Мерзімді басылымдар жазба деректердің басқа түрлерінен тек өзіне ғана тән сипаттарымен ерекшеленуі
Кіріспе
МЕРЗІМДІ БАСЫЛЫМДАР . ЖАЗБА ДЕРЕК КӨЗДЕРІНІҢ МАҢЫЗДЫ ТҮРІ
1. Мерзімді басылымдардың дерек көзі ретіндегі ерекшеліктері мен маңызы.
2. Мерзімді басылымдарды сыныптау проблемасы
3. Қазақ баспасөзі тарихьшың зерттелу мәселелері
Қорытынды
МЕРЗІМДІ БАСЫЛЫМДАР . ЖАЗБА ДЕРЕК КӨЗДЕРІНІҢ МАҢЫЗДЫ ТҮРІ
1. Мерзімді басылымдардың дерек көзі ретіндегі ерекшеліктері мен маңызы.
2. Мерзімді басылымдарды сыныптау проблемасы
3. Қазақ баспасөзі тарихьшың зерттелу мәселелері
Қорытынды
Мерзімді басылымдардың дерек көзі ретіндегі ерекшеліктері мен маңызы.
Қазақстан тарихының жазба деректерінің үлкен бір тобын мерзімді басылымдар құрайды. Патша жарлығы мен оның жергілікті әкімшілік органдарының шешімдерін халыққа жеткізіп отыру мақсатында, 1870 жылдың сәуірінен бастап, казақ тілінде шыға бастаған алғашқы "Түркістан уалаяты газетінен" бастау алатын қазақ баспасөзі, XX ғасырда негізгі ақпарат құралына айналды.
Қоғамда болып жатқан әр алуан, ірілі-ұсақты уақиғалар туралы дер кезінде оқырмандарына мәлімет жеткізу міндетін атқаратын мерзімді басылым, уақыт ете келе баға жетпес құнды деректер көзіне айналды. Халыққа болған оқиға туралы жедел ақпарат таратқан мерзімді басылым, сол оқиға туралы өз бойына қажетті мағлұматтар да жинайды, сөйтіп уақыт өте келе өзі де тарихи дерек көзі ретінде ғылымға қызмет етіп, оқиғалардың кейбір қырларын ашуға көмектеседі.
Қазақстан тарихының жазба деректерінің үлкен бір тобын мерзімді басылымдар құрайды. Патша жарлығы мен оның жергілікті әкімшілік органдарының шешімдерін халыққа жеткізіп отыру мақсатында, 1870 жылдың сәуірінен бастап, казақ тілінде шыға бастаған алғашқы "Түркістан уалаяты газетінен" бастау алатын қазақ баспасөзі, XX ғасырда негізгі ақпарат құралына айналды.
Қоғамда болып жатқан әр алуан, ірілі-ұсақты уақиғалар туралы дер кезінде оқырмандарына мәлімет жеткізу міндетін атқаратын мерзімді басылым, уақыт ете келе баға жетпес құнды деректер көзіне айналды. Халыққа болған оқиға туралы жедел ақпарат таратқан мерзімді басылым, сол оқиға туралы өз бойына қажетті мағлұматтар да жинайды, сөйтіп уақыт өте келе өзі де тарихи дерек көзі ретінде ғылымға қызмет етіп, оқиғалардың кейбір қырларын ашуға көмектеседі.
1. Биск И. Я. Пресса Веймарской республики как исторический источник. Автореф. Док.дисс. Томск, 1974.37с. С. 4 – 5
2. Сонда. С. 14.
3. Ключевский В. О. Сочинения... С. 6.
4. Сонда.
5. Қазақ баспасөзінің тарихын зертеудегі өрескел қателіктер \\ Социалистік Қазақастанға 1951 жыл 17 қараша.
6. Бекхожин Х. Қазақ баспасөзі тарихының очеркі. 55 бет
7. Дулатұлы М. Көрсетілген еңбек. 275 б
8. Кудабаева Р. Газета «Казах» как исторический источник. В кн: Казахстан в начале XX века. Сборник статей. Алматы, 1993
9. Сонда. 157 б
10. Сүлейменов О. АЗиЯ. 80 б.
11. Балғамыш Д. Газет неге «Қазақ» аталды \\ Қазақ әдебиеті. 1993, №10, 5 наурыз
12. Сонда.
13. Дулатов М. Жер аудару. \\ Қазақ, 1913, №9, 6 сәуір
14. Омарбеков Т. Рухани көсем болған. \\ Ақиқат, 1998. №8. 88б.
15. Бөкенйхан Ә. Таңдамалы. 88 б
16. Байтұрсынов А. Ақ жол. 399 б
2. Сонда. С. 14.
3. Ключевский В. О. Сочинения... С. 6.
4. Сонда.
5. Қазақ баспасөзінің тарихын зертеудегі өрескел қателіктер \\ Социалистік Қазақастанға 1951 жыл 17 қараша.
6. Бекхожин Х. Қазақ баспасөзі тарихының очеркі. 55 бет
7. Дулатұлы М. Көрсетілген еңбек. 275 б
8. Кудабаева Р. Газета «Казах» как исторический источник. В кн: Казахстан в начале XX века. Сборник статей. Алматы, 1993
9. Сонда. 157 б
10. Сүлейменов О. АЗиЯ. 80 б.
11. Балғамыш Д. Газет неге «Қазақ» аталды \\ Қазақ әдебиеті. 1993, №10, 5 наурыз
12. Сонда.
13. Дулатов М. Жер аудару. \\ Қазақ, 1913, №9, 6 сәуір
14. Омарбеков Т. Рухани көсем болған. \\ Ақиқат, 1998. №8. 88б.
15. Бөкенйхан Ә. Таңдамалы. 88 б
16. Байтұрсынов А. Ақ жол. 399 б
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: мерзімді баслымдар жазба деректердің басқа
түрлерінен тек өзіне ғана тән сипаттарымен ерекшеленеді. Сондықтан оларда
сақталынған мәліметтерден объективті мағлұмат алу мақсатында зерттеушілер
баспасөзді тарихи дерек көзі ретінде арнайы қарастыруға тиіс болады.
Мерзімді басылымдар мәліметтерін тарих дерегі ретінде зерттеумен,
оларды белгілі бір дәрежеде талдаумен немесе сыннан өткізумен тарихшы —
зерттеушілердің бәрі де айналысады.
Курстық жұмыстың міндеті: қазақ тілінде пайда болған газеттерден
қазақ тарихын зерттеушілер XIX ғасырдың соңғы үшінші бөлігін бастап бүгінге
дейінгі ел өміріне қатысты сан-алуан мағлұматтар ала алады.
Курстық жұмыстың мақсаты: Мерзімді басылымдар жазба деректердің
басқа түрлерінен тек өзіне ғана тән сипаттарымен ерекшеленеді.Сондықтан
оларда сақталынған мілңметтерден обьективті мағлұмат алу мақсатында
зерттеушілер баспасөзді тарихи дерек көзі ретніде арнайы қарастыруға тиіс
болады.
Мерзімді басылымдар мәліметтерін тарих дерегі ретінде зертеумен,
оларды белгілі бір дәрежеде талдаумен немесе сыннан өткізуімен тарихшы -
зерттеущілердің бәрі де айналысады. Дегенмен оларды тарихи проблемаларды
зерттеуші – тарихшылар және мерзімді басылымдарды тарих дерегінің көзі
ретінде зерттешілер – деректанушылар деп бқлуге болады.
Курстық жұмыстың құрылымы: Кіріспеден, 3 бөлімнен, сілтемеден,
қорытынды, пайдаланылған әдебеиттер тізімінен тұрады.
МЕРЗІМДІ БАСЫЛЫМДАР - ЖАЗБА ДЕРЕК КӨЗДЕРІНІҢ МАҢЫЗДЫ ТҮРІ
1. Мерзімді басылымдардың дерек көзі ретіндегі ерекшеліктері мен
маңызы.
Қазақстан тарихының жазба деректерінің үлкен бір тобын мерзімді
басылымдар құрайды. Патша жарлығы мен оның жергілікті әкімшілік
органдарының шешімдерін халыққа жеткізіп отыру мақсатында, 1870 жылдың
сәуірінен бастап, казақ тілінде шыға бастаған алғашқы "Түркістан уалаяты
газетінен" бастау алатын қазақ баспасөзі, XX ғасырда негізгі ақпарат
құралына айналды.
Қоғамда болып жатқан әр алуан, ірілі-ұсақты уақиғалар туралы дер
кезінде оқырмандарына мәлімет жеткізу міндетін атқаратын мерзімді басылым,
уақыт ете келе баға жетпес құнды деректер көзіне айналды. Халыққа болған
оқиға туралы жедел ақпарат таратқан мерзімді басылым, сол оқиға туралы өз
бойына қажетті мағлұматтар да жинайды, сөйтіп уақыт өте келе өзі де тарихи
дерек көзі ретінде ғылымға қызмет етіп, оқиғалардың кейбір қырларын ашуға
көмектеседі.
Дегенмен, мерзімді баслымдар жазба деректердің басқа түрлерінен тек
өзіне ғана тән сипаттарымен ерекшеленеді. Сондықтан оларда сақталынған
мәліметтерден объективті мағлүмат алу мақсатында зерттеушілер баспасөзді
тарихи дерек көзі ретінде арнайы қарастыруға тиіс болады.
Мерзімді басылымдар мәліметтерін тарих дерегі ретінде зерттеумен,
оларды белгілі бір дәрежеде талдаумен немесе сыннан өткізумен тарихшы —
зерттеушілердің бәрі де айналысады. Дегенмен, оларды накты тарихи
проблемаларды зерттеуші -тарихшылар және мерзімді басылымдарды тарих
дерегінің көзі ретінде зерттеушілер — деректанушылар деп бөлуге болады,
Алғашқылары әдетте нақты басылымдағы өздерін қызыктыратын жылдардағы
белгілі бір материалдарға талдау жасаса, соңғыларының міндеті нақты
басылымның өзін жан-жақты зерттеу. Нақты мерзімді басылымның ерекшеліктерін
жан-жақты көрсету аркылы деректанушы, нақты проблемаларды зерттеуші —
тарихшыларға өз уақыттарын дұрыс пайдаланып, басьщшнан кажетті мағлүмат ала
білуге көмектеседі. Бұл жерде деректанушы тарихшы — зерттеушілерге жол
көрсетуші міндетін атқарады. Бір деректанушы-ның еңбегі ондаған
тарихшылардың ез уакыттарын тиімді пайдалануларына мүмкіндік жасайды.
Әсіресе, соңғы жылдары еліміздің тәуелсіздік алып, өз тарихын
объективті жазуға мүмкіндік тууына байланысты ұлттық деректерге, оның
ішінде қазақ тіліндегі басылымдарға деген жаппай кызығушылык, оларды ел
тарихының дерегі ретінде ғылыми айналымға молынан тарту, қазақ баспасөзін
өзіндік ерекшеліктері бар тарихи дерек көзі ретінде кешенді талдаудың
қажеттілігін күннен — кунге арттырып отыр.
Газет не журнал белгілі бір мерзімділікпен өткенді өз бетіңде
бейнелейді. Сондыктан олар қоғам өмірінің өткені жазылған өзіндік күнделік
міңдетін атқарады. Демек, уактылы шығып тұрған газеттер өткеннің белгілі
бір кезендегі үздіксіз даму тарихын калпына келтіруге көмектесе алады,
Газет материалдары өзінің құрамы жағынан әр алуан болып келеді. Онда
ақпараттық мәліметтермен қатар өзінің мазмұны жағынан әр турлі жанрларға
жататын жеке адамдык деректер: хаттар, күнделіктер, естеліктер т.б., ресми
құжаттар, статистикалық мәліметтер, көркем шығармалар т.т. кездеседі.
Баспасөз материалдарының өзінің құрамы жағынан курделілігі оның басты
деректік ерекшелігі болып табылады. Баспасөз мәліметтерінің формасы жағынан
да мазмұны жағынан да әр түрлі болып келуі, олардан ұлт өміріне қатысты жан-
жақты мәлімет алуға мүмкіндік береді.
Мысалы, казақ тілінде пайда болған газеттерден қазақ тарихын
зерттеушілер XIX ғасырдың соңғы үшінші бөлігін бастап бүгінге дейінгі ел
өміріне қатысты сан-алуан мағлұматтар ала алады. Бейнелеп айтсақ, XIX
ғасырдың соңғы ширегіндегі қазақ жерінің отарлану тарихынан бастап бүгінгі
тәуелсіз мемлекет құру тарихына дейінгі қазақ халқының жүріп өткен жолын
сарғайған газеттер беттерінен көруге болады. Көп жағдайда баспасөз
материалдары біздің өткеніміздің кейбір сәттері туралы мәлімет бере алатын
бірден бір дерек көзі болып шығады. Демек, XX ғасырдағы қазақ тарихын
мерзімді басылымсыз толық ашып көрсету мүмкін емес деп, сеніммен айта
аламыз. Олай болса, алдымен сол мерзімді басылымдарды тарих дерегінін. көзі
ретінде зерттеу бүгінгі деректану ғылымының алдында тұрған міндеттердін
бірі.
Мерзімді басылымдарды түрлі мамандык, иелері әр түрлі мақсаттармен,
әр түрлі кырынан зерттеуі мүмкін. Егер, журналистерді нақты басылымның
әдеби-публицистикалық сапасы, автордың материалды бере білу шеберлігі
қызықтырса, тарихшыны өзі зерттеп жүрген тақырыбы бойынша жарияланған
фактылык, материалдар кызыктырады. Ал, деректанушы баспасөзді оның деректік
маңызы мен ерекшеліктерін көрсету үшін, жалпы тарих дерегі ретіндегі ғылыми
құндылығын анықтау үшін зерттейді. Мерзімді басылымды деректанушылык.
талдауға жататын мәселелерді зерттеуші И.Я. Биск төмендегідей төрт топқа
бөлуді ұсынады:
1) сырткы белгілеріне қарай: қағазы, мерзімділігі, таралымы, оқырмандардың
әлеуметтік құрамы, таралым жолдары және аймағы;
2) иелеріне, қызметкерлеріне және экономикалық базасына қарай: баспагер —
шығарушы, редакторы, редакция және оның ақпарат көздері, танымал авторлары,
баспаханасы, қағаздын, және басқа да қажеуті шикі заттардың бағасы,
кызметкерлердің жалақысы мен каламақысы, сату бағасы және жарнама төлемі,
жалпы акша қоры, бәсекелестері;
мерзімді басылым тарихы ретінде: қашан шықты, атының өзгеруі, бұрын
кімдердің иелігінде болғаңдығы, әр түрлі кезеңдегі қоғамдық өмірдегі
алған орны, дәстүрі;
мазмұнына карай; мерзімді басылымның таптық сипаты және партиялық
бағыты, әр тұрлі материалдар мен бөлімдердің ара салмағы қарастырылып
отырған кезеңдегі күнделікті өмірдегі негізгі мәселелерді, қоғамдык ой —
пікірді көрсете білу дәрежесі [1].
Әрине, орыс деректанушысының бұл ұсынысымен негізінен келісуге
болады. Көрсетілген мәселелерді анықтаудың мерзімді басылымның деректік
құндылығын ашуға көмектесері даусыз. Дегенмен, қазақ баспасөзінің өзіңдік
ерекшеліктері де жок емес. Ол өзі пайда болып кең тарала бастаған 132 жыл
ішінде әр түрлі коғамдық-саяси жүйеде шығарылып түрады. Мысалы, тек бір
ғана 1917 жылдың барысында қазақ баспасөзі үш түрлі саяси жағдайды басынан
өткерді. Оның әрқайсысы да басылымдардың бағыт — бағдарына, мақалалар
мазмұнына әсер етпей қоймайды. Сондықтан біздер үшін баспасөзге катысты
мәселелердің бастысы - оның қандай тарихи жағдайда шығып тұрғандығын,
қандай мақсат — мүдде үшін күрескендігін, қандай құндылықтарды
қорғағандығын анықтау.
Барлық өркениетті елдерде газет-журналдарға қатысты мәселелермен
арнаулы "газеттану" ғылымы немесе деректану ғылымы айналысады. Мысалы,
Германияда газеттану ғылымы өткен ғасырдың 20 жылдарында пайда болды. Сол
жылдары елде газетгану әдебиеті көптеп шығарылады. 1926 жылдан бастап
"Цайтунгсвиссеншафт" (Газеттуралы ғылым) журналы шыра бастады. 1930 жылы О.
Гроттың "Газета" деп аталатын төрт томдық іргелі еңбегі жарияланды. Жалпы
Веймар республикасы жылдарында газеттану саласында 522 диссертация
қорғалып, олардың көбі жарияланды. Ол еңбектерде баспазсөз ісінің теориясы
мен методикасы, басылымдар жағдайы, мамандар туралы мәліметтер, рецензиялар
т.т. басылып тұрды [2].
Дәстүрлі деректану мектебі қалыптасқан Ресейде мерзімді
басылымдарға тарихи дерек ретінде әр түрлі еңбектерде талдау жасалынған.
Егер, С.И. Антонова өз еңбегінде баспасөзді қазан төңкерісіне дейінгі КСРО
тарихының дерегі ретінде қараса, А.М. Панфилова кеңестік мерзімді
басылымдарды қазан төңкерісінен кейінгі КСРО тарихының дерек көзі ретінде
қараған. Осылардың және басқа да орыс ғалымдарынын, еңбектеріңде баспасөз
мәліметтерін ғылыми еңбектерде пайдалана білудің маңызы көрсетілген.
Сөз жоқ, ұлт тарихының деректерін, оньщ ішінде мерзімді басылымдарды
да тарих деректері ретінде тану ісін енді ғана қолға ала бастаран біздер
үшін, Ресей ғалымдарының осы саладары еңбектерімен жете танысудың тигізер
пайдасы мол. Дегенмен, мына нәрселерді ескергеніміз дұрыс: біріншіден,
көрсетілген еңбектер кеңес өкіметі кезінде дайындалып жарық көрген.
Сондықтан мерзімді басылымдар сол кездегі үстем коммунистік ңдеологияра
сай таптық тұрғыдан қаралып, негізінен тап күресінің қуатты қаруы ретінде
зерттелінген, екіншіден, КСРО тарихының дерегі деп аталғанымен, бұл
еңбектерде тек орыс тілінде, орталықтан шығып түрған баслымдар ғана Ресей
тарихының дерегі ретінде қарастырылған.
Мерзімді басылымның тарих дерегі ретінде бейнелеу объекті мен
ауқымдылығы тап күресінен әлдекайда кең және жан-жакты. Газет пен журнал
материалдары қоғамдық-саяси өмірдің кең суреттемесін қалпына келтіріп,
зерттеудегі кезеңнің басты актуальды Ітроблемаларын анықтауға мүмкіндік
береді. Және де әр елдің, тіптен бір елдегі әр түрлі ұлттардың
деректерінің, оның ішінде мерзімді басылымдардың да өзіндік ерекшелігі
болмай қоймайды. Ол — заңдылық. Сондыктан тарихи сынның да ерекшеліктері
болатындығы туралы В.О. Ключевский: "Барлық жерде тарихи сын қосымша ғылым
ретінде бірдей болу керек пе, жоқ әр жерде өз ерекшелігіне карай жергілікті
тарихи сынның да өз ерекшелігі болу керек пе", [3] — деген сауал қойып,
оған өзі: "Тарихи сынның өз ерекшелігі болу керек. Ол тарихи сынның
міндеттері мен тәсілдеріяің тарихи деректің өзіндік касиеттерімен тығыз
байланыстылығынан туындайды. Ал, деректердің өзіндік касиеттері барлық
жерде бірдей емес" [4] — деп жауап береді.
Яғни, Қазақстандық мерзімді басылымдар, әсіресе қазақ тіліндегі газет-
журналдар Қазақстан тарихының дерек көзі ретінде арнайы зерттелуі тиіс.
2. Мерзімді басылымдарды сыныптау проблемасы
Деректердің аса бір үлкен тобын белгілі бір формаға ие болған,
қоғамдық мәні бар, әлеуметтік-мәдени міндеттер атқаратын мерзімді
басылымдар - газет пен журналдар құрайды. Газет - журналдардан тарихшылар
кез келген тақырыпты зерттеу барысында өздеріне қажетті мәліметтер таба
алады деп айтуға болады. Дегенмен, тарихшы-деректанушы деректің осы тобына
жататын түрлерінің әр қайсысы әр түрлі уақытта және әр түрлі тарихи
жағдайларда пайда болып қалыптасқан өзіндік ерекшелігі бар дерек ретінде,
нақты — деректанушылық зерттеу нысаны бола алатын, күрделі деректер
комплексінен тұратындығын білуі қажет. Сонымен қатар, мерзімді басылымдарда
жарияланған түрлі мәтін деректер әр алуан деректер түрлеріне де жатуы
мүмкін екендігін де зерттеуші ұмытпауы керек. Газет-журнал беттерінен заң
актілерін, іс қағаздарын, хаттамаларды, естеліктерді, заманхаттарды т.б.
кездестіруге болады.
Әсіресе соңғы жылдары еліміздің тәуелсіздік алуына байланысты қазақша
басылымдарда ұлт тарихына катысты жәдігерлердің алуан түрлері көптеп
жариялана бастады.
Осындай әр түрлі мәтін деректерге нақты жағдайға сай келетін
зерттеу тәсілдері мен талдау әдістерін қолдану қажеттілігі түсінікті.
Сондықтан, зерттеуші деректану ғылымының методологиясын, ортақ
зандылықтарын, теориялық негіздерін, деректермен жүмыс істеу тәсілдерін
меңгеруі қажет.
XX ғасыр тарихының ерекшеліктерінің бірі оның деректік негізінің
бүрынғыдан әлдеқайда кеңейюінде, тарихи деректердің ғасыр сырларын өз
бойына жинаран кино, фото, бейнефильм сияқтъг жаңа түрлерінің пайда
болуында.
Қазак, тарихы үшін осындай XX ғасырға тән тарихи деректердің бірі,
ол жазба деректер тобына жататын мерзімді басылымдар. Негізінен ғасыр
басында пайда болып, калыптасқан мерзімді басылым тез арада маңызды дерек
көзіне айналды. Бүгінгі күні ұлт тарихындағы, XX ғасырда болған бір де бір
оқиға мерзімді басылымды тарихи дерек көзі ретінде пайдаланусыз
зерттелінбейді деп сеніммен айтуға болады.
Баска деректер сиякты мерзімді басылым мәліметтерді де тарихи
"сынды", баскаша айтсақ, деректанулық талдауды қажет етеді. Сол арқылы ғана
баспасөзден объективті мағлұмат алуға болады.
Мерзімді басылымға ең басты белгісі мерзімділігімен ерекшелінетін әр
түрлі басылымдар: газеттер, журналдар, белгілі бір уақытта шығып тұратын
жинақтар, ғылыми еңбектер және жазбалар жатады. Олардың ішіңде мерзімділік
принципіне сай екі негізгі түрін ерекше айтуға болады, Олар:
1. Газет - жиі шығып түратын (әдетте күңделікті) мерзімді басылым
түрі, оның басты міндеті — болып жатқан оқиғалар ағымы туралы мәліметтер
жеткізу және түрлі акпараттык мазмұнды материалдар -жариялау.
2. Журнал — жиілігі аптасына бір реттен аспайтын (әдетте ай сайын
шығатын) мерзімді басылым, ол кітап түрінде әр алуан саяси, ғылыми, әдеби
материалдармен жарық көрді.
Газеттер мен журналдар өзінің саны, көлемі жағынан аса көп, мазмұны,
бағыт — бағдары, мақсаты жағынан әр алуан болып келеді. Оның бәрін қамту
өте қиын. Сондықтан, баспасөз бетіндегі деректер теңізінде дұрыс жол табу,
тарихи зерттеулерде оларды тиімді қолдана білу қажеттілігі оларды сыныптау
проблемасын гуғызады. Басқаша айтсак, газет-журналдарды ортақ қасиеттері
бар, бірақ бір – бірінен ерекше белгілерімен айырылатын топтарға бөлу.
Мерзімді басылымдарды сыныптау, зерттеушіге тәуелсіз обьективті
өлшемдерге негізделуі тиіс. Олар обьективті деректердің өзіне тән
қасиеттерінен шығуы қажет. Онда деректердегі шындықтың ену және бейнелену
заңдары көрінуі тиіс.
Демек газеттер мен журналдар әр түрлі белгілеріне қарай бірнеше ұсақ
топтарға бөлінеді:
Мерзімділігіне қарай (күнделікті және апталық газеттер; апталық, айлық
немесе тоқсандық журналдар);
Территориялық белгілеріне қарай (астаналық, орталық, жергілікті);
Тіліне қарай(қазақ, орыс, ағылшын);
Баспасына қарай (ресми – үкіметтік, ведомствалық, жек меншік, қоғамдық,
ұйымдық т.б.);
әлеуметтік бағытына қарай (жастар, әйелдер,балалар, студенттер);
3. Қазақ баспасөзі тарихьшың зерттелу мәселелері
а) Пайда болуы және дамуының негізгі кезевдері. Бір өзі бірнеше
ғасырға татырлық. XX ғасыр тарихы да белгілі объективті себептерге
байланысты, тек соңғы жылдары ғана жалпы адамзат тарихы контексінде, ұлттық
мүдде тұрғысынан зерттеле басталғандығы белгілі. Бұл ретте тарих ғылымы
үшін ғасыр айнасы іспетті болған мерзімді басылымнын, деректік орны ерекше.
Негізінен ғасыр басында дүниеге келіп, ғасырмен бірге дамыған қазақ
баспасөзінің деректік орнын, олардың өзіндік ерекшеліктерін, олармен жүмыс
істеу тәсілдерін білу үшін алдымен ұлттық мерзімді басылымның тарихының
зерттелу жағдайын білу қажет, Себебі, біріншіден, тоталитарлық жүйе,
коммунистік идеологая қазақ халқының тағдыры сияқты, баспасөз тағдырында да
шешуші рөль атқарды. Онын. тарихының зерттелуіне, өрескел бұрмалауына өз
ыкпалын тигізді. Екіншіден, қазак. мерзімді басылымынын өз дәрежесінде ұлт
мүддесі түрғысынан зерттелуі, оньщ деректік маңызын ашуға, ондағы салынған
ақпараттардың шынайылық дәрежесін айқындауға, сол арқылы халық тарихын
жазуға көмектеседі.
Қазақ мерзімді басылымының тарихы көптеген еңбектерде арнайы
зерттелді. Дегенмен, олардың бәрінде дерлік қазақ баспасөзінің қалыптасу
және даму тарихы негізінен таптық түрғыдан қаралды Қазақстанда кеңес
өкіметінің жеңуімен, большевиктік партияның басшылығымен байланыстырылды.
қалыптасқан жағдайда баскаша жазу мүмкін емес те еді. Зерттеушілердің әрбір
сөзі, басқан адымы үнемі бақылауда бодды. Лениндік сара жолдан сәл де болса
ауытқушылық қатал айыпталынды. Мысалы, 1937-1938 жылдарды айтпағанның
өзінде, 1951 жылы 17 қарашада Қазақстан Коммунистік (большевиктік)
партиясының Орталык Комитетінінің органы "Социалистік Қазақстан" газетінде
"Қазақ баспасөзінің тарихын зерттеудегі өрескел қателіктер" деген үлкен
мақала жарияланды. Онда ұлттық баспасөз тарихын зерттеушілер Хайыржан
Бекхожин мен Бейсембай Кенжебаев "идеологиялық бұрмалаушылықтар мен
өрескел саяси қателіктері" үшін қатал сынға алынды. Олардың еңбектері "...
халқымыздың таңдау-талғауына сай емес, тарихи шындықгы бүрмалаған, бүқпа-
жалтары көп, маркстік-лениндік тұрғыдан баяндалып жазылмаған құнсыз
еңбектер" [5] — деген, үзілді-кесілді баға алды.
Уақыттың қатал талабы, ресми органдардын тарапынан тиген ауыр соққы
бекер кегкен жоқ. Зерттеушілер амалсыз өз "қателіктерін" мойындап, оларды
"түзетуге" мәжбүр болды. Қазақ мерзімді басылымының тарихьш таза ғылыми
мақсатта зерттеу ұзақ жылдарға осылай шегерілді. X. Бекхожиннің сол сыннан
кейін 30 жылдан соң, 1981 жылы шыққан "Қазақ баспасөзі тарихының очеркі"
деген еңбегінде1 "Қазақ баспасөзі — Октябрь революциясьгның перзенті. Ол
республикамызда Совет өкіметін орнату және нығайту жолындағы күресте пайда
болды" -деуі [6], 1988 жылы жарык. көрген "Очерки истории журналистики
Казахстана" еңбегінің өн бойында қазақ баспасөзіне республикамыздағы
большевиктік, кейіннеи коммунистік партияның қазақ халқын жеңістен жеңіске
жеткізген дана басшылығының айқын көрінісінің дерегі ретінде баяндалуы
соның салдары еді.
Тарихи шындық қазақ баспасөзі тарихын қайта қарауды талап етеді. Ешкімге
жалтақтамай, алдына өз ұлтының, өз елінің аласапыран оқиғаларға толы, XX
ғасырдағы тарихын білу мақсатын қойған зерттеушілер үшін тарихи шындықты
білу аса қажет. Тек, сол жағдайда ғана зерттеуші мерзімді басылымды тарихи
дерек ретінде дұрыс пайдаланып, одан объективті мағлұмат ала алады.
1917 жылғы ақпан төңкерісінен кейін, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі: мерзімді баслымдар жазба деректердің басқа
түрлерінен тек өзіне ғана тән сипаттарымен ерекшеленеді. Сондықтан оларда
сақталынған мәліметтерден объективті мағлұмат алу мақсатында зерттеушілер
баспасөзді тарихи дерек көзі ретінде арнайы қарастыруға тиіс болады.
Мерзімді басылымдар мәліметтерін тарих дерегі ретінде зерттеумен,
оларды белгілі бір дәрежеде талдаумен немесе сыннан өткізумен тарихшы —
зерттеушілердің бәрі де айналысады.
Курстық жұмыстың міндеті: қазақ тілінде пайда болған газеттерден
қазақ тарихын зерттеушілер XIX ғасырдың соңғы үшінші бөлігін бастап бүгінге
дейінгі ел өміріне қатысты сан-алуан мағлұматтар ала алады.
Курстық жұмыстың мақсаты: Мерзімді басылымдар жазба деректердің
басқа түрлерінен тек өзіне ғана тән сипаттарымен ерекшеленеді.Сондықтан
оларда сақталынған мілңметтерден обьективті мағлұмат алу мақсатында
зерттеушілер баспасөзді тарихи дерек көзі ретніде арнайы қарастыруға тиіс
болады.
Мерзімді басылымдар мәліметтерін тарих дерегі ретінде зертеумен,
оларды белгілі бір дәрежеде талдаумен немесе сыннан өткізуімен тарихшы -
зерттеущілердің бәрі де айналысады. Дегенмен оларды тарихи проблемаларды
зерттеуші – тарихшылар және мерзімді басылымдарды тарих дерегінің көзі
ретінде зерттешілер – деректанушылар деп бқлуге болады.
Курстық жұмыстың құрылымы: Кіріспеден, 3 бөлімнен, сілтемеден,
қорытынды, пайдаланылған әдебеиттер тізімінен тұрады.
МЕРЗІМДІ БАСЫЛЫМДАР - ЖАЗБА ДЕРЕК КӨЗДЕРІНІҢ МАҢЫЗДЫ ТҮРІ
1. Мерзімді басылымдардың дерек көзі ретіндегі ерекшеліктері мен
маңызы.
Қазақстан тарихының жазба деректерінің үлкен бір тобын мерзімді
басылымдар құрайды. Патша жарлығы мен оның жергілікті әкімшілік
органдарының шешімдерін халыққа жеткізіп отыру мақсатында, 1870 жылдың
сәуірінен бастап, казақ тілінде шыға бастаған алғашқы "Түркістан уалаяты
газетінен" бастау алатын қазақ баспасөзі, XX ғасырда негізгі ақпарат
құралына айналды.
Қоғамда болып жатқан әр алуан, ірілі-ұсақты уақиғалар туралы дер
кезінде оқырмандарына мәлімет жеткізу міндетін атқаратын мерзімді басылым,
уақыт ете келе баға жетпес құнды деректер көзіне айналды. Халыққа болған
оқиға туралы жедел ақпарат таратқан мерзімді басылым, сол оқиға туралы өз
бойына қажетті мағлұматтар да жинайды, сөйтіп уақыт өте келе өзі де тарихи
дерек көзі ретінде ғылымға қызмет етіп, оқиғалардың кейбір қырларын ашуға
көмектеседі.
Дегенмен, мерзімді баслымдар жазба деректердің басқа түрлерінен тек
өзіне ғана тән сипаттарымен ерекшеленеді. Сондықтан оларда сақталынған
мәліметтерден объективті мағлүмат алу мақсатында зерттеушілер баспасөзді
тарихи дерек көзі ретінде арнайы қарастыруға тиіс болады.
Мерзімді басылымдар мәліметтерін тарих дерегі ретінде зерттеумен,
оларды белгілі бір дәрежеде талдаумен немесе сыннан өткізумен тарихшы —
зерттеушілердің бәрі де айналысады. Дегенмен, оларды накты тарихи
проблемаларды зерттеуші -тарихшылар және мерзімді басылымдарды тарих
дерегінің көзі ретінде зерттеушілер — деректанушылар деп бөлуге болады,
Алғашқылары әдетте нақты басылымдағы өздерін қызыктыратын жылдардағы
белгілі бір материалдарға талдау жасаса, соңғыларының міндеті нақты
басылымның өзін жан-жақты зерттеу. Нақты мерзімді басылымның ерекшеліктерін
жан-жақты көрсету аркылы деректанушы, нақты проблемаларды зерттеуші —
тарихшыларға өз уақыттарын дұрыс пайдаланып, басьщшнан кажетті мағлүмат ала
білуге көмектеседі. Бұл жерде деректанушы тарихшы — зерттеушілерге жол
көрсетуші міндетін атқарады. Бір деректанушы-ның еңбегі ондаған
тарихшылардың ез уакыттарын тиімді пайдалануларына мүмкіндік жасайды.
Әсіресе, соңғы жылдары еліміздің тәуелсіздік алып, өз тарихын
объективті жазуға мүмкіндік тууына байланысты ұлттық деректерге, оның
ішінде қазақ тіліндегі басылымдарға деген жаппай кызығушылык, оларды ел
тарихының дерегі ретінде ғылыми айналымға молынан тарту, қазақ баспасөзін
өзіндік ерекшеліктері бар тарихи дерек көзі ретінде кешенді талдаудың
қажеттілігін күннен — кунге арттырып отыр.
Газет не журнал белгілі бір мерзімділікпен өткенді өз бетіңде
бейнелейді. Сондыктан олар қоғам өмірінің өткені жазылған өзіндік күнделік
міңдетін атқарады. Демек, уактылы шығып тұрған газеттер өткеннің белгілі
бір кезендегі үздіксіз даму тарихын калпына келтіруге көмектесе алады,
Газет материалдары өзінің құрамы жағынан әр алуан болып келеді. Онда
ақпараттық мәліметтермен қатар өзінің мазмұны жағынан әр турлі жанрларға
жататын жеке адамдык деректер: хаттар, күнделіктер, естеліктер т.б., ресми
құжаттар, статистикалық мәліметтер, көркем шығармалар т.т. кездеседі.
Баспасөз материалдарының өзінің құрамы жағынан курделілігі оның басты
деректік ерекшелігі болып табылады. Баспасөз мәліметтерінің формасы жағынан
да мазмұны жағынан да әр түрлі болып келуі, олардан ұлт өміріне қатысты жан-
жақты мәлімет алуға мүмкіндік береді.
Мысалы, казақ тілінде пайда болған газеттерден қазақ тарихын
зерттеушілер XIX ғасырдың соңғы үшінші бөлігін бастап бүгінге дейінгі ел
өміріне қатысты сан-алуан мағлұматтар ала алады. Бейнелеп айтсақ, XIX
ғасырдың соңғы ширегіндегі қазақ жерінің отарлану тарихынан бастап бүгінгі
тәуелсіз мемлекет құру тарихына дейінгі қазақ халқының жүріп өткен жолын
сарғайған газеттер беттерінен көруге болады. Көп жағдайда баспасөз
материалдары біздің өткеніміздің кейбір сәттері туралы мәлімет бере алатын
бірден бір дерек көзі болып шығады. Демек, XX ғасырдағы қазақ тарихын
мерзімді басылымсыз толық ашып көрсету мүмкін емес деп, сеніммен айта
аламыз. Олай болса, алдымен сол мерзімді басылымдарды тарих дерегінін. көзі
ретінде зерттеу бүгінгі деректану ғылымының алдында тұрған міндеттердін
бірі.
Мерзімді басылымдарды түрлі мамандык, иелері әр түрлі мақсаттармен,
әр түрлі кырынан зерттеуі мүмкін. Егер, журналистерді нақты басылымның
әдеби-публицистикалық сапасы, автордың материалды бере білу шеберлігі
қызықтырса, тарихшыны өзі зерттеп жүрген тақырыбы бойынша жарияланған
фактылык, материалдар кызыктырады. Ал, деректанушы баспасөзді оның деректік
маңызы мен ерекшеліктерін көрсету үшін, жалпы тарих дерегі ретіндегі ғылыми
құндылығын анықтау үшін зерттейді. Мерзімді басылымды деректанушылык.
талдауға жататын мәселелерді зерттеуші И.Я. Биск төмендегідей төрт топқа
бөлуді ұсынады:
1) сырткы белгілеріне қарай: қағазы, мерзімділігі, таралымы, оқырмандардың
әлеуметтік құрамы, таралым жолдары және аймағы;
2) иелеріне, қызметкерлеріне және экономикалық базасына қарай: баспагер —
шығарушы, редакторы, редакция және оның ақпарат көздері, танымал авторлары,
баспаханасы, қағаздын, және басқа да қажеуті шикі заттардың бағасы,
кызметкерлердің жалақысы мен каламақысы, сату бағасы және жарнама төлемі,
жалпы акша қоры, бәсекелестері;
мерзімді басылым тарихы ретінде: қашан шықты, атының өзгеруі, бұрын
кімдердің иелігінде болғаңдығы, әр түрлі кезеңдегі қоғамдық өмірдегі
алған орны, дәстүрі;
мазмұнына карай; мерзімді басылымның таптық сипаты және партиялық
бағыты, әр тұрлі материалдар мен бөлімдердің ара салмағы қарастырылып
отырған кезеңдегі күнделікті өмірдегі негізгі мәселелерді, қоғамдык ой —
пікірді көрсете білу дәрежесі [1].
Әрине, орыс деректанушысының бұл ұсынысымен негізінен келісуге
болады. Көрсетілген мәселелерді анықтаудың мерзімді басылымның деректік
құндылығын ашуға көмектесері даусыз. Дегенмен, қазақ баспасөзінің өзіңдік
ерекшеліктері де жок емес. Ол өзі пайда болып кең тарала бастаған 132 жыл
ішінде әр түрлі коғамдық-саяси жүйеде шығарылып түрады. Мысалы, тек бір
ғана 1917 жылдың барысында қазақ баспасөзі үш түрлі саяси жағдайды басынан
өткерді. Оның әрқайсысы да басылымдардың бағыт — бағдарына, мақалалар
мазмұнына әсер етпей қоймайды. Сондықтан біздер үшін баспасөзге катысты
мәселелердің бастысы - оның қандай тарихи жағдайда шығып тұрғандығын,
қандай мақсат — мүдде үшін күрескендігін, қандай құндылықтарды
қорғағандығын анықтау.
Барлық өркениетті елдерде газет-журналдарға қатысты мәселелермен
арнаулы "газеттану" ғылымы немесе деректану ғылымы айналысады. Мысалы,
Германияда газеттану ғылымы өткен ғасырдың 20 жылдарында пайда болды. Сол
жылдары елде газетгану әдебиеті көптеп шығарылады. 1926 жылдан бастап
"Цайтунгсвиссеншафт" (Газеттуралы ғылым) журналы шыра бастады. 1930 жылы О.
Гроттың "Газета" деп аталатын төрт томдық іргелі еңбегі жарияланды. Жалпы
Веймар республикасы жылдарында газеттану саласында 522 диссертация
қорғалып, олардың көбі жарияланды. Ол еңбектерде баспазсөз ісінің теориясы
мен методикасы, басылымдар жағдайы, мамандар туралы мәліметтер, рецензиялар
т.т. басылып тұрды [2].
Дәстүрлі деректану мектебі қалыптасқан Ресейде мерзімді
басылымдарға тарихи дерек ретінде әр түрлі еңбектерде талдау жасалынған.
Егер, С.И. Антонова өз еңбегінде баспасөзді қазан төңкерісіне дейінгі КСРО
тарихының дерегі ретінде қараса, А.М. Панфилова кеңестік мерзімді
басылымдарды қазан төңкерісінен кейінгі КСРО тарихының дерек көзі ретінде
қараған. Осылардың және басқа да орыс ғалымдарынын, еңбектеріңде баспасөз
мәліметтерін ғылыми еңбектерде пайдалана білудің маңызы көрсетілген.
Сөз жоқ, ұлт тарихының деректерін, оньщ ішінде мерзімді басылымдарды
да тарих деректері ретінде тану ісін енді ғана қолға ала бастаран біздер
үшін, Ресей ғалымдарының осы саладары еңбектерімен жете танысудың тигізер
пайдасы мол. Дегенмен, мына нәрселерді ескергеніміз дұрыс: біріншіден,
көрсетілген еңбектер кеңес өкіметі кезінде дайындалып жарық көрген.
Сондықтан мерзімді басылымдар сол кездегі үстем коммунистік ңдеологияра
сай таптық тұрғыдан қаралып, негізінен тап күресінің қуатты қаруы ретінде
зерттелінген, екіншіден, КСРО тарихының дерегі деп аталғанымен, бұл
еңбектерде тек орыс тілінде, орталықтан шығып түрған баслымдар ғана Ресей
тарихының дерегі ретінде қарастырылған.
Мерзімді басылымның тарих дерегі ретінде бейнелеу объекті мен
ауқымдылығы тап күресінен әлдекайда кең және жан-жакты. Газет пен журнал
материалдары қоғамдық-саяси өмірдің кең суреттемесін қалпына келтіріп,
зерттеудегі кезеңнің басты актуальды Ітроблемаларын анықтауға мүмкіндік
береді. Және де әр елдің, тіптен бір елдегі әр түрлі ұлттардың
деректерінің, оның ішінде мерзімді басылымдардың да өзіндік ерекшелігі
болмай қоймайды. Ол — заңдылық. Сондыктан тарихи сынның да ерекшеліктері
болатындығы туралы В.О. Ключевский: "Барлық жерде тарихи сын қосымша ғылым
ретінде бірдей болу керек пе, жоқ әр жерде өз ерекшелігіне карай жергілікті
тарихи сынның да өз ерекшелігі болу керек пе", [3] — деген сауал қойып,
оған өзі: "Тарихи сынның өз ерекшелігі болу керек. Ол тарихи сынның
міндеттері мен тәсілдеріяің тарихи деректің өзіндік касиеттерімен тығыз
байланыстылығынан туындайды. Ал, деректердің өзіндік касиеттері барлық
жерде бірдей емес" [4] — деп жауап береді.
Яғни, Қазақстандық мерзімді басылымдар, әсіресе қазақ тіліндегі газет-
журналдар Қазақстан тарихының дерек көзі ретінде арнайы зерттелуі тиіс.
2. Мерзімді басылымдарды сыныптау проблемасы
Деректердің аса бір үлкен тобын белгілі бір формаға ие болған,
қоғамдық мәні бар, әлеуметтік-мәдени міндеттер атқаратын мерзімді
басылымдар - газет пен журналдар құрайды. Газет - журналдардан тарихшылар
кез келген тақырыпты зерттеу барысында өздеріне қажетті мәліметтер таба
алады деп айтуға болады. Дегенмен, тарихшы-деректанушы деректің осы тобына
жататын түрлерінің әр қайсысы әр түрлі уақытта және әр түрлі тарихи
жағдайларда пайда болып қалыптасқан өзіндік ерекшелігі бар дерек ретінде,
нақты — деректанушылық зерттеу нысаны бола алатын, күрделі деректер
комплексінен тұратындығын білуі қажет. Сонымен қатар, мерзімді басылымдарда
жарияланған түрлі мәтін деректер әр алуан деректер түрлеріне де жатуы
мүмкін екендігін де зерттеуші ұмытпауы керек. Газет-журнал беттерінен заң
актілерін, іс қағаздарын, хаттамаларды, естеліктерді, заманхаттарды т.б.
кездестіруге болады.
Әсіресе соңғы жылдары еліміздің тәуелсіздік алуына байланысты қазақша
басылымдарда ұлт тарихына катысты жәдігерлердің алуан түрлері көптеп
жариялана бастады.
Осындай әр түрлі мәтін деректерге нақты жағдайға сай келетін
зерттеу тәсілдері мен талдау әдістерін қолдану қажеттілігі түсінікті.
Сондықтан, зерттеуші деректану ғылымының методологиясын, ортақ
зандылықтарын, теориялық негіздерін, деректермен жүмыс істеу тәсілдерін
меңгеруі қажет.
XX ғасыр тарихының ерекшеліктерінің бірі оның деректік негізінің
бүрынғыдан әлдеқайда кеңейюінде, тарихи деректердің ғасыр сырларын өз
бойына жинаран кино, фото, бейнефильм сияқтъг жаңа түрлерінің пайда
болуында.
Қазак, тарихы үшін осындай XX ғасырға тән тарихи деректердің бірі,
ол жазба деректер тобына жататын мерзімді басылымдар. Негізінен ғасыр
басында пайда болып, калыптасқан мерзімді басылым тез арада маңызды дерек
көзіне айналды. Бүгінгі күні ұлт тарихындағы, XX ғасырда болған бір де бір
оқиға мерзімді басылымды тарихи дерек көзі ретінде пайдаланусыз
зерттелінбейді деп сеніммен айтуға болады.
Баска деректер сиякты мерзімді басылым мәліметтерді де тарихи
"сынды", баскаша айтсақ, деректанулық талдауды қажет етеді. Сол арқылы ғана
баспасөзден объективті мағлұмат алуға болады.
Мерзімді басылымға ең басты белгісі мерзімділігімен ерекшелінетін әр
түрлі басылымдар: газеттер, журналдар, белгілі бір уақытта шығып тұратын
жинақтар, ғылыми еңбектер және жазбалар жатады. Олардың ішіңде мерзімділік
принципіне сай екі негізгі түрін ерекше айтуға болады, Олар:
1. Газет - жиі шығып түратын (әдетте күңделікті) мерзімді басылым
түрі, оның басты міндеті — болып жатқан оқиғалар ағымы туралы мәліметтер
жеткізу және түрлі акпараттык мазмұнды материалдар -жариялау.
2. Журнал — жиілігі аптасына бір реттен аспайтын (әдетте ай сайын
шығатын) мерзімді басылым, ол кітап түрінде әр алуан саяси, ғылыми, әдеби
материалдармен жарық көрді.
Газеттер мен журналдар өзінің саны, көлемі жағынан аса көп, мазмұны,
бағыт — бағдары, мақсаты жағынан әр алуан болып келеді. Оның бәрін қамту
өте қиын. Сондықтан, баспасөз бетіндегі деректер теңізінде дұрыс жол табу,
тарихи зерттеулерде оларды тиімді қолдана білу қажеттілігі оларды сыныптау
проблемасын гуғызады. Басқаша айтсак, газет-журналдарды ортақ қасиеттері
бар, бірақ бір – бірінен ерекше белгілерімен айырылатын топтарға бөлу.
Мерзімді басылымдарды сыныптау, зерттеушіге тәуелсіз обьективті
өлшемдерге негізделуі тиіс. Олар обьективті деректердің өзіне тән
қасиеттерінен шығуы қажет. Онда деректердегі шындықтың ену және бейнелену
заңдары көрінуі тиіс.
Демек газеттер мен журналдар әр түрлі белгілеріне қарай бірнеше ұсақ
топтарға бөлінеді:
Мерзімділігіне қарай (күнделікті және апталық газеттер; апталық, айлық
немесе тоқсандық журналдар);
Территориялық белгілеріне қарай (астаналық, орталық, жергілікті);
Тіліне қарай(қазақ, орыс, ағылшын);
Баспасына қарай (ресми – үкіметтік, ведомствалық, жек меншік, қоғамдық,
ұйымдық т.б.);
әлеуметтік бағытына қарай (жастар, әйелдер,балалар, студенттер);
3. Қазақ баспасөзі тарихьшың зерттелу мәселелері
а) Пайда болуы және дамуының негізгі кезевдері. Бір өзі бірнеше
ғасырға татырлық. XX ғасыр тарихы да белгілі объективті себептерге
байланысты, тек соңғы жылдары ғана жалпы адамзат тарихы контексінде, ұлттық
мүдде тұрғысынан зерттеле басталғандығы белгілі. Бұл ретте тарих ғылымы
үшін ғасыр айнасы іспетті болған мерзімді басылымнын, деректік орны ерекше.
Негізінен ғасыр басында дүниеге келіп, ғасырмен бірге дамыған қазақ
баспасөзінің деректік орнын, олардың өзіндік ерекшеліктерін, олармен жүмыс
істеу тәсілдерін білу үшін алдымен ұлттық мерзімді басылымның тарихының
зерттелу жағдайын білу қажет, Себебі, біріншіден, тоталитарлық жүйе,
коммунистік идеологая қазақ халқының тағдыры сияқты, баспасөз тағдырында да
шешуші рөль атқарды. Онын. тарихының зерттелуіне, өрескел бұрмалауына өз
ыкпалын тигізді. Екіншіден, қазак. мерзімді басылымынын өз дәрежесінде ұлт
мүддесі түрғысынан зерттелуі, оньщ деректік маңызын ашуға, ондағы салынған
ақпараттардың шынайылық дәрежесін айқындауға, сол арқылы халық тарихын
жазуға көмектеседі.
Қазақ мерзімді басылымының тарихы көптеген еңбектерде арнайы
зерттелді. Дегенмен, олардың бәрінде дерлік қазақ баспасөзінің қалыптасу
және даму тарихы негізінен таптық түрғыдан қаралды Қазақстанда кеңес
өкіметінің жеңуімен, большевиктік партияның басшылығымен байланыстырылды.
қалыптасқан жағдайда баскаша жазу мүмкін емес те еді. Зерттеушілердің әрбір
сөзі, басқан адымы үнемі бақылауда бодды. Лениндік сара жолдан сәл де болса
ауытқушылық қатал айыпталынды. Мысалы, 1937-1938 жылдарды айтпағанның
өзінде, 1951 жылы 17 қарашада Қазақстан Коммунистік (большевиктік)
партиясының Орталык Комитетінінің органы "Социалистік Қазақстан" газетінде
"Қазақ баспасөзінің тарихын зерттеудегі өрескел қателіктер" деген үлкен
мақала жарияланды. Онда ұлттық баспасөз тарихын зерттеушілер Хайыржан
Бекхожин мен Бейсембай Кенжебаев "идеологиялық бұрмалаушылықтар мен
өрескел саяси қателіктері" үшін қатал сынға алынды. Олардың еңбектері "...
халқымыздың таңдау-талғауына сай емес, тарихи шындықгы бүрмалаған, бүқпа-
жалтары көп, маркстік-лениндік тұрғыдан баяндалып жазылмаған құнсыз
еңбектер" [5] — деген, үзілді-кесілді баға алды.
Уақыттың қатал талабы, ресми органдардын тарапынан тиген ауыр соққы
бекер кегкен жоқ. Зерттеушілер амалсыз өз "қателіктерін" мойындап, оларды
"түзетуге" мәжбүр болды. Қазақ мерзімді басылымының тарихьш таза ғылыми
мақсатта зерттеу ұзақ жылдарға осылай шегерілді. X. Бекхожиннің сол сыннан
кейін 30 жылдан соң, 1981 жылы шыққан "Қазақ баспасөзі тарихының очеркі"
деген еңбегінде1 "Қазақ баспасөзі — Октябрь революциясьгның перзенті. Ол
республикамызда Совет өкіметін орнату және нығайту жолындағы күресте пайда
болды" -деуі [6], 1988 жылы жарык. көрген "Очерки истории журналистики
Казахстана" еңбегінің өн бойында қазақ баспасөзіне республикамыздағы
большевиктік, кейіннеи коммунистік партияның қазақ халқын жеңістен жеңіске
жеткізген дана басшылығының айқын көрінісінің дерегі ретінде баяндалуы
соның салдары еді.
Тарихи шындық қазақ баспасөзі тарихын қайта қарауды талап етеді. Ешкімге
жалтақтамай, алдына өз ұлтының, өз елінің аласапыран оқиғаларға толы, XX
ғасырдағы тарихын білу мақсатын қойған зерттеушілер үшін тарихи шындықты
білу аса қажет. Тек, сол жағдайда ғана зерттеуші мерзімді басылымды тарихи
дерек ретінде дұрыс пайдаланып, одан объективті мағлұмат ала алады.
1917 жылғы ақпан төңкерісінен кейін, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz