Көне Отырар

Жоспар
Кіріспе

Отырар
Отырартөбе
Құйрықтөбе қалашығы
Алтынтөбе қалашығы
Мардан.күйік қалашығы
Зергерлік бұйымдар
ӘБУНАСЫР ӘЛ.ФАРАБИ

Көне Отырар оазисінің осы замандағы Қазақстан Республикасы, Оңтүстік Қазақстан облысы, Отырар ауданында орналасқан. Оның жерлері Сырдария өзенінің орта ағысының жағалауында орналасқан. Өзеннің орта ағысы Шардара елді-мекенінен басталады, себебі бұл жерде өзен аңғары тарылады (осы жерде Қызылқұм шөлі Ташкент шөлдері үстіртіне аса жақындайды), сөйтіп Түркістанға дейін созылады, аңғары 150 шақырымға дейін кеңейеді. Осы өлшемде (250 шақырым) Сырдарияға жалғыз Арыс сағасы құйылады. Тура осы екі өзеннің сағасында Отырар оазисі орналасқан.
Өзен аңғарының үлкен бөлігі тақыр тектес сұр топырақ болып келеді. Өзен аңғарының шетінде сортаң шабындықтар орналасқан, ал өзенге жақын орналасқан жерлерде жиде, жыңғыл, қамыстардан құралған қалың тоғай өседі.
Ауданның ауа-райы континентальді, әрі шөлді. Қыста температура 25 градусқа дейін түсіп кетеді. Әдетте Сырдария өзенінде желтоқсанның басында мұз қатып, наурызға дейін ерімейді. Көктемде Сырдария мен Арыс арналарынан жи асып, кең алқапқа тасиды.
Арыс және Сырдария өзендері оазистің сумен қамтамасыз ететін негізгі қайнар көзі болып табылады. Олардан тартылған арықтар мен каналдар қалалар мен елді-мекендерді сумен қамтамасыз етіп, егістік алқаптарын да суландыры отырған. Жер өңдеу мәдениеті тек қана судың молдығының арқасында ғана дамып отырған.

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

Отырар
21.08.2007 г.
Көне Отырар оазисінің осы замандағы Қазақстан Республикасы, Оңтүстік
Қазақстан облысы, Отырар ауданында орналасқан. Оның жерлері Сырдария
өзенінің орта ағысының жағалауында орналасқан. Өзеннің орта ағысы Шардара
елді-мекенінен басталады, себебі бұл жерде өзен аңғары тарылады (осы
жерде Қызылқұм шөлі Ташкент шөлдері үстіртіне аса жақындайды), сөйтіп
Түркістанға дейін созылады, аңғары 150 шақырымға дейін кеңейеді. Осы
өлшемде (250 шақырым) Сырдарияға жалғыз Арыс сағасы құйылады. Тура осы
екі өзеннің сағасында Отырар оазисі орналасқан.
Өзен аңғарының үлкен бөлігі тақыр тектес сұр топырақ болып келеді. Өзен
аңғарының шетінде сортаң шабындықтар орналасқан, ал өзенге жақын
орналасқан жерлерде жиде, жыңғыл, қамыстардан құралған қалың тоғай өседі.

Ауданның ауа-райы континентальді, әрі шөлді. Қыста температура 25
градусқа дейін түсіп кетеді. Әдетте Сырдария өзенінде желтоқсанның
басында мұз қатып, наурызға дейін ерімейді. Көктемде Сырдария мен Арыс
арналарынан жи асып, кең алқапқа тасиды.
Арыс және Сырдария өзендері оазистің сумен қамтамасыз ететін негізгі
қайнар көзі болып табылады. Олардан тартылған арықтар мен каналдар
қалалар мен елді-мекендерді сумен қамтамасыз етіп, егістік алқаптарын да
суландыры отырған. Жер өңдеу мәдениеті тек қана судың молдығының
арқасында ғана дамып отырған.
Отырар оазистің Сырдария аңғарындағы географиялық орналасуы аса ыңғайлы.
Оның айналасында шексіз далалар жайылып жатыр, көне заманда малшылар
мекендеген. Олар бір-бірімен экономикалық және саяси байланыс жасап,
жергілікті шаруалармен туыстық қарым-қатынаста болған. Дала Қаратау
жоталарына жалғасқан. Оның Сырдарияға қараған бетінде тілініп шыққан тау
аңғарынан Бөген, Боралдай, Шаян өзендері ағып шығады. Өзен аңғары
шалғынды шөптерге, итмұрын өсінділерін бай, осы жерлерде шоқ теректер мен
қарағаштар кездеседі. Қаратау сілемдері мал жаюға, ыңғайлы болып келеді,
ал өзен аңғарлары жер өңдеуге ыңғайлы.
Отырар оазисінің орналасуы оның тұрғындарының өміріне өшпес із қалдырды.
Отырар Арыс өзенінің Сырдарияға құяр тұсында және де Бөген сағасынан алыс
емес жерде болғандықтан ыңғайлы жерді алып жатыр және құнарлы жерді
суаратын суы бар. Бөген және Арыс өзенінің бойымен Таласқа, үйсіндердің
шекараларына дейін, ал кейінірек қарлұқтардың иелігіне дейін жететін.
Сырдария бойымен көне заманнан Шашқа, Ферғанаға, Соғдыға қарай жүретін,
сол жолдың солтүстік бойымен Аландардың арал түбімен Еділ далаларына
қарай, таулы Жайыққа қарай және солтүстік Қара теңізге қарай бағытталған.

Отырартөбе
Отырартөбе бес бұрышты, бұрыштары әлемнің бұрыштарын сәл ауытқумен дұрыс
меңзеп тұр. Оның оңтүстік беті 380 м, оңтүстік-батысы 145 м, батысы 400
м, солтүстік-шығысы 380 м және шығысы 350 м болған.
Төбешік қаланың орталық бөлігі. Ол жерден 18 метр биіктікке ктерілген, ал
орташа биіктігі 10 м-ден 15-м-ге дейін. Төбе бірнеше жылдар бойы қираған
үйлерден, құрылыс қоқыстарынан, адамдардың шаруашылық қалдықтарынан өскен
және қазіргі уақытта көптеген қабаттардан тұрады.
Қаланың орталық бөлігі дуалмен қоршалған, дуалдан қаланың мұнаралары
көрінеді. Дуал сыртында ор қазылған. Тереңдігі 2-3 м, ені 10-15 м.
болған.
Қалаға кіретін негізгі үш қақпа болған. Екеуі бір-біріне қарама-қарсы
оңтүстік және солтүстік-шығыс қабырғаларда орналасқан. Үшіншісі батыс
қабырғаның ортасында орналасқан. Оңтүстік қақпа қаланың негізгі қақпасы
болып есептелінген. Оның қабырғадағы өтетін жері қазірдің өзінде 20
метрге жетеді.
Орталық көшенің жыра түріндегі ені 5-8 м; ол орталық қақпаны солтүстікпен
байланыстырып тұр, сөйтіп қаланы екі тең емес бөлікке бөледі. Орталық
көшеден тік бұрыш құрал қабырғаларға барып тірелетін көшелер кетеді. Оған
қарама-қарсы алты магистральді көше жолдары өтеді, периметрі бойынша
шеңбер. Өз кезегінде магистральді көшелерден көптеген көлденең көшелер
бөлінетін, олардың кейбірі тұрғын үйлердің төбешіктерге айналған биік
құландыларын айналып өткен. Солтүстік және батыс қақпалар адында тегіс үй
салынбаған алаңдар кездеседі.

Құйрықтөбе қалашығы
Құйрықтөбе қалашығы Отырардан оңтүстік-шығысқа қарай 5 шақырым жерде
орналасқан. Сырдарияның орта ағысы, Арыс өзенінің Сырдарияға құяр
сағасында орналасқан Отырар оазисінің аса ірі ескерткішінің бірі болып
табылады. 1951 жылы Құйрықтөбеде А.Н.Бернштамның басқаруымен Оңтүстік
Қазақстан археология экспедициясы алғашқы қазба жұмыстарын жүргізді.
Құйрықтөбе қалашығы Х-ХІ ғ-да Фарабтың астанасы болған ортағасырлық Кедер
қаласымен байланыстырылады. Бұл қала туралы белгісіз парсы тілді авторлың
"Худуд ал-Алам" географиялық шығармасында жазылған.
Қалашық төбе жоспарында трапеция түрінде көрініс береді. Айналасының
көлемі солтүстік-батысы 250 м, батысы 125 м, оңтүстік-батысы 225 м,
оңтүстік-шығысы 180 м. Төбенің қоршалған жерден биіктігі 7.5 м.
Оңтүстік-батыс бұрышында биікігі 30 м, ал диаметрі шамамен 30 м қаланың
цитаделі болған. Цитадель қабырғаларының бұрышында осы кезеңге дейін
мұнаралар қалдықтары анық көзге түседі. Төбенің қалған бөлігінің бәрі
шахристан үйінділері болып табылады, олар да цитадель сияқты мұнаралы
қабырғалармен периметрі бойынша құралған. Шахристан айналасына құрылыс
іздері көрінеді. Бұл рабадтың қол өнер елді-мекендерінің қалдықтары болып
табылады.

Алтынтөбе қалашығы
Алтынтөбе қалашығы Отырардан солтүстік-батысқа қарай 8 шақырым жерде
орналасқан. 1947 жылы Оңтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясы
зерттеген. 1949 жылы шахристанның оңтүстік бөлігіндегі қазбаның негізі
қаланды. Үйлердің ішкі кесек қалдықтары қалған 3 мәдени қабаты аршылған.
Олардың астында күлдің қалдығы да болған.
Алынған материалдардан сұрыптағанда және археологиялық қазба жұмыстары
нәтижесі бойынша хронологиялық екі кезеңі анықталды. Ол біздің
заманымыздың алғашқы ғасырлары мен VІІІ-ІХ ғасырлар.
1969-70 жылдары қалашықты Отырар археологиялық экспедициясы зерттеді,
аспаптық сызба-жоспары түсірілді.
1986 жылы К.А.Ақышевтың басқаруымен Оңтүстік Қазақстан комплексті
археологиялық экспедициясы зерттеулерді жалғастырды.
Қалашық 2 қабатты "төбе алаңы" төбе типтес, жан-жағы төрткүл дүние
жақтарына сай бағытталған. Солтүстік және биігірек (цитадель) бөлігінің
көлемі 135х150 м және 75х60 м. Цитадельдің орташа биіктігі 17.13 м.
Цитадельдің солтүстік бағытының ортасында терең жыра ерекшеленеді. Оның
"солтүстік" қақпасы орнында пайда болуы әбден мүмкін.

Мардан-күйік қалашығы
Мардан-күйік қалашығы Отырартөбеден солтүстік баыс бағытына қарай 10
шақырым жерде орналасқан. Қалашықтағы қазба жұмыстарын 1986 жылы
комплексті археология экспедициясының тобы жасады.
Қалашық төмпешіктер тобын құрайды. Оның жүйесінде цитадель, шахриста және
рабад айрықшаланып тұр.
Қаланың орталық бөлігі жалпақ тікбұрышты жоспарлы төбешігінің биіктігі 8
м. төбешіктің солтүстігінен оңтүстігіне қарай 340 м, төбесіндегі алаңның
көлемі 120х150 м.
Шахристанның оңтүстігі мен шығыс жағында мұнаралармен қоршалған рабад
орналасқан. Рабадтағы төбешіктің көлемі солтүстігінен оңтүстігіне 220 м,
шығысынан батысына 460 м. Қалашыққа кіре беріс жері батыс жағында
орналасқан. Ол мұнаралармен қоршалған. Қазіргі таңдағы пішіні күмбез
іспеттес төбешіктің биікігі 13 м. және диаметрі табанынан есептегенде 40
м.

Көкмардан қалашығы
Қалашық Отырартөбеден оңтүстікке қарай 20 шақырым жерде, Арыс өзенінің
сол жағасындағы Көкмардан сай-саласында орналасқан. Қалашықтағы қазба
жұмыстарын Оңтүстік археологиялық экспедициясы 1977, 1978-83 жылдары
жүргізілген.
Қаланың орталық бөлігі солтүстіктен оңтүстікке қарай созылып жатқан сопақ
төбешіктің биіктігі 15 м және көлемі 3.2 га.
Солтүстік қаланың ең биік жеі цитадель. Биіктігі 16 м. Жоғарғы
бөлігіндегі алаңның көлемі 25х25 м. Қаланың басқа бөлігінен жырамен
бөлінген.
Қазіргі таңда Арыстың тасқын суларымен толып тұған ормен қоршалған
орталық төбешіктің айналасында тікбұрышты және шеңбер пішініндегі "оқуға
болатын" жоба іздерімен рабад орналасқан. Оның алаңы шамамен 4 гектардай
жерді құрайды. Ол қаланың орталық бөлігімен 2 м ені бар, ескі қалаға
кіретін жалғыз шығыс қақпасына тірелетін бөгет арқылы жалғасқан.

Зергерлік бұйымдар
Қаладағы арнайы зергерлер түймеліктер, ат-әбзелерді, әйел және ер кісі
белдіктері, бас киімдер және т.б. зергерлік бұйымдарын жасаумен
айналысқан. Олар мыс, қола, қорғасын сияқты қымбат тастармен де жұмыс
жасаған.
Зергерлер күміс пен мысты саз және темір ыдыстарда балқытты, олардың
тиісті пішінін күйдірілген саз бен тастан жасалған.
Өкінішке орай зергер шеберлерінің бұйымдарының жасалу техникасын зерттеу
үшін көптеген бұйымдар бізге жетпеген. Дегенмен жасалу жолдарын білу
мүмкін. Олар оймыштау, бедерлеу, түту, асыл тастар мен жасанды қашау
сияқты кеңінен танымал әдістерді пайдаланған. Отырарда табылған зергерлік
бұйымдар да бар. Олар: жүрекше тәрізді темір түйме, сырғалар, жүзіктер,
білезіктер, моншақтар...
Отырарлық зергерлер сердолик, отты жылтыр тас, яшма, нефрит, ағат,
серпентинит, тау хрусталі сияқты асылтастарды жүзік-сырғаларды сәндеу
үшін кеңінен пайдаланған.

ӘБУНАСЫР ӘЛ-ФАРАБИ
(870 - 950)
Қасиетті қазақ даласы талай ұлы ғұламаларды дүниеге алып келді. Қазақ
топырағынын көкіреп ояу, көзі ашық, ойшыл азаматтарм бүкіл шығыс араб-парсы
мәдениетін меңгеріп, өз шығармаларын көпке ортақ тілде жаза біліп, кейінгі
ұрпақтарына мұра етіп қалдыра білді. Олардың ішінде аты әлемге жайылғандары
да аз емес. Солардың бірі — бәрімізге танымал ұлы жерлесіміз Әбу Насыр әл-
Фараби
Әл-Фараби түрік тайпасының дәулетті бір ортасынан шыққаны бізге мәлім,
бұған дәлел оның толық аты жөнінде "Тархан" деген атаудың болуы. Әл-Фараби
870 жылы Сыр бойындағы Арыс өзені Сырға барып құятын өңірдегі, Фараб
қаласында дүниеге келді. Фарабидің то-лық аты-жөні Әбу-Насыр Мұхаммед Иби
Мұхаммед ибн Ұзлағ ибн Тархан Әл-Фараби, яғни әкесі Ұзлағ, арғы атасы
Тархан. Туған жері қазақтың ежелгі қаласы Отырарды арабтар Барба-Фараб деп
атап кеткен, осыдан барып ол Әбунасыр Фараби, яғни Фарабтан шыққан Әбунасыр
атанған. Бұл қаланың орны қазіргі Шәуілдір ауданы, Шымкент облысының
территориясында. Сол түста өмір сүргендердің қалдырған нұсқаларына
карағанда, Отырар қаласы IX ғасырда тарихи қатынастар мен сауда жолдарының
торабындағы аса ірі мәдениет орталығы болған
.А. Н. Бернштам, шекарадағы аса манызды мекен және керуен жолдарының торабы
болған Отырарға орта ғасыр авторларының көп назар аударғанын атап
көрсетеді. Географиялық көрінісі түрліше бұл өнір суармалы егіншілікпен
айналысуға да қолайлы болған.
А. Н. Берштамның айтуынша, Отырар қаласы орналасқан аса құнарлы алқапта
қазақ халқының арғы ата-бабалары, қырдағы көшпенділер мен қала тұрғындары
жиі карым-катынас, тығыз байланыс жасап отырған деп пікір қорыту әбден
орынды.
Кеңінен мәлім екі дерек бар: 1218 жылм монғолдар қаланы қиратты, бұл
"Отырар апаты" деп аталды; онаң соң 1405 жылғы ақпанда мұнда Әмір Темір
қайтыс болды. Отырар жайында біздің қолымызда Ибн Хаукальдың, Абул Фиданың,
қытай деректемелерінің мәліметтері бар. Отырар жөнінде Птоломейде де
айтылған. Отырардағы кітапхана, ел ауыздағы аңызға қарағанда, кітабының-
саны жағынан атақты Александрия кітапханасынан кейінгі екінші орында
болған.
Бірақ Отырар Қазақстан территориясындағы бірден бір мәдени орталық емес-ті.
Зерттеушілердің кажырлы еңбегі арқасында республиканың археологиялық
картасында басқа да мәдени орталықтар (Тараз, Сығанак, Түркістан, Мерке,
Исфиджаб және басқа қалалар) болғаны көрсетілген. Сондықтан, біз осы
территорияны мекендеген тайпалардың сонау арғы заманда қалыптасқан өскелең
өнері, қол өнері, ғылымы, түркі тілдес жазуы болған деп қазір батыл айта
аламыз.
Осы жазба әдебиеттің пайда болған кезін, ол біздік заманымыздан 300—400 жыл
немесе одак да көп бұрын қалыптасты ма деген мәселені келешекте тарихшылар
мен тіл мамандарының анықтауына тура келеді. Міне, сондықтан да, қазақ
топырагынан шыққан ғалымдар Әбу-Насыр әл-Фараби, Исхақ әл-Отрари, Исмаил әл-
Шаухари, Жемал әл-Түркістани, әл-Сығнақи, әл-Қыпшақи, Қадырғали Жалаири
және басқалар жазған еңбектердің белгілі бір мәдени негізде дүниеге келуі
әбден табиғи нәрсе. Осынау санлақтардың ішінде жалпы әлемге әйгілі алып
тұлға ретінде көзге көрінетін әл-Фарабидің орны ерекше.
Ал енді әл-Фарабидің антика дәстүрімен байланыстылығынан, осының арқасында
оның Аристотельден кейінгі "Екінші Ұстаз" атанып, даңққа бөленгенін айтатын
болсақ, әл-Фараби жастайынан ақ ұлы Аристотельдің, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.