Пайдақорлық-зорлық қылмыстарын зерттеу
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ...4
1 Пайдақорлық.зорлық қылмыстарының түсінігі мен белгілері ... ... ... .6
1.1 Пайдақорлық.зорлық қылмыстарының түсінігі
1.2 Пайдақорлық.зорлық қылмыстарының обьектісін және обьективті жағын сиппаттайтын белгілер ... ... ... ... ... ... ... 10
1.3 Пайдақорлық.зорлық қылмыстарының субьектісін және субьективті жағын сиппаттайтын белгілер ... ... ... ... ... ... ...18
2 Пайдақорлық.зорлық қылмыстарының алдын алу ... ... ... ... ... ... ... ...25
1.4 Пайдақорлық.зорлық қылмыстарының жалпы криминологиялық сипаттамасы ... ... ... .25
1.5 Пайдақорлық.зорлық қылмыстарының себептері мен негіздері ... ... ... ... 30
1.6 Пайдақорлық.зорлық қылмыстарының алдын алудың жалпы және арнайы шаралары ... ... ... ...40
2.4 Пайдақорлық.зорлық қылмыстарының виктимологиялық аспектілері ... .54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .63
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... 65
1 Пайдақорлық.зорлық қылмыстарының түсінігі мен белгілері ... ... ... .6
1.1 Пайдақорлық.зорлық қылмыстарының түсінігі
1.2 Пайдақорлық.зорлық қылмыстарының обьектісін және обьективті жағын сиппаттайтын белгілер ... ... ... ... ... ... ... 10
1.3 Пайдақорлық.зорлық қылмыстарының субьектісін және субьективті жағын сиппаттайтын белгілер ... ... ... ... ... ... ...18
2 Пайдақорлық.зорлық қылмыстарының алдын алу ... ... ... ... ... ... ... ...25
1.4 Пайдақорлық.зорлық қылмыстарының жалпы криминологиялық сипаттамасы ... ... ... .25
1.5 Пайдақорлық.зорлық қылмыстарының себептері мен негіздері ... ... ... ... 30
1.6 Пайдақорлық.зорлық қылмыстарының алдын алудың жалпы және арнайы шаралары ... ... ... ...40
2.4 Пайдақорлық.зорлық қылмыстарының виктимологиялық аспектілері ... .54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .63
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... 65
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстан Республикасындағы 80-жылдардың аяқ шені мен 90-жылдардын басында басталған өндірістік қатынастардың өзгеруі, осыған сай қоғам мұқтаждықтары мен мүдделерінің өзгеруі пайдақорлық-зорлық қылмыстарға, жалпы қылмыстылық проблемаларына, жаңаша көзқарасты талап етті. Дегенмен, базистік қатынастардың толық орнықпауына сай, сондай-ақ оған сәйкес болуға тиісті қондырмалық институттардың толық бекімеуінен пайдақорлық-зорлық қылмыстылықтың жаңа себептері мен жағдайлары туындады да, оның деңгейі бұрын-соңды болмаған көрсеткіштерге жетті. Қазақстан Республикасында 90-жылдардың орта шенінде мемлекеттің әлсіреуі тұсында жіберілген ақтаңдақтардың әсіресе, жекешелендіру кезінде, сол сияқты Кеңестер Одағының ыдырауы салдарынан жұмыс орындарының жаппай жабылуынан жұмысқа жарайтын азаматтардың ауыл-селолардан жұмыс орындары бар қалаларға ағылуы себепті республикада біршама тұрақсыз жағдай қалыптасты. Дәл осы кезең пайдақорлық-зорлық қылмыстарыньщ шарықтау шегіне жеткен тұсы болатын. Мысалға, жаппай өрістеген қорқытып алушылық қылмысы тек 1995 жылы республика көлемінде жүргізілген "Құқықтық тәртіп" атты шарадан соң ғана саябырсыды. Сондай-ақ, Қазақстанда мемлекеттік институттарды реформалау аяқталды десек те, әлі де халық ішіндегі өзгерістердің болып жатқаны айқын. Мүның өзі де пайдақорлық-зорлық қылмыстары себептерінің өзгермелілігіне алып келеді. Елімізде жұмыссыздар санының өсуі де пайдақорлық-зорлық қылмыстарының өсіміне де өз үлесін қосады.
1. Карпец И.М. Пределы криминологических исследований // Социолистическая законность.- 1968.-№3.
2. Гаухман Л.Д. Борьба с насильственными посягательствами. Москва, 1969.
3. Иващенко А.Е., Марченко А.И. Методология правового исследования насилия // Социально – правовые проблемы борьбы с насилием.- Москва, 1996.
4. Сердюк Л.В. Насилие. Криминологическое и уголовно-правовое исследование. – Москва, 2002.
5. Велиев И.В. Проблемы обеспечения законности при квалификаций по признакам объекта посягательства. – Баку: Учебный центр прокуратуры РА, 1992.
6. Никифоров Б.С. Объект преступления.- Москва, 1960.
7. Каиржанов Е.И. Интересы трудящихся и уголовный закон: Проблемы объекта преступления. – Алматы, 1973.
8. Каиржанов Е. Основные теоретические проблемы объекта уголовно-правовой охраны в СССР: Автореф.дис.д-ра юрид.наук.-Киев, 1974.
9. Кудрявцев В.Н. Причины правонарушений. – Москва, 1976.
10. Кудрявцев В.Н. Социальные деформации.- Москва, 1992.
11. Лунеев В.В. Преступность ХХ века. Мировой криминологический анализ. – Москва, 1997.
12. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі. Оқулық құрал – Алматы: ЖШС “Баспа”, 2000
13. Кузнецова Н. и др. Необходимо статистическое изучение причин преступности // Социолистическая законность. – 1975. - №1.
14. Дворкин А.И., Сафин Р.М. Расследование убийств, совершенных организованными группами при разбойных нападениях пособие. – Москва: Экзамен, 2003.
15. Шишков С.Н., Сафуанов Ф.С. Влияние психических аномалий на способность быть субъектом отбывания наказания // Государство и право.- 1994.-№2.
16. Богомяков С. Уголовно-правовая невменяемость: критерии и признаки // Советское государство и право. – 1984. - №4.
17. Назаренко Г.В. Эволюция понятия невменяемости // Государство и право.- 1989.-№4.
18. Емельянов В.П. Преступность несовершеннолетних с психическими аномалиями.-Саратов, 1980.
19. Волков Б.С. Мотив и квалификация преступления.- Казань. 1968.
20. Злобин Г.А.Умысел и его формы. – Москва, 1972.
21. Пионтковский А.А. Уголовное право (часть общая). – Казань, 1913.
22. Владимиров В. Неорганизованная борьба с организованной преступностью // Щит и меч.- 1994.-№22.
23. Харазишвили Б.В. Вопросы мотива проведения преступления в Советском праве.- Тбилиси, 1963.
24. Лохвицкий А. Курс русского уголовного права.-Санкт-Петербург, 1871.
25. Фойницкий И.Я. Курс уголовного права. – Санкт-Петербург, 1899. – Т.2.
26. Елисеев С.А. Вопросы теории и практики коррупционной преступности. – Москва, 1989.
27. Шибутани Т. Социальная психология/ Пер.с анг.- Москва, 1969.
28. Солопанов Ю.В.,Квашис В.С. Рецидив и рецидивисты. – Москва, 1971.
29. Характеристика осужденных к лишению свободы.- Москва, 1975.
30. Организованная преступность. Проблемы, дискуссии, предложения. – Москва, 1989.
31. Раск Э.Э. Борьба с преступностью и социальное управление.- Таллин, 1985.
32. Даньшин И.Н. Преступность: понятие и общая характеристика. Причины и условия.- Киев, 1988.
33. Ной И.С. Методические проблемы советской криминологии. Саратов, 1975.
34. Карпец И.И. Преступность: иллюзии и реальность.- Москва, 1992.
35. Гернет М. Преступление и борьба с ним в связи эволюцией общества. – Москва, 1916.
36. Джекебаев У.С. и др. Криминологические и уголовно-правовые проблемы наказания.- Алматы, 1983.
37. Е.О.Алауханов. Криминологические проблемы борьбы с корыстно-насильственными преступлениями.-Алматы, 2002.
38. Карпец И.И. Проблемы преступности.- Москва: Юрид.лит., 1970.
39. Саркисов Г.С. Обьект индивидуального профилактического воздействия в теории предупреждения преступности.-Ереван, 1985.
40. Стручков Н.А., Бухгольц Э. Вступительная статья к книге «Социологическая криминология», -Москва, 1975.
41. Чезаре Бекария. О преступлениях и наказаниях. – Москва, 1926.
42. Аванесов Г.А. Криминология и социальная профилактика. – Москва, 1980.
43. Портнов И.П. Профилактика преступлений в милицейской практике // Государство и право. – 1995. -№10.
44. Бородин С.В.Контроль над преступностью в демократическом обществе // Государство и право. – 1993. -№10.- С.
45. Аманов Х. Криминология. – Ашхабад, 1991.
46. Кудрявцев В.Н. Эффективность закона как средство осуществления уголовной политики.- Москва, 1975.
47. Караев Т.Э. Проблемы изучения преступности в современных условиях. –Баку, 1992.
48. Ашитов З.О. Вопросы дальнейшего укрепления социалистической законности.- Алматы, 1976.
49. Назарбаев Н. – Жаңару және прогресс жолы //Егемен Қазақстан. – 1992. – 23 наурыз.
50. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 7 қазандағы №284-1 заңымен өзгерістер мен толықтырулар енгізілген ресми мәтін. – Алматы: Жеті жарғы, 2002.
51. Білім туралы заң. 1999 ж. 7 маусым. 2001 ж 24 желтоқсандағы өзгертулер мен толықтырулар енгізілген.
52. Уложение Тимура.- Ташкент, 1992.
53. Миньковский Г.М и др. Уголовно-правовые средства борьбы с пьянством и алкоголизмом.-Москва, 1989.
54. Ахмедов Г. И др. Алкоголизм и преступление. Ташкент. 1986.
55. Ткачевский Ю.М. Право и алкоголизм. – Москва, 1974.
56. Кайыржанов Е.И. Избранные труды.- Алматы. 2008.в 2 т.
57. Саркисянц Г.П. Законный представитель несовершеннолетнего обвиняемого в суде. –Ташкент: ФАН, 1985.
58. Франк Л.В. Некоторые теоротические вопросы становление советской виктимологии // Потерпевшые от преступления. – Владивосток, 1974.
59. Ривман Д.В. Криминальная виктимология.- Санк-Петербург, 2002.
2. Гаухман Л.Д. Борьба с насильственными посягательствами. Москва, 1969.
3. Иващенко А.Е., Марченко А.И. Методология правового исследования насилия // Социально – правовые проблемы борьбы с насилием.- Москва, 1996.
4. Сердюк Л.В. Насилие. Криминологическое и уголовно-правовое исследование. – Москва, 2002.
5. Велиев И.В. Проблемы обеспечения законности при квалификаций по признакам объекта посягательства. – Баку: Учебный центр прокуратуры РА, 1992.
6. Никифоров Б.С. Объект преступления.- Москва, 1960.
7. Каиржанов Е.И. Интересы трудящихся и уголовный закон: Проблемы объекта преступления. – Алматы, 1973.
8. Каиржанов Е. Основные теоретические проблемы объекта уголовно-правовой охраны в СССР: Автореф.дис.д-ра юрид.наук.-Киев, 1974.
9. Кудрявцев В.Н. Причины правонарушений. – Москва, 1976.
10. Кудрявцев В.Н. Социальные деформации.- Москва, 1992.
11. Лунеев В.В. Преступность ХХ века. Мировой криминологический анализ. – Москва, 1997.
12. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі. Оқулық құрал – Алматы: ЖШС “Баспа”, 2000
13. Кузнецова Н. и др. Необходимо статистическое изучение причин преступности // Социолистическая законность. – 1975. - №1.
14. Дворкин А.И., Сафин Р.М. Расследование убийств, совершенных организованными группами при разбойных нападениях пособие. – Москва: Экзамен, 2003.
15. Шишков С.Н., Сафуанов Ф.С. Влияние психических аномалий на способность быть субъектом отбывания наказания // Государство и право.- 1994.-№2.
16. Богомяков С. Уголовно-правовая невменяемость: критерии и признаки // Советское государство и право. – 1984. - №4.
17. Назаренко Г.В. Эволюция понятия невменяемости // Государство и право.- 1989.-№4.
18. Емельянов В.П. Преступность несовершеннолетних с психическими аномалиями.-Саратов, 1980.
19. Волков Б.С. Мотив и квалификация преступления.- Казань. 1968.
20. Злобин Г.А.Умысел и его формы. – Москва, 1972.
21. Пионтковский А.А. Уголовное право (часть общая). – Казань, 1913.
22. Владимиров В. Неорганизованная борьба с организованной преступностью // Щит и меч.- 1994.-№22.
23. Харазишвили Б.В. Вопросы мотива проведения преступления в Советском праве.- Тбилиси, 1963.
24. Лохвицкий А. Курс русского уголовного права.-Санкт-Петербург, 1871.
25. Фойницкий И.Я. Курс уголовного права. – Санкт-Петербург, 1899. – Т.2.
26. Елисеев С.А. Вопросы теории и практики коррупционной преступности. – Москва, 1989.
27. Шибутани Т. Социальная психология/ Пер.с анг.- Москва, 1969.
28. Солопанов Ю.В.,Квашис В.С. Рецидив и рецидивисты. – Москва, 1971.
29. Характеристика осужденных к лишению свободы.- Москва, 1975.
30. Организованная преступность. Проблемы, дискуссии, предложения. – Москва, 1989.
31. Раск Э.Э. Борьба с преступностью и социальное управление.- Таллин, 1985.
32. Даньшин И.Н. Преступность: понятие и общая характеристика. Причины и условия.- Киев, 1988.
33. Ной И.С. Методические проблемы советской криминологии. Саратов, 1975.
34. Карпец И.И. Преступность: иллюзии и реальность.- Москва, 1992.
35. Гернет М. Преступление и борьба с ним в связи эволюцией общества. – Москва, 1916.
36. Джекебаев У.С. и др. Криминологические и уголовно-правовые проблемы наказания.- Алматы, 1983.
37. Е.О.Алауханов. Криминологические проблемы борьбы с корыстно-насильственными преступлениями.-Алматы, 2002.
38. Карпец И.И. Проблемы преступности.- Москва: Юрид.лит., 1970.
39. Саркисов Г.С. Обьект индивидуального профилактического воздействия в теории предупреждения преступности.-Ереван, 1985.
40. Стручков Н.А., Бухгольц Э. Вступительная статья к книге «Социологическая криминология», -Москва, 1975.
41. Чезаре Бекария. О преступлениях и наказаниях. – Москва, 1926.
42. Аванесов Г.А. Криминология и социальная профилактика. – Москва, 1980.
43. Портнов И.П. Профилактика преступлений в милицейской практике // Государство и право. – 1995. -№10.
44. Бородин С.В.Контроль над преступностью в демократическом обществе // Государство и право. – 1993. -№10.- С.
45. Аманов Х. Криминология. – Ашхабад, 1991.
46. Кудрявцев В.Н. Эффективность закона как средство осуществления уголовной политики.- Москва, 1975.
47. Караев Т.Э. Проблемы изучения преступности в современных условиях. –Баку, 1992.
48. Ашитов З.О. Вопросы дальнейшего укрепления социалистической законности.- Алматы, 1976.
49. Назарбаев Н. – Жаңару және прогресс жолы //Егемен Қазақстан. – 1992. – 23 наурыз.
50. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 7 қазандағы №284-1 заңымен өзгерістер мен толықтырулар енгізілген ресми мәтін. – Алматы: Жеті жарғы, 2002.
51. Білім туралы заң. 1999 ж. 7 маусым. 2001 ж 24 желтоқсандағы өзгертулер мен толықтырулар енгізілген.
52. Уложение Тимура.- Ташкент, 1992.
53. Миньковский Г.М и др. Уголовно-правовые средства борьбы с пьянством и алкоголизмом.-Москва, 1989.
54. Ахмедов Г. И др. Алкоголизм и преступление. Ташкент. 1986.
55. Ткачевский Ю.М. Право и алкоголизм. – Москва, 1974.
56. Кайыржанов Е.И. Избранные труды.- Алматы. 2008.в 2 т.
57. Саркисянц Г.П. Законный представитель несовершеннолетнего обвиняемого в суде. –Ташкент: ФАН, 1985.
58. Франк Л.В. Некоторые теоротические вопросы становление советской виктимологии // Потерпевшые от преступления. – Владивосток, 1974.
59. Ривман Д.В. Криминальная виктимология.- Санк-Петербург, 2002.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 65 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 65 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1. Пайдақорлық-зорлық қылмыстарының түсінігі мен белгілері ... ... ... .6
1. Пайдақорлық-зорлық қылмыстарының
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
2. Пайдақорлық-зорлық қылмыстарының обьектісін және обьективті жағын
сиппаттайтын
белгілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 10
3. Пайдақорлық-зорлық қылмыстарының субьектісін және субьективті жағын
сиппаттайтын
белгілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 18
2. Пайдақорлық-зорлық қылмыстарының алдын
алу ... ... ... ... ... ... ... ...2 5
4. Пайдақорлық-зорлық қылмыстарының жалпы криминологиялық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
5. Пайдақорлық-зорлық қылмыстарының себептері мен
негіздері ... ... ... ... 30
6. Пайдақорлық-зорлық қылмыстарының алдын алудың жалпы және арнайы
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
2.4 Пайдақорлық-зорлық қылмыстарының виктимологиялық аспектілері ... .54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстан Республикасындағы 80-жылдардың аяқ
шені мен 90-жылдардын басында басталған өндірістік қатынастардың өзгеруі,
осыған сай қоғам мұқтаждықтары мен мүдделерінің өзгеруі пайдақорлық-зорлық
қылмыстарға, жалпы қылмыстылық проблемаларына, жаңаша көзқарасты талап
етті. Дегенмен, базистік қатынастардың толық орнықпауына сай, сондай-ақ
оған сәйкес болуға тиісті қондырмалық институттардың толық бекімеуінен
пайдақорлық-зорлық қылмыстылықтың жаңа себептері мен жағдайлары туындады
да, оның деңгейі бұрын-соңды болмаған көрсеткіштерге жетті. Қазақстан
Республикасында 90-жылдардың орта шенінде мемлекеттің әлсіреуі тұсында
жіберілген ақтаңдақтардың әсіресе, жекешелендіру кезінде, сол сияқты
Кеңестер Одағының ыдырауы салдарынан жұмыс орындарының жаппай жабылуынан
жұмысқа жарайтын азаматтардың ауыл-селолардан жұмыс орындары бар қалаларға
ағылуы себепті республикада біршама тұрақсыз жағдай қалыптасты. Дәл осы
кезең пайдақорлық-зорлық қылмыстарыньщ шарықтау шегіне жеткен тұсы болатын.
Мысалға, жаппай өрістеген қорқытып алушылық қылмысы тек 1995 жылы
республика көлемінде жүргізілген "Құқықтық тәртіп" атты шарадан соң ғана
саябырсыды. Сондай-ақ, Қазақстанда мемлекеттік институттарды реформалау
аяқталды десек те, әлі де халық ішіндегі өзгерістердің болып жатқаны айқын.
Мүның өзі де пайдақорлық-зорлық қылмыстары себептерінің өзгермелілігіне
алып келеді. Елімізде жұмыссыздар санының өсуі де пайдақорлық-зорлық
қылмыстарының өсіміне де өз үлесін қосады.
Сол сияқты халық менталитетінің өзгеруіне байланысты виктимологиялық
аспектілерді зерттеу де бір төбе мәселе.
Сол сияқты 2003-2005 жылдардың ауылдарды көтеруге арналуы және қаржы
бөлінетіндігі де Қазақстандағы экономикалық ахуалды жақсартып, халықтың
әлеуметтік жағдайына оңды ықпал ететіндігі және сын айтылған шаралар
қылмыстылықтың алдын алудың жалпы әлеуметтік шараларына айналатындығы
сөзсіз.
Қоғамдағы базистік қатынастар мен қондырмалық катынастардың сай
келмеуіне байланысты қылмыстылықтың, соның ішінде, пайдақорлық-зорлық
қылмыстарының себептерін былай қойғанда, базистік (экономикалық)
қатынастары ТМД елдері сияқты түбірлі өзгермеген шет елдерді де, дәлірек
айтқанда, бүкіл дүние жүзін қамтып тұрған трансұлттық қылмыстылықтың өсуі
де Республиканың криминалдық өміріне ықпал етпей қоймайды. Мысалға, соңғы
уақытта өршіп тұрған "зорлық әрекеттері арқылы саяси күрес жүргізудің
тактикасы" болып табылатын халықаралық терроризм қылмысына байланысты БҮ¥-
ның бас Ассамблеясы әр жылдары ондаған қарарлар қабылдады. 1996 жылы
әлемнің маңдай алды елдерінің басшылары бас қосып, осы проблеманы әңгіме
арқауы етті.
Жалпы пайдақорлық-зорлық қылмыстарының ішінде, соңғы кездері, топтасып
жасаған қылмыстың үлесі ылғи көбейіп келеді. Барлық қылмыстардың ішіндегі
зерттеліп отырған пайдақорлық-зорлық қылмыстарының үлес салмағы 1990 жылы
6,5%-ды құраған болса, 1991 жылы- 6,6%, 1992 жылы-7,7%, 1993 жылы - 8,3%,
1994 жылы - 7,6%, 1995 жылы - 7%, 1996 жылы - 6,9%, 1997 жылы - 7,7%, 1998
жылы- 9,3%, 1999 жылы - 9,5%, 2000 жылы - 8,4%, 2001 жылы - 8,5%, 2002 жылы
- 8,8%, 2003 - 9,1%-ды құрап отыр.
Пайдақорлық-зорлық қылмыстарын зерттеу өзектілігі уақыт өткен сайын
артып отырса да, Қазақстанда, тіпті, Ресейдің өзінде де арагідік
пайдақорлық-зорлық кылмыстарының кейбір жақтарын карастырғаны болмаса,
тұтастай әлі қылмыстық-құқықтық және криминологиялық аспектілерін кешенді
түрде қарастырған еңбектер жоқ.
Осы уақытқа дейін әр түрлі авторлар пайдақорлық-зорлық қылмыстылықты
қылмыстылықтың басқа түрлерімен бірге қарастырып келді. Тек қана бірлі-
жарым еңбектер ғана, мысалға, алпысыншы жылдардың аяқ шегінде пайдақорлық-
зорлық қылмыстарының әртүрлі қылмыстық-құқықтық және криминологиялық
аспектілердің соның ішінде, ұрлық, қарақшылық, тонауды, алпысыншы-
жетпісінші жылдары С.С. Степичев, Г.З. Моисеенко, Г.Л. Кригер, А.Н. Кардава
сынды авторлар қарастырып өтсе, сексенінші жылдардың аяғы мен тоқсаныншы
жылдардың басынан бастап зерттеушілердің жаңа толқыны пайдақорлық-зорлық
қылмыстарға қалам тартты.
1. Пайдақорлық-зорлық қылмыстарының түсінігі мен белгілері
1. Пайдақорлық-зорлық қылмыстарының түсінігі
Криминологиялық ғылым қылмыстылықтың нысаны және оның өзге әлеуметтік
құбылыстармен байланысын терең талдауға, қылмыстылықтың және оған ықпал
жасайтын, әсіресе қазіргі жағдайдағы, себептеріне түсініктеме беруге,
адамдардың әлеуметтік тұрмысына, идеология мен экономикадағы өзгерістеріне
қарай қылмыстардың алатын сипатына, өрбуіне көз жүгіртуге мүмкіндік береді.
И.И. Карпец криминологияны дабыл қағатын ғылым деп атаған [1, 56 б.].
Тәуелсіз мемлекетіміздің қазіргі даму кезеңінде криминологиялық
зерттеулердің нәтижелеріне сүйенбей, нақты криминогендік ахуалдың
зандылықтары мен үрдісін терең білмей қылмыстық-құқықтық, іс жүргізу,
криминалистикалық мәселелерді шешудің мүмкін еместігі көпке аян.
Сонымен қатар, бірқатар ғалымдардың санасы қалыптасқан түсініктен соңғы
уақытқа дейін арыла алмағанын атап өткен жөн. Мысалы, криминология курсының
бірінші томында былай делінген: "социалистік қоғамда қылмыстың өткен
формациясына тән аса қауіпті түрлері: гангстеризм мен рэкет; қылмыстық
әлемнің мемлекеттік аппаратпен сыбайластығы; халықтың бүтіндей тобының
қылмыстылықпен байып, соған мүдделі болуы; қылмыстық әдіспен билік басына
келуге тырысатын саясаткерлер жоқ". Қылмыстылық социалистік құрылыстың
болмысына жат құбылыс деп жазу дағдыға айналған еді.
Криминологияның ерекше бөлімі қылмыстылыктың жекелеген түрлерін әр қилы
көрсеткіштерге орай бөліп, жеке бөліп қарастыратыны анық. Соның бір саласы
- пайдақорлық-зорлық қылмыстылық. Мұның өзі екі түрлі қылмыстылықтың
сабақтасқан тұсынан туындаған. Олар - пайдақорлық қылмыстылық -зорлық
қылмыстылық.
Пайдақорлық- ол алуға, баюға деген құштарлық. Пайдақорлық Қылмыстық
заңның жиырма бірінші бабында келтірілген. Жалпы бөлімде жаза тағайындауға
байланысты (мүлікті тәркілеу) айтылып өтсе, қылмыстың субъективтік жағының
қажетті белгісі ретінде қарастырылады. (135,139,198,225, 271, 307, 314,
315, 380-баптар), ал калған жағдайларда ауырлатылған қылмыс құрамдарында
қарастырылған.
Пайдақорлық қылмыстылық жалпы қылмыстылық санының ішінде экономикасы
дамыған мемлекеттерде 90% дейін үлес алса, дамушы елдердің жалпы
қылмыстылығының 60% қүрайды.
Пайдақорлық қылмыстылық - ол құқыққа қарсы қайтарымсыз пайда табу
мақсатымен жасалған қылмыстардың жиынтығы.
Зорлық қылмыстылықтың түбірінде "зорлық" сөзі жатқанмен де қазіргі
ұғымымыздағы зорлық қылмыстылықтың негізін зорлық қана емес, күштеу, күш
қолдану да құрай алады. Ал орыс тіліндегі "Насильственная преступность"
терминінің түбірі "насилие" сөзінің өзін екі мағынада түсінуге болады. Оның
бірі - заттың аты ретінде (зат есім) және, екіншісі - әрекет ретінде. Осы
айтылған "күш қолдану" (насилие) ұғымының айналасында қылмыстық құқықта сан
түрлі пікірлер бар. Бірі оның белгілерін анықтау барысында тым көлемін
кеңейтіп жіберсе, келесілері тым тарылтып тастайды. Мысалға, соңғыларының
қатарына күш қолдану деп тек қана тәни күшті түсінетіндерді айтуға болады
(Л. Д. Гаухман) [2, 6 б.].
А.В. Иващенко мен А.И. Марченконың айтуынша ол "еркін ерік білдіруге
тікелей қарсы бағытталған белсенді әлеуметтік қызмет" [3, 23 б.]. Осындай
пікірдің жақтастарына АА.Пионтковский мен В.М. Артемовты қосуға болады.
Ал Л.Д. Гаухман болса, тіпті де тар мағынада түсінеді . Оның ойынша күш
қолдану ол "қоғамға қауіпті, құқыққа қарсы адам организмінің оның еркіне
қарсы түрде ықпал ету". Осылай дей отырып, автор оның екі түрін (адамның
тәнін ықпал және оның ішкі органдарына) ажыратады [2, 68 б.].
Осындай олқылықтарды айта келіп, Л.В. Сердюк "күш қолданудың"
белгілерін ажыратады да оған анықтама береді, яғни "күш қолдану - ол өзге
тұлғалардың тарапынан болатын қасақана және заңға қайшы адамға (немесе
адамдар тобына) оның еркіне қарсы немесе еркінен тыс күйде жүзеге
асырылатын және оған органикалық, физиологиялық немесе психикалық жарақат
салуға және оның ерік білдіру не әрекет ету бостандығын шектеуге қабілетті
ықпал ету" [4, 45 б.]. Осы соңғы анықтама күш қолданудың қырларын аша
алатындықтаң, біз де осы ұсынысты қолдаймыз.
Зорлық қылмыстар санына жататын қылмыс құрамдарының шеңбері кең. Олар-
ҚК 96-100, 102-110, 112,113, 120,121, 123, 125-127, 133, 137, 145, 156,
159, 160, 163, 168, 169, 170, 178,179, 181, 226, 230, 238, 240, 241, 257,
270, 321, 341, 361, 368, 369-баптар. Ал кейбір қылмыстар толықтай зорлық
қылмыстар қатарына жатпағанмен, жартылай болуы мүмкін, яғни ол қылмыстардың
жасалу тәсілдерінің, басқа тәсілдермен бірге күш қолдану да кіреді.
Мысалға, 151, 153-баптарда көрсетілген қылмыстар. Ал кей уақыттарда
сараланған қылмыс құрамдары зорлық қылмыстарының тізімін толықтыруы мүмкін
яғни олардың қарапайым құрамында күш қолдану қарастырылмағанмен, сараланған
құрамдарында күш қолдану қарастырылған (125-баптың 2-бөлігінің в тармағы,
126-баптың 2-бөлігінің в тармағы, 131-баптың 3-бөлігі, 132-баптың 3-
бөлігі, 145-баптың 2-бөлігі, 146-баптың 2-бөлігінің а тармағы, 155-баптың
2-бөлігі, 164-баптың 2-бөлігі, 185-баптың 2-бөлігінің в тармағы, 186-
баптың 2- бөлігі, 209-баптың 2-бөлігінің в тармағы, 226-баптың 2-
бөлігінің б тармағы, 234-баптың 2-бөлігінің в тармағы, 238-баптың 2-
бөлігінің в тармағы, 239-баптың 2-бөлігінің в тармағы, 248-баптың 2-
бөлігінің г тармағы, 250-баптың 2-бөлігінің в тармағы, 260-баптың 2-
бөлігінің г тармағы, 262-баптың 2-бөлігінін г тармағы, 275-баптың 2-
бөлігінің г тармағы, 327-б.2-бөлігі, 330-баптың 2-бөлігі, 358-баптың 2-
бөлігінің б тармағы, 361-баптың 2-бөлігі). Күш қолдану әдісі кейбір
қылмыстардың аса сараланған құрамдарының белгісіне жатады. Олар- 185-б.4-
бөлігі, 196-б.З-бөлігі, 248-баптың 3-бөл а тармағы, 255-баптың 3-бөл в
тармағы және 4-бөл. б тармағы, 260-баптың 3-бөл. в тармағы, 308-баптың
3-бөлігі, 341-баптың 3-бөлігі, 351-баптың 3 және 4-бөліктері, 361-баптың 3-
бөлігі. Ал қорқыту әрекеті (угроза) қылмыс құрамдарының қажетті белгісі
ретінде мынандай жиырма төрт қылмыс құрамында кездеседі: 102, 112, 113,
120, 121, 123, 151, 153, 172, 179, 181, 200, 226, 230, 233, 238, 240, 257,
270, 321, 341, 347, 361, 368-баптар. Ал саралаушы белгі ретінде
төмендегідей картинаны көрсетеді: 120-баптың 2-бөлігінің в тармағы, 121-
баптың 2-бөлігінің в тармағы, 131-баптың 3-бөлігі, 132-баптың 3-бөлігі,
145-баптың 2-бөлігі, 146-баптың 2-бөлігінің а тармағы, 155-баптың 2-
бөлігі, 164-баптың 2-бөлігі, 178-баптың 2-бөл а тармағы, 185-баптың 2-
бөлігінің в тармағы, 186-баптың 2- бөлігі, 239-баптың 2-бөлігінің в
тармағы, 248-баптың 2-бөлігінің г тармағы, 255-баптың 3-бөлігінің в
тармағы, 260-баптың 2-бөлігінің г тармағы, 261 -баптың 2-бөлігінін г
тармағы, 275-баптың 2-бөлігінің г тармағы, 327-б.2-бөлігі, 330-баптың 2-
бөлігі, 354-баптың 2- бөлігі, 358-баптың 2-бөлігінің б тармағы, ал аса
сараланған қылмыс құрамдардың белгісі ретінде 185-баптың 4-бөлігінде, 196-
баптың 3-бөлігінде, 233-баптың 3-бөлігінің а тармағында, 248-баптың 3-
бөлігінің а тармағында, 255-баптың, 4-бөлігінің б тармағында, 260-
баптың 3-бөлігінің в тармағында, 308-баптың 3-бөлігінде қарастырылған.
Демек, қорыта айтқанда, зорлық қылмыстар: 96-100, 102-110, 112,113,
120,121, 123, 125-127, 133, 137, 145, 151, 153, 156, 159Л60, 163, 168, 169,
170, 172, 178,179, 181, 200, 226, 230, 233, 238, 240, 241, 257, 270, 321,
341, 347, 361, 368, 369-баптарда қарастырылған қылмыстар. Ал күш қолдану
немесе қорқыту тәсілі қылмыстардың саралаушы белгісі ретінде төмендегі
баптарда қарастырылған: 120-баптың 2-бөлігінің в тармағы, 121-баптың 2-
бөлігінің в тармағы, 125-баптың 2-бөлігінің в тармағы. Көрсетілген
әдістер аса сараланған қылмыс құрамдарының белгісі ретінде мына баптарда
көрсетіледі: 185-баптың 4-бөлігінде, 196-баптың 3-бөлігінде, 233-баптың 3-
бөлігінің а тармағында, 248-баптың 3-бөлігінің а тармағында, 255-баптың
3-бөл. в тармағы және 4-бөлігінің б тармағында, 260-баптың 3-бөлігінің
в тармағында, 308-баптың 3-бөлігі, 341-баптың 3-бөлігі, 351-баптың 3 және
4-бөліктері, 361-баптың 3-бөлігі. Демек, зорлық қылмыстарының қатарына
таза зорлық қылмыстары деп атауға болатын елу үш қылмыс құрамы, ал күш
қолдану немесе күш қолданамын деп қорқыту саралаушы белгі ретінде жиырма
тоғыз қылмыс құрамында, ал аса саралаушы белгі ретінде он екі қылмыс
құрамында кездеседі, барлығы - тоқсан төрт қылмыс құрамы (қарапайым,
сараланған және аса сараланған түрлерін қоса алғанда). Пайдақорлық-зорлық
қылмыстылық осы екі түрлі қылмыстылықтың түйіскен жерінен орын алады,
өйткені барлық пайдақорлық қылмыстар зорлықпен жасалмайды, сол сияқты
зорлықпен жасалатын қылмыстардың барлығы пайда табуды көздей бермейді.
Демек, пайдақорлық-зорлық қылмыстылық материалдық пайда табуды көздеп
касақана және заңға қайшы түрде адамға (немесе адамдар тобына) оның еркіне
қарсы немесе еркінен тыс күйде жүзеге асыратын және оған органикалық,
физиологиялық немесе психикалық жарақат салуға және оның ерік білдіруші
әрекет ету бостандығын шектеу қабілетті ықпал ету жолымен жасалатын белгілі
бір мемлекетте, белгілі бір уақыт аралығында жасалған қылмыстардың
жиынтығынан тұрады. Аталған қылмыстылықты құрайтын қылмыстар саны көп емес.
Олар - пайдақорлық ниетпет кісі өлтіру (96-баптың 2-бөлігі "з" тармағы),
адам ұрлау (125-баптың 2-бөлігі "з" тармағы), заңсыз бас бостандығынан
айыру (126-баптың 2-бөлігі "з" тармағы), заңсыз психиатриялық стационарға
орналастыру (127-бап 2-бөлігі "а" тармағы), Тонау (178-бап), Қарақшылык
(179-бап), Қорқытып алушылық (181 -бап), Адамды аманатқа алу (234-баптың 2-
белігі "и" тармағы), Ғимараттарды, үйлерді басып алу (238-баптың 2-бөлігі
"д" тармағы) және сол сияқты пайдақорлықпен жасалған бандитизм (237-бап).
Осындай он қылмыс түрі пайдақорлық-зорлық қылмыстарды құрағанмен, біз
олардың барлығын зерттеуді мақсат етіп қойған жоқпыз, олардың ішінде төрт
қылмыстың (тонау, қарақшылык, қорқытып алушылық және бандитизм) алдын
алудың криминологиялық мәселелерін зерттеуді мақсат етіп койдық.
Пайдақорлық қылмыстылық - құқыққа қарсы қайтарымсыз пайда табу мақсатымен
жасалған қылмыстардың жиынтығы. Күш қолдану - өзге тұлғалардың тарапынан
болатын қасақана және заңға қайшы адамға (немесе адамдар тобына) оның
еркіне қарсы немесе еркінен тыс күйде жүзеге асырылатын және одан
органикалық, физиологиялық немесе психикалық жарақат салуға және оның ерік
білдіру не әрекет ету бостандығын шектеуге кабілетті ықпал ету. Кейбір
қылмыстар толықтай зорлық қылмыстар қатарына жатпағанымен, жартылай болуы
мүмкін, яғни ол қылмыстардың жасалу тәсілдерінің ішіне басқа тәсілдермен
бірге күш қолдану да кіреді (мысалға, 151, 153-баптар). Күш қолдану әдісі
кейбір қылмыстардың аса сараланған құрамдарының белгісіне жатады. Олар -185-
баптың 4-бөлігі, 196-баптың 3-бөлігі, 248- баптың 3-бөл а тармағы, 255-
баптың 3-бөл. в тармағы және 4-бөя б тармағы, 260-баптың 3-бөл в
тармағы, 308- баптың 3-бөлігі, 341-баптың 3-бөлігі, 351-баптың 3 және 4-
бөліктері, 361-баптың 3-бөлігі. Демек, пайдақорлық-зорлық қылмыстылық
материалдық пайда табуды көздеп қасақана және заңға қайшы түрде адамға
(немесе адамдар тобына) оның еркіне қарсы немесе еркінен тыс күйде жүзеге
асырылатын және оған органикалық, физиологиялық немесе психикалық жарақат
салуға және оның ерік білдіру не әрекет ету бостандығын шектеуге қабілетті
ықпал ету жолымен жасалатын белгілі бір мемлекетте белгілі бір уақыт
аралығында жасалған қылмыстардың жиынтығынан тұрады. Аталған қылмыстылықты
құрайтын қылмыстар - пайдақорлық ниетпен кісі өлтіру (96-баптың 2-бөлігі
"з" тармағы), адам ұрлау (125-баптың 2-бөлігі "з" тармағы), заңсыз бас
бостандығынан айыру (126-баптың 2-бөлігі "з" тармағы), заңсыз психиатриялық
стационарға орналастыру (127-баптың 2-бөлігі "а" тармағы), тонау (178-бап),
қарақшылық (179-бап), қорқытып алушылық (181-бап), адамды аманатқа алу (234-
баптың 2-бөлігі "и" тармағы), ғимараттарды, үйлерді басып алу (238-баптың 2-
бөлігі "д" тармағы) және сол сияқты пайдақорлықпен жасалған бандитизм (237-
бап).
2. Пайдақорлық-зорлық қылмыстарының обьектісін және обьективті жағын
сипаттайтын белгілелер
Объектіні, затты және жәбірленушіні коғамға қауіпті әрекетке дұрыс
басын ашып алудың маңызы зор, ол қылмыстық құқықтық мәнін ашу, қоғамға
қауіпті зардаптардың қоғамдық-саяси сипаттық қылмыстық-заң нормаларының
қолданылу үшін анықтау үшін қажет, және ол қылмысты дұрыс саралауға, оның
жігін ажыратуға ықпал етеді.
Қылмыстық қол сұғушылық объектісін зерттеу жаңа қылмыстық заңдарды
шығаруда, қылмыстық-заң доктринасын жасауда жүзеге асырылатын теориялық
және практикалық қызметті заң қолдану органдарының алдында тұрған
мәселелердің шешілуін қамтиды. Әрекеттің қылмыстық-құқықтық белгілерін
ашуда, оған қылмыс кұрамы деңгейінде анықтама беруде қылмыс объектісі
жайындағы деректер мүмкіндік туғызады. Сонымен қатар, қол сұғушылық
объектісімен оның, белгілерінің анықтамасын дәл білу арқасында қылмыстық
әрекетке заң тұрғысынан дұрыс баға беріледі, ол қылмысты әділ саралауды,
жауапкершілікті жіктеп, жеке анықтауды қамтамасыз етеді. Мысалы, қылмыстық
қол сұғушылық объектісінің қасиеті мен белгісін білу қылмыс құрамының басқа
элементтерінің мазмұны мен белгілерін толық сипаттауға мүмкіндік береді,
қылмыстық емес әрекеттерді қылмыстық қол сұғушылықтан бөліп алуға негіз
болады. "Қылмыстық қол сұғушылықтың обектісін әрбір нақты жағдайда анықтау
және бағалау едәуір қиындыққа алып келеді, себебі объект қылмыстық-құқықтық
заң нормасының диспозициясында кейде толық ашып көрсетілмейді, ал қандай да
бір сілтеме бола қалған күнде, ол әдетте, сол қылмыстық әрекеттен тікелей
қол салатын қоғамдық қатынастардың кейбір элементтері арқылы ғана жасалады"
деген И.В. Велиевтің пікірімен келіспеуге болмайды [5, 17 б.].
Б.С. Никифоров былай деп дұрыс жазады: қылмыс объектісін зерттеу"сол
тарихи жағдайдағы қылмыстық қудалаудың жалпы бағыты мен "көлемі" туралы
мәселені шешетін заң шығарушылар үшін ғана емес, практикалық қызметкерлер
үшін де қажет. Сот тәжірибесінің материалдарына қарағанда, кінәсіздің
сотталғандығы және қылмыс жасаған адамның жауапкершіліктен дәлелсіз
босатылғандығы анық көрініп тұрса да, кейбір жағдайларда ол сот
органдарының қылмыстық-құқықтық қорғау шегін, қылмыс объектісінің аясын
дұрыс түсіне алмаушылығынан болады".
Қылмыстық қол сұғушылық объектісі-әрбір қылмыстың қажетті элементі. Кез
келген қылмыс-ол белгілі бір объектіге қол сұғу. Еш нәрсеге қол сұқпайтын
қылмыс өмірде болмайды.
Жасалған қылмыс нәтижесінде қандай әлеуметтік игілікке әрқашанда және
сөзсіз нұқсан келеді дейтін болсақ - ол қылмыстық заң қорғайтын қоғамдық
қатынастар. Сондықтан да қылмыстың мәні қоғамдық қатынастардың бұзылуында
жатыр [6, 18 б.].
"Қоғамдық қатынастар категориясы күрделі де көп жақты түсінік", - деп
Е.Қайыржанов дұрыс пайымдайды. Тәуелсіз Қазақстанда халықтың мүддесін
қанағаттандыратын қатынастар басты болып табылады. Мұндай қатынастарға
қарсы бағытталған қылмыстық қол сұғушылық түгелдей қоғам үшін қауіпті,
сондықтан да қандай қылмыс болмасын ол қоғамдық қатынастарға тікелей немесе
жанама қол сүғушылық жасау болып табылады.
Қылмыс жасағанда оның объектісі "материалдық болуы мүмкін, немесе
саяси, моральдық, мәдени және басқадай материалдық емес те болуы мүмкін".
Бірақ бұл жерде қоғамдық қатынастың барлық жүйесі емес, оның қылмыстық
заңмен қорғалатын бөлігі гана сөз болып отыр. Қылмыс объектісінің сипаты
қылмыстың барлық қалған белгілеріне (элементтеріне) ықпал жасайды.
Қылмыстық әрекеттің сипатын бәрінен бұрын, қылмыстық қол сұғушылықтың
объектісі, оның касиеті, қоғам үшін әлеуметтік құндылығы, қылмыс объектісі
болып табылатын қоғамдық қатынастардың сақталуына, оған қол сұғылмауға
мемлекеттің және адамның қаншалықты мүдделі екендігі анықтайды [7, 21б.].
Ғылыми заң әдебиеттерінде "қылмыстық құқық қоғамдық қатынастарды
реттемейді және реттей алмайды. Қоғамдық қатынастарды қандай да бір реттеу
сапасы мен еркіне қылмыстық-заң нормаларының функциясы тікелей әсер ететін
жеке адамның мінез-құлқы арқылы оған тікелей әсер етуді қарастырады" деп
сын пікір айтылған. Біз тұжырыммен келіспейміз. "Қылмыстық заң нормалары
функциясының" әсер етуі-әлеуметтік оң немесе теріс мінез-құлықтың
субъективтік мазмұнын құрайтын адамдардың санасы мен еркіне қылмыстық
заңның әсер етуі болып табылады. Адамның мінез-құлқы, қылмыстық заңның
реттеу пәнін өткендіктен, қоғамдық қатынастардан тысқары қалмайтындығын
атап өткен жөн. Және де ол көрсетілген қатынастардың қажетті элементі деп
танылған. Соған байланысты, адамдардың мінез-құлқын реттей отырып, заң
шығарушы, сонымен қатар, қатынастарды да реттейді.
Объектілерді негізгі, қосымша және факультативтікке бөлу уақыт сынынан
өткен. Негізгі объектіге, бәрінен бұрын, заң шығарушы құқықтық норма арқылы
қорғауға ұмтылған қоғамдық қатынастар жатады. Қылмыс жасалған жағдайда
міндетті түрде бұзылатын немесе бұзылу қаупі туындайтын қоғамдық қатынас
иегізгі объектісі болып табылады. Бұл критерий қорқытып алушылықтың негізгі
объектісін анықтауға едәуір мүмкіндік береді, соған қарай осы қылмыс үшін
күшіндегі заңға қарастырылған жауаптылык нормасының орны анықталуы тиіс.
Біздің тарапымыздан талданып отырған пайдақорлык-зорлық қылмыстарының
бірі ғана (бандитизм) тектік объектісі бсйынша қоғамдық қауіпсіздік пен
қоғамдық тәртіпке қарсы қылмысқа жатса, қалғандары меншікке қарсы қылмыстар
қатарын құрайды. Демек, меншік қатынастары пайдақорлық-зорлық қылмыстарының
басым бөлігінің объектісі болып табылады. Егер әңгіме тонау, қарақшылық
туралы болса, ешқандай да күмән жоқ, ал қорқытып алушылықтың табиғаты
езгешелеу. Дегенмен, Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылдың 12
мамыр күнгі Жарлығымен қорқытып алушылық арқылы мшшікке қол сүғушылық
жасау, талан-таражға түсіру формаларының біріне жатқызылған, себебі онда
талан-таражға түсірудің жалпы түсінігіне тән белгілер бар. Қол сүғушылық
жасау объектісі талан-таражға түсірудің барлық формалары үшін ортақ, меншік
өндірістік (нақты) қатынастар негізі ретінде, өндіріс құралдары мен оның
нәтижелеріне, сондай-ақ адамдардың материалдык игілікті иемденуіне
байланысты адамдар арасындағы қатынасты керсетеді. Ол қоғамдық өндірістегі
адамдардың орнын, олардың бір-бірімен қатынасын белгілейді, өндіріс
құралдарының кімнің қолында екенін керсетеді. Өндіріс құралдары арқылы
адамдар арасында катынас орнайды, ол материалдық игілікгерді икемдену,
пайдалану және оларға билік ету процесінде көрініс табады. Меншікке қарсы
қылмыс жасағанда меншіктің бұл қатынастарына залал келеді. Яғни, мүлікті
талан-таражға түсіргенде меншік қатынастары іс жүзінде қол сұғушылық
объектісіне айналады. Ал, өндірістік меншік қатынастарының қандай да бір
өзгерісі иемдену, пайдалану және билік ету құқығын, яғни өндірістік
қатынастардың құқықтық қабығын - меншік құқығын бұзады.
Мүлікті талан-таражға түсіргенді кол сүғушылықтың объектісі, яғни талан-
тараж кезіне әрқашанда, қалайда бұзылатын әлеуметтік игілік ол -мемлекет
белгілеген меншік қатынасы.
Меншік түсінігіне экономикалық және құкықтық көзқараста жасаған талдама
меншікке қарсы қылмыстардың тектік объектісі меншік деген тұжырым жасауға
негіз береді.
Қазақстан Республикасының "Меншік туралы Заңына" сәйкес меншік иесі өз
мүлкін иемдену, пайдалану және оған билік ету құқығын өз қалауынша жүзеге
асырады. Меншіктің нақты формасы тікелей объект болып табылады, яғни ол
мүлікті иемденуге, пайдалануға, оған билік жасауға қатысты қоғамдық
қатынастар; мысалы, акционерлік қоғамның меншігі. Меншікке қарсы қылмыс
объектісіне мұндай көзқарас, ең алдымен, республикада жүріп жатқан
экономикалық көзқарастарға байланысты: көп формалы меншікте бірдей қорғауды
қамтамасыз ету, нарықтық қатынас, шаруашылық жүргізудің әртүрлі формасы.
өндіріс құралдарын, тұрғын-жайды жекешелендіру. Жаңа экономикалық
қатынастар және қылмыс объектісіне жаңа көзқарас меншікті қорғаудың
қылмыстық-заң мәселелерін қайта қарауды талап етеді.
Заң теориясында меншіктің әртүрлі формалары қорқытып алушылықтың
негізгі тікелей объектісі деп танылады, ол заң шығарушының позициясына
сәйкес келеді.
Қорқыту сөзі адамның көңіл-күйін дөрекілікпен ықпал ете отырып, мүлікке
байланысты өзі ойластырған әрекетке көндірумен байланысты. Нәтижесінде
қорқытып алушылықтан жәбірленушінің жан дүниесі күйзеледі. Қылмыстық
істерді зерттеу нәтижесі қорқытып алушылардың үйді, офисті және мүлікті
өртеп жоямыз деген қорқытулары жәбірленушілердің өз өміріне, денсаулығына
төнген қауіп ретінде қабылдайтынын көрсетті.
Қорқытып алушылықтың негізгі тікелей объектісі туралы мәселені шешкенде
қоғамдық қатынастар негізгі объектілер болып табылады деген заң
әдебиеттерінде дәлел тапқан пікірлерге сүйену керек. Бұл қатынастар көп
объектілі қылмыс.
Бандитизмнің объектісін сипаттайтын белгілер
Бандитизм қылмысы қоғамдық қауіпсіздікке және қоғамдық тәртіпке қарсы
қылмыстарға жататын болғандықтан, ҚК бұл тарауында көрсетілген қылмыстар
негізгі екі объектіге залал келтіреді немесе келтіру қаупін туғызады. Олар
— қоғамдық қауіпсіздік, қоғамдық тәртіп. Бандитизм - алғашқы объекті залал
келтіру қаупін туғызатын қылмыстар қатарын құрайды Ал қоғамдық қауіпсіздік
деп - адамдардың қауіпсіз өмір сүруін , бір қалыпты қызметін, радиоактивті
материалдарды залалсыз пайдалану, қаруды, оқ-дәріні, жарылғыш заттарды
немесе жарылғыш қондырғыларды тиісінше және қауіпсіз пайдалану, сондай-ақ
тау-кен немесе құрылыс жұмыстарын қауіпсіз жүргізуді реттейтін қоғамдық
қатынастарының жиынтығы болып табылады. Бұл - тектік объект. Дегенмен,
оқулықтар мен ҚК түсініктемелердің барлығы да бандитизмнің тікелей оьектісі
де қоғамдық тәртіп дегенді айтады. Ал Е.І. Қайыржановтың бұл тұрғыдағы
пікірі мүлдем бөлек. Ғалымның пайымы бойынша, қылмыстың тікелей объектісі
болып бір немесе бірнеше қылмыс тікелей яки жанама түрде бағытталған заңмен
қорғалатын нақты қоғамдық қатынастарды алатын болсақ, онда тікелей объект
нақты қоғамдық қатынас емес, қоғамдық қатынастың жиынтығы болып шығады.
Олай болса, тектік және тікелей объектілердің айырмасы қандай? - деген
заңды сұрақ туындайды. Е.І. Қайыржанов мұндай шатасу диалектиканың жалпы,
ерекше (особенный), бөлек (жеке) категорияларын дұрыс қолданбаудан деп
есептейді. Көптеген авторлардың негізгі қатесі - олар "тікелей объектіден
жекені көргісі келеді, бірақ бөлек ұғымын қолданады. Алайда, бөлек
(отдельный) ол жеке (единичный) емес. Жеке әрқашан нақты жағдайда нақты
анықталатын бөлектін, шынайы көрінісі, - дей келе, қылмыс объектісін
топтастыруда" қоғамдық қатынастардың нақтырақ көрінісі" - мүдде ұғымын
қолдансақ, аталған қателердің орын алмауы мүмкін [8, 31 б.].
Е.О.Алаухановтың ойынша, "мүдде де қоғамдық қатынас, оның нақтырақ
көрінісі". Е.І. Қайыржановтың сөз етіп отырған "қатесі" - ол тектік объект
сол тектік объектінің көрінісі болып табылатын тікелей объектілердің
жиынтық бейнесі болғандықтан, тектік объектіні атағанда, ешқандай жеке
сипаттаушы белгілер көрсетілмейді. Сол себепті де екеуінің арасында айырма
жоқтай көрінеді.
Е.І. Қайыржановтың өзі "егер жеке адамның мүлкін ұрлаудың топтық
(тектік) объектісі болып КСРО кез келген азаматтың, азаматтығы жоқ адамның
немесе шет елдіктің материалдық-мүліктік мүддесі (игілігі, құндылығы)
табылса, онда бұл қылмыстың нақты, тікелей немесе, дәлірек, жеке объектісі
болып кей жерінде қатаң түрде жеке белгілерімен қасиеттерімен (мысалға,
шұғадан емес, драптан жасалған т.б.) ерекшеленетін, қатаң түрде белгілі бір
субъектіге иесіне жататын сәйкес игілік болуға тиіс: Сидоровтың емес,
барлық жеке мәліметтерін қоса алғанда, Иван Иванович Ивановтың драп
пальтосы", - деп тектік және нақты объектілердің ара жігін ашады. Сондықтан
ол тікелей объектіге келгенде жалпылама қабылданған "қоғамдық қатынастар"
дей салмай- оның "нақты жағдайда нақты анықталатын" құбылыс екендігін
ескеріп, нақты жағдайды анықтауда әддеқайда тиімді мүддеге көшеді. Айталық,
"А. мемлекеттік құпияны беру арқылы Отанға опасыздық жасай отырып, сол
заводтың (фабриканың), әскери бөлімнің мүдделерін тікелей зардап әкеледі,
содан соң және елдің қорғанысына зардап келеді; тұлға қамау орнынан қаша
отырып, ең алдымен сол түзеу мекемесінің мүдделеріне зардап әкеледі, содан
соң және сол арқылы - мемлекеттің әділ сот мүдделеріне залал келеді. Сол
сияқты кете береді". Қосымша объект ретінде адамдардың өмірі, денсаулығы
ғана емес, сондай-ақ меншігі мен өзгедей мүдделері де табыла алады.
Мүлікті талан-таражға түсіргендегі қол сұғушылық объектісі -мемлекет
белгілеген меншік қатынастары, ал қосымша объектісі - адам өмірі мен
денсаулығы. Қорқытып алушылықтың тікелей объектісін анықтауда ғалым-заңгер
арасында ортақ пікір жоқ, оны бұл қылмыстың екі объектілі қылмысқа
жататындығымен, әрқайсысын қылмыстық заң өзінше қорғайтын қоғамдық
қатынастың бірнеше түріне бір уакытта қол сұғатындығымен түсіндіруге
болады.
Барлық қылмыстардың объектісі қылмыстық заң қорғайтын қоғамдық
қатынастар болғандықтан кылмыстың мәні қоғамдық қатынастардың бұзылуында
жатыр. Оның мазмұнына енетін құрылымдық элементтерге қатынастарды
тудыратындар (субъектілер); қатынастардың туындауына себеп болған заттар,
басқаша айтқанда, мұндай өзара байланыстын тууын және болуын көрсететін
факторлар; қоғамдық маңызы бар әрекет (әліуметтік байланыс) жатады.
Пайдақорлық-зорлық қылмыстардың біреуі ғана (бандитизм) тектік
объектісі бойынша қоғамдық қауіпсіздік пен қоғамдық тәртіпке қарсы қылмысқа
жатса, қалғандары меншікке қарсы кылмыстар қатарын құрайды.
Демек, меншік қатынастары пайдақорлық-зорлық қылмыстардың басым
бөлігінің объектісі болып табылады.
Таза талан-тараж болып табылатын қылмыстардың негізгі тікелей объектісі
болып меншік қатынастары табылатындығында, ал қосымша тікелей объектісі -
адам өмірі мен денсаулығы.
Пайдақорлық-зорлық қылмыстарының объективтік жағын сипаттайтын белгілер
Әлбетте, қылмыстың объективтік жағы қылмыс объектісі сияқты қылмыс
құрамының объективтік сипаттағы элементтерінің бірі болғанмен, одан тыс,
яғни, қылмыстың өзіне тән сыртқы, қабылданатын жағы. Ол - "субъектінің
әрекетінен (әрекетсіздігінен) басталып, қылмыстық салдарының тууымен
аяқталатын оқиғалар мен құбылыстардың ретті дамуы тұрғысынан оның сыртқы
жағынан қарастырылатын заңмен қорғалатын мүдделерге қоғамдық қауіпті және
заңға қайшы қол сұғу процесі".
Қылмыстың объективтік жағын В.Н. Кудрявцевтің айтуынша үш негізгі
сатыға бөлуге болады: 1) қоғамдық қауіпті әрекет (әрекетсіздік); 2)
қоғамдық қауіпті (әрекетсіздік) пен зардаптың арасындағы себепті байланыс;
3) қоғамдық қауіпті салдар [9, 34 б.].
Дегенмен, бұл сатылардың бәрі бірдей қылмыс құрамының объективтік
жагының негізгі белгілерін құрамайды. Себебі, заң шығарушы әрекетті
қылмыстандыру мен қылмыстың алдын алу процестерін астастырып, қылмыстың
объективтік жағын қиып, қылмыс құрамы деп заң үшін тек бастапқы кезеңін
ғана қалдырады, яки бастапқы сатыны жасаудың өзі-ақ ол қылмыстық әрекеттін
заң үшін аяқталды деп есептелетіндігін аңғартады (зардап туса, ол
жауаптылық пен жазаны ауырлататын мән-жай, жазаны жеке даралаудың факторы
болуы мүмкін).
Қылмыстық зардаптың туу-тумауының заңда көрсетілу-көрсетілмеуіне қарап
қылмыс құрамдары материалдық және формальдық деп бөлінеді. Материалдық
қылмыс құрамы қылмыстық әрекеттің аяқталуын зардаптың тууымен ұштастырса,
формальдылығын - тек әрекеттің жасалуымен байланыстырады.
Оның себебі "кейбір жағдайларда заң шығарушы қылмыстың аяқталу кезін
алдын ала қылмыстық әрекет кезендерінің біріне - қылмысқа дайындық немесе
оқталу кезіне аударады да олар келте (қиылған) қылмыс кұрамы деп аталады.
Мұндай кылмыс құрамының теория мен заңда бар екендігінде дау жоқ. Мәселе
оның материалдық және формальдық құрамдардан ірге ажыратар өзгешелігінің
барлығында болып тұр. Бұдан өзге аталған қылмыс құрамдары ондай өзгешелікке
ие; толық (материалдық) құрамда үш белгі (саты) тегіс қамтылса,
формальдықта оның соңғылары жоқ, тек алғашқы сатысы (белгісі) ғана бар. Ал
сонда киылған қылмыс құрамы формальдық қылмыс құрамынан (немесе
материалдықтан) несімен ажыратылады? Қылмыс құрамының объективтік жағы
конструкциясына қарай қылмыс құрамының материалдық - формалдық болып
бөлінуі оның (қылмыстың объективтік жағының) белгілеріне арқа сүйейді.
Материалдық құрам қылмыстық әрекеттің В.Н. Кудрявцев атаған толық үш
сатысын камтиды [10, 42 б.]. Қалған қылмыс құрамдарының барлығы
материалдыққа қарағанда келте (қиылған) болып саналады да өзге қылмыс
құрамдары қауіптілік деңгейіге қарай заң шығарушы көзіне қылмыс болып
көріне алады. Қылмыс құрамының объективтік жағының белгілері бұнымен
түгесіліп қалмайды. Қылмыс кеңістік пен уақытқа із қалдыра алатын құбылыс
болғандықтан да ешқандай қылмыс белгілі бір уақытсыз, орынсыз жағдайдан
тыс, белгілі әдіссіз орын алмайды. Кейде айыпты өз "жұмысын" жеңілдету
жолында белгілі бір құралдар мен қаруларды пайдалануы мүмкін. Сондықтан да,
егер де қылмыстық заңда көрсетілсе, нак сол қылмыс құрамының міндетті
белгісіне айнала алатын олар да қылмыс құрамының объективтік жағының
қосалқы белгілерін құрайды. Олар қылмысты саралау, әрекеттің қылмыстылығын
анықтау үстінде кейде мәнді, кейде мәнсіз. Бірақ ол қылмыстық заң көрсеткен
белгілерді ғана орнықтыру, анықтау керек деген сөз емес. Қылмыстык процесс,
криминалистика үшін осы мән - жайлардың (қылмыстық заң үшін олар белгі
болып табылады) барлығы да нақтылауға жатады, қылмыстык құқық оның ішіне
тек өзіне керегін ғана алады. Қылмыс құрамының объективтік жағының қосалқы
белгілерінің (қылмыстық зардап пен себепті байланысты қоспағанда) саны
алтау: а) қылмыс жасау уақыты; ә) қылмыс жасау орны; б) қылмыстың жасалу
жағдайы; в) кылмыс жасау тәсілі; г) қылмыс күралы мен қаруы.
Қылмыс жасау уақыты - ҚК нақты бабында белгілі бір уақиғалармен
байланыстырылып аталып өткен сол кезде қылмыс жасалуы мүмкін уақыт аралығы
(мәселен, соғыс уақыты, сайлау немесе референдум уақыты, т.б.).
Қылмыс жасау орны - нақ сол қылмыс құрамына сәйкес келетін әрекет
жасалуға тиісті аумақ (мысалға, қорық аумағы, тұқым шашу аумағы, т.б.).
Қылмыстың жасалу жағдайы - қылмыс жасалған уақыттағы объективтік
өмірдің нақты жәй-күйі, жағдайы.
Қылмыс жасау тәсілі - қылмыскердің қылмысты жасау үшін таңдап алған
амалдары мен жолдары.
Күш қолданып немесе күш қолдану қаупін туғызу жолымен пайдақор-лык-
зорлық қылмыстарды жасау -тонау (ҚК 178-бабы), Қарақшылық (ҚК 179-бабы)
жатады.
Қорқытып алушылықтын объективтік жағы жәбірленушіге бөтеннің мүлкін
немесе бөтеннің мүлкіне құқықты беру, мүліктік пайда келтіру немесе
мүліктік сипаттағы әрекеттер жасау туралы заңсыз талап қоюмен, күш
көрсетемін, мүлікті қиратамын, жоямын, қүпия деректерді жария етемін деп
қорқыту, жәбірленушінің мүлікті және мүлікке құқықты беруіне мәжбүр ететін
жағдай туғызу арқылы сипатталады.
ҚК 181-бабының диспозициясын талдау қорқытып алушылық құрамындағы
әрекеттердің өз мазмұны жағынан күрделі екендігін және оның өзінше бөлек
екі актіден тұратындығын көрсетті. Бұл қылмыстың заң корғайтын екі
объектіге бірдей бағытталатындығымен байланысты. Әрекет өзінің сыртқы
көрініс формасы бойынша да күрделі, себебі ол өзінше бөлек екі актіден
тұрады - мүліктік сипаттағы талаптан және зорлық көрсетемін, зиян
келтіремін, мүлікті бүлдіріп жоямын деп қорқытудан. Зорлық көрсету корқытып
алушылықтың негізгі белгісі деп қарастырылған.
Күш көрсетіп, зорлық жасауды адамның ар-намысына, бостандығына,
дербестігіне, денсаулығына немесе өміріне күш көрсету немесе психикасына
ықпал ету арқылы қол сұғу деп түсіну қажет.
Нақты келтірілген немесе осы қиын-қыстау жағдайда қылмыс жасаған кезде
тәсіл болып келтірілуі мүмкін дене жарақаты тәсілмен бірге, зорлық
қарқындылығын көрсетеді. Қылмыстық кол сүғушылық құрылымындағы іштей
әрекетке тән тәсіл әрекетке арнайы мазмұн құрайды, әрекеттің сыртқы көрініс
формасын анықтайды. Тонау, қорқытып алушылық, қарақшылық сияқты қылмыстар
кейде өзінше бөлек әрекет түрінде болады, оларда қорқытып талап етушілік
сипат бар. Қорқытып алу қылмысының белгілері әр
елде әр түрлі. Бұл, әдетте, біреуді күш көрсету немесе қорқыту аркылы
қандай да бір әрекетті жасауға немесе жасамауға не мүлікті беруге
мәжбүрлеу. Германияның қылмыстық заң доктринасында корқытып алушылық
тонаумен бірдей қылмыс деп қаралады, сондықтан да бұл екі әрекет ҚК арнайы
бөлімінде берілген.
Франция ҚК-312 бабында қорқытып алушылық екі формада қарастырылған:
біріншіден, мүліктік сипаттағы құқық беретін, не ондай құқықтан бас тартуды
қарастыратын құжатқа зорлап, қорқытып қол қойдыру немесе оны бергізу;
екіншіден шантаж, яғни әшкерелеймін, масқаралаймын деп қорқытып өзіне құнды
мүлікті беруге немесе құжатқа қол қоюға, не оны беруге мәжбүрлейтін әрекет.
АҚШ- қылмыстық заңдарында лауазымды адамдар мен қызметкерлер тарапынан
болатын қорқытып алушылық (872), шантаж (873) және қорқытып алушылық, яғни
заңсыз күш қолдану немесе қолданамын деп корқыту, үрейін алу немесе ресми
өкілеттікті жүзеге асырған сияқты қылып басқа адамды өз мүлкін келісіммен
беруге мәжбүрлеу.
Объективтік жақтарына қатысты мәселелерді аяктай келе, қылмысты жасауға
дайындықтың жалпы заңдылығынан басқа да корқытып алушылықтың өзінше
ерекшеліктері бар екендігін атап өткен жөн, олар:
1) қорқытып алушылықтың қажетті құрамды бөлігі болып табылатын қандай
да бір қылмыс жасау;
2) жәбірленушіге мүліктік талап қою үшін формальды негіз болатын
қажетті жағдай туғызу.
Объективтік жақ болу үшін қорқытудың үш түрі қажет:
-күштеп зорлық көрсету арқылы, бұл сөз өзінен өзі түсінікті, дегенмен,
күш көрсетемін деп қорқытқанда қандайда бір күш көрсету аркылы жасалынатын
қылмыс айтылады (өлтіру, зорлау, шабуыл жасау, дене жарақатын салу, т.б.);
-мүлікті бүлдіру немесе жою үшін, бұл жағдайда мүлікті тек жоямын деп
қорқыту ғана емес, бөтеннің мүлкін бүлдіремін деп қорқыту да қамтылады;
-адамның құпияда ұстағысы келетін деректерін жария етемін деп корқыту.
Бұл жағдайда ҚК қарастырылған қоркытып алушылық құрамының конструкциясынан
басқа кез келген деректерді; немесе өсек сөздерді тарату [11, 54 б.].
1.3 Пайдақорлық-зорлық қылмыстарының субьектісі және субьективті
жағын сипаттайтын белгілер
Күш көрсетіп және психикалық қысым жасап пайдақорлық, қылмыс жасаған
адамның қылмыстық-құқықтық сипаттамасы адамның жасы, жауаптылық қабілеті,
қылмыстық қызметінің бағыттылығы және ұзақтығы, рецидив, бір уақытта
бірнеше қылмыс жасағандығы, ол үшін нақты тәсілдер мен әдістерді
пайдаланғандығы, күш қолдану тетігі, оның формалары туралы заңдық мәні бар
деректердің жиынтығын құрайды.
Қылмыс субъектісі - өзекті мәселе. 60-жылдардың басынан КСРО тарағанға
дейін 35 миллиондай адам сотталған. Оның он миллионға жуығы қылмыстык
тірлікке бой алдырып қайтара сотталған.
Қазақстан Республикасы ҚК 15-бабына сәйкес жауаптылық қабілеті бар,
қылмыс жасаған кезде 14 жасқа толған адам тек мүлікті талан-таражға
байланысты ұрлық, тонау, қорқытып алушылық, қарақшылық үшін, сол сияқты
қорқытып алушылық саралаушы белгі ретінде кездесетін кісі өлтіру қылмысы
(ҚК 96-баптын 2-бөл. "з" тармағы) үшін, қару-жарақты, оқ-дәрілерді,
жарылғыш заттар мен қопарғыш құрылғыларды талан-тараждағаны немесе қорқытып
алғаны үшін (255-бап), есірткі заттар мен жүйкеге әсер ететін заттарды
талан-тараждағаны не қорқытып алғаны (ҚК 260-бап) үшін жауаптылыққа
тартылады. ал қалған жағдайларда (ҚК 231-6. 4-бөл. "в" тармағы, 248-бап) 16
жасқа толған адам қылмыстық жауаптылыққа тартылады.
14 жастан қылмыстық жауапкершілікті заң шығарушы белгілегенде мына
жағдайлар ескерілген:
1) әрекеттің қоғамға қауіптілік дәрежесі;
2) жасы толмағанның жасалған әрекеттің қоғамға қауіптілігі, өз әрекетін
бақылай алатын қабілеті.
Көрсетілген қылмыстар үшін 14 жасқа жеткен адамды қылмыстық жауапқа
тарту ғылыми дәлелді деп ойлаймыз, себебі заң шығарушы бұл жерде жасы
толмағанның қаншалықты өсіп-дамығандығын негізге алады. Адам бұл жаста
едәуір дамып білім алады, жасаған әрекетіне есеп алады, оның қоғамға
қауіптілігін түсінеді [12, 11 б.].
Жеткіншек әлеуметтік процесс барысында қалыптасады, адамның мінез-
құлқына әсер ететін бойына оң не теріс қасиеттер жинақтайды. Жасы
толмағанның әлеуметтік дамуы оның санасында көрініс табады. Өмірден
тәжірибе жинақтаған сайын ол ақ-қараны түсіне бастайды, недей әрекеттерді
жасауға болмайтындығын біледі. Сондықтан да, осы жастан қылмыстық қарастыру
сана-сезімінің белгілі бір деңгейге көтерілгендігін білдіреді. Сонымен
қатар, жасы толмаған адам өзі істеген әрекеттің қоғамға қауіпті екендігін,
сондай-ақ оған заңда тыйым салынғандығын білуге, және де заңнан хабардар
болуға тиіс. Күш көрсетілетін пайдақорлық қылмысты, әдетте, өзімшіл,
ашкөзді, басқаларды қадір тұтпайтын, бас пайдасын ғана ойлайтын, оңай
олжаға әуес адамдар жасайды. Бұл қасиеттердің әркайсысы әр түрлі
қылмыстарда көрініс табады. 14 жасқа толған адам бұл факторлардың бәрін
түсінеді, себебі осы жаста адамның ақылға салып білу қабілеті тиісті
деңгейге жетеді. Жасы толмаған тиісті білім, өмірлік тәжірибе жинақтайды.
Ресей Федерациясының қылмыстық кодексі жобасының авторы барлық
қылмыстар үшін жауапқа тартудың ең төменгі шегін 14 жас деп белгілеуді
ұсынған. ҚК жобасына берілген түсініктеме бұл ұсыныс қылмыстың осы
категориясының криминологиялык көрсеткіштері және мамандардың жас бойынша
психологиялық зерттеулерінің нәтижелері есепке алынып жасалынды делінген.
Статистикалық мәліметтерге қарағанда 1995 жылы Қазақстанда бірнеше мың
жасы кәмелетке толмағандар сотталған. Бұл 16 жастан бастап жауапқа
тартқанның өзінде.
Қылмыстылықтың дәмін татқан жасы толмағандардың 80%-ы күшейтілген
режимдегі еңбекпен тәрбиелеу колонияларында отыр. Біздің мәліметтер бойынша
әрбір үшінші қылмысты қайталап жасаушы өзінің қылмыстық өмірбаянын
кәмелетке жасы толмаған кезде бас бостандығынан айырудан басталған.
Сондықтан да Н.Ф. Кузнецовамен келіспеуге болмайды, ол жеткіншектер мен
жастардың қылмысқа баруының себептері мен жағдайларын, әсіресе қазіргі
нарықтык жағдайларды - жұмыссыздықты, бай-кедейге бөлінуді, қылмыспен баюды
жастар ұғымына жақындатпау керек, ондай келеңсіз құбылыстар жастар санасына
тез дариды, дейді ол [13, 32 б.].
Қылмыстық жауапкершілікке 12 жастан бастап тартып 1935 жылы КСРО бұл
түйінді мәселені зонаға қуып тыққысы келген еді.
Қазақстанның Заң шығарушысы жауапкершілікті 16 жастан, ал 20-дан астам
қылмыс үшін 14 жастан белгілеу қажет деп дұрыс жасаған.
Мысалға А.И. Дворкин мен Р.М. Сафиннің зертеуінше, топ болып карақшылық
әрекет жасағандардың 10%-ы 18 жасқа, 40%-ы - 25 жасқа, 35%-ы -35 жасқа
дейінгілер және, 14%-ы - 35 жастан жоғары болған. Жауаптылық көтерудің
қасиетті шарты адамның есінің дұрыстығы. Есі дұрыстық дегеніміз - қылмыс
жасаған кезде өзінің сол іс-әрекетінің қоғамға қауіптілік сипатын ұғынып,
оны басқара алуға қабілетін көрсететін адамның психикалық жағдайы [14, 45
б.].
Есі дұрыс емес адамдар жауапталуға және жазаға тартылуға тиіс емес.
Жаза айыпты адамды қайта тәрбиелеу үшін және жаңа қылмыстың алдын алу үшін
қолданылады. Мүндай мақсатқа психикалық күйі қалыптан ауытқымаған адамға
қатысты ғана жүргізсе, қол жеткізуге болады. Ал психикалық ауруы бар, есі
дүрыс емес адам жазаның әсерін қабылдай алмайды.
С.Н. Шишков былай дейді: Қылмыстық заң есі дүрыс еместікті адамның
ерекше психикалық күйімен теңестіреді, ондай күй психиканың бұзылуының
ерекше көрінісі болып табылады [15, 97 б.].
Есі дұрыс еместік - адамды айыптауды және жауапқа тартуды болдырмайтын,
өзі жасаған іс-әрекеттің (әрекетсіздіктің) қоғамға қауіптілік сипатын ұғына
алуға және оны басқаруға кабілетсіздігі, ол созылмалы психикалық аурудан,
ақыл кемдігінен немесе өзгедей психикалық сырқаттық күйден барып туындайды.
Есі дүрыс еместік түсінігі медициналық және құқықтық критерийлер
бойынша анықталады. С.Богомяковтың пікірінше, қылмыстық-құқықтық есі дүрыс
еместік нышандардың үш тобынан яғни үш критерийден тұрады, олар: құқықтық,
медициналық және психологиялық [16, 74 б.].
Құқықтық критерий екі нышанды қамтиды: адамның қауіпті іс-әрекет жасау
фактісі және жасалған іс-әрекет пен сол адамның психикалық ауру күйінің
уақыт бойынша дәл келуі. Басқа критерийлер өздерінің мазмұны жағынан
дәстүрлі критерийлерге үқсас.
ҚК 16-бабының 2-бөлігіне сәйкес, қоғамға кауіпті іс-әрекет жасаған
кезде есі дұрыс емес күйде болған адам қылмыстық жауаптылыққа тартылмайды.
Есі дұрыс еместік күйі сөз тіркесін пайдалану патопсихологиялық жағдайдың
сипаттамасы болып табылады, ол мазмұн көлемі жағынан есі дұрыс еместікке
дәл келмейді, онымен барабар емес. Құқықтық және медициналық деп аталатын
критерийлер тек психикалық күйді сипаттайды.
Бұл айтылып отырған күйде болу адамды есі дұрыс емес деп тануға негіз
бола алады. Басқаша айтқанда, есі дұрыс еместіктің негізінде белгілі бір
психикалық күй жатыр. Жоғарыда айтылғандардан мынадай тұжырым жасауға
болады: есі дұрыс еместік дегеніміз - адамның созылмалы психикалық аурудың,
психиканың уақытша бұзылуының, ақыл кемдігінің немесе өзгедей психикалық
аурудың салдарынан жасаған өз іс-әрекетінің маңызын ұғына алмайтын және оны
басқара алмайтын күйі. Осыған байланысты, біздің ойымызша, Қазақстан
Республикасы ҚК 16-бабының 2-бөлігі есі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1. Пайдақорлық-зорлық қылмыстарының түсінігі мен белгілері ... ... ... .6
1. Пайдақорлық-зорлық қылмыстарының
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
2. Пайдақорлық-зорлық қылмыстарының обьектісін және обьективті жағын
сиппаттайтын
белгілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 10
3. Пайдақорлық-зорлық қылмыстарының субьектісін және субьективті жағын
сиппаттайтын
белгілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 18
2. Пайдақорлық-зорлық қылмыстарының алдын
алу ... ... ... ... ... ... ... ...2 5
4. Пайдақорлық-зорлық қылмыстарының жалпы криминологиялық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
5. Пайдақорлық-зорлық қылмыстарының себептері мен
негіздері ... ... ... ... 30
6. Пайдақорлық-зорлық қылмыстарының алдын алудың жалпы және арнайы
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
2.4 Пайдақорлық-зорлық қылмыстарының виктимологиялық аспектілері ... .54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстан Республикасындағы 80-жылдардың аяқ
шені мен 90-жылдардын басында басталған өндірістік қатынастардың өзгеруі,
осыған сай қоғам мұқтаждықтары мен мүдделерінің өзгеруі пайдақорлық-зорлық
қылмыстарға, жалпы қылмыстылық проблемаларына, жаңаша көзқарасты талап
етті. Дегенмен, базистік қатынастардың толық орнықпауына сай, сондай-ақ
оған сәйкес болуға тиісті қондырмалық институттардың толық бекімеуінен
пайдақорлық-зорлық қылмыстылықтың жаңа себептері мен жағдайлары туындады
да, оның деңгейі бұрын-соңды болмаған көрсеткіштерге жетті. Қазақстан
Республикасында 90-жылдардың орта шенінде мемлекеттің әлсіреуі тұсында
жіберілген ақтаңдақтардың әсіресе, жекешелендіру кезінде, сол сияқты
Кеңестер Одағының ыдырауы салдарынан жұмыс орындарының жаппай жабылуынан
жұмысқа жарайтын азаматтардың ауыл-селолардан жұмыс орындары бар қалаларға
ағылуы себепті республикада біршама тұрақсыз жағдай қалыптасты. Дәл осы
кезең пайдақорлық-зорлық қылмыстарыньщ шарықтау шегіне жеткен тұсы болатын.
Мысалға, жаппай өрістеген қорқытып алушылық қылмысы тек 1995 жылы
республика көлемінде жүргізілген "Құқықтық тәртіп" атты шарадан соң ғана
саябырсыды. Сондай-ақ, Қазақстанда мемлекеттік институттарды реформалау
аяқталды десек те, әлі де халық ішіндегі өзгерістердің болып жатқаны айқын.
Мүның өзі де пайдақорлық-зорлық қылмыстары себептерінің өзгермелілігіне
алып келеді. Елімізде жұмыссыздар санының өсуі де пайдақорлық-зорлық
қылмыстарының өсіміне де өз үлесін қосады.
Сол сияқты халық менталитетінің өзгеруіне байланысты виктимологиялық
аспектілерді зерттеу де бір төбе мәселе.
Сол сияқты 2003-2005 жылдардың ауылдарды көтеруге арналуы және қаржы
бөлінетіндігі де Қазақстандағы экономикалық ахуалды жақсартып, халықтың
әлеуметтік жағдайына оңды ықпал ететіндігі және сын айтылған шаралар
қылмыстылықтың алдын алудың жалпы әлеуметтік шараларына айналатындығы
сөзсіз.
Қоғамдағы базистік қатынастар мен қондырмалық катынастардың сай
келмеуіне байланысты қылмыстылықтың, соның ішінде, пайдақорлық-зорлық
қылмыстарының себептерін былай қойғанда, базистік (экономикалық)
қатынастары ТМД елдері сияқты түбірлі өзгермеген шет елдерді де, дәлірек
айтқанда, бүкіл дүние жүзін қамтып тұрған трансұлттық қылмыстылықтың өсуі
де Республиканың криминалдық өміріне ықпал етпей қоймайды. Мысалға, соңғы
уақытта өршіп тұрған "зорлық әрекеттері арқылы саяси күрес жүргізудің
тактикасы" болып табылатын халықаралық терроризм қылмысына байланысты БҮ¥-
ның бас Ассамблеясы әр жылдары ондаған қарарлар қабылдады. 1996 жылы
әлемнің маңдай алды елдерінің басшылары бас қосып, осы проблеманы әңгіме
арқауы етті.
Жалпы пайдақорлық-зорлық қылмыстарының ішінде, соңғы кездері, топтасып
жасаған қылмыстың үлесі ылғи көбейіп келеді. Барлық қылмыстардың ішіндегі
зерттеліп отырған пайдақорлық-зорлық қылмыстарының үлес салмағы 1990 жылы
6,5%-ды құраған болса, 1991 жылы- 6,6%, 1992 жылы-7,7%, 1993 жылы - 8,3%,
1994 жылы - 7,6%, 1995 жылы - 7%, 1996 жылы - 6,9%, 1997 жылы - 7,7%, 1998
жылы- 9,3%, 1999 жылы - 9,5%, 2000 жылы - 8,4%, 2001 жылы - 8,5%, 2002 жылы
- 8,8%, 2003 - 9,1%-ды құрап отыр.
Пайдақорлық-зорлық қылмыстарын зерттеу өзектілігі уақыт өткен сайын
артып отырса да, Қазақстанда, тіпті, Ресейдің өзінде де арагідік
пайдақорлық-зорлық кылмыстарының кейбір жақтарын карастырғаны болмаса,
тұтастай әлі қылмыстық-құқықтық және криминологиялық аспектілерін кешенді
түрде қарастырған еңбектер жоқ.
Осы уақытқа дейін әр түрлі авторлар пайдақорлық-зорлық қылмыстылықты
қылмыстылықтың басқа түрлерімен бірге қарастырып келді. Тек қана бірлі-
жарым еңбектер ғана, мысалға, алпысыншы жылдардың аяқ шегінде пайдақорлық-
зорлық қылмыстарының әртүрлі қылмыстық-құқықтық және криминологиялық
аспектілердің соның ішінде, ұрлық, қарақшылық, тонауды, алпысыншы-
жетпісінші жылдары С.С. Степичев, Г.З. Моисеенко, Г.Л. Кригер, А.Н. Кардава
сынды авторлар қарастырып өтсе, сексенінші жылдардың аяғы мен тоқсаныншы
жылдардың басынан бастап зерттеушілердің жаңа толқыны пайдақорлық-зорлық
қылмыстарға қалам тартты.
1. Пайдақорлық-зорлық қылмыстарының түсінігі мен белгілері
1. Пайдақорлық-зорлық қылмыстарының түсінігі
Криминологиялық ғылым қылмыстылықтың нысаны және оның өзге әлеуметтік
құбылыстармен байланысын терең талдауға, қылмыстылықтың және оған ықпал
жасайтын, әсіресе қазіргі жағдайдағы, себептеріне түсініктеме беруге,
адамдардың әлеуметтік тұрмысына, идеология мен экономикадағы өзгерістеріне
қарай қылмыстардың алатын сипатына, өрбуіне көз жүгіртуге мүмкіндік береді.
И.И. Карпец криминологияны дабыл қағатын ғылым деп атаған [1, 56 б.].
Тәуелсіз мемлекетіміздің қазіргі даму кезеңінде криминологиялық
зерттеулердің нәтижелеріне сүйенбей, нақты криминогендік ахуалдың
зандылықтары мен үрдісін терең білмей қылмыстық-құқықтық, іс жүргізу,
криминалистикалық мәселелерді шешудің мүмкін еместігі көпке аян.
Сонымен қатар, бірқатар ғалымдардың санасы қалыптасқан түсініктен соңғы
уақытқа дейін арыла алмағанын атап өткен жөн. Мысалы, криминология курсының
бірінші томында былай делінген: "социалистік қоғамда қылмыстың өткен
формациясына тән аса қауіпті түрлері: гангстеризм мен рэкет; қылмыстық
әлемнің мемлекеттік аппаратпен сыбайластығы; халықтың бүтіндей тобының
қылмыстылықпен байып, соған мүдделі болуы; қылмыстық әдіспен билік басына
келуге тырысатын саясаткерлер жоқ". Қылмыстылық социалистік құрылыстың
болмысына жат құбылыс деп жазу дағдыға айналған еді.
Криминологияның ерекше бөлімі қылмыстылыктың жекелеген түрлерін әр қилы
көрсеткіштерге орай бөліп, жеке бөліп қарастыратыны анық. Соның бір саласы
- пайдақорлық-зорлық қылмыстылық. Мұның өзі екі түрлі қылмыстылықтың
сабақтасқан тұсынан туындаған. Олар - пайдақорлық қылмыстылық -зорлық
қылмыстылық.
Пайдақорлық- ол алуға, баюға деген құштарлық. Пайдақорлық Қылмыстық
заңның жиырма бірінші бабында келтірілген. Жалпы бөлімде жаза тағайындауға
байланысты (мүлікті тәркілеу) айтылып өтсе, қылмыстың субъективтік жағының
қажетті белгісі ретінде қарастырылады. (135,139,198,225, 271, 307, 314,
315, 380-баптар), ал калған жағдайларда ауырлатылған қылмыс құрамдарында
қарастырылған.
Пайдақорлық қылмыстылық жалпы қылмыстылық санының ішінде экономикасы
дамыған мемлекеттерде 90% дейін үлес алса, дамушы елдердің жалпы
қылмыстылығының 60% қүрайды.
Пайдақорлық қылмыстылық - ол құқыққа қарсы қайтарымсыз пайда табу
мақсатымен жасалған қылмыстардың жиынтығы.
Зорлық қылмыстылықтың түбірінде "зорлық" сөзі жатқанмен де қазіргі
ұғымымыздағы зорлық қылмыстылықтың негізін зорлық қана емес, күштеу, күш
қолдану да құрай алады. Ал орыс тіліндегі "Насильственная преступность"
терминінің түбірі "насилие" сөзінің өзін екі мағынада түсінуге болады. Оның
бірі - заттың аты ретінде (зат есім) және, екіншісі - әрекет ретінде. Осы
айтылған "күш қолдану" (насилие) ұғымының айналасында қылмыстық құқықта сан
түрлі пікірлер бар. Бірі оның белгілерін анықтау барысында тым көлемін
кеңейтіп жіберсе, келесілері тым тарылтып тастайды. Мысалға, соңғыларының
қатарына күш қолдану деп тек қана тәни күшті түсінетіндерді айтуға болады
(Л. Д. Гаухман) [2, 6 б.].
А.В. Иващенко мен А.И. Марченконың айтуынша ол "еркін ерік білдіруге
тікелей қарсы бағытталған белсенді әлеуметтік қызмет" [3, 23 б.]. Осындай
пікірдің жақтастарына АА.Пионтковский мен В.М. Артемовты қосуға болады.
Ал Л.Д. Гаухман болса, тіпті де тар мағынада түсінеді . Оның ойынша күш
қолдану ол "қоғамға қауіпті, құқыққа қарсы адам организмінің оның еркіне
қарсы түрде ықпал ету". Осылай дей отырып, автор оның екі түрін (адамның
тәнін ықпал және оның ішкі органдарына) ажыратады [2, 68 б.].
Осындай олқылықтарды айта келіп, Л.В. Сердюк "күш қолданудың"
белгілерін ажыратады да оған анықтама береді, яғни "күш қолдану - ол өзге
тұлғалардың тарапынан болатын қасақана және заңға қайшы адамға (немесе
адамдар тобына) оның еркіне қарсы немесе еркінен тыс күйде жүзеге
асырылатын және оған органикалық, физиологиялық немесе психикалық жарақат
салуға және оның ерік білдіру не әрекет ету бостандығын шектеуге қабілетті
ықпал ету" [4, 45 б.]. Осы соңғы анықтама күш қолданудың қырларын аша
алатындықтаң, біз де осы ұсынысты қолдаймыз.
Зорлық қылмыстар санына жататын қылмыс құрамдарының шеңбері кең. Олар-
ҚК 96-100, 102-110, 112,113, 120,121, 123, 125-127, 133, 137, 145, 156,
159, 160, 163, 168, 169, 170, 178,179, 181, 226, 230, 238, 240, 241, 257,
270, 321, 341, 361, 368, 369-баптар. Ал кейбір қылмыстар толықтай зорлық
қылмыстар қатарына жатпағанмен, жартылай болуы мүмкін, яғни ол қылмыстардың
жасалу тәсілдерінің, басқа тәсілдермен бірге күш қолдану да кіреді.
Мысалға, 151, 153-баптарда көрсетілген қылмыстар. Ал кей уақыттарда
сараланған қылмыс құрамдары зорлық қылмыстарының тізімін толықтыруы мүмкін
яғни олардың қарапайым құрамында күш қолдану қарастырылмағанмен, сараланған
құрамдарында күш қолдану қарастырылған (125-баптың 2-бөлігінің в тармағы,
126-баптың 2-бөлігінің в тармағы, 131-баптың 3-бөлігі, 132-баптың 3-
бөлігі, 145-баптың 2-бөлігі, 146-баптың 2-бөлігінің а тармағы, 155-баптың
2-бөлігі, 164-баптың 2-бөлігі, 185-баптың 2-бөлігінің в тармағы, 186-
баптың 2- бөлігі, 209-баптың 2-бөлігінің в тармағы, 226-баптың 2-
бөлігінің б тармағы, 234-баптың 2-бөлігінің в тармағы, 238-баптың 2-
бөлігінің в тармағы, 239-баптың 2-бөлігінің в тармағы, 248-баптың 2-
бөлігінің г тармағы, 250-баптың 2-бөлігінің в тармағы, 260-баптың 2-
бөлігінің г тармағы, 262-баптың 2-бөлігінін г тармағы, 275-баптың 2-
бөлігінің г тармағы, 327-б.2-бөлігі, 330-баптың 2-бөлігі, 358-баптың 2-
бөлігінің б тармағы, 361-баптың 2-бөлігі). Күш қолдану әдісі кейбір
қылмыстардың аса сараланған құрамдарының белгісіне жатады. Олар- 185-б.4-
бөлігі, 196-б.З-бөлігі, 248-баптың 3-бөл а тармағы, 255-баптың 3-бөл в
тармағы және 4-бөл. б тармағы, 260-баптың 3-бөл. в тармағы, 308-баптың
3-бөлігі, 341-баптың 3-бөлігі, 351-баптың 3 және 4-бөліктері, 361-баптың 3-
бөлігі. Ал қорқыту әрекеті (угроза) қылмыс құрамдарының қажетті белгісі
ретінде мынандай жиырма төрт қылмыс құрамында кездеседі: 102, 112, 113,
120, 121, 123, 151, 153, 172, 179, 181, 200, 226, 230, 233, 238, 240, 257,
270, 321, 341, 347, 361, 368-баптар. Ал саралаушы белгі ретінде
төмендегідей картинаны көрсетеді: 120-баптың 2-бөлігінің в тармағы, 121-
баптың 2-бөлігінің в тармағы, 131-баптың 3-бөлігі, 132-баптың 3-бөлігі,
145-баптың 2-бөлігі, 146-баптың 2-бөлігінің а тармағы, 155-баптың 2-
бөлігі, 164-баптың 2-бөлігі, 178-баптың 2-бөл а тармағы, 185-баптың 2-
бөлігінің в тармағы, 186-баптың 2- бөлігі, 239-баптың 2-бөлігінің в
тармағы, 248-баптың 2-бөлігінің г тармағы, 255-баптың 3-бөлігінің в
тармағы, 260-баптың 2-бөлігінің г тармағы, 261 -баптың 2-бөлігінін г
тармағы, 275-баптың 2-бөлігінің г тармағы, 327-б.2-бөлігі, 330-баптың 2-
бөлігі, 354-баптың 2- бөлігі, 358-баптың 2-бөлігінің б тармағы, ал аса
сараланған қылмыс құрамдардың белгісі ретінде 185-баптың 4-бөлігінде, 196-
баптың 3-бөлігінде, 233-баптың 3-бөлігінің а тармағында, 248-баптың 3-
бөлігінің а тармағында, 255-баптың, 4-бөлігінің б тармағында, 260-
баптың 3-бөлігінің в тармағында, 308-баптың 3-бөлігінде қарастырылған.
Демек, қорыта айтқанда, зорлық қылмыстар: 96-100, 102-110, 112,113,
120,121, 123, 125-127, 133, 137, 145, 151, 153, 156, 159Л60, 163, 168, 169,
170, 172, 178,179, 181, 200, 226, 230, 233, 238, 240, 241, 257, 270, 321,
341, 347, 361, 368, 369-баптарда қарастырылған қылмыстар. Ал күш қолдану
немесе қорқыту тәсілі қылмыстардың саралаушы белгісі ретінде төмендегі
баптарда қарастырылған: 120-баптың 2-бөлігінің в тармағы, 121-баптың 2-
бөлігінің в тармағы, 125-баптың 2-бөлігінің в тармағы. Көрсетілген
әдістер аса сараланған қылмыс құрамдарының белгісі ретінде мына баптарда
көрсетіледі: 185-баптың 4-бөлігінде, 196-баптың 3-бөлігінде, 233-баптың 3-
бөлігінің а тармағында, 248-баптың 3-бөлігінің а тармағында, 255-баптың
3-бөл. в тармағы және 4-бөлігінің б тармағында, 260-баптың 3-бөлігінің
в тармағында, 308-баптың 3-бөлігі, 341-баптың 3-бөлігі, 351-баптың 3 және
4-бөліктері, 361-баптың 3-бөлігі. Демек, зорлық қылмыстарының қатарына
таза зорлық қылмыстары деп атауға болатын елу үш қылмыс құрамы, ал күш
қолдану немесе күш қолданамын деп қорқыту саралаушы белгі ретінде жиырма
тоғыз қылмыс құрамында, ал аса саралаушы белгі ретінде он екі қылмыс
құрамында кездеседі, барлығы - тоқсан төрт қылмыс құрамы (қарапайым,
сараланған және аса сараланған түрлерін қоса алғанда). Пайдақорлық-зорлық
қылмыстылық осы екі түрлі қылмыстылықтың түйіскен жерінен орын алады,
өйткені барлық пайдақорлық қылмыстар зорлықпен жасалмайды, сол сияқты
зорлықпен жасалатын қылмыстардың барлығы пайда табуды көздей бермейді.
Демек, пайдақорлық-зорлық қылмыстылық материалдық пайда табуды көздеп
касақана және заңға қайшы түрде адамға (немесе адамдар тобына) оның еркіне
қарсы немесе еркінен тыс күйде жүзеге асыратын және оған органикалық,
физиологиялық немесе психикалық жарақат салуға және оның ерік білдіруші
әрекет ету бостандығын шектеу қабілетті ықпал ету жолымен жасалатын белгілі
бір мемлекетте, белгілі бір уақыт аралығында жасалған қылмыстардың
жиынтығынан тұрады. Аталған қылмыстылықты құрайтын қылмыстар саны көп емес.
Олар - пайдақорлық ниетпет кісі өлтіру (96-баптың 2-бөлігі "з" тармағы),
адам ұрлау (125-баптың 2-бөлігі "з" тармағы), заңсыз бас бостандығынан
айыру (126-баптың 2-бөлігі "з" тармағы), заңсыз психиатриялық стационарға
орналастыру (127-бап 2-бөлігі "а" тармағы), Тонау (178-бап), Қарақшылык
(179-бап), Қорқытып алушылық (181 -бап), Адамды аманатқа алу (234-баптың 2-
белігі "и" тармағы), Ғимараттарды, үйлерді басып алу (238-баптың 2-бөлігі
"д" тармағы) және сол сияқты пайдақорлықпен жасалған бандитизм (237-бап).
Осындай он қылмыс түрі пайдақорлық-зорлық қылмыстарды құрағанмен, біз
олардың барлығын зерттеуді мақсат етіп қойған жоқпыз, олардың ішінде төрт
қылмыстың (тонау, қарақшылык, қорқытып алушылық және бандитизм) алдын
алудың криминологиялық мәселелерін зерттеуді мақсат етіп койдық.
Пайдақорлық қылмыстылық - құқыққа қарсы қайтарымсыз пайда табу мақсатымен
жасалған қылмыстардың жиынтығы. Күш қолдану - өзге тұлғалардың тарапынан
болатын қасақана және заңға қайшы адамға (немесе адамдар тобына) оның
еркіне қарсы немесе еркінен тыс күйде жүзеге асырылатын және одан
органикалық, физиологиялық немесе психикалық жарақат салуға және оның ерік
білдіру не әрекет ету бостандығын шектеуге кабілетті ықпал ету. Кейбір
қылмыстар толықтай зорлық қылмыстар қатарына жатпағанымен, жартылай болуы
мүмкін, яғни ол қылмыстардың жасалу тәсілдерінің ішіне басқа тәсілдермен
бірге күш қолдану да кіреді (мысалға, 151, 153-баптар). Күш қолдану әдісі
кейбір қылмыстардың аса сараланған құрамдарының белгісіне жатады. Олар -185-
баптың 4-бөлігі, 196-баптың 3-бөлігі, 248- баптың 3-бөл а тармағы, 255-
баптың 3-бөл. в тармағы және 4-бөя б тармағы, 260-баптың 3-бөл в
тармағы, 308- баптың 3-бөлігі, 341-баптың 3-бөлігі, 351-баптың 3 және 4-
бөліктері, 361-баптың 3-бөлігі. Демек, пайдақорлық-зорлық қылмыстылық
материалдық пайда табуды көздеп қасақана және заңға қайшы түрде адамға
(немесе адамдар тобына) оның еркіне қарсы немесе еркінен тыс күйде жүзеге
асырылатын және оған органикалық, физиологиялық немесе психикалық жарақат
салуға және оның ерік білдіру не әрекет ету бостандығын шектеуге қабілетті
ықпал ету жолымен жасалатын белгілі бір мемлекетте белгілі бір уақыт
аралығында жасалған қылмыстардың жиынтығынан тұрады. Аталған қылмыстылықты
құрайтын қылмыстар - пайдақорлық ниетпен кісі өлтіру (96-баптың 2-бөлігі
"з" тармағы), адам ұрлау (125-баптың 2-бөлігі "з" тармағы), заңсыз бас
бостандығынан айыру (126-баптың 2-бөлігі "з" тармағы), заңсыз психиатриялық
стационарға орналастыру (127-баптың 2-бөлігі "а" тармағы), тонау (178-бап),
қарақшылық (179-бап), қорқытып алушылық (181-бап), адамды аманатқа алу (234-
баптың 2-бөлігі "и" тармағы), ғимараттарды, үйлерді басып алу (238-баптың 2-
бөлігі "д" тармағы) және сол сияқты пайдақорлықпен жасалған бандитизм (237-
бап).
2. Пайдақорлық-зорлық қылмыстарының обьектісін және обьективті жағын
сипаттайтын белгілелер
Объектіні, затты және жәбірленушіні коғамға қауіпті әрекетке дұрыс
басын ашып алудың маңызы зор, ол қылмыстық құқықтық мәнін ашу, қоғамға
қауіпті зардаптардың қоғамдық-саяси сипаттық қылмыстық-заң нормаларының
қолданылу үшін анықтау үшін қажет, және ол қылмысты дұрыс саралауға, оның
жігін ажыратуға ықпал етеді.
Қылмыстық қол сұғушылық объектісін зерттеу жаңа қылмыстық заңдарды
шығаруда, қылмыстық-заң доктринасын жасауда жүзеге асырылатын теориялық
және практикалық қызметті заң қолдану органдарының алдында тұрған
мәселелердің шешілуін қамтиды. Әрекеттің қылмыстық-құқықтық белгілерін
ашуда, оған қылмыс кұрамы деңгейінде анықтама беруде қылмыс объектісі
жайындағы деректер мүмкіндік туғызады. Сонымен қатар, қол сұғушылық
объектісімен оның, белгілерінің анықтамасын дәл білу арқасында қылмыстық
әрекетке заң тұрғысынан дұрыс баға беріледі, ол қылмысты әділ саралауды,
жауапкершілікті жіктеп, жеке анықтауды қамтамасыз етеді. Мысалы, қылмыстық
қол сұғушылық объектісінің қасиеті мен белгісін білу қылмыс құрамының басқа
элементтерінің мазмұны мен белгілерін толық сипаттауға мүмкіндік береді,
қылмыстық емес әрекеттерді қылмыстық қол сұғушылықтан бөліп алуға негіз
болады. "Қылмыстық қол сұғушылықтың обектісін әрбір нақты жағдайда анықтау
және бағалау едәуір қиындыққа алып келеді, себебі объект қылмыстық-құқықтық
заң нормасының диспозициясында кейде толық ашып көрсетілмейді, ал қандай да
бір сілтеме бола қалған күнде, ол әдетте, сол қылмыстық әрекеттен тікелей
қол салатын қоғамдық қатынастардың кейбір элементтері арқылы ғана жасалады"
деген И.В. Велиевтің пікірімен келіспеуге болмайды [5, 17 б.].
Б.С. Никифоров былай деп дұрыс жазады: қылмыс объектісін зерттеу"сол
тарихи жағдайдағы қылмыстық қудалаудың жалпы бағыты мен "көлемі" туралы
мәселені шешетін заң шығарушылар үшін ғана емес, практикалық қызметкерлер
үшін де қажет. Сот тәжірибесінің материалдарына қарағанда, кінәсіздің
сотталғандығы және қылмыс жасаған адамның жауапкершіліктен дәлелсіз
босатылғандығы анық көрініп тұрса да, кейбір жағдайларда ол сот
органдарының қылмыстық-құқықтық қорғау шегін, қылмыс объектісінің аясын
дұрыс түсіне алмаушылығынан болады".
Қылмыстық қол сұғушылық объектісі-әрбір қылмыстың қажетті элементі. Кез
келген қылмыс-ол белгілі бір объектіге қол сұғу. Еш нәрсеге қол сұқпайтын
қылмыс өмірде болмайды.
Жасалған қылмыс нәтижесінде қандай әлеуметтік игілікке әрқашанда және
сөзсіз нұқсан келеді дейтін болсақ - ол қылмыстық заң қорғайтын қоғамдық
қатынастар. Сондықтан да қылмыстың мәні қоғамдық қатынастардың бұзылуында
жатыр [6, 18 б.].
"Қоғамдық қатынастар категориясы күрделі де көп жақты түсінік", - деп
Е.Қайыржанов дұрыс пайымдайды. Тәуелсіз Қазақстанда халықтың мүддесін
қанағаттандыратын қатынастар басты болып табылады. Мұндай қатынастарға
қарсы бағытталған қылмыстық қол сұғушылық түгелдей қоғам үшін қауіпті,
сондықтан да қандай қылмыс болмасын ол қоғамдық қатынастарға тікелей немесе
жанама қол сүғушылық жасау болып табылады.
Қылмыс жасағанда оның объектісі "материалдық болуы мүмкін, немесе
саяси, моральдық, мәдени және басқадай материалдық емес те болуы мүмкін".
Бірақ бұл жерде қоғамдық қатынастың барлық жүйесі емес, оның қылмыстық
заңмен қорғалатын бөлігі гана сөз болып отыр. Қылмыс объектісінің сипаты
қылмыстың барлық қалған белгілеріне (элементтеріне) ықпал жасайды.
Қылмыстық әрекеттің сипатын бәрінен бұрын, қылмыстық қол сұғушылықтың
объектісі, оның касиеті, қоғам үшін әлеуметтік құндылығы, қылмыс объектісі
болып табылатын қоғамдық қатынастардың сақталуына, оған қол сұғылмауға
мемлекеттің және адамның қаншалықты мүдделі екендігі анықтайды [7, 21б.].
Ғылыми заң әдебиеттерінде "қылмыстық құқық қоғамдық қатынастарды
реттемейді және реттей алмайды. Қоғамдық қатынастарды қандай да бір реттеу
сапасы мен еркіне қылмыстық-заң нормаларының функциясы тікелей әсер ететін
жеке адамның мінез-құлқы арқылы оған тікелей әсер етуді қарастырады" деп
сын пікір айтылған. Біз тұжырыммен келіспейміз. "Қылмыстық заң нормалары
функциясының" әсер етуі-әлеуметтік оң немесе теріс мінез-құлықтың
субъективтік мазмұнын құрайтын адамдардың санасы мен еркіне қылмыстық
заңның әсер етуі болып табылады. Адамның мінез-құлқы, қылмыстық заңның
реттеу пәнін өткендіктен, қоғамдық қатынастардан тысқары қалмайтындығын
атап өткен жөн. Және де ол көрсетілген қатынастардың қажетті элементі деп
танылған. Соған байланысты, адамдардың мінез-құлқын реттей отырып, заң
шығарушы, сонымен қатар, қатынастарды да реттейді.
Объектілерді негізгі, қосымша және факультативтікке бөлу уақыт сынынан
өткен. Негізгі объектіге, бәрінен бұрын, заң шығарушы құқықтық норма арқылы
қорғауға ұмтылған қоғамдық қатынастар жатады. Қылмыс жасалған жағдайда
міндетті түрде бұзылатын немесе бұзылу қаупі туындайтын қоғамдық қатынас
иегізгі объектісі болып табылады. Бұл критерий қорқытып алушылықтың негізгі
объектісін анықтауға едәуір мүмкіндік береді, соған қарай осы қылмыс үшін
күшіндегі заңға қарастырылған жауаптылык нормасының орны анықталуы тиіс.
Біздің тарапымыздан талданып отырған пайдақорлык-зорлық қылмыстарының
бірі ғана (бандитизм) тектік объектісі бсйынша қоғамдық қауіпсіздік пен
қоғамдық тәртіпке қарсы қылмысқа жатса, қалғандары меншікке қарсы қылмыстар
қатарын құрайды. Демек, меншік қатынастары пайдақорлық-зорлық қылмыстарының
басым бөлігінің объектісі болып табылады. Егер әңгіме тонау, қарақшылық
туралы болса, ешқандай да күмән жоқ, ал қорқытып алушылықтың табиғаты
езгешелеу. Дегенмен, Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылдың 12
мамыр күнгі Жарлығымен қорқытып алушылық арқылы мшшікке қол сүғушылық
жасау, талан-таражға түсіру формаларының біріне жатқызылған, себебі онда
талан-таражға түсірудің жалпы түсінігіне тән белгілер бар. Қол сүғушылық
жасау объектісі талан-таражға түсірудің барлық формалары үшін ортақ, меншік
өндірістік (нақты) қатынастар негізі ретінде, өндіріс құралдары мен оның
нәтижелеріне, сондай-ақ адамдардың материалдык игілікті иемденуіне
байланысты адамдар арасындағы қатынасты керсетеді. Ол қоғамдық өндірістегі
адамдардың орнын, олардың бір-бірімен қатынасын белгілейді, өндіріс
құралдарының кімнің қолында екенін керсетеді. Өндіріс құралдары арқылы
адамдар арасында катынас орнайды, ол материалдық игілікгерді икемдену,
пайдалану және оларға билік ету процесінде көрініс табады. Меншікке қарсы
қылмыс жасағанда меншіктің бұл қатынастарына залал келеді. Яғни, мүлікті
талан-таражға түсіргенде меншік қатынастары іс жүзінде қол сұғушылық
объектісіне айналады. Ал, өндірістік меншік қатынастарының қандай да бір
өзгерісі иемдену, пайдалану және билік ету құқығын, яғни өндірістік
қатынастардың құқықтық қабығын - меншік құқығын бұзады.
Мүлікті талан-таражға түсіргенді кол сүғушылықтың объектісі, яғни талан-
тараж кезіне әрқашанда, қалайда бұзылатын әлеуметтік игілік ол -мемлекет
белгілеген меншік қатынасы.
Меншік түсінігіне экономикалық және құкықтық көзқараста жасаған талдама
меншікке қарсы қылмыстардың тектік объектісі меншік деген тұжырым жасауға
негіз береді.
Қазақстан Республикасының "Меншік туралы Заңына" сәйкес меншік иесі өз
мүлкін иемдену, пайдалану және оған билік ету құқығын өз қалауынша жүзеге
асырады. Меншіктің нақты формасы тікелей объект болып табылады, яғни ол
мүлікті иемденуге, пайдалануға, оған билік жасауға қатысты қоғамдық
қатынастар; мысалы, акционерлік қоғамның меншігі. Меншікке қарсы қылмыс
объектісіне мұндай көзқарас, ең алдымен, республикада жүріп жатқан
экономикалық көзқарастарға байланысты: көп формалы меншікте бірдей қорғауды
қамтамасыз ету, нарықтық қатынас, шаруашылық жүргізудің әртүрлі формасы.
өндіріс құралдарын, тұрғын-жайды жекешелендіру. Жаңа экономикалық
қатынастар және қылмыс объектісіне жаңа көзқарас меншікті қорғаудың
қылмыстық-заң мәселелерін қайта қарауды талап етеді.
Заң теориясында меншіктің әртүрлі формалары қорқытып алушылықтың
негізгі тікелей объектісі деп танылады, ол заң шығарушының позициясына
сәйкес келеді.
Қорқыту сөзі адамның көңіл-күйін дөрекілікпен ықпал ете отырып, мүлікке
байланысты өзі ойластырған әрекетке көндірумен байланысты. Нәтижесінде
қорқытып алушылықтан жәбірленушінің жан дүниесі күйзеледі. Қылмыстық
істерді зерттеу нәтижесі қорқытып алушылардың үйді, офисті және мүлікті
өртеп жоямыз деген қорқытулары жәбірленушілердің өз өміріне, денсаулығына
төнген қауіп ретінде қабылдайтынын көрсетті.
Қорқытып алушылықтың негізгі тікелей объектісі туралы мәселені шешкенде
қоғамдық қатынастар негізгі объектілер болып табылады деген заң
әдебиеттерінде дәлел тапқан пікірлерге сүйену керек. Бұл қатынастар көп
объектілі қылмыс.
Бандитизмнің объектісін сипаттайтын белгілер
Бандитизм қылмысы қоғамдық қауіпсіздікке және қоғамдық тәртіпке қарсы
қылмыстарға жататын болғандықтан, ҚК бұл тарауында көрсетілген қылмыстар
негізгі екі объектіге залал келтіреді немесе келтіру қаупін туғызады. Олар
— қоғамдық қауіпсіздік, қоғамдық тәртіп. Бандитизм - алғашқы объекті залал
келтіру қаупін туғызатын қылмыстар қатарын құрайды Ал қоғамдық қауіпсіздік
деп - адамдардың қауіпсіз өмір сүруін , бір қалыпты қызметін, радиоактивті
материалдарды залалсыз пайдалану, қаруды, оқ-дәріні, жарылғыш заттарды
немесе жарылғыш қондырғыларды тиісінше және қауіпсіз пайдалану, сондай-ақ
тау-кен немесе құрылыс жұмыстарын қауіпсіз жүргізуді реттейтін қоғамдық
қатынастарының жиынтығы болып табылады. Бұл - тектік объект. Дегенмен,
оқулықтар мен ҚК түсініктемелердің барлығы да бандитизмнің тікелей оьектісі
де қоғамдық тәртіп дегенді айтады. Ал Е.І. Қайыржановтың бұл тұрғыдағы
пікірі мүлдем бөлек. Ғалымның пайымы бойынша, қылмыстың тікелей объектісі
болып бір немесе бірнеше қылмыс тікелей яки жанама түрде бағытталған заңмен
қорғалатын нақты қоғамдық қатынастарды алатын болсақ, онда тікелей объект
нақты қоғамдық қатынас емес, қоғамдық қатынастың жиынтығы болып шығады.
Олай болса, тектік және тікелей объектілердің айырмасы қандай? - деген
заңды сұрақ туындайды. Е.І. Қайыржанов мұндай шатасу диалектиканың жалпы,
ерекше (особенный), бөлек (жеке) категорияларын дұрыс қолданбаудан деп
есептейді. Көптеген авторлардың негізгі қатесі - олар "тікелей объектіден
жекені көргісі келеді, бірақ бөлек ұғымын қолданады. Алайда, бөлек
(отдельный) ол жеке (единичный) емес. Жеке әрқашан нақты жағдайда нақты
анықталатын бөлектін, шынайы көрінісі, - дей келе, қылмыс объектісін
топтастыруда" қоғамдық қатынастардың нақтырақ көрінісі" - мүдде ұғымын
қолдансақ, аталған қателердің орын алмауы мүмкін [8, 31 б.].
Е.О.Алаухановтың ойынша, "мүдде де қоғамдық қатынас, оның нақтырақ
көрінісі". Е.І. Қайыржановтың сөз етіп отырған "қатесі" - ол тектік объект
сол тектік объектінің көрінісі болып табылатын тікелей объектілердің
жиынтық бейнесі болғандықтан, тектік объектіні атағанда, ешқандай жеке
сипаттаушы белгілер көрсетілмейді. Сол себепті де екеуінің арасында айырма
жоқтай көрінеді.
Е.І. Қайыржановтың өзі "егер жеке адамның мүлкін ұрлаудың топтық
(тектік) объектісі болып КСРО кез келген азаматтың, азаматтығы жоқ адамның
немесе шет елдіктің материалдық-мүліктік мүддесі (игілігі, құндылығы)
табылса, онда бұл қылмыстың нақты, тікелей немесе, дәлірек, жеке объектісі
болып кей жерінде қатаң түрде жеке белгілерімен қасиеттерімен (мысалға,
шұғадан емес, драптан жасалған т.б.) ерекшеленетін, қатаң түрде белгілі бір
субъектіге иесіне жататын сәйкес игілік болуға тиіс: Сидоровтың емес,
барлық жеке мәліметтерін қоса алғанда, Иван Иванович Ивановтың драп
пальтосы", - деп тектік және нақты объектілердің ара жігін ашады. Сондықтан
ол тікелей объектіге келгенде жалпылама қабылданған "қоғамдық қатынастар"
дей салмай- оның "нақты жағдайда нақты анықталатын" құбылыс екендігін
ескеріп, нақты жағдайды анықтауда әддеқайда тиімді мүддеге көшеді. Айталық,
"А. мемлекеттік құпияны беру арқылы Отанға опасыздық жасай отырып, сол
заводтың (фабриканың), әскери бөлімнің мүдделерін тікелей зардап әкеледі,
содан соң және елдің қорғанысына зардап келеді; тұлға қамау орнынан қаша
отырып, ең алдымен сол түзеу мекемесінің мүдделеріне зардап әкеледі, содан
соң және сол арқылы - мемлекеттің әділ сот мүдделеріне залал келеді. Сол
сияқты кете береді". Қосымша объект ретінде адамдардың өмірі, денсаулығы
ғана емес, сондай-ақ меншігі мен өзгедей мүдделері де табыла алады.
Мүлікті талан-таражға түсіргендегі қол сұғушылық объектісі -мемлекет
белгілеген меншік қатынастары, ал қосымша объектісі - адам өмірі мен
денсаулығы. Қорқытып алушылықтың тікелей объектісін анықтауда ғалым-заңгер
арасында ортақ пікір жоқ, оны бұл қылмыстың екі объектілі қылмысқа
жататындығымен, әрқайсысын қылмыстық заң өзінше қорғайтын қоғамдық
қатынастың бірнеше түріне бір уакытта қол сұғатындығымен түсіндіруге
болады.
Барлық қылмыстардың объектісі қылмыстық заң қорғайтын қоғамдық
қатынастар болғандықтан кылмыстың мәні қоғамдық қатынастардың бұзылуында
жатыр. Оның мазмұнына енетін құрылымдық элементтерге қатынастарды
тудыратындар (субъектілер); қатынастардың туындауына себеп болған заттар,
басқаша айтқанда, мұндай өзара байланыстын тууын және болуын көрсететін
факторлар; қоғамдық маңызы бар әрекет (әліуметтік байланыс) жатады.
Пайдақорлық-зорлық қылмыстардың біреуі ғана (бандитизм) тектік
объектісі бойынша қоғамдық қауіпсіздік пен қоғамдық тәртіпке қарсы қылмысқа
жатса, қалғандары меншікке қарсы кылмыстар қатарын құрайды.
Демек, меншік қатынастары пайдақорлық-зорлық қылмыстардың басым
бөлігінің объектісі болып табылады.
Таза талан-тараж болып табылатын қылмыстардың негізгі тікелей объектісі
болып меншік қатынастары табылатындығында, ал қосымша тікелей объектісі -
адам өмірі мен денсаулығы.
Пайдақорлық-зорлық қылмыстарының объективтік жағын сипаттайтын белгілер
Әлбетте, қылмыстың объективтік жағы қылмыс объектісі сияқты қылмыс
құрамының объективтік сипаттағы элементтерінің бірі болғанмен, одан тыс,
яғни, қылмыстың өзіне тән сыртқы, қабылданатын жағы. Ол - "субъектінің
әрекетінен (әрекетсіздігінен) басталып, қылмыстық салдарының тууымен
аяқталатын оқиғалар мен құбылыстардың ретті дамуы тұрғысынан оның сыртқы
жағынан қарастырылатын заңмен қорғалатын мүдделерге қоғамдық қауіпті және
заңға қайшы қол сұғу процесі".
Қылмыстың объективтік жағын В.Н. Кудрявцевтің айтуынша үш негізгі
сатыға бөлуге болады: 1) қоғамдық қауіпті әрекет (әрекетсіздік); 2)
қоғамдық қауіпті (әрекетсіздік) пен зардаптың арасындағы себепті байланыс;
3) қоғамдық қауіпті салдар [9, 34 б.].
Дегенмен, бұл сатылардың бәрі бірдей қылмыс құрамының объективтік
жагының негізгі белгілерін құрамайды. Себебі, заң шығарушы әрекетті
қылмыстандыру мен қылмыстың алдын алу процестерін астастырып, қылмыстың
объективтік жағын қиып, қылмыс құрамы деп заң үшін тек бастапқы кезеңін
ғана қалдырады, яки бастапқы сатыны жасаудың өзі-ақ ол қылмыстық әрекеттін
заң үшін аяқталды деп есептелетіндігін аңғартады (зардап туса, ол
жауаптылық пен жазаны ауырлататын мән-жай, жазаны жеке даралаудың факторы
болуы мүмкін).
Қылмыстық зардаптың туу-тумауының заңда көрсетілу-көрсетілмеуіне қарап
қылмыс құрамдары материалдық және формальдық деп бөлінеді. Материалдық
қылмыс құрамы қылмыстық әрекеттің аяқталуын зардаптың тууымен ұштастырса,
формальдылығын - тек әрекеттің жасалуымен байланыстырады.
Оның себебі "кейбір жағдайларда заң шығарушы қылмыстың аяқталу кезін
алдын ала қылмыстық әрекет кезендерінің біріне - қылмысқа дайындық немесе
оқталу кезіне аударады да олар келте (қиылған) қылмыс кұрамы деп аталады.
Мұндай кылмыс құрамының теория мен заңда бар екендігінде дау жоқ. Мәселе
оның материалдық және формальдық құрамдардан ірге ажыратар өзгешелігінің
барлығында болып тұр. Бұдан өзге аталған қылмыс құрамдары ондай өзгешелікке
ие; толық (материалдық) құрамда үш белгі (саты) тегіс қамтылса,
формальдықта оның соңғылары жоқ, тек алғашқы сатысы (белгісі) ғана бар. Ал
сонда киылған қылмыс құрамы формальдық қылмыс құрамынан (немесе
материалдықтан) несімен ажыратылады? Қылмыс құрамының объективтік жағы
конструкциясына қарай қылмыс құрамының материалдық - формалдық болып
бөлінуі оның (қылмыстың объективтік жағының) белгілеріне арқа сүйейді.
Материалдық құрам қылмыстық әрекеттің В.Н. Кудрявцев атаған толық үш
сатысын камтиды [10, 42 б.]. Қалған қылмыс құрамдарының барлығы
материалдыққа қарағанда келте (қиылған) болып саналады да өзге қылмыс
құрамдары қауіптілік деңгейіге қарай заң шығарушы көзіне қылмыс болып
көріне алады. Қылмыс құрамының объективтік жағының белгілері бұнымен
түгесіліп қалмайды. Қылмыс кеңістік пен уақытқа із қалдыра алатын құбылыс
болғандықтан да ешқандай қылмыс белгілі бір уақытсыз, орынсыз жағдайдан
тыс, белгілі әдіссіз орын алмайды. Кейде айыпты өз "жұмысын" жеңілдету
жолында белгілі бір құралдар мен қаруларды пайдалануы мүмкін. Сондықтан да,
егер де қылмыстық заңда көрсетілсе, нак сол қылмыс құрамының міндетті
белгісіне айнала алатын олар да қылмыс құрамының объективтік жағының
қосалқы белгілерін құрайды. Олар қылмысты саралау, әрекеттің қылмыстылығын
анықтау үстінде кейде мәнді, кейде мәнсіз. Бірақ ол қылмыстық заң көрсеткен
белгілерді ғана орнықтыру, анықтау керек деген сөз емес. Қылмыстык процесс,
криминалистика үшін осы мән - жайлардың (қылмыстық заң үшін олар белгі
болып табылады) барлығы да нақтылауға жатады, қылмыстык құқық оның ішіне
тек өзіне керегін ғана алады. Қылмыс құрамының объективтік жағының қосалқы
белгілерінің (қылмыстық зардап пен себепті байланысты қоспағанда) саны
алтау: а) қылмыс жасау уақыты; ә) қылмыс жасау орны; б) қылмыстың жасалу
жағдайы; в) кылмыс жасау тәсілі; г) қылмыс күралы мен қаруы.
Қылмыс жасау уақыты - ҚК нақты бабында белгілі бір уақиғалармен
байланыстырылып аталып өткен сол кезде қылмыс жасалуы мүмкін уақыт аралығы
(мәселен, соғыс уақыты, сайлау немесе референдум уақыты, т.б.).
Қылмыс жасау орны - нақ сол қылмыс құрамына сәйкес келетін әрекет
жасалуға тиісті аумақ (мысалға, қорық аумағы, тұқым шашу аумағы, т.б.).
Қылмыстың жасалу жағдайы - қылмыс жасалған уақыттағы объективтік
өмірдің нақты жәй-күйі, жағдайы.
Қылмыс жасау тәсілі - қылмыскердің қылмысты жасау үшін таңдап алған
амалдары мен жолдары.
Күш қолданып немесе күш қолдану қаупін туғызу жолымен пайдақор-лык-
зорлық қылмыстарды жасау -тонау (ҚК 178-бабы), Қарақшылық (ҚК 179-бабы)
жатады.
Қорқытып алушылықтын объективтік жағы жәбірленушіге бөтеннің мүлкін
немесе бөтеннің мүлкіне құқықты беру, мүліктік пайда келтіру немесе
мүліктік сипаттағы әрекеттер жасау туралы заңсыз талап қоюмен, күш
көрсетемін, мүлікті қиратамын, жоямын, қүпия деректерді жария етемін деп
қорқыту, жәбірленушінің мүлікті және мүлікке құқықты беруіне мәжбүр ететін
жағдай туғызу арқылы сипатталады.
ҚК 181-бабының диспозициясын талдау қорқытып алушылық құрамындағы
әрекеттердің өз мазмұны жағынан күрделі екендігін және оның өзінше бөлек
екі актіден тұратындығын көрсетті. Бұл қылмыстың заң корғайтын екі
объектіге бірдей бағытталатындығымен байланысты. Әрекет өзінің сыртқы
көрініс формасы бойынша да күрделі, себебі ол өзінше бөлек екі актіден
тұрады - мүліктік сипаттағы талаптан және зорлық көрсетемін, зиян
келтіремін, мүлікті бүлдіріп жоямын деп қорқытудан. Зорлық көрсету корқытып
алушылықтың негізгі белгісі деп қарастырылған.
Күш көрсетіп, зорлық жасауды адамның ар-намысына, бостандығына,
дербестігіне, денсаулығына немесе өміріне күш көрсету немесе психикасына
ықпал ету арқылы қол сұғу деп түсіну қажет.
Нақты келтірілген немесе осы қиын-қыстау жағдайда қылмыс жасаған кезде
тәсіл болып келтірілуі мүмкін дене жарақаты тәсілмен бірге, зорлық
қарқындылығын көрсетеді. Қылмыстық кол сүғушылық құрылымындағы іштей
әрекетке тән тәсіл әрекетке арнайы мазмұн құрайды, әрекеттің сыртқы көрініс
формасын анықтайды. Тонау, қорқытып алушылық, қарақшылық сияқты қылмыстар
кейде өзінше бөлек әрекет түрінде болады, оларда қорқытып талап етушілік
сипат бар. Қорқытып алу қылмысының белгілері әр
елде әр түрлі. Бұл, әдетте, біреуді күш көрсету немесе қорқыту аркылы
қандай да бір әрекетті жасауға немесе жасамауға не мүлікті беруге
мәжбүрлеу. Германияның қылмыстық заң доктринасында корқытып алушылық
тонаумен бірдей қылмыс деп қаралады, сондықтан да бұл екі әрекет ҚК арнайы
бөлімінде берілген.
Франция ҚК-312 бабында қорқытып алушылық екі формада қарастырылған:
біріншіден, мүліктік сипаттағы құқық беретін, не ондай құқықтан бас тартуды
қарастыратын құжатқа зорлап, қорқытып қол қойдыру немесе оны бергізу;
екіншіден шантаж, яғни әшкерелеймін, масқаралаймын деп қорқытып өзіне құнды
мүлікті беруге немесе құжатқа қол қоюға, не оны беруге мәжбүрлейтін әрекет.
АҚШ- қылмыстық заңдарында лауазымды адамдар мен қызметкерлер тарапынан
болатын қорқытып алушылық (872), шантаж (873) және қорқытып алушылық, яғни
заңсыз күш қолдану немесе қолданамын деп корқыту, үрейін алу немесе ресми
өкілеттікті жүзеге асырған сияқты қылып басқа адамды өз мүлкін келісіммен
беруге мәжбүрлеу.
Объективтік жақтарына қатысты мәселелерді аяктай келе, қылмысты жасауға
дайындықтың жалпы заңдылығынан басқа да корқытып алушылықтың өзінше
ерекшеліктері бар екендігін атап өткен жөн, олар:
1) қорқытып алушылықтың қажетті құрамды бөлігі болып табылатын қандай
да бір қылмыс жасау;
2) жәбірленушіге мүліктік талап қою үшін формальды негіз болатын
қажетті жағдай туғызу.
Объективтік жақ болу үшін қорқытудың үш түрі қажет:
-күштеп зорлық көрсету арқылы, бұл сөз өзінен өзі түсінікті, дегенмен,
күш көрсетемін деп қорқытқанда қандайда бір күш көрсету аркылы жасалынатын
қылмыс айтылады (өлтіру, зорлау, шабуыл жасау, дене жарақатын салу, т.б.);
-мүлікті бүлдіру немесе жою үшін, бұл жағдайда мүлікті тек жоямын деп
қорқыту ғана емес, бөтеннің мүлкін бүлдіремін деп қорқыту да қамтылады;
-адамның құпияда ұстағысы келетін деректерін жария етемін деп корқыту.
Бұл жағдайда ҚК қарастырылған қоркытып алушылық құрамының конструкциясынан
басқа кез келген деректерді; немесе өсек сөздерді тарату [11, 54 б.].
1.3 Пайдақорлық-зорлық қылмыстарының субьектісі және субьективті
жағын сипаттайтын белгілер
Күш көрсетіп және психикалық қысым жасап пайдақорлық, қылмыс жасаған
адамның қылмыстық-құқықтық сипаттамасы адамның жасы, жауаптылық қабілеті,
қылмыстық қызметінің бағыттылығы және ұзақтығы, рецидив, бір уақытта
бірнеше қылмыс жасағандығы, ол үшін нақты тәсілдер мен әдістерді
пайдаланғандығы, күш қолдану тетігі, оның формалары туралы заңдық мәні бар
деректердің жиынтығын құрайды.
Қылмыс субъектісі - өзекті мәселе. 60-жылдардың басынан КСРО тарағанға
дейін 35 миллиондай адам сотталған. Оның он миллионға жуығы қылмыстык
тірлікке бой алдырып қайтара сотталған.
Қазақстан Республикасы ҚК 15-бабына сәйкес жауаптылық қабілеті бар,
қылмыс жасаған кезде 14 жасқа толған адам тек мүлікті талан-таражға
байланысты ұрлық, тонау, қорқытып алушылық, қарақшылық үшін, сол сияқты
қорқытып алушылық саралаушы белгі ретінде кездесетін кісі өлтіру қылмысы
(ҚК 96-баптын 2-бөл. "з" тармағы) үшін, қару-жарақты, оқ-дәрілерді,
жарылғыш заттар мен қопарғыш құрылғыларды талан-тараждағаны немесе қорқытып
алғаны үшін (255-бап), есірткі заттар мен жүйкеге әсер ететін заттарды
талан-тараждағаны не қорқытып алғаны (ҚК 260-бап) үшін жауаптылыққа
тартылады. ал қалған жағдайларда (ҚК 231-6. 4-бөл. "в" тармағы, 248-бап) 16
жасқа толған адам қылмыстық жауаптылыққа тартылады.
14 жастан қылмыстық жауапкершілікті заң шығарушы белгілегенде мына
жағдайлар ескерілген:
1) әрекеттің қоғамға қауіптілік дәрежесі;
2) жасы толмағанның жасалған әрекеттің қоғамға қауіптілігі, өз әрекетін
бақылай алатын қабілеті.
Көрсетілген қылмыстар үшін 14 жасқа жеткен адамды қылмыстық жауапқа
тарту ғылыми дәлелді деп ойлаймыз, себебі заң шығарушы бұл жерде жасы
толмағанның қаншалықты өсіп-дамығандығын негізге алады. Адам бұл жаста
едәуір дамып білім алады, жасаған әрекетіне есеп алады, оның қоғамға
қауіптілігін түсінеді [12, 11 б.].
Жеткіншек әлеуметтік процесс барысында қалыптасады, адамның мінез-
құлқына әсер ететін бойына оң не теріс қасиеттер жинақтайды. Жасы
толмағанның әлеуметтік дамуы оның санасында көрініс табады. Өмірден
тәжірибе жинақтаған сайын ол ақ-қараны түсіне бастайды, недей әрекеттерді
жасауға болмайтындығын біледі. Сондықтан да, осы жастан қылмыстық қарастыру
сана-сезімінің белгілі бір деңгейге көтерілгендігін білдіреді. Сонымен
қатар, жасы толмаған адам өзі істеген әрекеттің қоғамға қауіпті екендігін,
сондай-ақ оған заңда тыйым салынғандығын білуге, және де заңнан хабардар
болуға тиіс. Күш көрсетілетін пайдақорлық қылмысты, әдетте, өзімшіл,
ашкөзді, басқаларды қадір тұтпайтын, бас пайдасын ғана ойлайтын, оңай
олжаға әуес адамдар жасайды. Бұл қасиеттердің әркайсысы әр түрлі
қылмыстарда көрініс табады. 14 жасқа толған адам бұл факторлардың бәрін
түсінеді, себебі осы жаста адамның ақылға салып білу қабілеті тиісті
деңгейге жетеді. Жасы толмаған тиісті білім, өмірлік тәжірибе жинақтайды.
Ресей Федерациясының қылмыстық кодексі жобасының авторы барлық
қылмыстар үшін жауапқа тартудың ең төменгі шегін 14 жас деп белгілеуді
ұсынған. ҚК жобасына берілген түсініктеме бұл ұсыныс қылмыстың осы
категориясының криминологиялык көрсеткіштері және мамандардың жас бойынша
психологиялық зерттеулерінің нәтижелері есепке алынып жасалынды делінген.
Статистикалық мәліметтерге қарағанда 1995 жылы Қазақстанда бірнеше мың
жасы кәмелетке толмағандар сотталған. Бұл 16 жастан бастап жауапқа
тартқанның өзінде.
Қылмыстылықтың дәмін татқан жасы толмағандардың 80%-ы күшейтілген
режимдегі еңбекпен тәрбиелеу колонияларында отыр. Біздің мәліметтер бойынша
әрбір үшінші қылмысты қайталап жасаушы өзінің қылмыстық өмірбаянын
кәмелетке жасы толмаған кезде бас бостандығынан айырудан басталған.
Сондықтан да Н.Ф. Кузнецовамен келіспеуге болмайды, ол жеткіншектер мен
жастардың қылмысқа баруының себептері мен жағдайларын, әсіресе қазіргі
нарықтык жағдайларды - жұмыссыздықты, бай-кедейге бөлінуді, қылмыспен баюды
жастар ұғымына жақындатпау керек, ондай келеңсіз құбылыстар жастар санасына
тез дариды, дейді ол [13, 32 б.].
Қылмыстық жауапкершілікке 12 жастан бастап тартып 1935 жылы КСРО бұл
түйінді мәселені зонаға қуып тыққысы келген еді.
Қазақстанның Заң шығарушысы жауапкершілікті 16 жастан, ал 20-дан астам
қылмыс үшін 14 жастан белгілеу қажет деп дұрыс жасаған.
Мысалға А.И. Дворкин мен Р.М. Сафиннің зертеуінше, топ болып карақшылық
әрекет жасағандардың 10%-ы 18 жасқа, 40%-ы - 25 жасқа, 35%-ы -35 жасқа
дейінгілер және, 14%-ы - 35 жастан жоғары болған. Жауаптылық көтерудің
қасиетті шарты адамның есінің дұрыстығы. Есі дұрыстық дегеніміз - қылмыс
жасаған кезде өзінің сол іс-әрекетінің қоғамға қауіптілік сипатын ұғынып,
оны басқара алуға қабілетін көрсететін адамның психикалық жағдайы [14, 45
б.].
Есі дұрыс емес адамдар жауапталуға және жазаға тартылуға тиіс емес.
Жаза айыпты адамды қайта тәрбиелеу үшін және жаңа қылмыстың алдын алу үшін
қолданылады. Мүндай мақсатқа психикалық күйі қалыптан ауытқымаған адамға
қатысты ғана жүргізсе, қол жеткізуге болады. Ал психикалық ауруы бар, есі
дүрыс емес адам жазаның әсерін қабылдай алмайды.
С.Н. Шишков былай дейді: Қылмыстық заң есі дүрыс еместікті адамның
ерекше психикалық күйімен теңестіреді, ондай күй психиканың бұзылуының
ерекше көрінісі болып табылады [15, 97 б.].
Есі дұрыс еместік - адамды айыптауды және жауапқа тартуды болдырмайтын,
өзі жасаған іс-әрекеттің (әрекетсіздіктің) қоғамға қауіптілік сипатын ұғына
алуға және оны басқаруға кабілетсіздігі, ол созылмалы психикалық аурудан,
ақыл кемдігінен немесе өзгедей психикалық сырқаттық күйден барып туындайды.
Есі дүрыс еместік түсінігі медициналық және құқықтық критерийлер
бойынша анықталады. С.Богомяковтың пікірінше, қылмыстық-құқықтық есі дүрыс
еместік нышандардың үш тобынан яғни үш критерийден тұрады, олар: құқықтық,
медициналық және психологиялық [16, 74 б.].
Құқықтық критерий екі нышанды қамтиды: адамның қауіпті іс-әрекет жасау
фактісі және жасалған іс-әрекет пен сол адамның психикалық ауру күйінің
уақыт бойынша дәл келуі. Басқа критерийлер өздерінің мазмұны жағынан
дәстүрлі критерийлерге үқсас.
ҚК 16-бабының 2-бөлігіне сәйкес, қоғамға кауіпті іс-әрекет жасаған
кезде есі дұрыс емес күйде болған адам қылмыстық жауаптылыққа тартылмайды.
Есі дұрыс еместік күйі сөз тіркесін пайдалану патопсихологиялық жағдайдың
сипаттамасы болып табылады, ол мазмұн көлемі жағынан есі дұрыс еместікке
дәл келмейді, онымен барабар емес. Құқықтық және медициналық деп аталатын
критерийлер тек психикалық күйді сипаттайды.
Бұл айтылып отырған күйде болу адамды есі дұрыс емес деп тануға негіз
бола алады. Басқаша айтқанда, есі дұрыс еместіктің негізінде белгілі бір
психикалық күй жатыр. Жоғарыда айтылғандардан мынадай тұжырым жасауға
болады: есі дұрыс еместік дегеніміз - адамның созылмалы психикалық аурудың,
психиканың уақытша бұзылуының, ақыл кемдігінің немесе өзгедей психикалық
аурудың салдарынан жасаған өз іс-әрекетінің маңызын ұғына алмайтын және оны
басқара алмайтын күйі. Осыған байланысты, біздің ойымызша, Қазақстан
Республикасы ҚК 16-бабының 2-бөлігі есі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz