Меншік қатынастары және олардың экономикадағы орны туралы
4.1. Меншіктің әлеуметтік.экономикалық мәні, объектілері, субъектілері
4.2. Меншіктің формалары мен типтері
4.3. Меншік формасын өзгерту әдістері
4.2. Меншіктің формалары мен типтері
4.3. Меншік формасын өзгерту әдістері
игіліктер кімнің қолында, фабрика, завод, дүкендер, жердің, материалдық және рухани байлықтардың иелері кім деген сұрақ тұрады. Экономикалық биліктің мәні ол - негізгі құрал-жабдықтарға және оның нәтижелеріне кімнің иелік жасайтындығында. Сондықтан әрбір мемлекеттің меншік туралы заңы болады. Меншік заң жағынан мүліктік қатынастарды анықтайды. Құқық нормаларында әр түрлі азаматтар, жеке азаматтар, әлеуметтік топтар, кластар және мемлекет арасында материалдық байлық қалай иеленіп, қалай бөлінетінін анықтайды. Меншік иесіне заңда көрсетілген мүлік тиесілі. Ол өз мүлігіне иелік жасау және билік жүргізу құқысын алады. Сондықтан мемлекет және құқық меншік қатынастарын анықтайды, оны қорғайды. Қоғам өмірінде меншікке байланысты қатынастар әрқашан маңызды роль атқарған. Меншік белгілі бір затты жеке мүлік ретінде адамның иеленуінен шыққан. Меншік термині екі бір-біріне ұқсамайтын түсініктерді білдіреді:
1) Меншік экономикалық мағынасында немесе de facto (лат.-шын мәнінде, нақты)
2) Меншік құқықтық мағынасында немесе de yure (лат.-заңды түрде, құқығы бойынша)
Бұл екі түсінік өзара қалай ажыратылады. Мұны анықтау үшін меншіктің экономикалық мазмұнын ашу керек. Меншік бұл адамның белгілі бір затты пайдалануына байланысты құқығы. Осы жерде екі элементті көруге болады: субьект (меншік иесі) және қандай да бір объект (мүлік). Алайда бұл жағдайда жанама түрде басқа тұлғаның меншіктен аластатылуы, яғни оның меншігін мойындамау көрінеді. Сондықтан меншіктің экономикалық қатынасын субьект (меншік иесі)- объект (мүлік) -басқа субъектілер (меншік иесі немесе меншікті уақытша пайдаланушылар) формасында көрсетуге болады.
Меншікті экономикалық мағынасында жан-жақты зерттеу 3 басты әлеуметтік-экономикалық мәселені шешуге мүмкіндік береді:
1. Экономикалық билікке кім ие, яғни өндіріс факторлары мен нәтижелерін кім иемденеді?
2. Өндірістік шарттардың тиімді пайдаланылуын қандай экономикалық байланыстар қамтамасыз етеді?
3. Шаруашылық қызметтен түсетін табыс кімге тиесілі?
Осыған сәйкес меншіктің экономикалық қатынастар жүйесі келесі элементтерді қосады:
а) өндіріс факторлары мен нәтижелерін иемдену;
б) материалдық және басқа да құралдарды шаруашылық пайдалану;
в) экономикалық тиімділікке қол жеткізу;
Осы жағдайларды толығырақ қарастырайық.
Иемдену-бұл нақты қоғамдық затты иелену әдісі. Қоғамның дамуының әртүрлі кезеңдерінде затты иемдену әдістері өзгеріп отырған. Өзінің ең қарапайым формасында иемдену адамдар материалдық игіліктерді өндіруді үйренбестен бұрын пайда болды. Әрі қарай өндірістің пайда болуы мен дамуына орай иемдену обьектісіне тек табиғат өнімдері емес, сондай-ақ адамдар өндірген өнімдер жатады. Иемдену оған қарама-қарсы меншіктен аластатылу қатынасымен үйлесуі мүмкін. Ол мысалы, қоғамның белгілі бір бөлігі өндіріс құралдарының барлығын жаулап алып, ал қалған бөлігі ешқандай өмір сүру құралдарынсыз қалғанда туындайды немесе бір адамдармен өндірілген өнімді ешқандай қайтарусыз басқа адамдар иемденген жағдайда туындайды. Мысалы, феодал мен шаруа арасындағы қатынасты айтуға болады.
1) Меншік экономикалық мағынасында немесе de facto (лат.-шын мәнінде, нақты)
2) Меншік құқықтық мағынасында немесе de yure (лат.-заңды түрде, құқығы бойынша)
Бұл екі түсінік өзара қалай ажыратылады. Мұны анықтау үшін меншіктің экономикалық мазмұнын ашу керек. Меншік бұл адамның белгілі бір затты пайдалануына байланысты құқығы. Осы жерде екі элементті көруге болады: субьект (меншік иесі) және қандай да бір объект (мүлік). Алайда бұл жағдайда жанама түрде басқа тұлғаның меншіктен аластатылуы, яғни оның меншігін мойындамау көрінеді. Сондықтан меншіктің экономикалық қатынасын субьект (меншік иесі)- объект (мүлік) -басқа субъектілер (меншік иесі немесе меншікті уақытша пайдаланушылар) формасында көрсетуге болады.
Меншікті экономикалық мағынасында жан-жақты зерттеу 3 басты әлеуметтік-экономикалық мәселені шешуге мүмкіндік береді:
1. Экономикалық билікке кім ие, яғни өндіріс факторлары мен нәтижелерін кім иемденеді?
2. Өндірістік шарттардың тиімді пайдаланылуын қандай экономикалық байланыстар қамтамасыз етеді?
3. Шаруашылық қызметтен түсетін табыс кімге тиесілі?
Осыған сәйкес меншіктің экономикалық қатынастар жүйесі келесі элементтерді қосады:
а) өндіріс факторлары мен нәтижелерін иемдену;
б) материалдық және басқа да құралдарды шаруашылық пайдалану;
в) экономикалық тиімділікке қол жеткізу;
Осы жағдайларды толығырақ қарастырайық.
Иемдену-бұл нақты қоғамдық затты иелену әдісі. Қоғамның дамуының әртүрлі кезеңдерінде затты иемдену әдістері өзгеріп отырған. Өзінің ең қарапайым формасында иемдену адамдар материалдық игіліктерді өндіруді үйренбестен бұрын пайда болды. Әрі қарай өндірістің пайда болуы мен дамуына орай иемдену обьектісіне тек табиғат өнімдері емес, сондай-ақ адамдар өндірген өнімдер жатады. Иемдену оған қарама-қарсы меншіктен аластатылу қатынасымен үйлесуі мүмкін. Ол мысалы, қоғамның белгілі бір бөлігі өндіріс құралдарының барлығын жаулап алып, ал қалған бөлігі ешқандай өмір сүру құралдарынсыз қалғанда туындайды немесе бір адамдармен өндірілген өнімді ешқандай қайтарусыз басқа адамдар иемденген жағдайда туындайды. Мысалы, феодал мен шаруа арасындағы қатынасты айтуға болады.
Әдебиеттер:
1.Курс экономической теории /Под ред. Чепурина М.Н., Киселевой Е.А.-Киров, 1997.
2.Экономика. Учебник по курсу “Экономическая теория” /Под ред. А.С.Булатова.-М., 1997.
3.Экономическая теория (политэкономия). Учебник. /Под общей ред. В.И.Видяпина, Г.П.Журавлевой.-М., 1997.
4.Мамыров Н.К. и др. Микроэкономика.-Алматы: Экономика, 1997.
5.Макконелл К., Брю С. Экономикс.- М., 1992, т.1.
6.Дайджест экономической теории.-М., Аналитика-Пресс, 1998.
7.В.Крымова Экономикалық теория: Кестелі оқу құралы - Алматы,2003.
8.Я.Аубакиров Экономикалық теория негіздері Алматы: Санат, 1998.
9.Экономикалық теория: Оқу құралы/ Я.Аубакиров, Б.Байжұмаев т.б.-Алматы: Қазақ университеті, 1999.
10.Осипова Г.М. Экономикалық теория негіздері, Алматы,2002.
11.А.Нурсеит, А.Темирбекова, Р.Нурсеитова Теория рыночной экономики: предпринимательский аспект. Алматы, 2000.
12. Макконелл Кэмпбелл Р., Брю Стэнли Л. Экономикс: принципы, проблемы и политика. В 2-х т.: Пер. с англ.-13-е изд. М., "Республика", 1992, 2000.
13.Основы экономической теории / Под ред. В.Д.Камаева, Москва, 1997.
14.Жалпы экономикалық теория. Ө.Шеденов, Ү.Байжомартов, Ақтөбе, 2001.
15. С.С.Мауленова, С.Қ.Бекмолдин, Е.Қ.Құдайбергенов. Экономикалық теория: Оқу құралы.-Алматы: Экономика, 2003.
1.Курс экономической теории /Под ред. Чепурина М.Н., Киселевой Е.А.-Киров, 1997.
2.Экономика. Учебник по курсу “Экономическая теория” /Под ред. А.С.Булатова.-М., 1997.
3.Экономическая теория (политэкономия). Учебник. /Под общей ред. В.И.Видяпина, Г.П.Журавлевой.-М., 1997.
4.Мамыров Н.К. и др. Микроэкономика.-Алматы: Экономика, 1997.
5.Макконелл К., Брю С. Экономикс.- М., 1992, т.1.
6.Дайджест экономической теории.-М., Аналитика-Пресс, 1998.
7.В.Крымова Экономикалық теория: Кестелі оқу құралы - Алматы,2003.
8.Я.Аубакиров Экономикалық теория негіздері Алматы: Санат, 1998.
9.Экономикалық теория: Оқу құралы/ Я.Аубакиров, Б.Байжұмаев т.б.-Алматы: Қазақ университеті, 1999.
10.Осипова Г.М. Экономикалық теория негіздері, Алматы,2002.
11.А.Нурсеит, А.Темирбекова, Р.Нурсеитова Теория рыночной экономики: предпринимательский аспект. Алматы, 2000.
12. Макконелл Кэмпбелл Р., Брю Стэнли Л. Экономикс: принципы, проблемы и политика. В 2-х т.: Пер. с англ.-13-е изд. М., "Республика", 1992, 2000.
13.Основы экономической теории / Под ред. В.Д.Камаева, Москва, 1997.
14.Жалпы экономикалық теория. Ө.Шеденов, Ү.Байжомартов, Ақтөбе, 2001.
15. С.С.Мауленова, С.Қ.Бекмолдин, Е.Қ.Құдайбергенов. Экономикалық теория: Оқу құралы.-Алматы: Экономика, 2003.
4-тақырып. Меншік қатынастары және олардың экономикадағы орны
4.1. Меншіктің әлеуметтік-экономикалық мәні, объектілері, субъектілері
4.2. Меншіктің формалары мен типтері
4.3. Меншік формасын өзгерту әдістері
4.1. Меншіктің әлеуметтік-экономикалық мәні, объектілері, субъектілері
Адамдардың алдында қай елде болса да экономикалық билік және
материалдық игіліктер кімнің қолында, фабрика, завод, дүкендер, жердің,
материалдық және рухани байлықтардың иелері кім деген сұрақ тұрады.
Экономикалық биліктің мәні ол - негізгі құрал-жабдықтарға және оның
нәтижелеріне кімнің иелік жасайтындығында. Сондықтан әрбір мемлекеттің
меншік туралы заңы болады. Меншік заң жағынан мүліктік қатынастарды
анықтайды. Құқық нормаларында әр түрлі азаматтар, жеке азаматтар,
әлеуметтік топтар, кластар және мемлекет арасында материалдық байлық қалай
иеленіп, қалай бөлінетінін анықтайды. Меншік иесіне заңда көрсетілген мүлік
тиесілі. Ол өз мүлігіне иелік жасау және билік жүргізу құқысын алады.
Сондықтан мемлекет және құқық меншік қатынастарын анықтайды, оны қорғайды.
Қоғам өмірінде меншікке байланысты қатынастар әрқашан маңызды роль
атқарған. Меншік белгілі бір затты жеке мүлік ретінде адамның иеленуінен
шыққан. Меншік термині екі бір-біріне ұқсамайтын түсініктерді білдіреді:
1) Меншік экономикалық мағынасында немесе de facto (лат.-шын мәнінде,
нақты)
2) Меншік құқықтық мағынасында немесе de yure (лат.-заңды түрде, құқығы
бойынша)
Бұл екі түсінік өзара қалай ажыратылады. Мұны анықтау үшін меншіктің
экономикалық мазмұнын ашу керек. Меншік бұл адамның белгілі бір затты
пайдалануына байланысты құқығы. Осы жерде екі элементті көруге болады:
субьект (меншік иесі) және қандай да бір объект (мүлік). Алайда бұл
жағдайда жанама түрде басқа тұлғаның меншіктен аластатылуы, яғни оның
меншігін мойындамау көрінеді. Сондықтан меншіктің экономикалық қатынасын
субьект (меншік иесі)- объект (мүлік) -басқа субъектілер (меншік иесі
немесе меншікті уақытша пайдаланушылар) формасында көрсетуге болады.
Меншікті экономикалық мағынасында жан-жақты зерттеу 3 басты
әлеуметтік-экономикалық мәселені шешуге мүмкіндік береді:
1. Экономикалық билікке кім ие, яғни өндіріс факторлары мен нәтижелерін кім
иемденеді?
2. Өндірістік шарттардың тиімді пайдаланылуын қандай экономикалық
байланыстар қамтамасыз етеді?
3. Шаруашылық қызметтен түсетін табыс кімге тиесілі?
Осыған сәйкес меншіктің экономикалық қатынастар жүйесі келесі элементтерді
қосады:
а) өндіріс факторлары мен нәтижелерін иемдену;
б) материалдық және басқа да құралдарды шаруашылық пайдалану;
в) экономикалық тиімділікке қол жеткізу;
Осы жағдайларды толығырақ қарастырайық.
Иемдену-бұл нақты қоғамдық затты иелену әдісі. Қоғамның дамуының
әртүрлі кезеңдерінде затты иемдену әдістері өзгеріп отырған. Өзінің ең
қарапайым формасында иемдену адамдар материалдық игіліктерді өндіруді
үйренбестен бұрын пайда болды. Әрі қарай өндірістің пайда болуы мен
дамуына орай иемдену обьектісіне тек табиғат өнімдері емес, сондай-ақ
адамдар өндірген өнімдер жатады. Иемдену оған қарама-қарсы меншіктен
аластатылу қатынасымен үйлесуі мүмкін. Ол мысалы, қоғамның белгілі бір
бөлігі өндіріс құралдарының барлығын жаулап алып, ал қалған бөлігі ешқандай
өмір сүру құралдарынсыз қалғанда туындайды немесе бір адамдармен өндірілген
өнімді ешқандай қайтарусыз басқа адамдар иемденген жағдайда туындайды.
Мысалы, феодал мен шаруа арасындағы қатынасты айтуға болады.
Меншік иесі өндірістік қызметпен әрқашан өздері айналыспауы мүмкін,
ол басқа адамдарға белгілі бір шартпен шаруашылық мақсатында мүлікті
пайдалану мүмкіндігін бере алады. Бұл кезде меншік иесі мен кәсіпкер
арасында меншікті пайдалану қатынасы туындайды. Кәсіпкер мүлікті уақытша
иемдену мен пайдалану мүмкіндігіне ие болады. Мұндай қатынастарға мысал
ретінде аренданы алуға болады. Аренда дегеніміз- меншік иесінің мүлікті
басқа адамға белгілі бір ақы төлеу шартымен уақытша пайдалануға беру
жөніндегі келісім. Меншік экономикалық тиімділік береді, егер оның иесі
сәйкес табыс алатын болса. Бұл пайда, салық, әртүрлі төлемдер, оның ішінде
арендалық төлем болуы мүмкін.
Сонымен, меншіктің экономикалық мағынасы өндірістік қатынастардың
жиынтығын көрсетеді, яғни бүкіл шаруашылық процесін қамтып, пайдалы
игіліктер мен қызметтерді өндіру, бөлу, айырбастау мен тұтыну қатынастарын
білдіреді.
Меншік құқықтық мағынасында мүліктік қатынастарды білдіреді. Меншік
иесіне заңмен алдын-ала белгіленген мүлік тән. Осыған сәйкес белгілі бір
мүлік тиесілі әртүрлі меншік иелерінің топтары көрінеді. Меншік обьектісін
иемдену мүмкіндігі мен құқығына ие меншік субьектілеріне мыналар жатады:
1) адам;
2) заңды тұлғалар (ұйымдар мен мекемелер, кәсіпорындар, өндірістік
коллективтер);
3) жанұя;
4) әлеуметтік топтар;
5) тұрғындар;
Меншік обьектілеріне жер, табиғи ресурстар, өндіріс құрал жабдықтары,
мүлік, құндылықтар, ақша және бағалы қағаздар, ақпарат, интеллектуалдық
меншік, жұмыс күші жатады. Заңды актілерге сәйкес субъектілер меншік
құқығына ие болады. Бұл құқық меншік иесінің келесі элементтерін өзіне
қосады:
1. иемдену-затқа физикалық иелік ету;
2. пайдалану-қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін затты тұтыну;
3. басқару-мүлікті иемденуді өзгерту формасы. Ол әртүрлі келісімдерді
(сатып алу-сату, бір затты басқа затқа ауыстыру, сыйға тарту және т.б.)
жасау жолымен жүзеге асырылады.
Меншікті саяси-экономикалық категория ретінде өндірістің қоғамдық
формасын анықтайтын, адамдар арасында құрал-жабдықтарды пайдалану
процесіндегі болатын қатынастар жүйесі деп түсінеміз. Алайда, әр түрлі
жағдайда меншік белгілі бір әлеуметтік формада болады: мемлекеттік, жеке
меншік, ұжымдық және т.б.
Меншік күрделі қатынастар иемдену, билеу, пайдалану қатынастары ретінде
осы қоғамның экономикалық қатынастарының барлық жүйесі арқылы жүзеге
асырылады. Олай болса, оның экономикалық мазмұнын және заңдылық қозғалысын
тану үшін экономикалық қатынастардың барлық жүйесін зерттеу қажет.
4.2. Меншіктің типтері мен формалары
Қоғам өзара қарым-қатынастағы және өздерінің ерекше мүдделері бар
элементтерден тұрады, яғни кәсіпкерлер және жұмысшылар. Өз тарпынан
мүдделер өндірістің бағдар-бағытын анықтайды. Оны екі вариантқа топтауға
болады:
1. Кәсіпкерлер мен жұмысшылардың қай-қайсысы болмасын өндірісті жүргізгенде
(ұйымдастырғанда) өздерінің мүддесінің қамтамасыз етілуін көздейді.
2. Өндірісті ұйымдастырғанда өздерінің мүддесін теңестіруге және
оларды оңтайлы үйлестіруге ұмтылады.
Адамзат қоғамының тарихи даму барысында құрал-жабдықтарға меншіктің әр
түрлі формаларының болғандығы белгілі. Меншік экономикалық мағынасында
шаруашылықты қоғамдастыру дәрежесіне тәуелді бөлінеді. Бұл жерде ең төменгі
деңгей – бұл жеке шаруашылық жүргізу. Қоғамдастырудың жоғарғы деңгейлері
адамдардың қандай да бір ұйымдарға бірігу масштабының кеңеюімен
қалыптасады.
Жеке иемдену- бұл жекелеген адамдардың мүлікке жеке байлық көзі
ретінде қарауын білдіреді. Жеке иемденудің 2 түрі бар: өз еңбегіне
негізделген меншік және біреудің еңбегіне негізделген меншік. Бірінші
жағдайда меншік иесі мен еңбек етуші бір адам. Мұнда жеке игілік үшін жақсы
жұмыс істеуге деген материалдық қызығушылық бар. Екінші түрі меншік иесі
мен жалданып жұмыс істеуші жұмысшылардан тұрады. Мұндай қатынастарға мысал
ретінде құл иеленушілік және феодалдық шаруашылықтарды алуға болады. Жеке
иемденумен салыстырғанда жалпы үлестік иемденудің ерекше белгілері бар:
А) меншік қатысушылардың жеке салымдарын біріктіру жолымен құрылады;
Б) жалпы үлестік меншік бірігіп басқару мен бақылау арқылы иемденушілердің
коллективтік мүддесімен пайдаланылады;
В) жалпы меншікті шаруашылық пайдаланудың соңғы нәтижелері коллективтік
шаруашылықтың қатысушылары арасында әрқайсысының меншік үлесін есепке ала
отырып бөлінеді.
Жалпы үлестік меншік келесі формалармен сипатталады: шаруашылық
серіктестік, акционерлік қоғам, өндірістік кооператив, шаруашылық
бірлестік, біріккен кәсіпорын.
Шаруашылық серіктестік-жарғылық капиталмен қатысушылардың үлесіне
бөлінген коммерциялық ұйым.
Акционерлік қоғам- жарғылық капиталы акциялардың белгілі бір санына
бөлінген ұйым. Акция дегеніміз – акционерлік қоғамға қаржы салғанын және АҚ
пайдасының бір бөлігін дивидент түрінде алуға құқық беретін құнды қағаз.
Өндірістік кооператив- біріккен өндірістік немесе шаруашылық қызмет
жасау үшін мүшелік негізінде азаматтардың ерікті бірлестігі. Мұндай қызмет
оның қатысушыларының мүліктік пай жарналарын біріктіруге және кооператив
мүшелерінің жеке еңбектік қатысуына негізделген.
Шаруашылық бірлестік – заңды тұлғалар: шаруашылық серіктестіктер мен
қоғамдар, өндірістік кооперативтер, мемлекеттік және басқа да
кәсіпорындардың ерікті бірлестігі. Мұндай бірлестіктер ассоциация
формасында құрыла алады. Ассоциация қатысушылары өздерінің дербестігін
сақтайды және мүлкі оның мүшелерінің жарнамаларынан, қызметтен түсетін
табыстан, несиеден тұрады.
Біріккен кәсіпорын – отандық және шетелдік серіктердің капитал салуы
негізінде құрылатын кәсіпорын. Ол шаруашылық қызметті, басқаруды және
пайданы бөлуді бірігіп жүзеге асырады.
Үлестік меншіктен айырмашылығы жалпы біріккен иемдену типі бірқатар
ерекшеліктерге ие:
А) әрбір меншік иесіне тиесілі мүлік иесі анықталмайды;
Б) біріккен меншіктің кез-келген қатысушысы өз бетінше, өз қалауы бойынша
жалпы мүліктің қандай да бір бөлігін шаруашылық мақсатында пайдаланып,
иемдене алмайды;
В) жалпы табыс қатысушылар арасында тең үлеспен немесе әрқайсысының
еңбектік үлесіне тәуелді бөлінеді.
Мүлікті жалпы біріккен иемдену келесі формаларда көрінеді:
Шаруа (фермер) қожалығының мүлкі оның мүшелеріне біріккен меншік
құқығында тиесілі. Бұл меншікте шаруашылыққа берілген немесе сатылып
алынған жер учаскесі, шаруашылық құрылыстар, мал, ауыл шаруашылық
техникасы, көлік құралдары және басқа да мүліктер болады. Бірігіп
шаруашылық жүргізуден алынатын өнім мен табыс қожалық мүшелерінің жалпы
мүлкі болып табылады және олардың арасындағы келісім бойынша
пайдаланылады.
Жалпы жанұялық меншік – жанұя мүшелерінің мүлікті бірігіп иемденуімен
сипатталады. Мемлекеттік меншік – бұл меншік нысандарын мемлекеттік билік
өкілдерінің басқаруымен жүзеге асатын қатынас. Мемлекеттік меншік бүкіл
шаруашылық деңгейде, аймақ, облыс, аудан, қала, ауыл деңгейінде бар.
Муниципалды меншік – қала және ауыл, сондай-ақ басқа да муниципалдық
құрылымдар, яғни жергілікті өзін-өзі басқару органдарының меншік құқығына
тиесілі мүлік.
4.3. Меншік формаларын өзгерту тәсілдері
Нарықтық экономиканың негізгі шарттарының бірі ол меншіктің алуан түрлі
формаларының болуы. Жекешелендіру мемлекет иелігінен алудың негізгі
бағыттарының бірі. Мемлекет иелігінен алу жекешелендіруге қарағанда кең
мағынадағы ұғым. Мемлекет иелігінен алу процесінде - кәсіпорындардың,
ұйымдардың экономикалық тәуелсіздігін көтеруде кәсіпорындардың орны күрделі
өзгереді. Жекешелендіру процесі - мемлекет меншігіндегі кәсіпорындарды,
көлікті, мүлікті, жеке меншікке немесе акционерлік қоғамға алу процесі.
Мемлекет иелігінен алу келесі проблемаларды шешуді көздейді:
1. Экономикадағы мемлекет секторын қысқарту;
2. Директивті реттеуден нарықтық реттеуге өту;
3. Мемлекет меншігіндегі кәсіпорындардың әрекетін
коммерциялизациялау;
4. Өзін-өзі қаржыландыру, нарықтың толық субъектілеріне айналуына баға
саясатын шаруашьшық өздері анықтауы;
5. Өндірістің демонополизациясы. Бәсекенің дамуы, сыртқы
экономикалық әрекетте мемлекеттің монополиясын жою .
Республикамызда нарықтық қатынастарды қалыптастыру бағытында
көптеген шаруалар жүзеге асырылуда. Оның сан алуан, тәуелсіз және тең
құқылы субъектілерінің болуы -нарықты қалыптастыру мен оның тиімді жұмыс
істеуінің қажетті шарты. Бұл мемлекет меншігіндегі кәсіпорындардың негізгі
бөлігін мемлекеттік басқару органдарына тікелей бағынудан құтқарып, оларды
акционерлік, жалдамалы, ұжымдық кәсіпорындарға айналдыруды көздейді.
Мемлекеттік меншіктің бүкіл қоғамды түгел қамтитын сипатынан айыру,
меншікті мемлекет иелігінен алу, ұжымдық және жеке меншікке негізделген
кәсіпорындардың алуан түрін қалыптастыру адамдардың шаруашылық және еңбекке
деген ынтасының арта түсуіне жол ашып, әлеуметтік қиындықтарды жеңілдетеді.
Қазақстан Республикасының Меншік туралы Заңының біршама ерекшеліктері
бар. Сөз болып отырған заң бұрын болмай келген республикамыздың өз меншігін
айқындап берді. Біздің республикамызда да алғаш рет меншіктің алуан
түрлігіне заң жүзінде рұқсат берілді.
Осы құжатта, сондай-ақ меншіктің бір түрін екінші бір түріне өзгерту
мүмкіндігі, меншіктің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
4.1. Меншіктің әлеуметтік-экономикалық мәні, объектілері, субъектілері
4.2. Меншіктің формалары мен типтері
4.3. Меншік формасын өзгерту әдістері
4.1. Меншіктің әлеуметтік-экономикалық мәні, объектілері, субъектілері
Адамдардың алдында қай елде болса да экономикалық билік және
материалдық игіліктер кімнің қолында, фабрика, завод, дүкендер, жердің,
материалдық және рухани байлықтардың иелері кім деген сұрақ тұрады.
Экономикалық биліктің мәні ол - негізгі құрал-жабдықтарға және оның
нәтижелеріне кімнің иелік жасайтындығында. Сондықтан әрбір мемлекеттің
меншік туралы заңы болады. Меншік заң жағынан мүліктік қатынастарды
анықтайды. Құқық нормаларында әр түрлі азаматтар, жеке азаматтар,
әлеуметтік топтар, кластар және мемлекет арасында материалдық байлық қалай
иеленіп, қалай бөлінетінін анықтайды. Меншік иесіне заңда көрсетілген мүлік
тиесілі. Ол өз мүлігіне иелік жасау және билік жүргізу құқысын алады.
Сондықтан мемлекет және құқық меншік қатынастарын анықтайды, оны қорғайды.
Қоғам өмірінде меншікке байланысты қатынастар әрқашан маңызды роль
атқарған. Меншік белгілі бір затты жеке мүлік ретінде адамның иеленуінен
шыққан. Меншік термині екі бір-біріне ұқсамайтын түсініктерді білдіреді:
1) Меншік экономикалық мағынасында немесе de facto (лат.-шын мәнінде,
нақты)
2) Меншік құқықтық мағынасында немесе de yure (лат.-заңды түрде, құқығы
бойынша)
Бұл екі түсінік өзара қалай ажыратылады. Мұны анықтау үшін меншіктің
экономикалық мазмұнын ашу керек. Меншік бұл адамның белгілі бір затты
пайдалануына байланысты құқығы. Осы жерде екі элементті көруге болады:
субьект (меншік иесі) және қандай да бір объект (мүлік). Алайда бұл
жағдайда жанама түрде басқа тұлғаның меншіктен аластатылуы, яғни оның
меншігін мойындамау көрінеді. Сондықтан меншіктің экономикалық қатынасын
субьект (меншік иесі)- объект (мүлік) -басқа субъектілер (меншік иесі
немесе меншікті уақытша пайдаланушылар) формасында көрсетуге болады.
Меншікті экономикалық мағынасында жан-жақты зерттеу 3 басты
әлеуметтік-экономикалық мәселені шешуге мүмкіндік береді:
1. Экономикалық билікке кім ие, яғни өндіріс факторлары мен нәтижелерін кім
иемденеді?
2. Өндірістік шарттардың тиімді пайдаланылуын қандай экономикалық
байланыстар қамтамасыз етеді?
3. Шаруашылық қызметтен түсетін табыс кімге тиесілі?
Осыған сәйкес меншіктің экономикалық қатынастар жүйесі келесі элементтерді
қосады:
а) өндіріс факторлары мен нәтижелерін иемдену;
б) материалдық және басқа да құралдарды шаруашылық пайдалану;
в) экономикалық тиімділікке қол жеткізу;
Осы жағдайларды толығырақ қарастырайық.
Иемдену-бұл нақты қоғамдық затты иелену әдісі. Қоғамның дамуының
әртүрлі кезеңдерінде затты иемдену әдістері өзгеріп отырған. Өзінің ең
қарапайым формасында иемдену адамдар материалдық игіліктерді өндіруді
үйренбестен бұрын пайда болды. Әрі қарай өндірістің пайда болуы мен
дамуына орай иемдену обьектісіне тек табиғат өнімдері емес, сондай-ақ
адамдар өндірген өнімдер жатады. Иемдену оған қарама-қарсы меншіктен
аластатылу қатынасымен үйлесуі мүмкін. Ол мысалы, қоғамның белгілі бір
бөлігі өндіріс құралдарының барлығын жаулап алып, ал қалған бөлігі ешқандай
өмір сүру құралдарынсыз қалғанда туындайды немесе бір адамдармен өндірілген
өнімді ешқандай қайтарусыз басқа адамдар иемденген жағдайда туындайды.
Мысалы, феодал мен шаруа арасындағы қатынасты айтуға болады.
Меншік иесі өндірістік қызметпен әрқашан өздері айналыспауы мүмкін,
ол басқа адамдарға белгілі бір шартпен шаруашылық мақсатында мүлікті
пайдалану мүмкіндігін бере алады. Бұл кезде меншік иесі мен кәсіпкер
арасында меншікті пайдалану қатынасы туындайды. Кәсіпкер мүлікті уақытша
иемдену мен пайдалану мүмкіндігіне ие болады. Мұндай қатынастарға мысал
ретінде аренданы алуға болады. Аренда дегеніміз- меншік иесінің мүлікті
басқа адамға белгілі бір ақы төлеу шартымен уақытша пайдалануға беру
жөніндегі келісім. Меншік экономикалық тиімділік береді, егер оның иесі
сәйкес табыс алатын болса. Бұл пайда, салық, әртүрлі төлемдер, оның ішінде
арендалық төлем болуы мүмкін.
Сонымен, меншіктің экономикалық мағынасы өндірістік қатынастардың
жиынтығын көрсетеді, яғни бүкіл шаруашылық процесін қамтып, пайдалы
игіліктер мен қызметтерді өндіру, бөлу, айырбастау мен тұтыну қатынастарын
білдіреді.
Меншік құқықтық мағынасында мүліктік қатынастарды білдіреді. Меншік
иесіне заңмен алдын-ала белгіленген мүлік тән. Осыған сәйкес белгілі бір
мүлік тиесілі әртүрлі меншік иелерінің топтары көрінеді. Меншік обьектісін
иемдену мүмкіндігі мен құқығына ие меншік субьектілеріне мыналар жатады:
1) адам;
2) заңды тұлғалар (ұйымдар мен мекемелер, кәсіпорындар, өндірістік
коллективтер);
3) жанұя;
4) әлеуметтік топтар;
5) тұрғындар;
Меншік обьектілеріне жер, табиғи ресурстар, өндіріс құрал жабдықтары,
мүлік, құндылықтар, ақша және бағалы қағаздар, ақпарат, интеллектуалдық
меншік, жұмыс күші жатады. Заңды актілерге сәйкес субъектілер меншік
құқығына ие болады. Бұл құқық меншік иесінің келесі элементтерін өзіне
қосады:
1. иемдену-затқа физикалық иелік ету;
2. пайдалану-қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін затты тұтыну;
3. басқару-мүлікті иемденуді өзгерту формасы. Ол әртүрлі келісімдерді
(сатып алу-сату, бір затты басқа затқа ауыстыру, сыйға тарту және т.б.)
жасау жолымен жүзеге асырылады.
Меншікті саяси-экономикалық категория ретінде өндірістің қоғамдық
формасын анықтайтын, адамдар арасында құрал-жабдықтарды пайдалану
процесіндегі болатын қатынастар жүйесі деп түсінеміз. Алайда, әр түрлі
жағдайда меншік белгілі бір әлеуметтік формада болады: мемлекеттік, жеке
меншік, ұжымдық және т.б.
Меншік күрделі қатынастар иемдену, билеу, пайдалану қатынастары ретінде
осы қоғамның экономикалық қатынастарының барлық жүйесі арқылы жүзеге
асырылады. Олай болса, оның экономикалық мазмұнын және заңдылық қозғалысын
тану үшін экономикалық қатынастардың барлық жүйесін зерттеу қажет.
4.2. Меншіктің типтері мен формалары
Қоғам өзара қарым-қатынастағы және өздерінің ерекше мүдделері бар
элементтерден тұрады, яғни кәсіпкерлер және жұмысшылар. Өз тарпынан
мүдделер өндірістің бағдар-бағытын анықтайды. Оны екі вариантқа топтауға
болады:
1. Кәсіпкерлер мен жұмысшылардың қай-қайсысы болмасын өндірісті жүргізгенде
(ұйымдастырғанда) өздерінің мүддесінің қамтамасыз етілуін көздейді.
2. Өндірісті ұйымдастырғанда өздерінің мүддесін теңестіруге және
оларды оңтайлы үйлестіруге ұмтылады.
Адамзат қоғамының тарихи даму барысында құрал-жабдықтарға меншіктің әр
түрлі формаларының болғандығы белгілі. Меншік экономикалық мағынасында
шаруашылықты қоғамдастыру дәрежесіне тәуелді бөлінеді. Бұл жерде ең төменгі
деңгей – бұл жеке шаруашылық жүргізу. Қоғамдастырудың жоғарғы деңгейлері
адамдардың қандай да бір ұйымдарға бірігу масштабының кеңеюімен
қалыптасады.
Жеке иемдену- бұл жекелеген адамдардың мүлікке жеке байлық көзі
ретінде қарауын білдіреді. Жеке иемденудің 2 түрі бар: өз еңбегіне
негізделген меншік және біреудің еңбегіне негізделген меншік. Бірінші
жағдайда меншік иесі мен еңбек етуші бір адам. Мұнда жеке игілік үшін жақсы
жұмыс істеуге деген материалдық қызығушылық бар. Екінші түрі меншік иесі
мен жалданып жұмыс істеуші жұмысшылардан тұрады. Мұндай қатынастарға мысал
ретінде құл иеленушілік және феодалдық шаруашылықтарды алуға болады. Жеке
иемденумен салыстырғанда жалпы үлестік иемденудің ерекше белгілері бар:
А) меншік қатысушылардың жеке салымдарын біріктіру жолымен құрылады;
Б) жалпы үлестік меншік бірігіп басқару мен бақылау арқылы иемденушілердің
коллективтік мүддесімен пайдаланылады;
В) жалпы меншікті шаруашылық пайдаланудың соңғы нәтижелері коллективтік
шаруашылықтың қатысушылары арасында әрқайсысының меншік үлесін есепке ала
отырып бөлінеді.
Жалпы үлестік меншік келесі формалармен сипатталады: шаруашылық
серіктестік, акционерлік қоғам, өндірістік кооператив, шаруашылық
бірлестік, біріккен кәсіпорын.
Шаруашылық серіктестік-жарғылық капиталмен қатысушылардың үлесіне
бөлінген коммерциялық ұйым.
Акционерлік қоғам- жарғылық капиталы акциялардың белгілі бір санына
бөлінген ұйым. Акция дегеніміз – акционерлік қоғамға қаржы салғанын және АҚ
пайдасының бір бөлігін дивидент түрінде алуға құқық беретін құнды қағаз.
Өндірістік кооператив- біріккен өндірістік немесе шаруашылық қызмет
жасау үшін мүшелік негізінде азаматтардың ерікті бірлестігі. Мұндай қызмет
оның қатысушыларының мүліктік пай жарналарын біріктіруге және кооператив
мүшелерінің жеке еңбектік қатысуына негізделген.
Шаруашылық бірлестік – заңды тұлғалар: шаруашылық серіктестіктер мен
қоғамдар, өндірістік кооперативтер, мемлекеттік және басқа да
кәсіпорындардың ерікті бірлестігі. Мұндай бірлестіктер ассоциация
формасында құрыла алады. Ассоциация қатысушылары өздерінің дербестігін
сақтайды және мүлкі оның мүшелерінің жарнамаларынан, қызметтен түсетін
табыстан, несиеден тұрады.
Біріккен кәсіпорын – отандық және шетелдік серіктердің капитал салуы
негізінде құрылатын кәсіпорын. Ол шаруашылық қызметті, басқаруды және
пайданы бөлуді бірігіп жүзеге асырады.
Үлестік меншіктен айырмашылығы жалпы біріккен иемдену типі бірқатар
ерекшеліктерге ие:
А) әрбір меншік иесіне тиесілі мүлік иесі анықталмайды;
Б) біріккен меншіктің кез-келген қатысушысы өз бетінше, өз қалауы бойынша
жалпы мүліктің қандай да бір бөлігін шаруашылық мақсатында пайдаланып,
иемдене алмайды;
В) жалпы табыс қатысушылар арасында тең үлеспен немесе әрқайсысының
еңбектік үлесіне тәуелді бөлінеді.
Мүлікті жалпы біріккен иемдену келесі формаларда көрінеді:
Шаруа (фермер) қожалығының мүлкі оның мүшелеріне біріккен меншік
құқығында тиесілі. Бұл меншікте шаруашылыққа берілген немесе сатылып
алынған жер учаскесі, шаруашылық құрылыстар, мал, ауыл шаруашылық
техникасы, көлік құралдары және басқа да мүліктер болады. Бірігіп
шаруашылық жүргізуден алынатын өнім мен табыс қожалық мүшелерінің жалпы
мүлкі болып табылады және олардың арасындағы келісім бойынша
пайдаланылады.
Жалпы жанұялық меншік – жанұя мүшелерінің мүлікті бірігіп иемденуімен
сипатталады. Мемлекеттік меншік – бұл меншік нысандарын мемлекеттік билік
өкілдерінің басқаруымен жүзеге асатын қатынас. Мемлекеттік меншік бүкіл
шаруашылық деңгейде, аймақ, облыс, аудан, қала, ауыл деңгейінде бар.
Муниципалды меншік – қала және ауыл, сондай-ақ басқа да муниципалдық
құрылымдар, яғни жергілікті өзін-өзі басқару органдарының меншік құқығына
тиесілі мүлік.
4.3. Меншік формаларын өзгерту тәсілдері
Нарықтық экономиканың негізгі шарттарының бірі ол меншіктің алуан түрлі
формаларының болуы. Жекешелендіру мемлекет иелігінен алудың негізгі
бағыттарының бірі. Мемлекет иелігінен алу жекешелендіруге қарағанда кең
мағынадағы ұғым. Мемлекет иелігінен алу процесінде - кәсіпорындардың,
ұйымдардың экономикалық тәуелсіздігін көтеруде кәсіпорындардың орны күрделі
өзгереді. Жекешелендіру процесі - мемлекет меншігіндегі кәсіпорындарды,
көлікті, мүлікті, жеке меншікке немесе акционерлік қоғамға алу процесі.
Мемлекет иелігінен алу келесі проблемаларды шешуді көздейді:
1. Экономикадағы мемлекет секторын қысқарту;
2. Директивті реттеуден нарықтық реттеуге өту;
3. Мемлекет меншігіндегі кәсіпорындардың әрекетін
коммерциялизациялау;
4. Өзін-өзі қаржыландыру, нарықтың толық субъектілеріне айналуына баға
саясатын шаруашьшық өздері анықтауы;
5. Өндірістің демонополизациясы. Бәсекенің дамуы, сыртқы
экономикалық әрекетте мемлекеттің монополиясын жою .
Республикамызда нарықтық қатынастарды қалыптастыру бағытында
көптеген шаруалар жүзеге асырылуда. Оның сан алуан, тәуелсіз және тең
құқылы субъектілерінің болуы -нарықты қалыптастыру мен оның тиімді жұмыс
істеуінің қажетті шарты. Бұл мемлекет меншігіндегі кәсіпорындардың негізгі
бөлігін мемлекеттік басқару органдарына тікелей бағынудан құтқарып, оларды
акционерлік, жалдамалы, ұжымдық кәсіпорындарға айналдыруды көздейді.
Мемлекеттік меншіктің бүкіл қоғамды түгел қамтитын сипатынан айыру,
меншікті мемлекет иелігінен алу, ұжымдық және жеке меншікке негізделген
кәсіпорындардың алуан түрін қалыптастыру адамдардың шаруашылық және еңбекке
деген ынтасының арта түсуіне жол ашып, әлеуметтік қиындықтарды жеңілдетеді.
Қазақстан Республикасының Меншік туралы Заңының біршама ерекшеліктері
бар. Сөз болып отырған заң бұрын болмай келген республикамыздың өз меншігін
айқындап берді. Біздің республикамызда да алғаш рет меншіктің алуан
түрлігіне заң жүзінде рұқсат берілді.
Осы құжатта, сондай-ақ меншіктің бір түрін екінші бір түріне өзгерту
мүмкіндігі, меншіктің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz