Мектептегі тәрбие процесі – динамикалық жүйе ретінде
1.1. Тәрбие процесінің мәні және заңдылықтары.
1.2. Тәрбиенің құрамды бөліктері
1.3. Мектептегі тәрбие процесі және оны ұйымдастыру формалары.
1.4. Тәрбие процесі өзін.өзі тәрбиелеу ісімен тығыз байланысты
1.2. Тәрбиенің құрамды бөліктері
1.3. Мектептегі тәрбие процесі және оны ұйымдастыру формалары.
1.4. Тәрбие процесі өзін.өзі тәрбиелеу ісімен тығыз байланысты
Адамзат дамуының қай кезеңінде болмасын тәрбие тиімділігін жетілдіру ісі жүзеге асырылып келеді. Тәрбиенің мәнін анықтайтын белгілері болады. Тәрбиенің мәні – адамның қоғамдық мазмұнын әлеуметтік оның ұжымы мен және қоғаммен практикалық қатынастың жүйесін құру. Өзінің табиғаты жағынан тәрбие ісі педагогикалық міндеттердің төмендегідей бірқатар мәселелерін шешуді қамтиды:
1. Педагогикалық жағдайдың тәрбиелік әсерлердің нәтижесін талдау жоспарлау жұмысын реттеу. Сөйтіп оқушының тәрбиелігінің деңгейін анықтауды, оның қоғамдық мәні мен ұжымның дамуын белгілеуде нақты педагогикалық міндетті бөлуді және қалыптастыруды, оны шешудің жолдарын анықтауды, тәрбиенің құрылымы мен әдістерін таңдай білуді тағы басқа қажет етеді.
2. Тәрбие процесінің жобасын құру және жүзеге асыру. Бұл өзінің мазмұны жағынан педагогикалық іс-әрекетті пайдалы бөліктерге және ықпалдарға бөлудің оқушылардың іс-әрекетіне педагогикалық басшылық етудің, оқушылар ұжымы мен шағын топтардың, жеке оқушы мен дұрыс қарым-қатынастарды бекітудің, оқушылар тәртібінің әлеуметтік психологиялық, шарттары мен себептерін аңғара білудің, шарттары оқушыларға жеке тұрғыда қатынас жасаудың бірлігінің болуын талап етеді.
3. Тәрбиелік ықпалдарды реттеу және оларға түзетулер енгізу. Бұл мазмұны жағынан педагогикалық міндеттерге енгізілген түзетулерді орынды жүзеге асыруды сыртқы ықпалдың қауіпті жағдайға өтуін және қабылдауын қамтамасыз етеді. Қоршаған ортаға сай баланы дамыту үшін қажетті материалдарды таңдап алуды, ұжым мен адамдар арасындағы қарым-қатынас реттеуді, бағыттауды, дамытуды, пайда болатын жеке шиеленістерді жоюды, оқушылар арасындағы достық пен жолдастық қатынастарды нығайтуды педагогикалық жағдайларға байланысты талап логикасын түрлендіруді, өзгерген жағдайларды тәрбиелік ықпал жасаудың бағытын дұрыс анықтауды және тәсілдерді қайта құруды т.б. талап етеді.
1. Педагогикалық жағдайдың тәрбиелік әсерлердің нәтижесін талдау жоспарлау жұмысын реттеу. Сөйтіп оқушының тәрбиелігінің деңгейін анықтауды, оның қоғамдық мәні мен ұжымның дамуын белгілеуде нақты педагогикалық міндетті бөлуді және қалыптастыруды, оны шешудің жолдарын анықтауды, тәрбиенің құрылымы мен әдістерін таңдай білуді тағы басқа қажет етеді.
2. Тәрбие процесінің жобасын құру және жүзеге асыру. Бұл өзінің мазмұны жағынан педагогикалық іс-әрекетті пайдалы бөліктерге және ықпалдарға бөлудің оқушылардың іс-әрекетіне педагогикалық басшылық етудің, оқушылар ұжымы мен шағын топтардың, жеке оқушы мен дұрыс қарым-қатынастарды бекітудің, оқушылар тәртібінің әлеуметтік психологиялық, шарттары мен себептерін аңғара білудің, шарттары оқушыларға жеке тұрғыда қатынас жасаудың бірлігінің болуын талап етеді.
3. Тәрбиелік ықпалдарды реттеу және оларға түзетулер енгізу. Бұл мазмұны жағынан педагогикалық міндеттерге енгізілген түзетулерді орынды жүзеге асыруды сыртқы ықпалдың қауіпті жағдайға өтуін және қабылдауын қамтамасыз етеді. Қоршаған ортаға сай баланы дамыту үшін қажетті материалдарды таңдап алуды, ұжым мен адамдар арасындағы қарым-қатынас реттеуді, бағыттауды, дамытуды, пайда болатын жеке шиеленістерді жоюды, оқушылар арасындағы достық пен жолдастық қатынастарды нығайтуды педагогикалық жағдайларға байланысты талап логикасын түрлендіруді, өзгерген жағдайларды тәрбиелік ықпал жасаудың бағытын дұрыс анықтауды және тәсілдерді қайта құруды т.б. талап етеді.
Мектептегі тәрбие процесі – динамикалық жүйе ретінде
Жоспары:
1.1. Тәрбие процесінің мәні және заңдылықтары.
1.2. Тәрбиенің құрамды бөліктері
1.3. Мектептегі тәрбие процесі және оны ұйымдастыру формалары.
1.4. Тәрбие процесі өзін-өзі тәрбиелеу ісімен тығыз байланысты
Лекция мақсаты: Тәрбие процесінің мәні және заңдылықтарын меңгерту.
Тәрбиенің құрамды бөліктеріне тоқтала отырып, мектептегі тәрбие процесі
және оны ұйымдастыру формаларымен таныстыру.
Лекция мәтіні
Тәрбие процесінің мәні және заңдылықтары. Адамзат дамуының қай
кезеңінде болмасын тәрбие тиімділігін жетілдіру ісі жүзеге асырылып келеді.
Тәрбиенің мәнін анықтайтын белгілері болады. Тәрбиенің мәні – адамның
қоғамдық мазмұнын әлеуметтік оның ұжымы мен және қоғаммен практикалық
қатынастың жүйесін құру. Өзінің табиғаты жағынан тәрбие ісі педагогикалық
міндеттердің төмендегідей бірқатар мәселелерін шешуді қамтиды:
1. Педагогикалық жағдайдың тәрбиелік әсерлердің нәтижесін талдау
жоспарлау жұмысын реттеу. Сөйтіп оқушының тәрбиелігінің деңгейін анықтауды,
оның қоғамдық мәні мен ұжымның дамуын белгілеуде нақты педагогикалық
міндетті бөлуді және қалыптастыруды, оны шешудің жолдарын анықтауды,
тәрбиенің құрылымы мен әдістерін таңдай білуді тағы басқа қажет етеді.
2. Тәрбие процесінің жобасын құру және жүзеге асыру. Бұл өзінің
мазмұны жағынан педагогикалық іс-әрекетті пайдалы бөліктерге және
ықпалдарға бөлудің оқушылардың іс-әрекетіне педагогикалық басшылық етудің,
оқушылар ұжымы мен шағын топтардың, жеке оқушы мен дұрыс қарым-қатынастарды
бекітудің, оқушылар тәртібінің әлеуметтік психологиялық, шарттары мен
себептерін аңғара білудің, шарттары оқушыларға жеке тұрғыда қатынас
жасаудың бірлігінің болуын талап етеді.
3. Тәрбиелік ықпалдарды реттеу және оларға түзетулер енгізу. Бұл
мазмұны жағынан педагогикалық міндеттерге енгізілген түзетулерді орынды
жүзеге асыруды сыртқы ықпалдың қауіпті жағдайға өтуін және қабылдауын
қамтамасыз етеді. Қоршаған ортаға сай баланы дамыту үшін қажетті
материалдарды таңдап алуды, ұжым мен адамдар арасындағы қарым-қатынас
реттеуді, бағыттауды, дамытуды, пайда болатын жеке шиеленістерді жоюды,
оқушылар арасындағы достық пен жолдастық қатынастарды нығайтуды
педагогикалық жағдайларға байланысты талап логикасын түрлендіруді, өзгерген
жағдайларды тәрбиелік ықпал жасаудың бағытын дұрыс анықтауды және
тәсілдерді қайта құруды т.б. талап етеді.
4. Қорытынды есепке алу. Мұның мазмұны әдепкі берілгендермен
салыстырып, қол жеткен нәтижесіне талдау, қолдану тәрбие әдістің тиімділік
шеңбері анықтау баланың дамуындағы және тәртібіндегі ойластырылмаған
қажетсіз құбылыстардың туу себептерін белгілеу, орынды құралдарды,
әдістерді, тәсілдерді жинақтау өз тәжірибесіне енгізілген мақсатта басқа
мұғалімнің іс-әрекетін зерттеу педагогикалық теория мен тәжірибені
сәйкестендіре білу деген сөз. Тәрбие бұл - педагогикалық құбылыс. Олай
болса педагогикалық құбылыстар мен процестер арасындағы байланыс
мәселелерін қарайық. Бұл жерде кейбір заңдылықтарды атауға болады.
1. Тәрбие қоғам мұқтаждығына және жағдайына байланысты. Неғұрлым
қоғамның әлеуметтік экономикалық мүмкіншілігі өскелең өмір талабына сәйкес
дамып отырса, соғұрлым жастардың келешегіне, адамгершілік қасиеттерінің
дамып қалыптасуына игі әсер етеді.
2. Тәрбие мен өзін-өзі тәрбиелеудің бірлігі. Оқушы тұлғасының дамуы
мен қалыптасуына белсенділіктің ролі зор. Іс-әрекет барысында
белсенділіктің бірнеше түрін байқауға болады. Олар қарым-қатынас
белсенділігі, таным белсенділігі және өзін-өзі тәрбиелеу белсенділігі.
3. Тәрбие іс-әрекетінің және қарым-қатынастың шешуші ролі. Тәрбие,
оқыту және білім беру іс-әрекетіне байланысты. Іс-әрекеттің бірнеше
түрлері бар. Оларға ойын, оқу, еңбек, спорт, көркемдік, қоғамдық саяси іс-
әрекеттері т.б. жатады. Осы іс-әрекеттердің нәтижесінде баланың ақыл-ойы,
дүниеге көз-қарасы дамиды, мінез-құлық және эстетикалық қасиеттері
қалыптасады, еңбек етуде жауапкершілік сезімі артады.
4. Тәрбие процесінде оқушылардың жас және дербес ерекшеліктерін есепке
алу.
5. Педагогикалық процесте ұжым мен адамның өзара байланысы.
Тәрбие-мақсат көздеген процесс. Жалпы адамзаттық тұрғыдан қарағанда
тәрбие мақсаты-әрбір тұлғаны әр жақты және жарасымды етіп тәрбиелеу. Адам
жер бетіндегі тірі организмнің жоғарғы сатысы, қоғамдық-тарихи іс-әрекеті
мен мәдениет субъектісі, басқаша айтқанда іс-әрекет қарым-қатынас иесі.
Адам іс-әрекеті, сезімі мен ойлау ерекшеліктері оның өмір сүріп отырған
қоғамдық-тарихи жағдайларына тәуелді болады. Егер тәрбие мақсатының қалай
өзгеріп отырғанына көз жіберсек, тәрбие мақсатын белгілеудің қаншалықты
маңызды екенін айқын байқауға болады. Тәрбие - қоғамдық құбылыс, онсыз
ешбір қоғамның өмірі ілгері дамуы мүмкін емес және тәрбие қоғамның пайда
болуымен бірге пайда болады, онсыз қоғам жоқ, ол өмір сүруін тоқтатады,
ілгері дамымайды.
Педагогика ғылымы тәрбиенің мақсатын жеке адамды жан-жақты дамыту,
әділетті қоғамды өз қолымен құратын және оны қорғай алатын етіп тәрбиелеу
деп қарастырады. Тұлғаны жан-жақты жетілдіріп, дамыту деген ұғымды оқу мен
жастардың практикалық еңбегінің тікелей байланысы, дененің және ақыл-ой
дамуының біртұтастығы деп түсіну керек.
Тұлғаны барлық жағынан дамытып тәрбиелеу, жас ұрпақты қоғам құрылысына
белсене қатысуға әзірлеу міндеттері мектеп арқылы жүзеге асырылады.
Мектепте білім және тәрбие алу барысында жас түлектердің ақыл-ойы дамиды,
адамгершілік қасиеттері қалыптасады, ой еңбегіне төселеді, рухани өмір
байлығын меңгереді. Тәрбиенің жалпы мақсатын жүзеге асыру ең алдымен тәрбие
бөліктерін байланыстырып шешуді талап етеді. Тәрбиенің құрамды бөліктері:
1. Ақыл-ой тәрбиесі.
2. Құлық тәрбиесі.
3. Еңбек тәрбиесі.
4. Экономикалық және экологиялық тәрбие.
5. Эстетикалық және дене тәрбиесі.
Тәрбиені құрамды бөліктерінің бірлігі мен өзара байланысының нәтижелі
болуы ең алдымен мұғалімнің шеберлігіне жалпы дайындығына байланысты.
Қазіргі мектеп жағдайында тәрбие процесінің бағыттары мынадай:
- Үйлесімді, жан-жақты дамыту мақсатын есепке ала отырып, тұлғаны
біртұтас қалыптастыру;
- Азаматтық құндылықтар, әлеуметтік бағдарлы мотивация, ақыл-ой,
эмоционалдық және еріктік үйлесім арқылы негізінде тұлғаның адамгершілік
сапасының қалыптасуы;
- Оқушыларды ғылыми мәдени және өнер т.б. қоғамдық құндылыққа қатысу;
- Қоғамның демократиялық өңделуіне тұлғаның құқықтары мен міндеттеріне
сәйкес өмірлік позицияға тәрбиелеу;
- Оқушылардың даралық және қоғамдық түсінімдерін дамытатын танымдық іс-
әрекет ұйымдастыру;
- Тұлғаның аса маңызды әлеуметтік функцияларын яғни өзгермелі еңбектің
іс-әрекет жағдайларының қатынастарын дамыту, әлеуметтік қуаттылықты көтеру.
Бастауыш мектептегі тәрбие процесі және оны ұйымдастыру формалары.
Күрделі де көп қырлы тәрбие процесі әр түрлі формалардың көмегімен жүзеге
асырылады. Олар өте өзгермелі, серпінді келеді. Оларды таңдау тәрбие
жұмысының мазмұнына, оқушылардың жас шамасына, тәрбиешілердің шеберлігіне
және тәрбие процесі өтетін басқа жағдайларға байланысты болады.
Тәрбиені ұйымдастыру формасы - көп жағдайды қамтитын кең мағыналы
ұғым. Ол тәрбие қызметін ұйымдастыру мен байланысты нақты процестерді
белгілеу үшін қолданылады. Егер тәрбиені ұйымдастыру формасын ең жалпы
түрінде қарастыратын болсақ, онда олар тәрбиешілер мен тәрбиеленушілердің
қандай позицияда тұрғанына байланысты тәрбие процесі белгілі бір
ұйымдастырушылық формаға келтіріледі. Олар басшылық ету және бағыну қарым-
қатынастарын, жұмсалатын күштің орны анықталуын, тәрбиелік қызметтің
жоспалануы мен ұйымдастырылуын, оның нәтижелерінің есепке алынуы мен
бағалануы мен сипаттайды.
Тәрбиені ұйымдастыру формасы - тәрбие элементтерінің ішкі байланысын
бейнелейтін және тәрбиешілер мен тәрбиеленушілердің өзара қарым-
қатынастарын сипаттайтын тәрбие процесін ұйымдастыру әдісі.
Тәрбие формаларының жіктелуі: жаппай немесе бұқаралық, топтық немесе
үйірмелік және жеке дара. Бұл әлдеқайда көп таралған жіктеу. Ол ұйымдастыру
формаларын көрсетеді, мұнда тәрбиешілер мен тәрбиеленушілердің тәрбие
процесінде қарым-қатынастары, олардың араласу формалары бейнеленеді.
Тәрбие қызметін ұйымдастыру формаларын тәрбиелік ықпал жасау
методикасына байланысты жіктеуге талпынушылық та бар. Мұндай жіктеуде
тәрбие формалары мынадай топтарға жіктеледі: сөздік (саяси-хабарлар,
жиналыстар, жиындар, ленейкалар, лекциялар, баяндамалар, оқырмандар
конференциялары, диспуттар, кездесулер, газеттер, радио, журналдар т.с.с.);
практикалық (жорықтар, экскурсиялар, спартакиялар, олимпиадалар мен
конкурстар); көрнекілік (мектеп музейлері, соғыс және еңбек ерлерінің
галереялары).
Тәрбиенің күрделі процесінде ұйымдастырылудың белгілі бір формасын
қанағат тұтып қалуға болмайды. Тәрбие жұмысына қойылатын аса маңызды талап
- оны ұйымдастырудың алуан түрлі формаларын қолдану.
Тәрбие процесі өзін-өзі тәрбиелеу ісімен тығыз байланысты. Өзін-өзі
тәрбиелеу дегеніміз адамның өз мінез-құлқын өзгертуге, бағытталған іс-
әрекеттері деген сөз. Өзін-өзі тәрбиелеу дұрыс тәрбие беруге көмектеседі,
сонымен бірге соның нәтижесі де болып табылады.
Өзін-өзі тәрбиелеу ісі жемісті болуы үшін, ойындағы жақтары мен
кемшіліктерін байқай білуі және кемшіліктерін өзі жойып, өмірдегі
қамтылатын мақсат-мұратын жақсы түсіну керек.
Бастауыш класс мұғаліміне оқушының мінез-құлқындағы бұрынғы тәрбие
нәтижесінде, әсіресе отбасы тәрбиесі нәтижесінде қалыптасқан кейбір
кемшіліктерді түзетумен айналысуына тура келеді. Бұл кемшіліктерді түзету
үшін мұғалім ата-аналарымен бірлесіп күш жұмсайды.
Мұғалімнің ата-аналармен жұмысы баланы мектепке жазу кезіндегі алғашқы
кездесуден басталады. Алғашқы әңгімені ата-ана мұғалім кеңесін
пайдаланатындай етіп, сабақ басталғанда дейінгі уақыт ішінде баласын
мектепке дейінгі уақыт ішінде баласын мектепке толық әзірлейтіндей етіп
өткізу керек. Оқу жылы бойында мұғалім өз оқушысының жанұяларында болып
отыруы керек. Оқушы үйіне баруға мұқият әзірлену, онда барғанда неге назар
аудару керектігін, ата-анасына не сұрап, нендей кеңес беру керек екендігін
ойластырып алу шарт.
Мұғалім мына нәрселерге назар аударуы тиіс:
1. Жанұядағы жалпы атмосфера микроклимат: ата-ана арасындағы, олардың
семьясының басқа мүшелерінің арасындағы қарым-қатынас қалай дамығандығы.
Сондықтан да мұғалім үйдегі ересектер түгел болған кезде барғаны дұрыс.
Әңгіме басталған бетте-ақ отбасындағы өзара түсінушілік пен бір-бірін
сыйлауын, өмірге деген ортақ көзқарасын, үлкендердің кішілерге қарым-
қатынасынан, балалардың үйдегі орнын бірден байқауға болады.
2. Үйдегі жалпы тәртіп: сабақ әзірлейтін заттары қайда, сабаққа
арналған оқу столы бар ма? Ойыншықтары, кітаптары қандай жағдайда, сабақ
әзірлейтін орын балаға қолайлы ма? Үстел ылайықты ма? Жарық дұрыс түсе ме?
Телевизор мен радио бар ма, жоқ па? Осыған назар аудару керек.
3. Әңгімеде үйдегі ересектердің бәрі болғаны жөн. Олардың бала
тәрбиесін қалай түсінетінін, баласын қалай етіп өсіргісі келетін, ықпал
етудің қандай әдістерін тиімді деп санайтындығын анықтаған дұрыс. Мысалы,
сыныпта тыныш отырмасаң немесе осылай етсең, мұғалім сені сыныптан қуып
шығарады, тыңдамасаң саған көресіні көрсетеді т.б. Бала бойында әке
шешесінің осы сөздері мұғалімнен қорқу, үрей сезімдерін тудырады.
Бақылау сұрақтары
1. Тәрбиенің мәнін түсіндіріңіз?
2. Педагогикалық құбылыстар мен процестер арасындағы байланыс мәселелері
қандай?
3. Тәрбиенің мақсаты.
4. Тәрбиенің құрамды бөліктерін атаңыз?
5. Қазіргі мектеп жағдайында тәрбие процесінің бағыттары қандай?
6. Тәрбиені ұйымдастыру формасы туралы түсіндіріңіз?
7. Өзін - өзі тәрбиелеу дегеніміз не?
2- лекция. Тақырыбы: Тәрбие процесінің ерекшеліктері, мәні мен мақсаты
Жоспары:
2.1. Тәрбие процесінің ерекшеліктері, мәні мен мақсаты
2.2. Тәрбие мақсаты мен тәрбие міндеттері
2.3. Арнайы ұйымдастырылған тәрбиенің мән-мағынасы
2.4. Тәрбие барысының нәтижелерін және тиімділігін зерттеу,
оның ерекшеліктері
Лекция мақсаты: Студенттерге тәрбие процесінің ерекшеліктері, мәні мен
мақсатын меңгерту.
Лекция мәтіні
Тәрбие - арнайы ұйымдастырылған және сапалы, мақсатты
жүргізілетін педагогикалық қызмет. Тәрбие деп қалыптасушы жеке адамның
қоғамдық тәжірибенің бүтін жиынтығын: білім, ептілік, дағды, шығармашылық
іс-тәсілдерін, әлеуметтік, адамгершілік және эстетикалық қатынастарды игеру
үшін бағытталған белсенді іс-әрекетті қолдап, қуаттаушы әрі ұйымдастырушы,
бағдарлы, әрі сапалы орындалатын педагогикалық процесс болып табылады.
Қазіргі педагогикалық теорияда Тәрбие әдісі ұғымы әлі де жете
зерттелмеген мәселелердің бірі, өйткені бұл жөнінде әртүрлі көзқарастардың
бар екені байқалуда. Бұған көптеген авторлардың тәрбие әдісіне берген
анықтамаларының өзі-ақ дәлел бола алады.
Т.Е. Конникованың анықтамасы бойынша бұл педагогикалық жұмыстың
тәсілдері мен жолдары арқылы тәрбие мақсатына жету.
И.С. Макаренконың анықтамасы бойынша тәрбие әдісі – бұл жеке адамға
тікелей және жанама түрде ықпал жасау.
В.А. Сластенин тәрбие әдісін тәрбиешілері мен тәрбиеленушілерінің іс-
әрекеттерінің өзара байланыс тәсілдері деп тұжырымдайды. Сонымен әртүрлі
авторлардың анықтамаларына сүйеніп, мынадай қорытынды жасауға болады.
Тәрбие әдісі – тәрбиешілер мен тәрбиеленушілердің өзара байланыс іс-
әрекетінде оқушылардың тұлғалық қасиеттерінің қалыптасуына бағытталған
педагогикалық жұмыс тәсілдері. Мұндай анықтама ынтымақтастық педагогика
талабына сәйкес келеді. Ынтымақтастық педагогика мұғалім мен балалардың
бірлесу еңбегіне сүйеніп, оларды қуаныш сезіміне бөлейді, табысқа
жеткізеді.
Адамзат дамуының қай кезеңінде болмасын тәрбиенің тиімділігін
жетілдіру ісі жүзеге асырылып келді. Бұл істі жүзеге асыру процесі әрбір
қоғамдағы мемлекет қажеттігіне бағындырады. Өйткені мемлекет қажеттігінің
орындалуы оның экономикалық күш-қуаты мен саясатына тәуелді екендігі
белгілі. Олай болса тәрбие тиімділігінің ең басты шарты мемлекет
мүмкіндігіненс туындайтын қажеттікке сай тәрбиенің мақсатын нақты анықтау
болып табылады.
Жалпы адамзаттық тұрғыдан қарағанда тәрбие мақсаты - әрбір тұлғаны
әржақты және жарасымды етіп тәрбиелеу. Адам - жер бетіндегі тірі
организмнің жоғарғы сатысы, қоғамдық тарихи іс-әрекетімен мәдениет
субъектісі, басқаша айтқанда іс-әрекеті мен қарым-қатынас иесі. Адам іс-
әрекеті, сезімі мен ойлау ерекшеліктері оның өмір сүріп отырған қоғамдық
тарихи жағдайларына тәуелді болады.
Қоғам дамуының белгілі сатысында педагогикалық философиялық ой-
пікірлер пайда болып, қалыптаса бастады. Тәрбие беру мақсатын анықтау ең
басты мәселеге айналды. Осыған орай балаларға білім мен тәрбие берудің
негзгі жолдары белгіленеді, тәрбиелік іс-әрекеттердің мазмұны анықталады,
білім беру мен тәрбиені ұйымдастырудың нақтылы мәселелері мен әдістері
қарастырылады.
Егер тәрбие мақсатының қалай өзгеріп отырғанына көз жіберсек тәрбие
мақсатын белгілеудің қаншалықты маңызды екенін айқын байқауға болады.
Тәрбие қоғамдық құбылыс, онсыз ешбір қоғамның өмірі ілгері дамуы мүмкін
емес. Сондықтан да В.И. Ленин тәрбиені жалпы және мәңгілік категория деп
дәлелдеген. Тәрбие қоғамның пайда болуымен бірге пайда болады, онсыз қоғам
жоқ, ол өмір сүруін тоқтатады, ілгері дамымайды деді ол. Философия,
социология, этика ілімдерімен қаруланған педагогика ғылыми адамды барлық
жағынан дамытып, жарасымды етіп тәрбиелеуді өз алдына айқын мақсат етіп
қойды. Халыққа білім беру кәсіптік даярлық жүйесін үздіксіз жетілдіріп
отыруды көздейді. Бұл әсіресе қазргі қайта құру кезеңінде ерекше маңызды.
Педагогика ғылымы тәрбиенің мақсатын жеке адамды жан-жақты дамыту,
әділетті қоғамды өз қолымен құратын және оны қорғай алатын етіп тәрбиелеу
деп қарастырды. Тұлғаны жан-жақты жетілдіріп, дамыту деген ұғымды оқу мен
жастарды практикалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспары:
1.1. Тәрбие процесінің мәні және заңдылықтары.
1.2. Тәрбиенің құрамды бөліктері
1.3. Мектептегі тәрбие процесі және оны ұйымдастыру формалары.
1.4. Тәрбие процесі өзін-өзі тәрбиелеу ісімен тығыз байланысты
Лекция мақсаты: Тәрбие процесінің мәні және заңдылықтарын меңгерту.
Тәрбиенің құрамды бөліктеріне тоқтала отырып, мектептегі тәрбие процесі
және оны ұйымдастыру формаларымен таныстыру.
Лекция мәтіні
Тәрбие процесінің мәні және заңдылықтары. Адамзат дамуының қай
кезеңінде болмасын тәрбие тиімділігін жетілдіру ісі жүзеге асырылып келеді.
Тәрбиенің мәнін анықтайтын белгілері болады. Тәрбиенің мәні – адамның
қоғамдық мазмұнын әлеуметтік оның ұжымы мен және қоғаммен практикалық
қатынастың жүйесін құру. Өзінің табиғаты жағынан тәрбие ісі педагогикалық
міндеттердің төмендегідей бірқатар мәселелерін шешуді қамтиды:
1. Педагогикалық жағдайдың тәрбиелік әсерлердің нәтижесін талдау
жоспарлау жұмысын реттеу. Сөйтіп оқушының тәрбиелігінің деңгейін анықтауды,
оның қоғамдық мәні мен ұжымның дамуын белгілеуде нақты педагогикалық
міндетті бөлуді және қалыптастыруды, оны шешудің жолдарын анықтауды,
тәрбиенің құрылымы мен әдістерін таңдай білуді тағы басқа қажет етеді.
2. Тәрбие процесінің жобасын құру және жүзеге асыру. Бұл өзінің
мазмұны жағынан педагогикалық іс-әрекетті пайдалы бөліктерге және
ықпалдарға бөлудің оқушылардың іс-әрекетіне педагогикалық басшылық етудің,
оқушылар ұжымы мен шағын топтардың, жеке оқушы мен дұрыс қарым-қатынастарды
бекітудің, оқушылар тәртібінің әлеуметтік психологиялық, шарттары мен
себептерін аңғара білудің, шарттары оқушыларға жеке тұрғыда қатынас
жасаудың бірлігінің болуын талап етеді.
3. Тәрбиелік ықпалдарды реттеу және оларға түзетулер енгізу. Бұл
мазмұны жағынан педагогикалық міндеттерге енгізілген түзетулерді орынды
жүзеге асыруды сыртқы ықпалдың қауіпті жағдайға өтуін және қабылдауын
қамтамасыз етеді. Қоршаған ортаға сай баланы дамыту үшін қажетті
материалдарды таңдап алуды, ұжым мен адамдар арасындағы қарым-қатынас
реттеуді, бағыттауды, дамытуды, пайда болатын жеке шиеленістерді жоюды,
оқушылар арасындағы достық пен жолдастық қатынастарды нығайтуды
педагогикалық жағдайларға байланысты талап логикасын түрлендіруді, өзгерген
жағдайларды тәрбиелік ықпал жасаудың бағытын дұрыс анықтауды және
тәсілдерді қайта құруды т.б. талап етеді.
4. Қорытынды есепке алу. Мұның мазмұны әдепкі берілгендермен
салыстырып, қол жеткен нәтижесіне талдау, қолдану тәрбие әдістің тиімділік
шеңбері анықтау баланың дамуындағы және тәртібіндегі ойластырылмаған
қажетсіз құбылыстардың туу себептерін белгілеу, орынды құралдарды,
әдістерді, тәсілдерді жинақтау өз тәжірибесіне енгізілген мақсатта басқа
мұғалімнің іс-әрекетін зерттеу педагогикалық теория мен тәжірибені
сәйкестендіре білу деген сөз. Тәрбие бұл - педагогикалық құбылыс. Олай
болса педагогикалық құбылыстар мен процестер арасындағы байланыс
мәселелерін қарайық. Бұл жерде кейбір заңдылықтарды атауға болады.
1. Тәрбие қоғам мұқтаждығына және жағдайына байланысты. Неғұрлым
қоғамның әлеуметтік экономикалық мүмкіншілігі өскелең өмір талабына сәйкес
дамып отырса, соғұрлым жастардың келешегіне, адамгершілік қасиеттерінің
дамып қалыптасуына игі әсер етеді.
2. Тәрбие мен өзін-өзі тәрбиелеудің бірлігі. Оқушы тұлғасының дамуы
мен қалыптасуына белсенділіктің ролі зор. Іс-әрекет барысында
белсенділіктің бірнеше түрін байқауға болады. Олар қарым-қатынас
белсенділігі, таным белсенділігі және өзін-өзі тәрбиелеу белсенділігі.
3. Тәрбие іс-әрекетінің және қарым-қатынастың шешуші ролі. Тәрбие,
оқыту және білім беру іс-әрекетіне байланысты. Іс-әрекеттің бірнеше
түрлері бар. Оларға ойын, оқу, еңбек, спорт, көркемдік, қоғамдық саяси іс-
әрекеттері т.б. жатады. Осы іс-әрекеттердің нәтижесінде баланың ақыл-ойы,
дүниеге көз-қарасы дамиды, мінез-құлық және эстетикалық қасиеттері
қалыптасады, еңбек етуде жауапкершілік сезімі артады.
4. Тәрбие процесінде оқушылардың жас және дербес ерекшеліктерін есепке
алу.
5. Педагогикалық процесте ұжым мен адамның өзара байланысы.
Тәрбие-мақсат көздеген процесс. Жалпы адамзаттық тұрғыдан қарағанда
тәрбие мақсаты-әрбір тұлғаны әр жақты және жарасымды етіп тәрбиелеу. Адам
жер бетіндегі тірі организмнің жоғарғы сатысы, қоғамдық-тарихи іс-әрекеті
мен мәдениет субъектісі, басқаша айтқанда іс-әрекет қарым-қатынас иесі.
Адам іс-әрекеті, сезімі мен ойлау ерекшеліктері оның өмір сүріп отырған
қоғамдық-тарихи жағдайларына тәуелді болады. Егер тәрбие мақсатының қалай
өзгеріп отырғанына көз жіберсек, тәрбие мақсатын белгілеудің қаншалықты
маңызды екенін айқын байқауға болады. Тәрбие - қоғамдық құбылыс, онсыз
ешбір қоғамның өмірі ілгері дамуы мүмкін емес және тәрбие қоғамның пайда
болуымен бірге пайда болады, онсыз қоғам жоқ, ол өмір сүруін тоқтатады,
ілгері дамымайды.
Педагогика ғылымы тәрбиенің мақсатын жеке адамды жан-жақты дамыту,
әділетті қоғамды өз қолымен құратын және оны қорғай алатын етіп тәрбиелеу
деп қарастырады. Тұлғаны жан-жақты жетілдіріп, дамыту деген ұғымды оқу мен
жастардың практикалық еңбегінің тікелей байланысы, дененің және ақыл-ой
дамуының біртұтастығы деп түсіну керек.
Тұлғаны барлық жағынан дамытып тәрбиелеу, жас ұрпақты қоғам құрылысына
белсене қатысуға әзірлеу міндеттері мектеп арқылы жүзеге асырылады.
Мектепте білім және тәрбие алу барысында жас түлектердің ақыл-ойы дамиды,
адамгершілік қасиеттері қалыптасады, ой еңбегіне төселеді, рухани өмір
байлығын меңгереді. Тәрбиенің жалпы мақсатын жүзеге асыру ең алдымен тәрбие
бөліктерін байланыстырып шешуді талап етеді. Тәрбиенің құрамды бөліктері:
1. Ақыл-ой тәрбиесі.
2. Құлық тәрбиесі.
3. Еңбек тәрбиесі.
4. Экономикалық және экологиялық тәрбие.
5. Эстетикалық және дене тәрбиесі.
Тәрбиені құрамды бөліктерінің бірлігі мен өзара байланысының нәтижелі
болуы ең алдымен мұғалімнің шеберлігіне жалпы дайындығына байланысты.
Қазіргі мектеп жағдайында тәрбие процесінің бағыттары мынадай:
- Үйлесімді, жан-жақты дамыту мақсатын есепке ала отырып, тұлғаны
біртұтас қалыптастыру;
- Азаматтық құндылықтар, әлеуметтік бағдарлы мотивация, ақыл-ой,
эмоционалдық және еріктік үйлесім арқылы негізінде тұлғаның адамгершілік
сапасының қалыптасуы;
- Оқушыларды ғылыми мәдени және өнер т.б. қоғамдық құндылыққа қатысу;
- Қоғамның демократиялық өңделуіне тұлғаның құқықтары мен міндеттеріне
сәйкес өмірлік позицияға тәрбиелеу;
- Оқушылардың даралық және қоғамдық түсінімдерін дамытатын танымдық іс-
әрекет ұйымдастыру;
- Тұлғаның аса маңызды әлеуметтік функцияларын яғни өзгермелі еңбектің
іс-әрекет жағдайларының қатынастарын дамыту, әлеуметтік қуаттылықты көтеру.
Бастауыш мектептегі тәрбие процесі және оны ұйымдастыру формалары.
Күрделі де көп қырлы тәрбие процесі әр түрлі формалардың көмегімен жүзеге
асырылады. Олар өте өзгермелі, серпінді келеді. Оларды таңдау тәрбие
жұмысының мазмұнына, оқушылардың жас шамасына, тәрбиешілердің шеберлігіне
және тәрбие процесі өтетін басқа жағдайларға байланысты болады.
Тәрбиені ұйымдастыру формасы - көп жағдайды қамтитын кең мағыналы
ұғым. Ол тәрбие қызметін ұйымдастыру мен байланысты нақты процестерді
белгілеу үшін қолданылады. Егер тәрбиені ұйымдастыру формасын ең жалпы
түрінде қарастыратын болсақ, онда олар тәрбиешілер мен тәрбиеленушілердің
қандай позицияда тұрғанына байланысты тәрбие процесі белгілі бір
ұйымдастырушылық формаға келтіріледі. Олар басшылық ету және бағыну қарым-
қатынастарын, жұмсалатын күштің орны анықталуын, тәрбиелік қызметтің
жоспалануы мен ұйымдастырылуын, оның нәтижелерінің есепке алынуы мен
бағалануы мен сипаттайды.
Тәрбиені ұйымдастыру формасы - тәрбие элементтерінің ішкі байланысын
бейнелейтін және тәрбиешілер мен тәрбиеленушілердің өзара қарым-
қатынастарын сипаттайтын тәрбие процесін ұйымдастыру әдісі.
Тәрбие формаларының жіктелуі: жаппай немесе бұқаралық, топтық немесе
үйірмелік және жеке дара. Бұл әлдеқайда көп таралған жіктеу. Ол ұйымдастыру
формаларын көрсетеді, мұнда тәрбиешілер мен тәрбиеленушілердің тәрбие
процесінде қарым-қатынастары, олардың араласу формалары бейнеленеді.
Тәрбие қызметін ұйымдастыру формаларын тәрбиелік ықпал жасау
методикасына байланысты жіктеуге талпынушылық та бар. Мұндай жіктеуде
тәрбие формалары мынадай топтарға жіктеледі: сөздік (саяси-хабарлар,
жиналыстар, жиындар, ленейкалар, лекциялар, баяндамалар, оқырмандар
конференциялары, диспуттар, кездесулер, газеттер, радио, журналдар т.с.с.);
практикалық (жорықтар, экскурсиялар, спартакиялар, олимпиадалар мен
конкурстар); көрнекілік (мектеп музейлері, соғыс және еңбек ерлерінің
галереялары).
Тәрбиенің күрделі процесінде ұйымдастырылудың белгілі бір формасын
қанағат тұтып қалуға болмайды. Тәрбие жұмысына қойылатын аса маңызды талап
- оны ұйымдастырудың алуан түрлі формаларын қолдану.
Тәрбие процесі өзін-өзі тәрбиелеу ісімен тығыз байланысты. Өзін-өзі
тәрбиелеу дегеніміз адамның өз мінез-құлқын өзгертуге, бағытталған іс-
әрекеттері деген сөз. Өзін-өзі тәрбиелеу дұрыс тәрбие беруге көмектеседі,
сонымен бірге соның нәтижесі де болып табылады.
Өзін-өзі тәрбиелеу ісі жемісті болуы үшін, ойындағы жақтары мен
кемшіліктерін байқай білуі және кемшіліктерін өзі жойып, өмірдегі
қамтылатын мақсат-мұратын жақсы түсіну керек.
Бастауыш класс мұғаліміне оқушының мінез-құлқындағы бұрынғы тәрбие
нәтижесінде, әсіресе отбасы тәрбиесі нәтижесінде қалыптасқан кейбір
кемшіліктерді түзетумен айналысуына тура келеді. Бұл кемшіліктерді түзету
үшін мұғалім ата-аналарымен бірлесіп күш жұмсайды.
Мұғалімнің ата-аналармен жұмысы баланы мектепке жазу кезіндегі алғашқы
кездесуден басталады. Алғашқы әңгімені ата-ана мұғалім кеңесін
пайдаланатындай етіп, сабақ басталғанда дейінгі уақыт ішінде баласын
мектепке дейінгі уақыт ішінде баласын мектепке толық әзірлейтіндей етіп
өткізу керек. Оқу жылы бойында мұғалім өз оқушысының жанұяларында болып
отыруы керек. Оқушы үйіне баруға мұқият әзірлену, онда барғанда неге назар
аудару керектігін, ата-анасына не сұрап, нендей кеңес беру керек екендігін
ойластырып алу шарт.
Мұғалім мына нәрселерге назар аударуы тиіс:
1. Жанұядағы жалпы атмосфера микроклимат: ата-ана арасындағы, олардың
семьясының басқа мүшелерінің арасындағы қарым-қатынас қалай дамығандығы.
Сондықтан да мұғалім үйдегі ересектер түгел болған кезде барғаны дұрыс.
Әңгіме басталған бетте-ақ отбасындағы өзара түсінушілік пен бір-бірін
сыйлауын, өмірге деген ортақ көзқарасын, үлкендердің кішілерге қарым-
қатынасынан, балалардың үйдегі орнын бірден байқауға болады.
2. Үйдегі жалпы тәртіп: сабақ әзірлейтін заттары қайда, сабаққа
арналған оқу столы бар ма? Ойыншықтары, кітаптары қандай жағдайда, сабақ
әзірлейтін орын балаға қолайлы ма? Үстел ылайықты ма? Жарық дұрыс түсе ме?
Телевизор мен радио бар ма, жоқ па? Осыған назар аудару керек.
3. Әңгімеде үйдегі ересектердің бәрі болғаны жөн. Олардың бала
тәрбиесін қалай түсінетінін, баласын қалай етіп өсіргісі келетін, ықпал
етудің қандай әдістерін тиімді деп санайтындығын анықтаған дұрыс. Мысалы,
сыныпта тыныш отырмасаң немесе осылай етсең, мұғалім сені сыныптан қуып
шығарады, тыңдамасаң саған көресіні көрсетеді т.б. Бала бойында әке
шешесінің осы сөздері мұғалімнен қорқу, үрей сезімдерін тудырады.
Бақылау сұрақтары
1. Тәрбиенің мәнін түсіндіріңіз?
2. Педагогикалық құбылыстар мен процестер арасындағы байланыс мәселелері
қандай?
3. Тәрбиенің мақсаты.
4. Тәрбиенің құрамды бөліктерін атаңыз?
5. Қазіргі мектеп жағдайында тәрбие процесінің бағыттары қандай?
6. Тәрбиені ұйымдастыру формасы туралы түсіндіріңіз?
7. Өзін - өзі тәрбиелеу дегеніміз не?
2- лекция. Тақырыбы: Тәрбие процесінің ерекшеліктері, мәні мен мақсаты
Жоспары:
2.1. Тәрбие процесінің ерекшеліктері, мәні мен мақсаты
2.2. Тәрбие мақсаты мен тәрбие міндеттері
2.3. Арнайы ұйымдастырылған тәрбиенің мән-мағынасы
2.4. Тәрбие барысының нәтижелерін және тиімділігін зерттеу,
оның ерекшеліктері
Лекция мақсаты: Студенттерге тәрбие процесінің ерекшеліктері, мәні мен
мақсатын меңгерту.
Лекция мәтіні
Тәрбие - арнайы ұйымдастырылған және сапалы, мақсатты
жүргізілетін педагогикалық қызмет. Тәрбие деп қалыптасушы жеке адамның
қоғамдық тәжірибенің бүтін жиынтығын: білім, ептілік, дағды, шығармашылық
іс-тәсілдерін, әлеуметтік, адамгершілік және эстетикалық қатынастарды игеру
үшін бағытталған белсенді іс-әрекетті қолдап, қуаттаушы әрі ұйымдастырушы,
бағдарлы, әрі сапалы орындалатын педагогикалық процесс болып табылады.
Қазіргі педагогикалық теорияда Тәрбие әдісі ұғымы әлі де жете
зерттелмеген мәселелердің бірі, өйткені бұл жөнінде әртүрлі көзқарастардың
бар екені байқалуда. Бұған көптеген авторлардың тәрбие әдісіне берген
анықтамаларының өзі-ақ дәлел бола алады.
Т.Е. Конникованың анықтамасы бойынша бұл педагогикалық жұмыстың
тәсілдері мен жолдары арқылы тәрбие мақсатына жету.
И.С. Макаренконың анықтамасы бойынша тәрбие әдісі – бұл жеке адамға
тікелей және жанама түрде ықпал жасау.
В.А. Сластенин тәрбие әдісін тәрбиешілері мен тәрбиеленушілерінің іс-
әрекеттерінің өзара байланыс тәсілдері деп тұжырымдайды. Сонымен әртүрлі
авторлардың анықтамаларына сүйеніп, мынадай қорытынды жасауға болады.
Тәрбие әдісі – тәрбиешілер мен тәрбиеленушілердің өзара байланыс іс-
әрекетінде оқушылардың тұлғалық қасиеттерінің қалыптасуына бағытталған
педагогикалық жұмыс тәсілдері. Мұндай анықтама ынтымақтастық педагогика
талабына сәйкес келеді. Ынтымақтастық педагогика мұғалім мен балалардың
бірлесу еңбегіне сүйеніп, оларды қуаныш сезіміне бөлейді, табысқа
жеткізеді.
Адамзат дамуының қай кезеңінде болмасын тәрбиенің тиімділігін
жетілдіру ісі жүзеге асырылып келді. Бұл істі жүзеге асыру процесі әрбір
қоғамдағы мемлекет қажеттігіне бағындырады. Өйткені мемлекет қажеттігінің
орындалуы оның экономикалық күш-қуаты мен саясатына тәуелді екендігі
белгілі. Олай болса тәрбие тиімділігінің ең басты шарты мемлекет
мүмкіндігіненс туындайтын қажеттікке сай тәрбиенің мақсатын нақты анықтау
болып табылады.
Жалпы адамзаттық тұрғыдан қарағанда тәрбие мақсаты - әрбір тұлғаны
әржақты және жарасымды етіп тәрбиелеу. Адам - жер бетіндегі тірі
организмнің жоғарғы сатысы, қоғамдық тарихи іс-әрекетімен мәдениет
субъектісі, басқаша айтқанда іс-әрекеті мен қарым-қатынас иесі. Адам іс-
әрекеті, сезімі мен ойлау ерекшеліктері оның өмір сүріп отырған қоғамдық
тарихи жағдайларына тәуелді болады.
Қоғам дамуының белгілі сатысында педагогикалық философиялық ой-
пікірлер пайда болып, қалыптаса бастады. Тәрбие беру мақсатын анықтау ең
басты мәселеге айналды. Осыған орай балаларға білім мен тәрбие берудің
негзгі жолдары белгіленеді, тәрбиелік іс-әрекеттердің мазмұны анықталады,
білім беру мен тәрбиені ұйымдастырудың нақтылы мәселелері мен әдістері
қарастырылады.
Егер тәрбие мақсатының қалай өзгеріп отырғанына көз жіберсек тәрбие
мақсатын белгілеудің қаншалықты маңызды екенін айқын байқауға болады.
Тәрбие қоғамдық құбылыс, онсыз ешбір қоғамның өмірі ілгері дамуы мүмкін
емес. Сондықтан да В.И. Ленин тәрбиені жалпы және мәңгілік категория деп
дәлелдеген. Тәрбие қоғамның пайда болуымен бірге пайда болады, онсыз қоғам
жоқ, ол өмір сүруін тоқтатады, ілгері дамымайды деді ол. Философия,
социология, этика ілімдерімен қаруланған педагогика ғылыми адамды барлық
жағынан дамытып, жарасымды етіп тәрбиелеуді өз алдына айқын мақсат етіп
қойды. Халыққа білім беру кәсіптік даярлық жүйесін үздіксіз жетілдіріп
отыруды көздейді. Бұл әсіресе қазргі қайта құру кезеңінде ерекше маңызды.
Педагогика ғылымы тәрбиенің мақсатын жеке адамды жан-жақты дамыту,
әділетті қоғамды өз қолымен құратын және оны қорғай алатын етіп тәрбиелеу
деп қарастырды. Тұлғаны жан-жақты жетілдіріп, дамыту деген ұғымды оқу мен
жастарды практикалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz