандықтан басқа адамдарға ол құпия болған. Бұған қоса уахи
әдеттен тыс бір оқиға болғандықтан өзге адамдардың оған сабырлылық танытуы
мүмкін емес. Бұл әдеттен тыс оқиға (уахи) Аллаһ Тағала мен пайғамбарлар
арасындағы жеке бір сыр. Адамдарға тек уахидың нәтижесі ғана қатысты.
Ескерте кететін бір жайт, уахи жайында қаншалықты сөз қозғалса да оның
ақиқатын толықтай түсіну едәуір қиын мәселе. Міне, уахидың мәні осылардан
тұрады.
Уахи пайғамбарға келген соң, оны адамдарға жеткізу кезеңі басталады. Бұл
істі жүзеге асырушы пайғамбар алған уахиді адамдарға жеткізеді. Бұл жеткізу
ісі тәблиғ (жеткізу, түсіндіру, білдіру, хабарлау) деп аталады.
Б. Уахидің келу түрлері
Уахидің пайғамбарларға қалай келгендігі жайында Шуара сүресі, 51 аятында
былай баяндалған:
وَمَا كَانَ لِبَشَرٍ أَن يُكَلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْيًا أَوْ مِن وَرَاء حِجَابٍ أَوْ يُرْسِلَ رَسُولًا فَيُوحِيَ
بِإِذْنِهِ مَا يَشَاء إِنَّهُ عَلِيٌّ حَكِيمٌ
. Алла (Т.) бір адам баласымен көкейіне салу түрінде немесе перде артынан
ғана сөйлеседі: Не бір елші жіберіп, өз бұйрығымен қалағанын уахи етеді.
Күдіксіз Ол, өте жоғары, хикмет иесі.
Аяттағы يُكَلِّمَ сөйлесу сөзіне Аллаһ Тағаланың адам баласымен байланыс
құруы, ілім беруі, аяттарды түсіруі сияқты мағыналар берсек, сол кезде
аяттың нені меңзегендігін толықтай аңғаруға болады. Осы аят бойынша уахидың
үш түрде келгендігін анық көруге болады:
1. Арада періште яки басқа бір себепкер болмастан Аллаһ Тағаланың тікелей
адамның жүрегіне ілім немесе аят салуы. Бұған жүрекке салу деп те аталады.
Яғни, тікелей жүрекке бір нәрсені түсіру, жүрекке үндеу деген сөз.
2. Аллаһ Тағала мен пайғамбар арасында перде болып, Аллаһ Тағаланың
пайғамбарға перде артынан үндеу салуы.
3. Аллаһ Тағаланың Жәбірейіл періштеге тапсырмаларын білдірген соң, оны
елші ретінде пайғамбарға жіберуі және Аллаһтан алған тапсырмаларын
өзгеріссіз жеткізуі.
Бұлардың алғашқы екеуі ерекше жағдайлар. Пайғамбарларға келген уахилардың
көпшілігі үшінші түрде келген. Осы уахидың үш түрі өз арасында жанама уахи
және тікелей уахи деп екіге бөлінеді. Тікелей уахи, Аллаһ Тағала мен
пайғамбар арасында қандай да бір елші болмастан Аллаһ Тағаланың тікелей
уахи етуі. Жоғарыда үш топқа бөлінген уахидың алғашқы екеуі, яғни Аллаһ
Тағаланың пайғамбардың жүрегіне салуы мен перде артынан сөйлеуі тікелей
уахиға жатады. Ұйқы кезінде жүрекке уахидың келуі де тікелей уахидың түріне
жатқызылған.
Жанама уахи болса, Жәбірейілдің елші ретінде уахи алып келуі. Уахидың бұл
түрі Хз. Мұхаммедке (с.а.у.) бірнеше жолмен келген.
1- Жәбірейілдің Хз. Пайғамбардың жүрегіне уахи етуі арқылы.
2- Жәбірейілдің Хз. Пайғамбармен өзара сөйлесуі арқылы. Хз. Пайғамбардың өз
аузынан жеткен хабарларға қарағанда немесе оның уахи алу ісіне куәгер
болған кісілердің айтулары бойынша уахидің бұл түрі пайғамбарға келген
сәтте қоңырау даусына ұқсас дауыс естілетін еді. Айта кететін бір жайт,
уахи тек уахи алған кісіге ғана құпия нәрсе. Пайғамбардан өзге адамдардың
оны толықтай түсінуі өте қиын. Міне, адамдардың қоңырау даусына ұқсас
дауыстар естуі сол себептен. Олар уахидің негізгі даусынан бейхабар
болғандықтан тек кейбір дауыстарды ғана естіген. Бірақ Пайғамбар сол сәтте
Жәбірейілдің оқыған немесе үйреткен ілімдерін алып жатқан болатын. Хз.
Пайғамбар осы түрдегі уахиды алғанда қиын жағдайларды басынан өткізген.
Тіпті уахидың рухани ауыртпалығынан жүзінде өзгерістер пайда болып, тер
шыққан, астына мінген түйесі де ауыртпалыққа шыдай алмай шөккен сәттері де
болған. Кейде Хз. Пайғамбардың аз уақытқа ұйқыға шомып қалғыған сәттері де
болған.
3- Ислам ғұламалары Жәбірейілдің адам бейнесінде де уахи алып келгендігін
де айтқан. Уахидың осылайша келуі пайғамбарға ең оңай болған түрі.
Жәбірейіл Дыхия есімді сахабаның бейнесінде Хазіреті Пайғамбарға келіп,
онымен иман және ислам жайлы әңгімелескен және сол жердегі бірнеше сахаба
да бұл оқиғаның куәсі болған. Бірақ, бұл жолмен Құранның бірде-бір аяты
уахи етілмеген.
Осы жерге дейін түйіндеуге тырысып баққан уахи мәселесі, адам баласының
Аллаһ Тағаламен ең жоғарғы дәрежедегі және жекеше байланыс құрудың түрі.
Оған тек арнайы және таңдалған кісілер ғана лайық бола алады. Олар да
пайғамбарлар. Бұл тақырыпқа нүкте қоймастан бұрын уахи мен илхам (аян,
шабыт), кәшф (ашылу), түйсік, шатахат (сөйлегенде шектен шығу), сана-сезім
арасындағы айырмашылықты қысқаша түсіндіруіміз қажет. Уахи нақты түрде
Аллаһ Тағала тарапынан келіп, пайғамбарға жеткізіледі. Пайғамбар да алған
уахиларын адамдарға жеткізеді. Уахидың келу түрінде және адам баласына
жеткізілуінде еш күмән жоқ. Уахи пайғамбардың жүрегінде бұлтартпас ілім
ретінде көрініс табады. Айрықша, уахи қажеттілік ретінде өзге адамдарды
өзіне бағынуға итермелейді. Яғни, уахиға сенім артқан кісілер оның бұйырған
нәрселеріне иман етіп, құлшылық жасаулары керек және соған сай өмір
сүрулері қажет. Оның білдірген нәрселері дін болып, дін де тек уахимен ғана
құрылады. Уахи арқылы келген мәліметті бірде-бір мұсылман теріске шығарып,
оған сенімсіздікпен қарай алмайды. Илхамға (аян, шабыт) келер болсақ, оның
қайдан келгендігі нақты емес. Аллаһ Тағала тарапынан да, басқа жақтан да
келуі мүмкін. Илхам нақты бір мәлімет емес, ол сана-сезім арқылы жүректе
пайда болатын рухани ілім. Сондықтан илхам нақты діни мәлімет
болмағандықтан оған иман ету де шарт емес. Аса маңыздысы илхам, кісінің
өзімен ғана шектеулі болып, басқаларға тікелей қатысы болмағаны сияқты
олардың иман етулері және соған қарай мәміле жасаулары да қажет емес.
Себебі иман ету және құлшылық жасау діни бір мәселе, ол тек пайғамбарлыққа
ғана тән ерекшелік. Пайғамбарлық тек қана уахи арқылы жүзеге асып және оның
кімге берілетіндігі тек Аллаһ Тағалаға ғана аян болады және соның
шешіміндегі мәселе. Қысқаша айтар болсақ, уахи толығымен ақиқат, тура және
діни бір мәселе. Илхам, дұрыс немесе бұрыстығы жайлы нақты бір үкімі жоқ,
діннің негізіне жатпайтын нәрсе. Ал, кәшф (ашылу), түйсік және сана-сезім
сияқты ерекшеліктер жеке тұлғаға қатысты нәрселер болып, діндар болсын-
болмасын кез-келген адамда көрініс табуы мүмкін. Тіпті кәшф, түйсік, сана-
сезім арқылы пайда болған іліммен уахи сияқты амал жасалынбайды. Олар
діннің шеңберіне кірмейтін нәрселер болғандықтан оларға сүйене отырып дінде
сенім, ғибадат және діни ілімді жасауға болмайды. Сондықтан уахи мен
уахидан тыс өзге рухани оқиғалар арасын нақты әрі тайға таңба басқандай
етіп ажырату қажет. Уахидың ақиқаты да жоғарыдағыдай сөздермен
түсіндірілмеуі керек. Айрықша қазіргі кезеңде ең көп байқалып жатқан
уахидан тыс көзқарастар дінде кейбір нәрселерді қате түсініп, қате өмір
сүруге себепші болғандығы сияқты қате сенімге тіпті дінді бұрмалауға дейін
алып баруы әбден мүмкін.
Сұрақтар:
1. Уахи сөзінің сөздік мағынасын табыңыз?
а. жоғары көтерілу, өрмелеу б. Серуендеу және жүгіру
в. ишаралау және сыбырлау г. өшіру, жоқ қылу
2. Аллаһ Тағаланың араға уахи етуі қай мағынада қолданылады?
. а. араға ескертуі б. оған
жаратылыстың заңдарын білдіруі
в. араны сұраққа тартуы г. болашақтан хабар беруі
3. Аллаһ Тағаланың кейбір сөздері адамдарға жеткізілгенде Жәбірейіл періште
арқылы немесе тікелей, бірақ бізге беймәлім жолмен пайғамбарларға
жеткізілуі қалай аталады?
а. илһам б. Құран
в. уахи г. жазу жаздыру
4. Уахи неше түрде келеді?
. а. үш түрде: тікелей, перде артынан, Жәбірейіл арқылы
. б. екі түрде: тікелей және періште арқылы
. в. бір түрде: Жәбірейіл арқылы
. г. төрт түрде: тікелей, қалаумен, ұйқыда, перде артынан
5. Төмендегі аяттың қайсысы уахидың келу түрін баяндайды?
. а. Әли-Ғимран, 51 б. Шұғара, 51
. в. Рум, 22 г. Ағраф, 42
6. Уахи мен илһам арасындағы ең маңызды айырмашылықты табыңыз.
. а. Уахи тек пайғамбарға келеді. Ал илһам болса, кез-келген адамға
келуі мүмкін
. б. Екеуі бірдей пайғамбарға келеді
. в. Уахи мен илһамның қайнар көзі адам
. г. Араларында айырмашылық жоқ
Қолданылған әдебиеттер:
. Абдулғаффар Аслан. Куранда вахи. Анкара 2001.
. Бәдруддин әз-Зәркәши. әл-Бурһан фи улумил-қуран. тахқиқ: Мухаммед Әбул-
Фадл Ибраһим, Бейрут 1972.
. Жәлалуддин әс-Суюти. әл-Итқан фи улумил-қуран. Истанбул 1978.
. Кулиев, Элмир Рэфайлоғлу. На пути Корану. Алматы 2008.
. Халид Абдуррахман әл-Ак. Усулут-тафсир уа қауаидуһ. Бейрут 1986.
. Ибн Манзур. Лисанул-араб. Бейрут 1994.
. Исмайл Жеррахоглу. Тефсир усулү. Анкара 1995.
. Меңлібеков, М. Құран Кәрім ілімдеріне кіріспе. Алматы 2005.
. Мәннаул-Каттан, Мәбахис фи улумил-Қуран. Бейрут 14131990.
. Мұхаммед Абдулазим әз-Зәрқани. Мәнәхилул-ирфан фи улумил-қуран. Кахире
1943.
. Мұхаммед Хусейн әз-Зәһәби. әл-Исрайлият фит-тәфсир уәл-хадис. Дымашқ
1985.
. Мұхиддин Исаұлы. Құран кімнің сөзі. Алматы 2004.
. Мұхсин Демиржи. Тефсир усулү. Истанбул 2008.
. Мұхсин Демиржи. Вахи герчеги. Истанбул 1996.
. Сейид әш-Шәриф Журжани. әт-Тәрифат. Кахире 1991.
. Субхи Салих. Куран илимлери. чевирен: М. Сайд Шимшек. Кония. т. и.
Екінші тақырып: Құран түскенге дейінгі уахи және Хижаз аймағы
Тақырып: Құран түскенге дейін келген уахилар және Хижаз аймағының жағдайы
. Мақсат: Уахидың қай уақыттан басталғандығы және Хз. Пайғамбарға
(с.а.у) Құран түспестен бұрын келген уахидың кімдерге
түскендігі және Мекке-Мәдинаны қамтыған Хижаз аймағының діни
және саяси жағдайымен танысу.
А. Құран түскенге дейінгі уахи тарихы
Хз. Мұхаммед (с.а.у.) соңғы пайғамбар, бірақ алғаш уахи алған кісі емес.
Одан бұрын да уахи алған пайғамбарлар бар. Сол себепті Құран уахиын және
оның адам баласына келгендегі мәнін үйрену үшін одан бұрын келген уахилар
жайлы хабардар болуымыз қажет. Осылайша уахидың тарихымен қысқаша
танысамыз. Құран Кәрімде уахи алған кейбір пайғамбарлар жайлы айтылған.
Мәселен Ниса сүресінің 163-аятында былайша баяндалған:
إِنَّا أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ كَمَا أَوْحَيْنَا إِلَى نُوحٍ وَالنَّبِيِّينَ مِن بَعْدِهِ وَأَوْحَيْنَا إِلَى إِبْرَاهِيمَ
وَإِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ وَالأَسْبَاطِ وَعِيسَى وَأَيُّوبَ وَيُونُسَ وَهَارُونَ وَسُلَيْمَانَ وَآتَيْنَا
دَاوُودَ زَبُورًا
. (Мұхаммед Ғ.С.) Нұх (Ғ.С.) және одан кейінгі пайғамбарларға уахи
еткеніміздей саған да уахи еттік. Сондай-ақ Ыбырайым, Ысмайыл, Ысхақ,
Яғқұп (Ғ.С.), ұрпақтарына және Ғиса, Әйүп, Юныс, Һарұн және Сүлеймен
(Ғ.С.) ге де уахи еттік. Әрі Дәуіт (Ғ.С.) ке Зәбұрды бердік.
Ағраф 117, 160; Таһа 77; Шуғара 52, 63; Шура 13; Юсуф 22, 24, 76, 101.
аяттарында баяндалғандай Нұх, Ибраһим, Исмайл, Ысхақ, Яғқұб, Юсуф, Мұса,
Һарун, Әйүп, Юнус, Сүлеймен, Иса және Мұхаммедке (с.а.у.) уахи келген.
Осылардың ішінде кітап түрінде Мұсаға Таурат, Дәуітке Зәбур, Исаға Інжіл,
Мұхаммедке (с.а.у.) Құран Кәрім түскен (4 Ниса сүресі, 136). Аттары өзгеше
болғанмен әр пайғамбар ұқсас уахилар алып, алған уахиларын дәл сол күйінде
адамдарға жеткізген. Пайғамбарлар өздерінің тілек-қалауларына қарай
сөйлемейді. Себебі, олар адамдар арасынан таңдап алынған, Аллаһ Тағаланың
уахи және дін жайында берген міндетін ең жоғарғы дәрежеде атқарған ардақты
кісілер. Осылайша уахи тарих бойынша жалғасып, Аллаһ Тағаланың діні
адамзатқа жеткізілді. Олай болса уахи пайғамбарлардың барлығында бірдей.
Себебі, уахидың шыққан жері де, мақсаты да бір.
Аллаһ Тағала адамзатты жер бетін иесіз және емін-еркін жібере салмаған.
Оларға жол көрсетуші ретінде пайғамбарларды міндеттеген. Адамзатқа қалай
жол көрсету керектігін пайғамбарларға үйрету үшін уахи арқылы мәліметтер
берген. Демек, уахи мен пайғамбарлық бір-бірінен ажырамайды. Адамзаттың
алғашқысы Адам ата (а.с). Құран Кәрімде Адам ата (а.с) жайлы баяндалған
мәліметтерге қарағанда Аллаһ Тағаладан алғаш уахи алған кісі. Осылайша оның
пайғамбар болғандығын білуге болады. Міне, алғашқы адамзат және алғашқы
пайғамбар Хз. Адам атадан (а.с) бастап соңғы пайғамбар Хз. Мұхаммедке
(с.а.у.) дейін әр қилы кезеңдер мен әр қилы жерлерде түрлі адам баласына
Аллаһ Тағала тарапынан пайғамбарлық міндеті жүктеліп, оларға уахи
түсірілген.
Құраннан бұрын түскен уахилардың басым көпшілігі жазылып кітап ретінде
жинақталмағандықтан негізі сақталмаған. Аллаһ Тағала ол кітаптардың
сақталуын қаламаған. Егер сақтауды қалағанда, олар негізін жоғалтпаған
болар еді. Тәурат, Інжіл кітаптары Хз. Мұса мен Хз. Иса (а.с) дүние салған
соң көп уақыттан кейін жазылып кітап халіне келтірілген. Соның салдарынан
Тәураттың да, Інжілдің де негізі сақталмаған және адамдар ол кітаптарды өз
қалауларына қарай бұрмалаған. Ал, Құран Кәрімге келер болсақ, ол Аллаһ
Тағаланың қалауы бойынша қорғауға алынған. Бұдан кейінгі тақырыптарда куә
болатынымыз сияқты ол, уахи түсе салысымен жазыла бастаған және Хз.
Мұхаммед (с.а.у.) дүние салғаннан кейін жинақталып кітап ретінде қорғауға
алынған. Құран Кәрімнің Аллаһ Тағала тарапынан сақталатындығы Хижр
сүресінің 9 аятымен дәлелденген: Расында Құранды біз түсірдік. Әрі шын
мәнінде, оны біз қорғаймыз.
Ә. Құран уахиы келгенге дейінгі Хижаз аймағы
Хз. Мұхаммед (с.а.у.) пайғамбар болып жіберілместен бұрын араб халқы
нәсілдік ерекшеліктері және өмірге деген көзқарасы, түйсіну, түсіну және
сезім тұрғысынан басқаларынан ерекшеленіп тұратын. Отырықшы және көшпелі
барлық араб тайпалары бәдәуи деп аталатын. Арабстанның жері қатты әрі
егін егуге қолайсыз болатын, шөлде су тапшылығы және ашаршылық белең алып,
адамдар әрдайым өмір сүру үшін күресті. Алайда, жер мен көктің шексіз
кеңдігінде еркіндік сезімі бар еді.
Мекке және Мәдина секілді қала орталықтарын ішіне алған Хижаз аймағының
тарихы өте көне дәуірлерге барып тіреледі. Хижаз аймағы Араб түбегінің
батыс жағын құрайтын аймақ ретінде Исламның ең алғаш пайда болып жайыла
бастаған жері. Ол жерде өмір сүрген әр түрлі араб тайпалары семиттердің
ұрпағына жататын. Арабтар үлкен аталары Аднан және Каһтанның тегінен
тарайтын. Өлкеде түрлі мемлекеттер құрылып, әдет-ғұрыптар терең тамыр
жайған кез еді. Исламнан бұрын (миләди 6 ғасыр) мемлекет болмай тұрып
тайпалардың өз аймақтарында үстемдік ететін кішігірім қалашықтары бар
болатын. Олардың ортақ тілі араб тілі болғанымен де диалект жағынан
айырмашылық бар еді. Түбектің орталық аймағы түгелдей үлкен шөлдермен
қоршалған, ал, солтүстік және оңтүстік аймақтары біршама егін шаруашылығына
қолайлы ауа райы мен құнарлы топыраққа бай. Хижаз аймағында өмір сүру, шөл
климаты шарттарына қарай құрылған.
Тарихи деректер бойынша араб түбегінде Ислам пайда болмай тұрып шамамен мың
жылдық мәдени өмір сүру салты бар еді. Мариб су қоймасы, Хира және Петра
қалаларының қалдықтары осыған дәлел. Кейбір аймақтарда әсіресе Мариб су
қоймасы арқылы суарылатын егін шаруашылығы, құрманы экспорттау арқылы
жасалатын сауда және мал шаруашылығы олардың тіршілік көзі болып саналатын.
Ірі қара мал дегенде, еті мен сүтін пайдаланатын, шөл шарттарына сай
мінетін көлік ретінде саяхат жасағанда қолданатын түйе бірден ойға оралады.
Отырықшы өмір салты болған жер деген мағынаны білдіретін Мәдина қаласы
шамамен сол аймақта отырықшы өмір салты орнаған алғашқы жерлердің бірі.
Ислам дінінен бұрынғы дәуір жәһилия (надандық) дәуірі деп аталады. Жәһилия
дәуірінде адамдар көбінесе шөл далада көшіп-қонып тіршілік ететін. Сонымен
қатар басқалары да қалаларда өмір сүретін. Қаладағылар көбінесе саудамен
айналысатын. Әсіресе, Мекке қаласы сауданың орталығына айналған еді.
Жәһилия дәуіріндегі арабтардың көпшілігі мүшрик болатын. Бірақ Арабстан,
сол уақытта бір құдайшылық (монотеизм) деп аталатын ең көне рухани
көзқарастың бесігі саналатын. Тарихи деректер бойынша арабтар бұрын бір
құдайға сеніп, кейіннен мүшрік болған. Мекке қаласы әу бастан арабтар
арасында қасиетті мекен ретінде танылып, ол жерде Хз.Ибраһим тарапынан
салынған Қағба бүкіл арабтар құрметтейтін қасиетті зиярат орнына айналған.
Бұдан байқайтынымыз Хз. Ибраһимнің адамдарға жеткізген таухид діні сол
кездегі арабтар тарапынан танылып қабыл етілген еді. Бірақ уақыт өте келе
адамдар бір құдайшылық сенімінен ұзақтап, бірте-бірте олардың арасында
көпқұдайшылық етек ала бастаған. Тіпті, әр тайпаның өзіне тән пұты болып,
шіріктің үстемдік еткен кезі еді. Қағбаға да пұттар қойылған болатын. Лат,
Манат, Ұзза, Исаф және Найла атты пұттар ең үлкен жартылай тәңір саналған
пұттардың қатарына жататын. Оларға арнап ғибадатханалар салынып, адамдар
оларды зиярат ету үшін және құрбан шалып дұға қылу үшін келетін. Уәд, Сува,
Йәук Яғус және Нәср пұттары да атақты пұттарға жатады. (Аты аталған пұттар
жайлы Құранның мына аяттарында баяндалады: 53 Нәжм сүресі, 19-22; 71 Нух
сүресі, 23-24). Олардың түсінігі бойынша пұттар (әснам, әусән және әнсаб)
тәңірдің құдіретіне ие жартылай құдай болатын. Сондықтан оларға табынып,
дұға қылатын және олардан жәрдем сұрайтын. Және де олар ұлы бір тәңірдің
яғни барлық мақлұқатты жаратушы, шексіз құдірет иесі бір құдайдың бар
екендігін қабылдайтын. Бірақ пұттардың дәнекер болатынына сенетін. Олардың
пұттарға осылайша сенім артуы шірк болатын. Пұтқа табынушылықтың негізі де
осылай еді. Олардың ішінде періштелерге табынатын және барлық нәрсенің
уақыттың еншісінде екендігін қабыл еткендер де кездесетін. Жаман рухтардың,
жындардың айналада кезіп жүргендігіне және сиқырдың әсеріне сенетін. Пұттар
адамдарды осы нәрселерден қорғайтын. Кейбір ағаштар мен тастарды қасиетті
санап, рухани көмек алу мақсатында оларға барып дұға қылатын. Сәуегей,
бақсы-балгерлер жындармен қарым-қатынас жасайтын. Себебі, олар жындардың
сәуегей, бақсы-балгерлерге мәлімет жеткізетініне сенетін. Сәуегейлер барлық
нәрсені білуші және рухани күштері бар адамдар ретінде қабылданатын. Бір
іске бастар кезінде, өмірлік маңызы бар шешім қабылдамастан және соғысқа
яки ұзақ сапарға шықпастан бұрын сәуегейге баратын. Сәуегей де пұтқа
жүгініп, олардың жасамақшы болған істерінің шешімін бал ашатын құралдарымен
пұттардан сұрап, ара-тұра пұттарға арнап құрбан да шалған. 6 Әнғам 100; 17
Нахыл 57; 45 Жәсия 24; Нәжім 21-22 аяттарында айтылғандай Құран жиі-жиі
мүшріктердің сенім мен өмір сүру салтын сынап, олардың бұл іс-әрекеттірін
қабыл етпеген.
Сонда да болса арабтардың барлығы мүшрік емес еді. Таухидке, тағдырға,
ақіретке сенетіндер де бар еді. Және де олардың сандары аз болса да ханиф
деп аталатын адамдар болатын. Бұлар жалғыз Аллаһқа сенетін (муаххид), бірақ
оған қалай құлшылық қылатындарын білмейтін еді. Қысқаша айтқанда олар
шынайы дінді іздеу жолында еді. Ханифтердің Хз. Ибраһимнің ізін
жалғастырушы немесе христиандықтан бас тартқан адамдар екендігі айтылуда.
Арабстанның жәһилия дәуіріндегі діни жағдайға қатысты басқа да жайттар бар.
Себебі Хижазда тек мүшріктер немесе ханифтер емес, иудейлер, христиандар,
отқа табынушылар (мәжусилер) және жұлдызға табынушылар (сабийлер) де бар
еді. Шүбәсіз басқа дін өкілдері де болуы мүмкін, бірақ осы төрт дін әрі
Құранда, әрі тарихи дерек көздерінде баяндалған. Мәжусилік Иранда кең
таралған болатын. Арабтар сауда-саттық сияқты түрлі себептермен
мәжусиліктен хабардар еді. Бірақ Хижаз өлкесінде мәжусилік көп таралмаған
болатын. Бұдан түсінгеніміз, мәжусиліктің арабтарға ықпалы жүрмеген, яки
арабтардың бұл дінге көңілдері аумаған. Сабийліктің аты шыққанымен арабтар
арасында көп таралмаған болатын. Ал, христиандық пен иудайзм Хижазда тарихы
тереңде жатқан діндердің санатына кіреді.
Араб түбегінің оңтүстік батысында Эфиопия, шығысында Византия (Шығыс Рим)
және Парсы Императорлығы (Иран) бар еді. Иран мен Византия арасында билік
үшін күрес жүріп жатқан еді. Олардың арасындағы бұл күрес 638 жылға дейін
жалғасқан. Бұл екі алып күш араб түбегі мен оның аумағына үстемдік етуге
тырысып, бұл жерлерді өздеріне көпір ретінде қолданатын еді. Эфиопия мен
Византия христиан дінін ұстанатын. Бұл екі мемлекеттің арасында саяси, діни
және сауда-саттық қарым-қатынастары орын алды. Екі мемлекеттің де
саудагерлері, дін адамдары, миссионерлер араб түбегіне келген кезде
діндерін жаюға мүмкіндік туындады. Византия империясының қарамағына кіретін
аймақтарда ішкі саяси қақтығыстардан сүргінге ұшыраған яки мәзхабтар
арасындағы күрестен басын алып қашқан христиандар араб түбегіне қоныстанған
болатын. Олар кішігірім ауылдарды құрап, өздеріне арнап ғибадатханалар да
тұрғызған еді. Сондай-ақ арабтар жиі-жиі Сирия мен Хираға сауда мақсатымен
сапар шегетін. Сондықтан барған жерлерінде християн дінін қабылдағандар да
болған. Уарақа бин Нәуфәл Меккедегі християндардың бірі болатын. Араб
түбегінде ең көп танымал болған тағы бір дін иудайзм еді. Еврейлер
арабтармен бір атадан (семит) тараған және тілдері де ұқсас тіл тобына
жататын. Хз. Мұсадан кейін Палестинаға қоныстанған еврейлер саяси, діни
күрестердің жақтаушысы немесе жапа шегушісі ретінде бірнеше рет сүргінге
айдалды яки ол жерден қашуға мәжбүр болған. Олардың көшіп барған жерлерінің
бірі де араб түбегі болатын. Сондай-ақ сауда-саттық мақсатымен келіп
қоныстанғандарды да ұмытпауымыз қажет. Басым көпшілігі Йеменде қоныстанған
еврейлер бұл жерден араб түбегіне қарай жайыла бастайды. Хижаз өлкесінде
әсіресе Мәдина мен Хайбар қаласында еврейлер тығыз орналасқан. Олар
синагогалар салып, иудейше (көне еврей тілі) оқу-жазуды тоқтатпай, Таурат
нұсқаларын үнемі жандарында алып жүрді. Әйтсе де иудайзмнің Йеменге ол
жерден араб түбегіне қалай жайылғандығы және ол жердегі еврейлердің түп-
тамыры жайлы нақты дерек көздері жоқ дерлік. Бұл жайындағы тарихи деректер
бір-бірімен үйлеспейді. Құран Кәрімде еврейлер жайында көп айтылғанымен,
көбінесе Хз. Мұсаның кезіндегі олардың жағдайлары мен Хз. Мұхаммед (с.а.у.)
уақтысындағы ұстанымдары мен мінез-құлықтары баяндалады.
Құран уахиы келместен бұрынғы Арабстанның саяси құрылымы айтарлықтай
дәрежеде бытыраңқы еді. Мекке рубасыларының басқаруындағы бір қалашық қана
болатын. Ал, Мәдинаны әус, хазрәж және еврей тайпалары басқаратын. Бұлардан
басқа түрлі аймақтарда тайпалардың басқаруындағы кіші патшалықтар мен
қалашықтар бар болатын.
Ашық аспан астында ұшы-қиыры жоқ құмдармен қоршалған шөлдегі өмір өте
қарапайым болатын. Проблемалардан ұзақ, сана-сезім де көк аспан сияқты
мөлдір әрі таза болатын. Халық философиялық және діни мәселелермен
айналыспайды. Бірақ шешендік өнері, поэзия шарықтап дамып, ондағы ақындар
ғұламалар сияқты құрметтелетін. Олар тек поэзия және шешендік өнерін ғана
емес, сонымен қатар шежіре (әнсәб), аңыз-дастандар (мәнәқыб) сияқты тарихи
деректерді де білетін. Мекке жыл сайын ұйымдастырылатын Ұқаз жәрмеңкесі,
шешендік өнер мен жыр сайысы ең жоғарғы дәрежеде өткізілетін орын болатын.
Сол жерде мыңнан жүйрік шыққан өлеңдер Қағбаның қабырғасына асылатын.
Муәлләқа деген атпен танымал бұл өлеңдердің кейбірі қазіргі таңға дейін
келіп жеткен. Сол уақытта әсіресе көшпелі арабтар арасында оқу-жазудан
мүлдем хабары жоқтар да болған. Олар жайлы Құранның үмми сипатын
қолдануы, әрі олардың оқу-жазуды білмегендігін әрі сол уақытқа дейін
өздеріне уахи келмегендігін білдіреді. Мекке-Мәдина сияқты сауданың және
діни туризмнің орталығы болған қалаларда аздап болса да, оқу-жазудан хабары
барлар болды. Әсіресе, ауыз әдебиеті (шифәһи) дәстүрі дамыды. Яғни,
мәдениет көбінесе ауыз әдебиеті арқылы жандандырылған.
Діни сенімде, құлшылықта және қоғамдық өмірде келеңсіздіктер де бар еді.
Рушылдық бұлардың басында келетін. Cондықтан бітпейтін қан даулары мен
соғыстар тоқтаусыз жүріп жатты. Кек алушылық басым болып, тайпалар арасында
келісім-шарт жасалатын. Бір сөзбен айтқанда бұл дегеніміз сол өңірде өмір
сүрудің шарты болатын. Қоғамда әрқашан байлардың сөзі өтетін, ал
кедейлердің дәрежелері төмен саналатын. Айрықша, сол кезеңде дүниенің әр
бұрышында өмір сүрген құлдық жүйе Хижаз аймағында да етек алған еді.
Ешқандай құқықтары болмаған құлдар, алынып-сатылатын мал-мүлік дәрежесіне
түскен болатын. Өмір сүру салты жағынан қаншалықты айырмашылықтар
болғанымен де, ойлау тұрғысынан көшпелі өмір мен рушылдық психологиясы
үстем болатын. Бәдәуи ахлақ жүйесі (мүрууәт), қаһармандық (һамасәт), сый-
сияпат (зияфәт) және бас сауғалайтын орын (мәлжә) түсінігіне қоса барлық
жақсы мінез-құлықты қамтитын жалпылама тұжырым болатын. Адамгершілік
қағидалары әрдайым сақталмады, бірақ сонда да болса, жақсы мінез-
құлықтардың іздері жоғалмаған еді. Табиғи шарттар, өмір сүру стилі және
қоғамдық жағдай еркектердің алдыңғы сапқа шығуына себепші болды. Отбасылық
өмір, туыстық қатынас тайпалардың өзара қарым-қатынастарын нығайтуға ұйытқы
болды. Бір тайпа ішіндегі рулардың өзара ынтымақтастық келісімі (хилф) және
сырттан тайпаға келіп қосылу (мәулә) кең таралған болатын.
Арабстанның діни жәни мәдени ахуалы осылай еді. Зер салып қарасаңыз,
саясатта болсын, дінде яки ахлақта (мінез-құлық, этика) болсын жүйесіздік
орын алды. Хз. Мұхаммедтің (с.а.у.) уахи арқылы ескерте бастаған адамдардың
өздеріне ғана тән ортасы, қоғамы мен саяси жүйесі болды. Сол уақыттағы
әлеуметтік жүйе діни түсінікке және дін бойынша өмір сүруге әсер етті.
Мысалы: тайпа басшылығына қарасты әлеуметтік жүйенің діни іс-әрекеттерінің
бірі, әрбір тайпаның өздеріне тән тәңірлерінің болуы. Міне, Құран осындай
бір қоғамға түскен. Құранның адамдардың өміріне өзгеріс енгізуде әлемде
көрініс тапқан басқа да діни, әлеуметтік және саяси оқиғаларға қарағанда
әлдеқайда әсері күшті болды. Меккенің атқамінерлері бастапқы кезде Хз.
Мұхаммедтің (с.а.у.) үгіт-насихатынан мазалары қашса да, саяси қауіп
ретінде күмәнданбады. Алайда, уақыт өте келе мұсылмандардың саны артып,
қоғамдық келіспеушіліктер де артқан сайын, мәселенің тек пұттарды
қабылдамаумен ғана шектелмейтіндігі айқын байқалды. Таухид негізіне аса мән
берілсе, қолданыстағы жүйе түбегейлі істен шығатындықтан Мекке
атқамінерлерінің үрейін тудырды. Олар былай дейтін: (Мұхаммед (с.а.у.)
Тәңірлерді бір-ақ тәңір қыла ма? Әрине бұл тым таңғажайып нәрсе. (38 Сад
сүресі, 5) Хз. Пайғамбар мен сахабалары, әу бастан өмір сүріп келген Мекке
қоғамында үстем болған діни, әлеуметтік және саяси оқиғалардан өздерін
аулақ ұстап, өздері жеке топ болып, бірігіп әрекет етуге тырысқан. Бастапқы
кезде тек Меккемен шектелген дағуат (Исламға шақыру) уақыт өте келе басқа
да аймақтарға жайыла бастады. Ақыр соңында Мәдинаға көшу арқылы ол жерде
ешқандай кедергісіз діндерін жаюға және бірігіп жұмыс жасауға мүмкіндік
туды. Уақыт өткен сайын Ислам діні белгілі бір аймақтан төрткүл дүниеге
қарқынды түрде тарай бастады. Ислам діні қысқа уақыт ішінде бұрынғы
түсініктің орнына адамгершілік қағидалары мен таңғажайып нәрселерді өзімен
ала келіп, бұларды шөл өміріне сәйкестендіріп, сол аймақтың адамдарының
барлығына жеткізді. Бұрынғы пұтқа құлдық сенімдерін, діни өмірлерін
таухидқа және Аллаһ Тағаланың алдында сәждеге жығылуға өзгертті.
Арабстанның әлеуметтік жүйесін құрайтын тайпалардан құралған халықты өзінің
айналасына жинады. Бұдан былай барлық адам баласы Аллаһ Тағаланың алдында
тең болып, әрқайсысы тек өте жақсы адам болуға және өте жақсы мұсылман
болуға тырысатын болды.
Хз. Мұхамммед (с.а.у.) миләди 571 жылы Меккеде дүниеге келді. Ол, Құрайш
тайпасынан болатын. Сонымен қатар бұл жыл Піл жылы деп те аталатын. Себебі
сол жылы Йемен патшасы Әбраһа Хижазға жорыққа аттанып, сол аймақтың
орталығы саналатын Мекке қаласын, соның ішінде Қағбаны алуға бел буған
болатын. Бірақ ол Мекке қаласын да басып ала алмады, Қағбаға да қол сұға
алмады. Әскерлердің алдына алып пілдерді орналастырғаны үшін, осы оқиға
орын алған жыл кейіннен Піл жылы деп аталды. Бұл оқиға Құран Кәрімнің Фил
сүресінде қысқаша баяндалады.
Хз. Мұхаммед (с.а.у.) Меккеде беделді отбасының ұлы болған Абдұллаһ пен
Мәдиналық Әминаның ұлы. Әкесі дүниеге келмей тұрып, ал анасы алты жасқа
толғанда қайтыс болады. Кейіннен атасы Абдулмүттәлибтің қарамағында
тәрбиеленіп, ол дүниеден өткен соң ағасы Әбу Тәлибтің қамқорлығында болады.
Балалық шағында мал бағып, жастық шағынан бастап ағасымен бірге саудамен
айналысып, оның керуенімен Сирияға да барған. Бір кездері Хадиша есімді бай
бір әйелдің сауда керуенін де басқарады. Жиырма беске толғанда Хадиша мен
үйленіп, ол өмірден өткенше сонымен бірге отау құрады. Хадишадан төрт қыз,
екі ұлы болған. Пайғамбарлық міндетіне бастамастан бұрын саудамен
айналысқан. Әлсіздерді және әділетсіздікке тап болғандарды қорғау
мақсатында құрылған Хилфул-фудул комиссиясына қатысады. Қағбаны қайта
қалпына келтіру мәселесінде тайпалар арасында шыққан келіспеушілікті шешуі,
оған деген сенімнің және құрметтің белгісі. Жиырма жасқа келгенде тайпалар
арасында болған Фижар соғысына қатысады. Балалық шағынан бастап көркем
мінез-құлқы, әділдігі, турашылдығы, сенімділігі және адамдарға деген
құрметінің арқасында басқалардың назарын өзіне аударады және барлық адамның
сеніміне кіріп, олардың сүйіспеншілігіне бөленеді.
Сұрақтар:
1. Ең алғаш уахи кімге түсті?
а. Хз.Адам (а.с) б. Хз. Иса(а.с)
в. Хз.Ибрахим (а.с) г. Хз. Мұхаммед (с.а.у.)
2. Төмендегі пайғамбарлардың қайсысында өзіне түсірілген кітап қате
берілген?
. а. Хз Ибраһим (а.с) ға парақтар б. Хз.Иса(а.с) ға Інжіл
. в. Хз. Мұса (а.с) ға Забур г. Хз. Мұхаммед (с.а.у) ға
Құран Кәрім
3. Таурат, Інжіл және Құран жайында қайсысы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Проф. Док. Исмайл Чалышкан
ХҚТУ-Дінтану кафедрасы
Түркістан - 2011 ж
ББК
УДК
Пікір жазғандар:
Кенжетай Досай профессор, философия ғылымдарының докторы
Асалыоғлы Адем философия ғылымдарының докторы
Иылдырым Ахмет теология ғылымдарының докторы
. Бұл кітапта тәпсір методикасының не екендігі, қалайша пайда болғандығы
және Құранды тәпсірлеудің негіздері қарастырылады. Кітап негізгі үш
бөлімнен тұрады.. Кітапты жазу кезінде қазіргі таңда тәпсір мен тәпсір
методикасы саласында жарыққа шыққан жаңа ғылыми жетістіктерді де
ескердік. Өйткені, классикалық мәліметтер қазіргі таңда толық
жеткілікті болмай жатыр. Кітапта қамтылған барлық тақырыптардың
күрделі әрі тартысты тұстарына кірмей, мүмкіндігінше қарапайым,
түсінікті әрі жүйелі бір методпен ұсынуға тырыстық. Бұдан да терең
ізденем деушілерге тақырыптардың соңында және осы еңбектің соңында
берілген әдебиеттерге жүгінуіне болады.
Бұл кітап мазмұнымен әрі жоғары оқу орындарындағы студенттер мен
оқытушыларға әрі Құран және тәпсір ілімімен айналысушы әрбір жанға
пайдалы болады деп үміт етеміз.
ISBN
Алғы сөз
Құран Аллаһ Тағаланың жер бетіне жіберген ең соңғы кітабы. Оны адамзатқа
жеткізген Хз. Мұхаммед те (с.а.у) Аллаһ Тағаланың ең соңғы пайғамбары.
Құран Кәрім жер бетіне түсісімен адамдарға тура жолды көрсетті, әлі де
болса тоқтаусыз көрсетуде. Мына екі аят мұны былайша тілге тиек етеді:Әлиф
Ләм Мим. Міне осы Кітапта күдік жоқ, тақуалар үшін тура жол көрсетуші. (2
Бақара, 1-2); Негізінде осы Құран ең тура жолға салады. Әрі дұрыс іс
істеген мүміндер үшін әрине зор сыйлық бар екендігін сүйіншілейді. (17
Исра, 9) Осы екі аят Құран Кәрімнің негізгі екі ерекшелігін баяндайды.
Құранның уахи арқылы туындағандығына еш күмән жоқ, яғни адамзаттың туындысы
емес. Екіншісі, адамзатқа тура жолды көрсетуші.
Оның тура жолды көрсетуші, тура жолға бастайтын ерекшелігін жүзеге асыруы
үшін оған алдымен сеніп, кейін мағынасын түсіну қажет. Демек, Құран Кәрімді
түсіну тек қана ғылыммен айналысатындарға тиісті нәрсе емес, әрбір иман
еткен кісінің міндеті. Құран Кәрімнің негізгі мақсаты мұсылманша ойлау
жүйесін қалыптастыру, бұл әрбір мұсылман үшін қажет. Әлбетте әрбір адам оны
өзінің білімі мен ақыл деңгейіне қарай ұғына алады. Мына нәрсені естен
шығармау керек, Құран Кәрім түсініксіз бір кітап емес, керісінше өзін
түсінуге тырысқан әрбір кісіге есігін айқара ашары сөзсіз. Расында Құранды
үгіт үшін оңайластырдық. Ал сонда түсінуші бар ма? (54 Қамар, 17) аяты осы
жәйтті баяндайды.
Біз қаншалықты Құран Кәрімді кез-келген адамның түсіне алатындығын айтсақ
та, оның ғылыми тұрғыдан жүйелі әрі шарттарына сай айқындалуы қажет. Ислам
мәдениетінде маңызды орын алатын тәпсір ғылымы осы мәселемен айналысады.
Хз. Пайғамбардан бастап, сахабалар, табиғиндар және солардан кейінгі
ұрпақтар да тәпсір ғылымымен айналысқан. Хз. Пайғамбардың басты міндеті
жеткізу, мәлімдеу (тәблиғ) және баяндау, түсіндіру (тәбиин) болатын. Тәблиғ
етіп жеткізген нәрселерін түсіндіру қажет. Негізінен оның уақтысында Құран
Кәрімді түсінуде ешқандай қиындық туындамаған болатын. Себебі Құран Кәрімді
Хз. Пайғамбар күнделікті өмірде іс-әрекетімен жандандыратын еді. Егер
тәпсірді, иләһи мәтінді адамдардың түсіне алатындай формаға енгізу деп
қарастыратын болсақ, Хз. Пайғамбардың тәпсірші болуы тек сөздік мағынасын
беріп баяндау ғана емес, сонымен қатар іс-әрекетімен де Құран Кәрімді
тәпсірлегендігін анық көруге болады. Бұдан басқа сахабалар да Құран
Кәрімнің мән-мағынасын түсінуге және оны өз өмірлерінде іске асыруға
тырысатын еді. Олар үшін ең маңызды да қымбат нәрсе Құранды ұғыну және оны
жүзеге асыру болатын. Бұдан тыс маңызды мақсаттарының бірі Құранды
өзгелерге жеткізу болатын. Сондықтан өз араларында тартысудан гөрі
басқалардың одан пайдалануы үшін тер төкті. Бірақ, Құранның жер бетіне
түскен уақытынан ұзақтаған сайын табиғи түрде кейбір мәселелер туындай
бастады. Міне, осы сияқты мәселелерді шешу мақсатында білгір ғұламалар
аяттарды адамдар түсіне алатындай етіп түсіндіре бастады. Осылайша ғылым
ретінде тәпсірдің негіздері қаланды. Уақыт өте келе тәпсірге қажетті
көптеген мағлұматтар жинақтала бастады. Біз осыларды Құран ілімдері
(Улуумул-Қуран) деп атаймыз. Сонымен қатар тәпсірлеудің қағидалары да
анықтала бастады. Осы уақыт ішінде бір жағынан тәпсір, алғаш пайда болған
күннен бастап ғылым ретінде дамыса, екінші жағынан оның ереже-қағидалары
бірте-бірте құрылды. Міне, тәпсірді ереже-қағидаларына сай жазуды үйрететін
ғылым саласы тәпсір методикасы (Усуулут-тәфсир) - деп аталады. Қазіргі
таңда тәпсір методикасы жаңа әдістер мен мазмұнға ие. Соңғы үш ғасырда
Мәғәл деп аталатын Құранның түрлі тілдерге аудармасы жасалды. Осылайша он
төрт ғасырдан астам уақыт ішінде тәпсір мен мәғәл саласы бойынша мыңдаған
еңбектер жарыққа шықты.
Бұл кітапта тәпсір методикасының не екендігі, қалайша пайда болғандығы және
Құранды тәпсірлеудің негіздері қарастырылады. Кітап негізгі үш бөлімнен
тұрады. Бірінші бөлімде уахи, Құран тарихы және Құран мазмұны сияқты
тақырыптар қарастырылатын болса, екінші бөлімде Құран ілімдерінің
қалыптасуы мен ерекшеліктері түсіндіріледі. Соңғы бөлімдерде Құранды
түсіну, тәпсірлеу және тәпсір методикасының қалыптасуы, қазіргі жағдайы
және тәпсірлеу кезінде қажет болған методология қарастырылады. Кітапты жазу
кезінде қазіргі таңда тәпсір мен тәпсір методикасы саласында жарыққа шыққан
жаңа ғылыми жетістіктерді де ескердік. Өйткені, классикалық мәліметтер
қазіргі таңда толық жеткілікті болмай жатыр. Кітапта қамтылған барлық
тақырыптардың күрделі әрі тартысты тұстарына кірмей, мүмкіндігінше
қарапайым, түсінікті әрі жүйелі бір методпен ұсынуға тырыстық. Бұдан да
терең ізденем деушілерге тақырыптардың соңында және осы еңбектің соңында
берілген әдебиеттерге жүгінуіне болады.
Бұл кітап мазмұнымен әрі жоғары оқу орындарындағы студенттер мен
оқытушыларға әрі Құран және тәпсір ілімімен айналысушы әрбір жанға пайдалы
болады деп үміт етеміз.
Проф. Др. Исмайл Чалышкан
Түркістан - 2010
Бірінші бөлім: Уахи және Құран тарихы
Бірінші тақырып: Уахи ұғымы
Тақырып: Уахи сөзі және уахи ұғымы
Мақсат: Уахи сөзінің cөздік және терминдік мағынасымен қатар уахидің келу
түрлерін үйрену
А. Уахи сөзінің сөздік мағынасы
Негізіو ح ى түбірінен шыққан уахи و ح ى (وحى) сөзі түбір сөз ретінде уахи
ету, жасырын сөйлесу, әмір ету, шабыттандыру, рухтандыру, жаман ой салу,
күдік тудыру, көрсету, асығу, ымдау және ишарат ету, үн қату, сыбырлау,
шапшаң түсіндіру, хат жазу сияқты мағыналарды білдіреді. Арабтар Ислам
діні келместен бұрын уахи сөзін осы мағыналарда қолданған. Бұл мағыналардың
кейбірі Құран Кәрімде де қолданылған. Енді осылардың бірнешеуіне назар
аударып көрелік.
فَخَرَجَ عَلَى قَوْمِهِ مِنَ الْمِحْرَابِ فَأَوْحَى إِلَيْهِمْ أَن سَبِّحُوا بُكْرَةً وَعَشِيًّا
Сонда (Зәкәрия) михраптан шығып, қауымына: "Ертелі-кеш Алланы дәріптеңдер"
деп нұсқады. (19 Мариям 11)
وَكَذَلِكَ جَعَلْنَا لِكُلِّ نِبِيٍّ عَدُوًّا شَيَاطِينَ الإِنسِ وَالْجِنِّ يُوحِي بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ
غُرُورًا...
Осылайша әр пайғамбарға адамдардың және жынның шайтандарынан дұшпан
қылдық. Олар алдап бір-біріне жалтыраған сөздерді сыбырлайды. ( 6 Әнғам
112)
Осы аяттардан байқағанымыздай уахи сөзі дыбыс, сөз, мағына сияқты
нәрселердің арнайы жолмен өзгеге жеткізілуі, бір орыннан екінші бір орынға
көшірілуі деген мағыналарға саяды. Төмендегі берілген аяттарда Аллаһ
Тағаланың түрлі тіршілік иелеріне табиғи болмыстарына қатысты заңдарды
немесе орындаулары қажет болған кейбір нәрселерді баяндауы да осы мағынада
қолданылған.
فَقَضَاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ فِي يَوْمَيْنِ وَأَوْحَى فِي كُلِّ سَمَاء أَمْرَهَا
Оларды жеті көк етіп, екі күнде жасады. Сондай-ақ әр көктің міндетін өзіне
білдірді (41 Фуссилат 12)
وَأَوْحَى رَبُّكَ إِلَى النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِي مِنَ الْجِبَالِ بُيُوتًا وَمِنَ الشَّجَرِ وَمِمَّا يَعْرِشُونَ
(Мұхаммед Ғ.С.) Раббың, араға: “Таулардан, ағаштардан және лапастардан
ұялар жасап ал!”, - деп нұсқады. (Жаратылыс қабылет берді.) (16 Нахыл 68)
يَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ أَخْبَارَهَابِأَنَّ رَبَّكَ أَوْحَى لَهَا
Ол күні жер, уақиғасын түсіндіреді; Раббыңның оған білдіруімен. (99
Зілзал 4-5)
إِذْ يُوحِي رَبُّكَ إِلَى الْمَلآئِكَةِ أَنِّي مَعَكُمْ فَثَبِّتُوا الَّذِينَ آمَنُوا سَأُلْقِي فِي قُلُوبِ الَّذِينَ
كَفَرُوا الرَّعْبَ فَاضْرِبُوا فَوْقَ الأَعْنَاقِ وَاضْرِبُوا مِنْهُمْ كُلَّ بَنَانٍ
(Мұхаммед Ғ.С.) сол уақытта Раббың періштелерге: Расында Мен сендермен
біргемін. Мүміндерге тоқтау беріңдер деп нұсқау беруде еді. Кәпірлердің
жүректеріне қорқыныш ұялатамын. Сонда мойындарының үстіне әрі қол-аяқтарына
(қылышпен) шабыңдар (8 Әнфал 12)
إِذْ أَوْحَيْنَا إِلَى أُمِّكَ مَا يُوحَى أَنِ اقْذِفِيهِ فِي التَّابُوتِ فَاقْذِفِيهِ فِي الْيَمِّ...
Сол уақытта анаңның көкейіне тиісті нәрселер салған едік: Оны сандыққа
салып, дәрияға тастап жібер ... (20 Таһа 38-39)
وَإِذْ أَوْحَيْتُ إِلَى الْحَوَارِيِّينَ أَنْ آمِنُوا بِي وَبِرَسُولِ
Сол уақытта Хауариларға: Маған әрі Елшіме сеніңдер деп білдірген едім.
(5 Мәйда 111)
Жоғарыдағы аяттардан түсінгеніміз бойынша, Аллаһ Тағала өз қалауымен түрлі
тіршілік иелеріне өздеріне түсінікті тілде кейбір нәрселерді айтқан немесе
аян еткен. Әсіресе соңғы екі аят бойынша адамдардың жүректеріне аян
бергендігін аңғаруға болады. Зер салып қарасаңыз бұлардың барлығы жекеге
қатысты жағдайлар. Яғни тек өзіне аян берілген мен Аллаһ Тағала арасында
болып жатқан нәрсе. Басқаша айтар болсақ тек қатысы болғандарды ғана
қамтып, басқаларға қатысы болмаған хабарласудың бір түрі. Осы нәрселер
шынайы уахиды түсінуде септігін тигізуі әбден мүмкін.
Ә. Уахи сөзінің анықтамасы және мәні
Уахи қазақ тілінде тілінде уахи, аян, шабыт мағыналарына келеді. Ал,
терминдік мағынасы болса, Аллаһ Тағаланың адамзатқа түрлі жолдармен ілім
беруі. Ашып айтар болсақ, Аллаһ Тағаланың пайғамбарларға жеткізген уахиы.
Ислами әдебиеттерде уахи сөзіне былайша анықтама берілген: Уахи Аллаһ
Тағаланың кейбір сөздерді адамзатқа жеткізу үшін Жәбірейіл періште арқылы
немесе тікелей, бірақ бізге беймәлім бір жолмен пайғамбарларға білдіруі.
Біз уахи жайлы сөз қозғағанда осы мағынаны көздедік.
Уахи сөзінің анықтамасынан және жоғарыдағы аяттардан көмек ала отырып уахи
сөзін біраз кеңінен қарастырып көрелік. Уахи жаратушылығында еш күмән
болмаған Аллаһ Тағаланың әзәли (бастауы жоқ) сөзінің (кәламының)
пайғамбарларға жеткізілу ісі. Пайғамбарлардың жеке тұлғаларына тиісті
субъективті бір тәжірибе болғандықтан уахидің мәні жайлы дұрыс мағлұматтар
Құраннан, пайғамбарлардан еш өзгеріске ұшырамай тікелей жеткен хабарлардан
яки уахи ісіне куә болған пайғамбардың достарынан алынады.
Көріп отырғанымыздай уахи көбінесе екеу арасында болатын байланыс. Дәлірек
айтсақ, уахиды бастатқан негіз Аллаһ Тағала, оны алушы да адамзат болған
пайғамбар. Яғни уахи, Аллаһ Тағаладан бастау алып адамзатта аяқталатын бір
құбылыс. Екеуінің арасын байланыстырушы көбінесе Жәбірейіл атты періште.
Уахидің соңын пайғамбардың жеткізген уахиын алушы адамдар құрайды. Бұл
жағдайда уахи Аллаһ-Жәбірейіл- пайғамбар-адамзат түрінде төрт тізбекте
жүзеге асады. Мұнда негізгі рөл ойнаушы ұлы жаратушы Аллаһ Тағала. Себебі,
ол әрі уахидің қайнар көзі әрі уахидің басталуы мен мәнін айқындаушы. Бұл
жайында оған ортақ болатын яки оның ісіне араласатын ешкім жоқ.
Уахи қаншалықты бір жақты қатынас болса да, әсіресе Жәбірейіл-пайғамбар
және адамдар арасында дұрыс қарым-қатынас орнап, мақсатына жетуі үшін аса
назар аударарлық екі жайт бар:
1. Ортақ түсінісу құралының, яғни тілдің болуы қажет. Барлық пайғамбарлар
өздері туып-өскен халықтардың тілінде уахи алып, оны адамдарға жеткізген.
Құран Кәрім де араб тілінде түскен.
2. Уахиды алушы кісі уахиды тікелей немесе жанама жолмен алса да, бұл
әдеттен тыс жайтқа куә болып, оны әрі қарай алып жүру үшін оның бойында
өзгерістердің болуы табиғи нәрсе және солай да болған. Олай болмаған күнде
уахиды алу, жәй адаммен сөйлескен сияқты болатын еді. Сол себепті уахиды
алу кезінде пайғамбардың адами қасиеттерден толықтай болмаса да жарым-
жартылай арылуы қажет. Тікелей уахи Аллаһ Тағаланың адамның жүрегіне уахиды
салуымен және тек оның құдіретімен болып, оған бұл нәрсе еш қиындық
туғызбайды. Бірақ уахиды алушы адамның осы ауыр нәрсеге үйренісіп кетуі
және төзе біліуі үшін ең болмағанда психологиялық тұрғыдан дайын болуы
керек. Бұл деген сөз оның белгілі бір рухани дайындық кезеңінен өтуі және
адами қасиеттерінің өте қарапайым болуы керектігін көрсетеді. Жанама уахиға
келер болсақ, Жәбірейілмен байланыс құруы үшін Пайғамбардың кейбір адами
қасиеттерден арылуы қажет болған. Қалай болған күнде де пайғамбар адам
күйінде қалып, ақылын және сезімдерін еш уақыт жоғалтпаған. Сондай-ақ,
пайғамбар періште болған емес, періште де адам болған емес. Мәселен, Хз.
Мұхаммед (с.а.у.) уахи алу ісі аяқталған соң, қарапайым адамдар сияқты өмір
сүруін жалғастырып, алған уахиларын адамдарға жеткізген және адами
қасиеттерінде ешқандай кемшілік болмаған. Уахидың мәнін түсінбейтін кейбір
адамдар пайғамбарларға сиқырланған, ақылынан азған, рухани ауруға шалдыққан
деген сияқты кінараттар таққан.
Уахидің мәніне қатысты тоқталатын тағы бір мәселе, уахидің өте жасырын және
өте жылдам түрде жүзеге асатындығы. Әдеттен тыс рухани бір құбылыс болған
уахи, тек қана Аллаһ Тағала мен пайғамбар яки Аллаһ-Жәбірейіл-пайғамбар
арасында іске асады. Уахидың келуі жайлы мәліметтер Пайғамбарға берілген
аманат болғандықтан басқа адамдарға ол құпия болған. Бұған қоса уахи
әдеттен тыс бір оқиға болғандықтан өзге адамдардың оған сабырлылық танытуы
мүмкін емес. Бұл әдеттен тыс оқиға (уахи) Аллаһ Тағала мен пайғамбарлар
арасындағы жеке бір сыр. Адамдарға тек уахидың нәтижесі ғана қатысты.
Ескерте кететін бір жайт, уахи жайында қаншалықты сөз қозғалса да оның
ақиқатын толықтай түсіну едәуір қиын мәселе. Міне, уахидың мәні осылардан
тұрады.
Уахи пайғамбарға келген соң, оны адамдарға жеткізу кезеңі басталады. Бұл
істі жүзеге асырушы пайғамбар алған уахиді адамдарға жеткізеді. Бұл жеткізу
ісі тәблиғ (жеткізу, түсіндіру, білдіру, хабарлау) деп аталады.
Б. Уахидің келу түрлері
Уахидің пайғамбарларға қалай келгендігі жайында Шуара сүресі, 51 аятында
былай баяндалған:
وَمَا كَانَ لِبَشَرٍ أَن يُكَلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْيًا أَوْ مِن وَرَاء حِجَابٍ أَوْ يُرْسِلَ رَسُولًا فَيُوحِيَ
بِإِذْنِهِ مَا يَشَاء إِنَّهُ عَلِيٌّ حَكِيمٌ
. Алла (Т.) бір адам баласымен көкейіне салу түрінде немесе перде артынан
ғана сөйлеседі: Не бір елші жіберіп, өз бұйрығымен қалағанын уахи етеді.
Күдіксіз Ол, өте жоғары, хикмет иесі.
Аяттағы يُكَلِّمَ сөйлесу сөзіне Аллаһ Тағаланың адам баласымен байланыс
құруы, ілім беруі, аяттарды түсіруі сияқты мағыналар берсек, сол кезде
аяттың нені меңзегендігін толықтай аңғаруға болады. Осы аят бойынша уахидың
үш түрде келгендігін анық көруге болады:
1. Арада періште яки басқа бір себепкер болмастан Аллаһ Тағаланың тікелей
адамның жүрегіне ілім немесе аят салуы. Бұған жүрекке салу деп те аталады.
Яғни, тікелей жүрекке бір нәрсені түсіру, жүрекке үндеу деген сөз.
2. Аллаһ Тағала мен пайғамбар арасында перде болып, Аллаһ Тағаланың
пайғамбарға перде артынан үндеу салуы.
3. Аллаһ Тағаланың Жәбірейіл періштеге тапсырмаларын білдірген соң, оны
елші ретінде пайғамбарға жіберуі және Аллаһтан алған тапсырмаларын
өзгеріссіз жеткізуі.
Бұлардың алғашқы екеуі ерекше жағдайлар. Пайғамбарларға келген уахилардың
көпшілігі үшінші түрде келген. Осы уахидың үш түрі өз арасында жанама уахи
және тікелей уахи деп екіге бөлінеді. Тікелей уахи, Аллаһ Тағала мен
пайғамбар арасында қандай да бір елші болмастан Аллаһ Тағаланың тікелей
уахи етуі. Жоғарыда үш топқа бөлінген уахидың алғашқы екеуі, яғни Аллаһ
Тағаланың пайғамбардың жүрегіне салуы мен перде артынан сөйлеуі тікелей
уахиға жатады. Ұйқы кезінде жүрекке уахидың келуі де тікелей уахидың түріне
жатқызылған.
Жанама уахи болса, Жәбірейілдің елші ретінде уахи алып келуі. Уахидың бұл
түрі Хз. Мұхаммедке (с.а.у.) бірнеше жолмен келген.
1- Жәбірейілдің Хз. Пайғамбардың жүрегіне уахи етуі арқылы.
2- Жәбірейілдің Хз. Пайғамбармен өзара сөйлесуі арқылы. Хз. Пайғамбардың өз
аузынан жеткен хабарларға қарағанда немесе оның уахи алу ісіне куәгер
болған кісілердің айтулары бойынша уахидің бұл түрі пайғамбарға келген
сәтте қоңырау даусына ұқсас дауыс естілетін еді. Айта кететін бір жайт,
уахи тек уахи алған кісіге ғана құпия нәрсе. Пайғамбардан өзге адамдардың
оны толықтай түсінуі өте қиын. Міне, адамдардың қоңырау даусына ұқсас
дауыстар естуі сол себептен. Олар уахидің негізгі даусынан бейхабар
болғандықтан тек кейбір дауыстарды ғана естіген. Бірақ Пайғамбар сол сәтте
Жәбірейілдің оқыған немесе үйреткен ілімдерін алып жатқан болатын. Хз.
Пайғамбар осы түрдегі уахиды алғанда қиын жағдайларды басынан өткізген.
Тіпті уахидың рухани ауыртпалығынан жүзінде өзгерістер пайда болып, тер
шыққан, астына мінген түйесі де ауыртпалыққа шыдай алмай шөккен сәттері де
болған. Кейде Хз. Пайғамбардың аз уақытқа ұйқыға шомып қалғыған сәттері де
болған.
3- Ислам ғұламалары Жәбірейілдің адам бейнесінде де уахи алып келгендігін
де айтқан. Уахидың осылайша келуі пайғамбарға ең оңай болған түрі.
Жәбірейіл Дыхия есімді сахабаның бейнесінде Хазіреті Пайғамбарға келіп,
онымен иман және ислам жайлы әңгімелескен және сол жердегі бірнеше сахаба
да бұл оқиғаның куәсі болған. Бірақ, бұл жолмен Құранның бірде-бір аяты
уахи етілмеген.
Осы жерге дейін түйіндеуге тырысып баққан уахи мәселесі, адам баласының
Аллаһ Тағаламен ең жоғарғы дәрежедегі және жекеше байланыс құрудың түрі.
Оған тек арнайы және таңдалған кісілер ғана лайық бола алады. Олар да
пайғамбарлар. Бұл тақырыпқа нүкте қоймастан бұрын уахи мен илхам (аян,
шабыт), кәшф (ашылу), түйсік, шатахат (сөйлегенде шектен шығу), сана-сезім
арасындағы айырмашылықты қысқаша түсіндіруіміз қажет. Уахи нақты түрде
Аллаһ Тағала тарапынан келіп, пайғамбарға жеткізіледі. Пайғамбар да алған
уахиларын адамдарға жеткізеді. Уахидың келу түрінде және адам баласына
жеткізілуінде еш күмән жоқ. Уахи пайғамбардың жүрегінде бұлтартпас ілім
ретінде көрініс табады. Айрықша, уахи қажеттілік ретінде өзге адамдарды
өзіне бағынуға итермелейді. Яғни, уахиға сенім артқан кісілер оның бұйырған
нәрселеріне иман етіп, құлшылық жасаулары керек және соған сай өмір
сүрулері қажет. Оның білдірген нәрселері дін болып, дін де тек уахимен ғана
құрылады. Уахи арқылы келген мәліметті бірде-бір мұсылман теріске шығарып,
оған сенімсіздікпен қарай алмайды. Илхамға (аян, шабыт) келер болсақ, оның
қайдан келгендігі нақты емес. Аллаһ Тағала тарапынан да, басқа жақтан да
келуі мүмкін. Илхам нақты бір мәлімет емес, ол сана-сезім арқылы жүректе
пайда болатын рухани ілім. Сондықтан илхам нақты діни мәлімет
болмағандықтан оған иман ету де шарт емес. Аса маңыздысы илхам, кісінің
өзімен ғана шектеулі болып, басқаларға тікелей қатысы болмағаны сияқты
олардың иман етулері және соған қарай мәміле жасаулары да қажет емес.
Себебі иман ету және құлшылық жасау діни бір мәселе, ол тек пайғамбарлыққа
ғана тән ерекшелік. Пайғамбарлық тек қана уахи арқылы жүзеге асып және оның
кімге берілетіндігі тек Аллаһ Тағалаға ғана аян болады және соның
шешіміндегі мәселе. Қысқаша айтар болсақ, уахи толығымен ақиқат, тура және
діни бір мәселе. Илхам, дұрыс немесе бұрыстығы жайлы нақты бір үкімі жоқ,
діннің негізіне жатпайтын нәрсе. Ал, кәшф (ашылу), түйсік және сана-сезім
сияқты ерекшеліктер жеке тұлғаға қатысты нәрселер болып, діндар болсын-
болмасын кез-келген адамда көрініс табуы мүмкін. Тіпті кәшф, түйсік, сана-
сезім арқылы пайда болған іліммен уахи сияқты амал жасалынбайды. Олар
діннің шеңберіне кірмейтін нәрселер болғандықтан оларға сүйене отырып дінде
сенім, ғибадат және діни ілімді жасауға болмайды. Сондықтан уахи мен
уахидан тыс өзге рухани оқиғалар арасын нақты әрі тайға таңба басқандай
етіп ажырату қажет. Уахидың ақиқаты да жоғарыдағыдай сөздермен
түсіндірілмеуі керек. Айрықша қазіргі кезеңде ең көп байқалып жатқан
уахидан тыс көзқарастар дінде кейбір нәрселерді қате түсініп, қате өмір
сүруге себепші болғандығы сияқты қате сенімге тіпті дінді бұрмалауға дейін
алып баруы әбден мүмкін.
Сұрақтар:
1. Уахи сөзінің сөздік мағынасын табыңыз?
а. жоғары көтерілу, өрмелеу б. Серуендеу және жүгіру
в. ишаралау және сыбырлау г. өшіру, жоқ қылу
2. Аллаһ Тағаланың араға уахи етуі қай мағынада қолданылады?
. а. араға ескертуі б. оған
жаратылыстың заңдарын білдіруі
в. араны сұраққа тартуы г. болашақтан хабар беруі
3. Аллаһ Тағаланың кейбір сөздері адамдарға жеткізілгенде Жәбірейіл періште
арқылы немесе тікелей, бірақ бізге беймәлім жолмен пайғамбарларға
жеткізілуі қалай аталады?
а. илһам б. Құран
в. уахи г. жазу жаздыру
4. Уахи неше түрде келеді?
. а. үш түрде: тікелей, перде артынан, Жәбірейіл арқылы
. б. екі түрде: тікелей және періште арқылы
. в. бір түрде: Жәбірейіл арқылы
. г. төрт түрде: тікелей, қалаумен, ұйқыда, перде артынан
5. Төмендегі аяттың қайсысы уахидың келу түрін баяндайды?
. а. Әли-Ғимран, 51 б. Шұғара, 51
. в. Рум, 22 г. Ағраф, 42
6. Уахи мен илһам арасындағы ең маңызды айырмашылықты табыңыз.
. а. Уахи тек пайғамбарға келеді. Ал илһам болса, кез-келген адамға
келуі мүмкін
. б. Екеуі бірдей пайғамбарға келеді
. в. Уахи мен илһамның қайнар көзі адам
. г. Араларында айырмашылық жоқ
Қолданылған әдебиеттер:
. Абдулғаффар Аслан. Куранда вахи. Анкара 2001.
. Бәдруддин әз-Зәркәши. әл-Бурһан фи улумил-қуран. тахқиқ: Мухаммед Әбул-
Фадл Ибраһим, Бейрут 1972.
. Жәлалуддин әс-Суюти. әл-Итқан фи улумил-қуран. Истанбул 1978.
. Кулиев, Элмир Рэфайлоғлу. На пути Корану. Алматы 2008.
. Халид Абдуррахман әл-Ак. Усулут-тафсир уа қауаидуһ. Бейрут 1986.
. Ибн Манзур. Лисанул-араб. Бейрут 1994.
. Исмайл Жеррахоглу. Тефсир усулү. Анкара 1995.
. Меңлібеков, М. Құран Кәрім ілімдеріне кіріспе. Алматы 2005.
. Мәннаул-Каттан, Мәбахис фи улумил-Қуран. Бейрут 14131990.
. Мұхаммед Абдулазим әз-Зәрқани. Мәнәхилул-ирфан фи улумил-қуран. Кахире
1943.
. Мұхаммед Хусейн әз-Зәһәби. әл-Исрайлият фит-тәфсир уәл-хадис. Дымашқ
1985.
. Мұхиддин Исаұлы. Құран кімнің сөзі. Алматы 2004.
. Мұхсин Демиржи. Тефсир усулү. Истанбул 2008.
. Мұхсин Демиржи. Вахи герчеги. Истанбул 1996.
. Сейид әш-Шәриф Журжани. әт-Тәрифат. Кахире 1991.
. Субхи Салих. Куран илимлери. чевирен: М. Сайд Шимшек. Кония. т. и.
Екінші тақырып: Құран түскенге дейінгі уахи және Хижаз аймағы
Тақырып: Құран түскенге дейін келген уахилар және Хижаз аймағының жағдайы
. Мақсат: Уахидың қай уақыттан басталғандығы және Хз. Пайғамбарға
(с.а.у) Құран түспестен бұрын келген уахидың кімдерге
түскендігі және Мекке-Мәдинаны қамтыған Хижаз аймағының діни
және саяси жағдайымен танысу.
А. Құран түскенге дейінгі уахи тарихы
Хз. Мұхаммед (с.а.у.) соңғы пайғамбар, бірақ алғаш уахи алған кісі емес.
Одан бұрын да уахи алған пайғамбарлар бар. Сол себепті Құран уахиын және
оның адам баласына келгендегі мәнін үйрену үшін одан бұрын келген уахилар
жайлы хабардар болуымыз қажет. Осылайша уахидың тарихымен қысқаша
танысамыз. Құран Кәрімде уахи алған кейбір пайғамбарлар жайлы айтылған.
Мәселен Ниса сүресінің 163-аятында былайша баяндалған:
إِنَّا أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ كَمَا أَوْحَيْنَا إِلَى نُوحٍ وَالنَّبِيِّينَ مِن بَعْدِهِ وَأَوْحَيْنَا إِلَى إِبْرَاهِيمَ
وَإِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ وَالأَسْبَاطِ وَعِيسَى وَأَيُّوبَ وَيُونُسَ وَهَارُونَ وَسُلَيْمَانَ وَآتَيْنَا
دَاوُودَ زَبُورًا
. (Мұхаммед Ғ.С.) Нұх (Ғ.С.) және одан кейінгі пайғамбарларға уахи
еткеніміздей саған да уахи еттік. Сондай-ақ Ыбырайым, Ысмайыл, Ысхақ,
Яғқұп (Ғ.С.), ұрпақтарына және Ғиса, Әйүп, Юныс, Һарұн және Сүлеймен
(Ғ.С.) ге де уахи еттік. Әрі Дәуіт (Ғ.С.) ке Зәбұрды бердік.
Ағраф 117, 160; Таһа 77; Шуғара 52, 63; Шура 13; Юсуф 22, 24, 76, 101.
аяттарында баяндалғандай Нұх, Ибраһим, Исмайл, Ысхақ, Яғқұб, Юсуф, Мұса,
Һарун, Әйүп, Юнус, Сүлеймен, Иса және Мұхаммедке (с.а.у.) уахи келген.
Осылардың ішінде кітап түрінде Мұсаға Таурат, Дәуітке Зәбур, Исаға Інжіл,
Мұхаммедке (с.а.у.) Құран Кәрім түскен (4 Ниса сүресі, 136). Аттары өзгеше
болғанмен әр пайғамбар ұқсас уахилар алып, алған уахиларын дәл сол күйінде
адамдарға жеткізген. Пайғамбарлар өздерінің тілек-қалауларына қарай
сөйлемейді. Себебі, олар адамдар арасынан таңдап алынған, Аллаһ Тағаланың
уахи және дін жайында берген міндетін ең жоғарғы дәрежеде атқарған ардақты
кісілер. Осылайша уахи тарих бойынша жалғасып, Аллаһ Тағаланың діні
адамзатқа жеткізілді. Олай болса уахи пайғамбарлардың барлығында бірдей.
Себебі, уахидың шыққан жері де, мақсаты да бір.
Аллаһ Тағала адамзатты жер бетін иесіз және емін-еркін жібере салмаған.
Оларға жол көрсетуші ретінде пайғамбарларды міндеттеген. Адамзатқа қалай
жол көрсету керектігін пайғамбарларға үйрету үшін уахи арқылы мәліметтер
берген. Демек, уахи мен пайғамбарлық бір-бірінен ажырамайды. Адамзаттың
алғашқысы Адам ата (а.с). Құран Кәрімде Адам ата (а.с) жайлы баяндалған
мәліметтерге қарағанда Аллаһ Тағаладан алғаш уахи алған кісі. Осылайша оның
пайғамбар болғандығын білуге болады. Міне, алғашқы адамзат және алғашқы
пайғамбар Хз. Адам атадан (а.с) бастап соңғы пайғамбар Хз. Мұхаммедке
(с.а.у.) дейін әр қилы кезеңдер мен әр қилы жерлерде түрлі адам баласына
Аллаһ Тағала тарапынан пайғамбарлық міндеті жүктеліп, оларға уахи
түсірілген.
Құраннан бұрын түскен уахилардың басым көпшілігі жазылып кітап ретінде
жинақталмағандықтан негізі сақталмаған. Аллаһ Тағала ол кітаптардың
сақталуын қаламаған. Егер сақтауды қалағанда, олар негізін жоғалтпаған
болар еді. Тәурат, Інжіл кітаптары Хз. Мұса мен Хз. Иса (а.с) дүние салған
соң көп уақыттан кейін жазылып кітап халіне келтірілген. Соның салдарынан
Тәураттың да, Інжілдің де негізі сақталмаған және адамдар ол кітаптарды өз
қалауларына қарай бұрмалаған. Ал, Құран Кәрімге келер болсақ, ол Аллаһ
Тағаланың қалауы бойынша қорғауға алынған. Бұдан кейінгі тақырыптарда куә
болатынымыз сияқты ол, уахи түсе салысымен жазыла бастаған және Хз.
Мұхаммед (с.а.у.) дүние салғаннан кейін жинақталып кітап ретінде қорғауға
алынған. Құран Кәрімнің Аллаһ Тағала тарапынан сақталатындығы Хижр
сүресінің 9 аятымен дәлелденген: Расында Құранды біз түсірдік. Әрі шын
мәнінде, оны біз қорғаймыз.
Ә. Құран уахиы келгенге дейінгі Хижаз аймағы
Хз. Мұхаммед (с.а.у.) пайғамбар болып жіберілместен бұрын араб халқы
нәсілдік ерекшеліктері және өмірге деген көзқарасы, түйсіну, түсіну және
сезім тұрғысынан басқаларынан ерекшеленіп тұратын. Отырықшы және көшпелі
барлық араб тайпалары бәдәуи деп аталатын. Арабстанның жері қатты әрі
егін егуге қолайсыз болатын, шөлде су тапшылығы және ашаршылық белең алып,
адамдар әрдайым өмір сүру үшін күресті. Алайда, жер мен көктің шексіз
кеңдігінде еркіндік сезімі бар еді.
Мекке және Мәдина секілді қала орталықтарын ішіне алған Хижаз аймағының
тарихы өте көне дәуірлерге барып тіреледі. Хижаз аймағы Араб түбегінің
батыс жағын құрайтын аймақ ретінде Исламның ең алғаш пайда болып жайыла
бастаған жері. Ол жерде өмір сүрген әр түрлі араб тайпалары семиттердің
ұрпағына жататын. Арабтар үлкен аталары Аднан және Каһтанның тегінен
тарайтын. Өлкеде түрлі мемлекеттер құрылып, әдет-ғұрыптар терең тамыр
жайған кез еді. Исламнан бұрын (миләди 6 ғасыр) мемлекет болмай тұрып
тайпалардың өз аймақтарында үстемдік ететін кішігірім қалашықтары бар
болатын. Олардың ортақ тілі араб тілі болғанымен де диалект жағынан
айырмашылық бар еді. Түбектің орталық аймағы түгелдей үлкен шөлдермен
қоршалған, ал, солтүстік және оңтүстік аймақтары біршама егін шаруашылығына
қолайлы ауа райы мен құнарлы топыраққа бай. Хижаз аймағында өмір сүру, шөл
климаты шарттарына қарай құрылған.
Тарихи деректер бойынша араб түбегінде Ислам пайда болмай тұрып шамамен мың
жылдық мәдени өмір сүру салты бар еді. Мариб су қоймасы, Хира және Петра
қалаларының қалдықтары осыған дәлел. Кейбір аймақтарда әсіресе Мариб су
қоймасы арқылы суарылатын егін шаруашылығы, құрманы экспорттау арқылы
жасалатын сауда және мал шаруашылығы олардың тіршілік көзі болып саналатын.
Ірі қара мал дегенде, еті мен сүтін пайдаланатын, шөл шарттарына сай
мінетін көлік ретінде саяхат жасағанда қолданатын түйе бірден ойға оралады.
Отырықшы өмір салты болған жер деген мағынаны білдіретін Мәдина қаласы
шамамен сол аймақта отырықшы өмір салты орнаған алғашқы жерлердің бірі.
Ислам дінінен бұрынғы дәуір жәһилия (надандық) дәуірі деп аталады. Жәһилия
дәуірінде адамдар көбінесе шөл далада көшіп-қонып тіршілік ететін. Сонымен
қатар басқалары да қалаларда өмір сүретін. Қаладағылар көбінесе саудамен
айналысатын. Әсіресе, Мекке қаласы сауданың орталығына айналған еді.
Жәһилия дәуіріндегі арабтардың көпшілігі мүшрик болатын. Бірақ Арабстан,
сол уақытта бір құдайшылық (монотеизм) деп аталатын ең көне рухани
көзқарастың бесігі саналатын. Тарихи деректер бойынша арабтар бұрын бір
құдайға сеніп, кейіннен мүшрік болған. Мекке қаласы әу бастан арабтар
арасында қасиетті мекен ретінде танылып, ол жерде Хз.Ибраһим тарапынан
салынған Қағба бүкіл арабтар құрметтейтін қасиетті зиярат орнына айналған.
Бұдан байқайтынымыз Хз. Ибраһимнің адамдарға жеткізген таухид діні сол
кездегі арабтар тарапынан танылып қабыл етілген еді. Бірақ уақыт өте келе
адамдар бір құдайшылық сенімінен ұзақтап, бірте-бірте олардың арасында
көпқұдайшылық етек ала бастаған. Тіпті, әр тайпаның өзіне тән пұты болып,
шіріктің үстемдік еткен кезі еді. Қағбаға да пұттар қойылған болатын. Лат,
Манат, Ұзза, Исаф және Найла атты пұттар ең үлкен жартылай тәңір саналған
пұттардың қатарына жататын. Оларға арнап ғибадатханалар салынып, адамдар
оларды зиярат ету үшін және құрбан шалып дұға қылу үшін келетін. Уәд, Сува,
Йәук Яғус және Нәср пұттары да атақты пұттарға жатады. (Аты аталған пұттар
жайлы Құранның мына аяттарында баяндалады: 53 Нәжм сүресі, 19-22; 71 Нух
сүресі, 23-24). Олардың түсінігі бойынша пұттар (әснам, әусән және әнсаб)
тәңірдің құдіретіне ие жартылай құдай болатын. Сондықтан оларға табынып,
дұға қылатын және олардан жәрдем сұрайтын. Және де олар ұлы бір тәңірдің
яғни барлық мақлұқатты жаратушы, шексіз құдірет иесі бір құдайдың бар
екендігін қабылдайтын. Бірақ пұттардың дәнекер болатынына сенетін. Олардың
пұттарға осылайша сенім артуы шірк болатын. Пұтқа табынушылықтың негізі де
осылай еді. Олардың ішінде періштелерге табынатын және барлық нәрсенің
уақыттың еншісінде екендігін қабыл еткендер де кездесетін. Жаман рухтардың,
жындардың айналада кезіп жүргендігіне және сиқырдың әсеріне сенетін. Пұттар
адамдарды осы нәрселерден қорғайтын. Кейбір ағаштар мен тастарды қасиетті
санап, рухани көмек алу мақсатында оларға барып дұға қылатын. Сәуегей,
бақсы-балгерлер жындармен қарым-қатынас жасайтын. Себебі, олар жындардың
сәуегей, бақсы-балгерлерге мәлімет жеткізетініне сенетін. Сәуегейлер барлық
нәрсені білуші және рухани күштері бар адамдар ретінде қабылданатын. Бір
іске бастар кезінде, өмірлік маңызы бар шешім қабылдамастан және соғысқа
яки ұзақ сапарға шықпастан бұрын сәуегейге баратын. Сәуегей де пұтқа
жүгініп, олардың жасамақшы болған істерінің шешімін бал ашатын құралдарымен
пұттардан сұрап, ара-тұра пұттарға арнап құрбан да шалған. 6 Әнғам 100; 17
Нахыл 57; 45 Жәсия 24; Нәжім 21-22 аяттарында айтылғандай Құран жиі-жиі
мүшріктердің сенім мен өмір сүру салтын сынап, олардың бұл іс-әрекеттірін
қабыл етпеген.
Сонда да болса арабтардың барлығы мүшрік емес еді. Таухидке, тағдырға,
ақіретке сенетіндер де бар еді. Және де олардың сандары аз болса да ханиф
деп аталатын адамдар болатын. Бұлар жалғыз Аллаһқа сенетін (муаххид), бірақ
оған қалай құлшылық қылатындарын білмейтін еді. Қысқаша айтқанда олар
шынайы дінді іздеу жолында еді. Ханифтердің Хз. Ибраһимнің ізін
жалғастырушы немесе христиандықтан бас тартқан адамдар екендігі айтылуда.
Арабстанның жәһилия дәуіріндегі діни жағдайға қатысты басқа да жайттар бар.
Себебі Хижазда тек мүшріктер немесе ханифтер емес, иудейлер, христиандар,
отқа табынушылар (мәжусилер) және жұлдызға табынушылар (сабийлер) де бар
еді. Шүбәсіз басқа дін өкілдері де болуы мүмкін, бірақ осы төрт дін әрі
Құранда, әрі тарихи дерек көздерінде баяндалған. Мәжусилік Иранда кең
таралған болатын. Арабтар сауда-саттық сияқты түрлі себептермен
мәжусиліктен хабардар еді. Бірақ Хижаз өлкесінде мәжусилік көп таралмаған
болатын. Бұдан түсінгеніміз, мәжусиліктің арабтарға ықпалы жүрмеген, яки
арабтардың бұл дінге көңілдері аумаған. Сабийліктің аты шыққанымен арабтар
арасында көп таралмаған болатын. Ал, христиандық пен иудайзм Хижазда тарихы
тереңде жатқан діндердің санатына кіреді.
Араб түбегінің оңтүстік батысында Эфиопия, шығысында Византия (Шығыс Рим)
және Парсы Императорлығы (Иран) бар еді. Иран мен Византия арасында билік
үшін күрес жүріп жатқан еді. Олардың арасындағы бұл күрес 638 жылға дейін
жалғасқан. Бұл екі алып күш араб түбегі мен оның аумағына үстемдік етуге
тырысып, бұл жерлерді өздеріне көпір ретінде қолданатын еді. Эфиопия мен
Византия христиан дінін ұстанатын. Бұл екі мемлекеттің арасында саяси, діни
және сауда-саттық қарым-қатынастары орын алды. Екі мемлекеттің де
саудагерлері, дін адамдары, миссионерлер араб түбегіне келген кезде
діндерін жаюға мүмкіндік туындады. Византия империясының қарамағына кіретін
аймақтарда ішкі саяси қақтығыстардан сүргінге ұшыраған яки мәзхабтар
арасындағы күрестен басын алып қашқан христиандар араб түбегіне қоныстанған
болатын. Олар кішігірім ауылдарды құрап, өздеріне арнап ғибадатханалар да
тұрғызған еді. Сондай-ақ арабтар жиі-жиі Сирия мен Хираға сауда мақсатымен
сапар шегетін. Сондықтан барған жерлерінде християн дінін қабылдағандар да
болған. Уарақа бин Нәуфәл Меккедегі християндардың бірі болатын. Араб
түбегінде ең көп танымал болған тағы бір дін иудайзм еді. Еврейлер
арабтармен бір атадан (семит) тараған және тілдері де ұқсас тіл тобына
жататын. Хз. Мұсадан кейін Палестинаға қоныстанған еврейлер саяси, діни
күрестердің жақтаушысы немесе жапа шегушісі ретінде бірнеше рет сүргінге
айдалды яки ол жерден қашуға мәжбүр болған. Олардың көшіп барған жерлерінің
бірі де араб түбегі болатын. Сондай-ақ сауда-саттық мақсатымен келіп
қоныстанғандарды да ұмытпауымыз қажет. Басым көпшілігі Йеменде қоныстанған
еврейлер бұл жерден араб түбегіне қарай жайыла бастайды. Хижаз өлкесінде
әсіресе Мәдина мен Хайбар қаласында еврейлер тығыз орналасқан. Олар
синагогалар салып, иудейше (көне еврей тілі) оқу-жазуды тоқтатпай, Таурат
нұсқаларын үнемі жандарында алып жүрді. Әйтсе де иудайзмнің Йеменге ол
жерден араб түбегіне қалай жайылғандығы және ол жердегі еврейлердің түп-
тамыры жайлы нақты дерек көздері жоқ дерлік. Бұл жайындағы тарихи деректер
бір-бірімен үйлеспейді. Құран Кәрімде еврейлер жайында көп айтылғанымен,
көбінесе Хз. Мұсаның кезіндегі олардың жағдайлары мен Хз. Мұхаммед (с.а.у.)
уақтысындағы ұстанымдары мен мінез-құлықтары баяндалады.
Құран уахиы келместен бұрынғы Арабстанның саяси құрылымы айтарлықтай
дәрежеде бытыраңқы еді. Мекке рубасыларының басқаруындағы бір қалашық қана
болатын. Ал, Мәдинаны әус, хазрәж және еврей тайпалары басқаратын. Бұлардан
басқа түрлі аймақтарда тайпалардың басқаруындағы кіші патшалықтар мен
қалашықтар бар болатын.
Ашық аспан астында ұшы-қиыры жоқ құмдармен қоршалған шөлдегі өмір өте
қарапайым болатын. Проблемалардан ұзақ, сана-сезім де көк аспан сияқты
мөлдір әрі таза болатын. Халық философиялық және діни мәселелермен
айналыспайды. Бірақ шешендік өнері, поэзия шарықтап дамып, ондағы ақындар
ғұламалар сияқты құрметтелетін. Олар тек поэзия және шешендік өнерін ғана
емес, сонымен қатар шежіре (әнсәб), аңыз-дастандар (мәнәқыб) сияқты тарихи
деректерді де білетін. Мекке жыл сайын ұйымдастырылатын Ұқаз жәрмеңкесі,
шешендік өнер мен жыр сайысы ең жоғарғы дәрежеде өткізілетін орын болатын.
Сол жерде мыңнан жүйрік шыққан өлеңдер Қағбаның қабырғасына асылатын.
Муәлләқа деген атпен танымал бұл өлеңдердің кейбірі қазіргі таңға дейін
келіп жеткен. Сол уақытта әсіресе көшпелі арабтар арасында оқу-жазудан
мүлдем хабары жоқтар да болған. Олар жайлы Құранның үмми сипатын
қолдануы, әрі олардың оқу-жазуды білмегендігін әрі сол уақытқа дейін
өздеріне уахи келмегендігін білдіреді. Мекке-Мәдина сияқты сауданың және
діни туризмнің орталығы болған қалаларда аздап болса да, оқу-жазудан хабары
барлар болды. Әсіресе, ауыз әдебиеті (шифәһи) дәстүрі дамыды. Яғни,
мәдениет көбінесе ауыз әдебиеті арқылы жандандырылған.
Діни сенімде, құлшылықта және қоғамдық өмірде келеңсіздіктер де бар еді.
Рушылдық бұлардың басында келетін. Cондықтан бітпейтін қан даулары мен
соғыстар тоқтаусыз жүріп жатты. Кек алушылық басым болып, тайпалар арасында
келісім-шарт жасалатын. Бір сөзбен айтқанда бұл дегеніміз сол өңірде өмір
сүрудің шарты болатын. Қоғамда әрқашан байлардың сөзі өтетін, ал
кедейлердің дәрежелері төмен саналатын. Айрықша, сол кезеңде дүниенің әр
бұрышында өмір сүрген құлдық жүйе Хижаз аймағында да етек алған еді.
Ешқандай құқықтары болмаған құлдар, алынып-сатылатын мал-мүлік дәрежесіне
түскен болатын. Өмір сүру салты жағынан қаншалықты айырмашылықтар
болғанымен де, ойлау тұрғысынан көшпелі өмір мен рушылдық психологиясы
үстем болатын. Бәдәуи ахлақ жүйесі (мүрууәт), қаһармандық (һамасәт), сый-
сияпат (зияфәт) және бас сауғалайтын орын (мәлжә) түсінігіне қоса барлық
жақсы мінез-құлықты қамтитын жалпылама тұжырым болатын. Адамгершілік
қағидалары әрдайым сақталмады, бірақ сонда да болса, жақсы мінез-
құлықтардың іздері жоғалмаған еді. Табиғи шарттар, өмір сүру стилі және
қоғамдық жағдай еркектердің алдыңғы сапқа шығуына себепші болды. Отбасылық
өмір, туыстық қатынас тайпалардың өзара қарым-қатынастарын нығайтуға ұйытқы
болды. Бір тайпа ішіндегі рулардың өзара ынтымақтастық келісімі (хилф) және
сырттан тайпаға келіп қосылу (мәулә) кең таралған болатын.
Арабстанның діни жәни мәдени ахуалы осылай еді. Зер салып қарасаңыз,
саясатта болсын, дінде яки ахлақта (мінез-құлық, этика) болсын жүйесіздік
орын алды. Хз. Мұхаммедтің (с.а.у.) уахи арқылы ескерте бастаған адамдардың
өздеріне ғана тән ортасы, қоғамы мен саяси жүйесі болды. Сол уақыттағы
әлеуметтік жүйе діни түсінікке және дін бойынша өмір сүруге әсер етті.
Мысалы: тайпа басшылығына қарасты әлеуметтік жүйенің діни іс-әрекеттерінің
бірі, әрбір тайпаның өздеріне тән тәңірлерінің болуы. Міне, Құран осындай
бір қоғамға түскен. Құранның адамдардың өміріне өзгеріс енгізуде әлемде
көрініс тапқан басқа да діни, әлеуметтік және саяси оқиғаларға қарағанда
әлдеқайда әсері күшті болды. Меккенің атқамінерлері бастапқы кезде Хз.
Мұхаммедтің (с.а.у.) үгіт-насихатынан мазалары қашса да, саяси қауіп
ретінде күмәнданбады. Алайда, уақыт өте келе мұсылмандардың саны артып,
қоғамдық келіспеушіліктер де артқан сайын, мәселенің тек пұттарды
қабылдамаумен ғана шектелмейтіндігі айқын байқалды. Таухид негізіне аса мән
берілсе, қолданыстағы жүйе түбегейлі істен шығатындықтан Мекке
атқамінерлерінің үрейін тудырды. Олар былай дейтін: (Мұхаммед (с.а.у.)
Тәңірлерді бір-ақ тәңір қыла ма? Әрине бұл тым таңғажайып нәрсе. (38 Сад
сүресі, 5) Хз. Пайғамбар мен сахабалары, әу бастан өмір сүріп келген Мекке
қоғамында үстем болған діни, әлеуметтік және саяси оқиғалардан өздерін
аулақ ұстап, өздері жеке топ болып, бірігіп әрекет етуге тырысқан. Бастапқы
кезде тек Меккемен шектелген дағуат (Исламға шақыру) уақыт өте келе басқа
да аймақтарға жайыла бастады. Ақыр соңында Мәдинаға көшу арқылы ол жерде
ешқандай кедергісіз діндерін жаюға және бірігіп жұмыс жасауға мүмкіндік
туды. Уақыт өткен сайын Ислам діні белгілі бір аймақтан төрткүл дүниеге
қарқынды түрде тарай бастады. Ислам діні қысқа уақыт ішінде бұрынғы
түсініктің орнына адамгершілік қағидалары мен таңғажайып нәрселерді өзімен
ала келіп, бұларды шөл өміріне сәйкестендіріп, сол аймақтың адамдарының
барлығына жеткізді. Бұрынғы пұтқа құлдық сенімдерін, діни өмірлерін
таухидқа және Аллаһ Тағаланың алдында сәждеге жығылуға өзгертті.
Арабстанның әлеуметтік жүйесін құрайтын тайпалардан құралған халықты өзінің
айналасына жинады. Бұдан былай барлық адам баласы Аллаһ Тағаланың алдында
тең болып, әрқайсысы тек өте жақсы адам болуға және өте жақсы мұсылман
болуға тырысатын болды.
Хз. Мұхамммед (с.а.у.) миләди 571 жылы Меккеде дүниеге келді. Ол, Құрайш
тайпасынан болатын. Сонымен қатар бұл жыл Піл жылы деп те аталатын. Себебі
сол жылы Йемен патшасы Әбраһа Хижазға жорыққа аттанып, сол аймақтың
орталығы саналатын Мекке қаласын, соның ішінде Қағбаны алуға бел буған
болатын. Бірақ ол Мекке қаласын да басып ала алмады, Қағбаға да қол сұға
алмады. Әскерлердің алдына алып пілдерді орналастырғаны үшін, осы оқиға
орын алған жыл кейіннен Піл жылы деп аталды. Бұл оқиға Құран Кәрімнің Фил
сүресінде қысқаша баяндалады.
Хз. Мұхаммед (с.а.у.) Меккеде беделді отбасының ұлы болған Абдұллаһ пен
Мәдиналық Әминаның ұлы. Әкесі дүниеге келмей тұрып, ал анасы алты жасқа
толғанда қайтыс болады. Кейіннен атасы Абдулмүттәлибтің қарамағында
тәрбиеленіп, ол дүниеден өткен соң ағасы Әбу Тәлибтің қамқорлығында болады.
Балалық шағында мал бағып, жастық шағынан бастап ағасымен бірге саудамен
айналысып, оның керуенімен Сирияға да барған. Бір кездері Хадиша есімді бай
бір әйелдің сауда керуенін де басқарады. Жиырма беске толғанда Хадиша мен
үйленіп, ол өмірден өткенше сонымен бірге отау құрады. Хадишадан төрт қыз,
екі ұлы болған. Пайғамбарлық міндетіне бастамастан бұрын саудамен
айналысқан. Әлсіздерді және әділетсіздікке тап болғандарды қорғау
мақсатында құрылған Хилфул-фудул комиссиясына қатысады. Қағбаны қайта
қалпына келтіру мәселесінде тайпалар арасында шыққан келіспеушілікті шешуі,
оған деген сенімнің және құрметтің белгісі. Жиырма жасқа келгенде тайпалар
арасында болған Фижар соғысына қатысады. Балалық шағынан бастап көркем
мінез-құлқы, әділдігі, турашылдығы, сенімділігі және адамдарға деген
құрметінің арқасында басқалардың назарын өзіне аударады және барлық адамның
сеніміне кіріп, олардың сүйіспеншілігіне бөленеді.
Сұрақтар:
1. Ең алғаш уахи кімге түсті?
а. Хз.Адам (а.с) б. Хз. Иса(а.с)
в. Хз.Ибрахим (а.с) г. Хз. Мұхаммед (с.а.у.)
2. Төмендегі пайғамбарлардың қайсысында өзіне түсірілген кітап қате
берілген?
. а. Хз Ибраһим (а.с) ға парақтар б. Хз.Иса(а.с) ға Інжіл
. в. Хз. Мұса (а.с) ға Забур г. Хз. Мұхаммед (с.а.у) ға
Құран Кәрім
3. Таурат, Інжіл және Құран жайында қайсысы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz