Оралхан Бөкейхан әңгімемелрі
1 Оралхан шығармасындағы ар мен азаматтық алдындағы жауапкершілік
2 ӨЛІАРА
3 Бәрі де майдан
4 Сайтан көпір
5 Қар қызы.
6 «Жетім бота»
7 Мынау аппақ дүние
2 ӨЛІАРА
3 Бәрі де майдан
4 Сайтан көпір
5 Қар қызы.
6 «Жетім бота»
7 Мынау аппақ дүние
Оралхан өз кейіпкерлерін аяусыз тағдыр талқысына салады. Адамдар
бойындағы қаталдық пен мейірімді қатал қыс пен мамыражай жаздай қатар келтіріп өз шығармасының соңына шейін бір-бірімен арпалысқа түсіреді. Бір-бірімен өлердей өш жақсылық пен жамандық қулық пен сұмдық, әділдік пен әділетсіздік арасындағы бітіспес күресті әр қырынан алып аша түсуге тырысады. « Құм мінезі повесінде » де қырықтың бесеуіне келсе де, ертеден қара кешке дейін тыным таппай еңбек ететін бейнетқор Бархан мен қолды аяққа тұрмайтын жылпос Сейітқұлдың күйбең тіршілігі суреттеледі. Ешкімнің ала жібін аттамай, адал ғұмыр кешіп келе жатқан, қой аузынан шөп алмас момын шаруа Барханның он бес жыл бойы еткен еңбегінің бағаланбай, құмға сіңген судай еленбей келе жатқандығы керісінше қу жағымпаз Сейітқұлдың «озат шопан» атанып наградаға ұсынылуы әділетсіздік еді. Алайда Бархан осыншалықты әділетсіздікті көре тұра оларға бетпе-бет қарсы келе алмады. Бар қолынан келгені алдындағы малы мен отбасының амандығыны шүкіршілік етіп, бір бедеу үмітпен өмір сүру ғана еді.
Оралхан бұл шығармасында ар мен азаматтық алдындағы жауапкершілік бейнесін Бархан мен оның адал ниетті ақ көңіл жары Жұмагүл арқылы берсе, ал қулық пен айлакерлік бейнесін Сейітқұл мен « Талды» совхозының директоры, бас зоотехнигі, бөлімше басқарушысы Әліқұл образы арқылы көрсетеді.
Айналасы ат аунағандай ғана ойпаңда бірге, бір мақсатпен өмір сүріп жатқан екі қойшының арасындағы осыншалық кереғарлық пен қарама қайшылықтың сыры неде? Бұл сұрақтың жауабын жазушы әділетсіздік жайлаған мына қоғамда деп біледі. Осылайша ол өз кейіпкерлерінің характерлерін сол қоғамдағы әділетсіздіктермен күрестіре отырып ашуға тырысады.
бойындағы қаталдық пен мейірімді қатал қыс пен мамыражай жаздай қатар келтіріп өз шығармасының соңына шейін бір-бірімен арпалысқа түсіреді. Бір-бірімен өлердей өш жақсылық пен жамандық қулық пен сұмдық, әділдік пен әділетсіздік арасындағы бітіспес күресті әр қырынан алып аша түсуге тырысады. « Құм мінезі повесінде » де қырықтың бесеуіне келсе де, ертеден қара кешке дейін тыным таппай еңбек ететін бейнетқор Бархан мен қолды аяққа тұрмайтын жылпос Сейітқұлдың күйбең тіршілігі суреттеледі. Ешкімнің ала жібін аттамай, адал ғұмыр кешіп келе жатқан, қой аузынан шөп алмас момын шаруа Барханның он бес жыл бойы еткен еңбегінің бағаланбай, құмға сіңген судай еленбей келе жатқандығы керісінше қу жағымпаз Сейітқұлдың «озат шопан» атанып наградаға ұсынылуы әділетсіздік еді. Алайда Бархан осыншалықты әділетсіздікті көре тұра оларға бетпе-бет қарсы келе алмады. Бар қолынан келгені алдындағы малы мен отбасының амандығыны шүкіршілік етіп, бір бедеу үмітпен өмір сүру ғана еді.
Оралхан бұл шығармасында ар мен азаматтық алдындағы жауапкершілік бейнесін Бархан мен оның адал ниетті ақ көңіл жары Жұмагүл арқылы берсе, ал қулық пен айлакерлік бейнесін Сейітқұл мен « Талды» совхозының директоры, бас зоотехнигі, бөлімше басқарушысы Әліқұл образы арқылы көрсетеді.
Айналасы ат аунағандай ғана ойпаңда бірге, бір мақсатпен өмір сүріп жатқан екі қойшының арасындағы осыншалық кереғарлық пен қарама қайшылықтың сыры неде? Бұл сұрақтың жауабын жазушы әділетсіздік жайлаған мына қоғамда деп біледі. Осылайша ол өз кейіпкерлерінің характерлерін сол қоғамдағы әділетсіздіктермен күрестіре отырып ашуға тырысады.
Құм мінезі
Оралхан өз кейіпкерлерін аяусыз тағдыр талқысына салады.
Адамдар
бойындағы қаталдық пен мейірімді қатал қыс пен мамыражай жаздай қатар
келтіріп өз шығармасының соңына шейін бір-бірімен арпалысқа түсіреді. Бір-
бірімен өлердей өш жақсылық пен жамандық қулық пен сұмдық, әділдік пен
әділетсіздік арасындағы бітіспес күресті әр қырынан алып аша түсуге
тырысады. Құм мінезі повесінде де қырықтың бесеуіне келсе де,
ертеден қара кешке дейін тыным таппай еңбек ететін бейнетқор Бархан мен
қолды аяққа тұрмайтын жылпос Сейітқұлдың күйбең тіршілігі суреттеледі.
Ешкімнің ала жібін аттамай, адал ғұмыр кешіп келе жатқан, қой аузынан шөп
алмас момын шаруа Барханның он бес жыл бойы еткен еңбегінің бағаланбай,
құмға сіңген судай еленбей келе жатқандығы керісінше қу жағымпаз
Сейітқұлдың озат шопан атанып наградаға ұсынылуы әділетсіздік еді. Алайда
Бархан осыншалықты әділетсіздікті көре тұра оларға бетпе-бет қарсы келе
алмады. Бар қолынан келгені алдындағы малы мен отбасының амандығыны
шүкіршілік етіп, бір бедеу үмітпен өмір сүру ғана еді.
Оралхан бұл шығармасында ар мен азаматтық алдындағы жауапкершілік
бейнесін Бархан мен оның адал ниетті ақ көңіл жары Жұмагүл арқылы берсе, ал
қулық пен айлакерлік бейнесін Сейітқұл мен Талды совхозының директоры,
бас зоотехнигі, бөлімше басқарушысы Әліқұл образы арқылы көрсетеді.
Айналасы ат аунағандай ғана ойпаңда бірге, бір мақсатпен өмір сүріп
жатқан екі қойшының арасындағы осыншалық кереғарлық пен қарама қайшылықтың
сыры неде? Бұл сұрақтың жауабын жазушы әділетсіздік жайлаған мына қоғамда
деп біледі. Осылайша ол өз кейіпкерлерінің характерлерін сол қоғамдағы
әділетсіздіктермен күрестіре отырып ашуға тырысады.
Сейітқұл үшін атақ пендаңқ, абырой маңызды болса, ал Бархан үшін атақ пен
даңқтың , аяққа тұсау арқаға артық жүк болар байлықтың да, тіпті аспандағы
жұлдыздай түрде бар күндіз жоқ алдамшы бақыттың да керегі шамалы-ақ еді. Ол
бар болғаны өз еңбегінің еленбегеніне іштей налып, өз ойымен арпалысып
ғұмыр кешіп жатты.
Қулық пен сұмдық, арамдық пен әділетсіздік жайлаған мына қоғамда Бархан
секілді адал еңбекқорлардың емес, Сейітқұл сияқты әккі, қулардың асығының
алшысынан тұрып, айы оңынан туатындығын жазушы совхоз басшысы Әліқұлдың
Колхоздың қара өгізіндей жұмысты мұрының пысылдап істейсің келіп,жарқыным-
ау қазір бізге өгіз адам емес ,түлкі адам керек деген сөзі арқылы айта
кеткен секілді. Шындығында, Барханның он бес жылдан бергі еленбей келе
жатқан еңбегінің сыры оның жұртты алдап, қулық-сұмдықпен өмір сүретін түлкі
мінезді адам емес, еңбегіне адал бейнетқор өгіз секілді адам болғандығында
сияқты.
Жалпы, Оралхан шығармаларында кейіпкерлер табиғатпен бірге туып, бірге
жасап, бірге өмір сүреді. Бұл да жазушының өзіндік ерекшелігі болып
табылады. Құм мінезі повесінде де автор жансыз табиғат пен адамды өзара
үндестіреді. Бұрын сусылдап қоныс таппай көшіп-қонып жүретін сусылдақ,
ұшқалақ Қызылқұмның ұзақ уақыт бойы тапжылмай, бір орында жатып алуы
табиғаттың адамдарға көрсеткен қырсық мінезі деп түсінеді Қызылқұмның
сексеуілі мен түзгені есен сау шақта бүл өңірден аң-құстан аяқ алып
жүргісіз жер жоқ еді. Қоймен бірге жусап, қоймен бірге өретін аң екеш аңның
да тұқымы құрып азып барады-ау,-деп адамдардың табиғатқа жасаған зиянды
әрекеттерінің салдарының неге әкеліп соқтырғанын да айта кетеді.
Осы санасыз тіршіліктің сырын саналылардан тек Бархан ғана түсініп,
ұғынатын секілді. Тарихтың бар шежіресін қойныны тығып, бүк түсіп жатқан
Қызылқұмның сыңсып шығарған аянышты үнін, демігіп сырылдағанын тек Бархан
ғана ести алады. Жалғыздықтан жаны жабырқап, көңіліне қаяу мұң түскен
сәттерде тірі жан иесіне айта алмаған сырларын құммен бөліседі. Себебі
Бархан осы құмның бауырында бала күнінен бері өсіп келеді. Бархан үшін
Қызылқұмның бауырындағы, әрбір аң құсы, төсіндегі әрбір сексеуілі мен
түзгені қымбат. Оралхан шебер жазушы. Ол санасыз табиғатты да мына бес
күндік жалғанда пендешілік тіршілігімен әуре-сарсаңда жүрген адамдарды да,
табиғаттың баурайында тіршілік етіп жүрген әрбір жан –жануарын да тамаша
суреттей біледі.
Ол тіпті тілсіз табиғатты да сөйлете алады, жылатады, адамша күлдіреді.
Адам мен табиғатты салыстыра отырып, оларды егіз ұғымдай қатар қолданады.
Оралхан Бөкей адамды табиғаттан бөле жара қарамайды. Солай бола тұрса да,
жазушы қашанда саналы адамдардан санасыз табиғатты жоғары қояды. Біз мұны
шығармада Барханның өз өмірін Қызылқұмның өмірімен салыстырған тұсынан
байқауымызға болады. Менен гөрі Қызылқұмның тірлігі озық. Қыста сұп-сұр
болып, қанын ішіне тартып, кетеуі кетіп жатқанымен, көктем шыға құлпырып,
қып-қызыл қызғалдақтан көйлек киіп, сексеуілі мен түзгені, жыңғылы мен
изені, азын аулақ адасып жүрген аң-құсымен ойнап, қуанышы келте болса да
мәз-мейрам. Ал, менің түрім мынау; ес біліп етек жапқалы көрген қызық
кешкен ғүмыр, қараша үйдің түтінін түтетіп, арқандаған аттай қотаннан ұзап
шыға алмаймын-дейді тағдырына налыған Бархан.
Келер күннен үмітін үзбей, көлеңкедей көлеңдеп, қайда барса соңынан еріп
қалмайтын өз пікірі, өз мақсаты, өз иманымен әуре-сарсаңда жүрген еңбекқор
Бархан мен адамдардың өзіне жасаған қиянатына налып бір орында тапжылмай
мінез көрсетіп жатқан Қызылқұмның арасында рухани бір ұқсастық бар
секілді...
Шындығында, Бархан табиғат жанашыры. Оның өзге пенделерден өзгешелігі де
осында. Ол қалың орманның ішінде оқ тиіп жараланып жатқан қарақұйрықты
айлар бойы емдеп, Сейітқұлдың итінен торып асырағандығы, одан соң оны
қыстақтан аулақ паң далаға ұзатып салғандығы Барханның шын мәнінде табиғат
жанашыры екендігін дәлелдей түскендей.
Ерлікті табан ет маңдай термен абыройлы атқарған жұмыс деп түсінетін
Барханның адал еңбегін әйтеуір бір совхоз басшылары ескермей-ақ келеді.
Сейітқұлдың шөбін жер қара күн жылыда тартып береді, ал Барханға ат ізін
салмайды да. Сейітқұлды екі күннің бірінде ауданға, одан қалды облысқа
машина жібертіп шақыртып алады да, мал-жанын Барханға қалдырып кетеді.
Совхоз басшыларының осындай әділетсіз әрекеттеріне налығанда әйелі Жұмагүл
Еруліге қарулы болып қайтеміз,Сейітқұлдың басына қонған баққа таласқандай
болмайық деп Барханды жұбатады.
Барқан осылай Әліқұл мен Сейітқұлдан көрген қорлығына көніп, бар сырын
ішіне бүгіп жүре берер ме екен... Қызылқұм ше, ол да ұзақ уақыт бойы
тапжылмай бір орында жата бермек пе? Жоқ! Оралхан жасаған кейіпкерлер қасық
қаны қалғанша, соңғы демі таусылғанша күресе алатындай қайсар, жақсылыққа
жаны құштар кейіпкерлер. Тіпті олар өліммен де бетпе-бет айқаса алатындай
жігерлі.
Жылдар бойы сіресіп жатқан Қызылқұм айдаһардай ысқырып, өз-өзінен
буырқанып өзгеше мінез көрсете алды. Тіпті ақ жүрек, қара қылды қақ жарған
адал шопан Барханның да отарын ала қашты. Ал Бархан болса, балаша зыр
жүгіріп, құмның артынан отарын қайтарып алмаққа қуа жөнелді.
Оралхан қашанда өз кейіпкерлерінің басынан небір қиын күндерді, азапты
сәттерді өткізе отырып, оларды өмір сүруге құштар етеді. Бархан да құм
құйынмен бірге ықтап кеткен қойларын тауып аман-есен өз отарына оралды.
Жазушы Барханды жан-жақты қырынан ашуға тырысады. Оны тек адал , момын,
ешкімнің ала жібін аттамайтын жуас шаруа қылып қана көрсетпей, ақылды, қу
етіп те көрсете біледі. Мұны біз шығарманың Қызылқұм көшкен күні
Сейітқұлдың жиырма бес қойы қырылып, совхоз басшысы не істерін білмей,
Барханнан ақыл сұрап келген сәтінен байқауымызға болады. Бархан олардан
көмек қолын аямады. Қу, әккі Сейітқұл мен совхоз басшысының өздеріне лайық
жол көрсетті.
Шығарманың төл алу науқаны аяқталып Барханға көмекке келген үш сақманшы
қыздың ауылдарына қайтатын тұсын жазушы: Құм теңіздің ортасында адасып
келген үш аққу ұшатын болды, аспаннан құлап түскен үш құс үш жұлдыз секілді
жапан түзде жетімсіреп, жаһанның көп-көп қызығынан қаға беріс қалған
қыстақты базарға айналдырған, суынғандай, ұмытылғандай жүдеу тарта беретін
көңілдің көк тоңын жібіткен үш тотыдан айырылатын болды-деп үш қызды
аққуға, бұлаққа, тотыға теңей отырып суреттейді.
Оралхан адам және адам өмірін өз шығармаларына өзек ете біледі. Құм
мінезі повесінде де жазушы: Пенде жалғыз аяқ жолмен жүреді, сосын
әлденені тауып алады, бәлкім ол күніне жүз рет көрген заты шығар, бұрын
елеп ескермеген шығар, бірақ осыншалық қадір-қасиетін енді аңғарып,
қуанышынды шек қалмай айқайлайды. Ол не сонда? Ол өмірдің өзі екен.
Дүниедегі ең құнды да, құнсыз да сол адамның өз өмірі екен-ау-деп адам
баласына берілген азды-көпті өмірдің бағасын бере кетеді. Содан соң,
өмірдің әділетсіз тұстарын Барханның монологы арқылы сынай кетеді.
Табиғаттан әділетсіз не бар, бір жерге бар байлығын: суын, ағашын, тау
тасын, аң-құс, орман-тоғайын төгіп бере салады; енді бір жерді бір жұтым
суға, тіс шұқыр ағашқа зарықтырып қояды; бір адамдарға көрікті де талантты
да аямай сыйлайды, енді біреулерді... енді біреулердің басын таз, аяғын
ақсақ қылып қойдың соңына салады, қойманың күзетіне қояды.
Әділетсіздіктердің өзі табиғаттан жұққан екен-ау-дейді әділетсіз тағдырына
налыған Бархан. Солай бола тұрса да, Бархан алда атар таң мен келер күннен
күдерін үзбейді. Бақыты мен қуанышы мәңгі араласып отырар ертеңгі мазасыз
күндеріне үміт артады. Бүкіл ғұмырын ертеден қара кешке дейін адал еңбек
етумен өткізген Бархан өз еңбегінің әйтеурі бір ескерілетіне сенді.
Бархан жылдар бойы тамшыдай жиналып қалған ащу-ызасын ішіне бүгіп жүре
алмады. Себебі, жазушының өзі айтқандай Барханның бойында Қызылқұмның өр
мінезі бар. Жылдар бойы өлі тыныштықты орнатып, бүк түсіп, бір орнында
қозғалмай жатып алып, аяқ астынан бұрқан-талқан болып мінез көрсеткен
Қызылқұм секілді Бархан да өзгеше мінез көрсете алды.
Сейітқұлдың иті өзі емдеп жазған қарақұйрықты жеп жатқанын көргенде
табиғат жанашыры Бархан шыдап тұра алмады. Сол ашумен: Өз асыраған
күшігім өз басыма қарғыды деген осы. Быртиып алып ішің толған арамдық пен
қулық-деп тұңғыш рет Сейітқұлдың оспадар қылығын бетіне басты.
Омырауындағы медальдары мен наградаларын жұлып алып: Мына орден менікі.
Маған тиесілі сый-құрмет! Сен менен ұрлап алдың. Анау упр ағаң менен саған
тартып әперді. Енді мен сенен тартып аламын деді. Иә, шындығында мұның
бәрі Барханға тиесілі еді. Сейітқұл өз жазасын алды.
Жалпы Оралхан Бөкей бұл повесте Бархан секілді еңбекқор шаруаның қиямет
қиыншылыққа толы өмірі мен тағдырын, қайшылыққа толы ғұмырын суреттейді.
ӨЛІАРА
Оралхан Бөкейдің қайсібір туындысын алып қарасақ та өр Алтайдың тыныс
тіршілігінен хабар береді. Алтайдың табиғатын, мамыражай жазы мен суық
қысын, тауларын, өзенін, сылдырап аққан бұлағын, жусаны мен изенін шебер
суреттейді. Өліара повесінде де Алтайдың баурайында ғұмыр кешіп жатқан
қойшы мен оның әйелінің тағдыр талқысына түскен өмірі баяндалады.
Автордың шығармада кейіпкерлердің есімін нақты атамай оларды Қойшы,
Әйелі, Тұңғышы, Мұғалима немесе Шығайбай секілді лақап аттармен
атауы шығарманың өзіндік ерекшелігін танытады.
Жалпы, Өліара повесінде күреске толы өмір, білімге құштар жандардың
орындалмаған арманы, сараңдық пен дүниеқоңыздық, адалдық пен опасыздық
мәселелері сөз болады. Оралхан бұл шығармада адалдық бейнесін-Қойшы,
опасыздық бейнесін-Қойшының әйелі мен Зоотехник арқылы, ал сараңдық пен
дүниеқоңыздық бейнесін Шығайбай образы арқылы бейнелейді.
Қойшы адал да ойшыл, сабырлы кейіпкер. Әйелі қанша ұрысып, жер жебіріне
жетсе де, үндемей көніп жүре беретін көнбіс адам. Ал әйелі ұрысқа бір табан
жақын тұратын шатақ мінезді кейіпкер.
Шығарма Қойшының күнделікті тіршілігін суреттеумен басталады. Содан соң,
автор: Ежелден жайбасар, саспас адамның жоқтан өзгеге қоқшаңдап, алдың-
дұлдың ұшқалақтана беруі өзгеше оғаш көрінетін, қалай да осы қылығы өзіне
аққа қара басқандай үйлеспей тұратын. Дәл биыл болған бөлекше мінездің
салдарын таба алмай әйелі ес кірейін дегені шығар деп жорыды. Бірақ
ерінің есі бұрыннан барын,ежелден ақылды, бірақ сол ақылды рәсуәламай,
тізгіндеп ұстарын он жыл отасса да сезген емес-деп автор деталь арқылы
келер күннен хабар бере кетеді.
Шығармада табиғат бейнелері ерекше суреттеледі. Жазушы бұл орайда
кейіптеу тәсілдерін жиі қолданады. Мәселен, Қойшының өткен жылғы қысты
есіне алар тұсын автор: Буылдыр дүние, маужыраған тыныштық. Әне:
дала, ауыл, өзен, орман, тау, күреңсе, қой, өзінің жарбиған қосы. Былтыр да
сол, ертең де сол... Сосын қыс келеді қылышын сүйретіп, ағаштар қуарып,
орман жалаңаш қалады, өзен суалып көк мұздың астында ыңырсиды, тау ақ сұр
бұлттың, аппақ қардың астынды іштей егіледі; ал дала ақ тонды айқара
жамылады да, өлі ұйқыға кетеді деп санасыз табиғатқа саналылардың іс-
әрекетін жасатады.
Сонымен қатар шығармада Оралхан Бөкей өз кейіпкерлерінің характерін
ашуда шегініс тәсілдерін кеңінен қолданылады. Шығарма барысында, басты
кейіпкерлер Қойшы мен оның әйелі өткен өмірлерін жиі еске алады. Жазушы бұл
тұстарды көбіне шегініс тәсілдері арқылы беріп отырады. Мысалы: Көмескі
болса да әлі есінде, мектепте оқып жүрген шағында тамам баладан мұның ала
бөтен ерекшелігі-байқағыштығы еді. Әр нәрсені тез аңғарып, көрген білгенін
ұмытпай жадына түйетін. Бертін келе сурет салуға әуестенді. Бір күні
әдебиеттен сабақ беретін мұғалім балаларға Кім болам? деген тақырыпта
шығарма жаздырды. Қойшы сонда бас қатырып көп ойланбай-ақ қолына қалам алып
еді. Бірақ не жазарын білмеді, парақтың басына суретші болам деп жазды
да, жарты сағат ойланып отырды. Бұл бір-ақ сөз, ал шығармаға кемінде үш-
төрт парақ жазу керек. Тек мұғалім жазып болсаңдар тапсырыңдар
тапсырыңдар дегенде ғана есін жиып, қиялын жинақтаған. Сосын ол ақ бетке
бір-біріне иек сүйеген шоқтықты таулар, сол таудың ар жағында күлгін тартып
батар күн, сол таудың етегінде тігілген жалғыз киіз уй, жалғыз ат, жалғыз
еркектің суретін асығыс салып шықты да тапсыра салды мұғалімге. Мұғалім екі
қоймапты. Мұның бетіне қадала қарап тұрып: Мынау суретші боламын дегенің
шығар деп ұқтым да, төрт қойдым. Бірақ суретің тым мұңдылау ма қалай.
Әсіресе, жалғыздыққа әуес екнсің. Жалғыздың аты, жаяудың шаңы шықпас деген
қалқам,-деді. Бала түсінген жоқ, шын талант жетекшісіз-ақ мұратына жетер
болар деп жазушы суретшілікті армандаған Қойшының балалық шағына шолу
жасай кетеді. Бұл жерден біз Қойшының қиялшыл, арманшыл кейіпкер
екендігін аңғарамыз.
Иә, Қойшы шынында арманына жете алмады. Арман қуып қалаға кетемін
деген ойы жайына қалды. Оның не себепті суретші бола алмағандығын да жазушы
өткенге көз жүгірту арқылы оқырманына түсіндіре кетеді: Он жылдықты әйелі
екеуі бірге бітірді, бірге бітірді де екеуі бірдей жұмысқа қалды. Қойшының
жұмысқа қалғысы келмеген еді. Класс бойынша бастама көтергізіп дабырлады-
ай. Сонсоң тайлы-таяғы қалмай, жеке бригада құрып, пішен дайындауға
кірісті. Ұл-қыз аралас отыз оқушы тауда қос тігіп, аралас-құралас, мәре-
сәре болып, қойындаса жатты. Не керек шөбін де үйді армансыз ойнап күлді
де. Жуастау Қойшының икеміне көніп, үлесіне тигені осы әйелі болды. Бір
күні жеңінен тартып, былайырақ шығарып алды да, бетіне бақырайып қарап
тұрып: Сен әкесің дегенде, не күлерін, не жыларын білмей сасқалақтады.
Міне сол себептен де Қойшы суретші боламын деген, ал әйелі дәрігер боламын
деген арманына жете алмады. Солай бола тұрса да, Қойшы келер күннен үмітін
үзбеді, менің жете алмаған шыңыма ұлым жетер, менің аса алмаған асуымды
ұлым асар деп тұңғышына үміт артты.
Бір кездегі озат оқушы, ақынжанды, дарынды жас өз көкірегіндегі ізгі
талап, жақсы арманының соңына түптеп түспей, жігерсіздік көрсеткен еді.
Өзінің рухани мұратының алдында опасыздық жасады. Сонысы ақыры өзін қапы
соқтырды. Қаншалықты еңбекқор, табанды, адал, әділ, өзгелерге рақымды,
кеңпейіл болғанымен о да түптеп келгенде, өмірден өз орнын өз бақытын таба
алмады. Ойлап қарасақ, Қойшының бағын жандырмай жүрген орынсыз төзімділік,
көксеген мақсатының жолында бел шешіп шығуға тәуекелі бармаған жігерсіздік,
күнделікті күйбеңнің ағынынан бой асыра алмаған психология екендігі даусыз.
Өмірден баз кешіп, ит өмірдің қорлыған шаршаған күндердің бірінде
өз-өзіне қол жұмсамақ та болды. Тек болашақ үмітін жалғар, артындағы тұяғы
ұлдары үшін ғана ажалға басын қимады. Жүрегіндегі сенімі ғана Қойшыны әйелі
мен ұлдарына жалғап тұрды. Күндердің күні осы екеуі де болымсыз үміт,
болымсыз сенім жоғалса қайтер едім... мүмкін көнетін шығармын, мүмкін
өлетін шығармын. Егер мен шынында да, осы екеуінен айырылсам,
онда...білмеймін-ай, білмеймін... екі қолымды төбеме қойып, безіп кетермін
де. Қайда? Барар жер басар тауым бар ма?! деп қойшы оңаша қалған
сәттерінде болашағына шошына қарайтын еді.
Оралхан Бөкей кейіпкерлерін азапқа, қиыншылыққа толы сындарлы
шақтардан өткізе отырып, олардың мінез-құлқын жан-жақты ашуға тырысады.
Жалғыздық шарасыздық Оралханның көпшілік кейіпкерлеріне тән қасиет. Солай
бола тұрса да, жазушы олардың үмітін келер күннен үздірмей, қайта оларды
өмір сүруге құштар ете түседі. Өліара повесінде де Қойшы жүрегіндегі
сенімінен әлдеқашан, ол ауруханада жатып, құрдасы Зоотехник үйіне келіп
түнеген күні-ақ айырылған еді. Алайда, ол мұны сезсе де мойындағысы
келмеді. Өзін-өзі алдап, өзін-өзі жұбатып, ұлдарын алданыш етумен ғана өмір
сүріп жатты.
Нөсер төгіп, жел тұрып дауыл болған Өліараның бұршақты күні Қойшының
әйелі төртінші ұлын дүниеге әкелді. Толғатып, ықылық атып жатқан әйелінің
ернінен тұңғыш рет сүйді де: Мен саған сенемін, менің екі-ақ асыл дүнием
бар, үшіншісінің тағдыры соған байланысты. Бірі –сенім, ол сен, екіншісі-
үміт, ол тұңғыш - ұлым; үшіншісі - төзім, алғашқының бірі жоғалса, төзімім
де жоғалмақ деген еді.
Иә, Қойшы үмітінен де , сенімінен де, төзімінен де айырылды. Себебі,
сүйенішім деп сенген әйелі оған опасыздық жасады. Күндіз-түні жалғыз
қалғанда, ащы іздеп ауылға кеткенде, ауырып ауруханаға түскенінде көлденең
көк аттының арбауына түсіп жанына жара салды.
Қай заманда да өз бақыты жолында күресе білмейтін адамның өз өмірін
мазмұнды, мағыналы ете алуы еш мүмкін емес нәрсе. Оралхан Бөкейдің Қойшысы
да содан опық жейді. Өліара повесін оқыған оқырман кейіпкердің қой
баққанына емес, өз арманын, өз бақытын қорғай алмағанына күйінер еді.
Өліараның сол бұршақты күні сенімі мен үмітінен, төзімінен айырылған
Қойшы жоғалтқан асылдарын іздеп ұзақ сонарға аттанды. Содан Қойшы қайтып
оралмады. Ол тірі ме, өлі ме ол жағын ешкім де білмейді... Жазушы мұны
жұмбақ етіп қалдырады. Себебі, Оралхан Бөкейдің шығармаларындағы
жұмбақтылық оқырманын ынтықтыра түсер бірден-бір ерекшелігі болып
табылады. Сол үшін де автор көбінесе шығармаларының соңғы шешімін өз
оқырманының еншісіне қалдырады.
Шығарманың негізгі айтар идеясын түйіндей кетер болсақ, Өліара повесі
босбелбеулікке, енжарлыққа қарсы шығып, әр адамды өз өмірінің мәнді-
мағыналы болуы жолында күресуге шақырады.
Бәрі де майдан
Оралхан Бөкеев Бәрі де майдан повесінде Ұлы Отан соғысы кезіндегі
тыл өмірі мен соғыстан кейінгі халықтың соғыстың салдарынан тартқан ащы
зардабы жайында баяндайды. Бұл повесть жайында сыншы ғалым Мұхаметжан
Қаратаев былай дейді:
Бұл шығарманың қан майдан тақырыбына жазылған туындылар мен
ұқсастығымен қатар ерекшелігі де бар. Аталмыш тақырыпта жазылып жазылып
жарық көрген атаулы туындылар қазақ әдебиетінде аз емес. Алайда тыл
өмірінің әсіресе труд армиясындағы қан майданға бергісіз ғаламат қиындығы
мен азабын Оралхандай қамтыған да, терең байыбына барғаны да некен - саяқ.
Иә, шындығында ел басына күн туып, елім деп еңірейтін ерлердің
ерлігі сыналар шақта Отанын қорғауға қолына мылтық алып қан майданға
қатыспаса да, еңбек армиясында адал еңбегімен қызмет атқарған Ақан мен
ауырдың астында жеңілдің үстінде жүріп ерлік жасадым деп кеудесін керетін
Құмырай секілді қулардың, соғыс кезінде ауылда қалып ел басқарған , жетім
мен жесірге пана болудың орнына қысым көрсеткен Нартай секілді даңғой
залымдардың әрекеттерін Оралхан секілді шынайы суреттей алған жазушы жоқта
шығар. Себебі, бұл шығарманы Оралхан шынайы өмірдің өзінен алды. Мұны
жазушы өз сөзінде де айта кетеді: Мен бұл шығарманы жазу үстінде зәредей
өтірік қоспауға тырыстым. Қазіргі заман әдебиетіндегі озық үлгілерді біле
тұрсам да, ой айтудағы оңай тәсілдерді пайдаланғым келмеді. Философиялық
тереңдік пен психологиялық иірімдерге құрмай, естіген оқиғаны қаз-қалпында
баяндағаным, қиялдан алған образды сылап-сипап, әдемілеуден қашқаным шығар
деп жазушы қарапайым ауылдастарының болмыс- тіршілігін, қайғы-қасіреті мен
жақсы-жаманын шыншылдықпен әңгімелеп беруге ұмтылғандығын айта кетеді.
Шығарманың негізгі кейіпкерлерінің бірі - Ақан. Ақан жасынан еңбек
астында өскен, саналы өмірін адалдықпен өткізген адам. Намысын ешкімге
бермейтін, басқаға қиянаты жоқ жан. Ел басына қайғы-қасірет алып келген Ұлы
Отан соғысы жылдарында ол қолына қару алып, от кешіп қан майданға қатыспаса
да елі үшін аянбай терін төгіп тылдағы жұмысты адал атқарған еді. Азапты
күндерді басынан кешіре отырып, аштық пен жоқшылықтың салдарынан
денсаулығынан айырылды. Ақан үшін атақ пен даңқ та, орден мен медаль да,
абырой да маңызды емес еді.Оны тек қан төгіспен келген Ұлы жеңістен тысқары
қалдырып, ерен ерлігін елінің бағаламағандығы қинады, жүрегіне соғыс салып
кеткен жарасын одан әрі үдете түсті. Шындығында, Ақан соғысқа
қатысқандардан аз азап шеккен жоқ. Соғысқа қатыспаймын деп қашпады да. Тыл
жұмысында жүргенінде майданға қанша сұранса да жібермеген еді. Оралхан
Бөкей Ақанның ерен еңбектері арқылы Ұлы Отан соғысы кезінде майданға қару
дайындасқан көпшіліктің адам айтса нанғысыз ауыртпашылық жағдайында жасаған
ұлы еңбегін суреттейді, Біздер еңбек армиясында болғандар, жаумен
мылтықсыз шайқастық, әрине, өлім-жітім аз болды. Сондықтан да қадірсіз
болдық,-дейді Ақан. –Дене жарасынан жүрек жарасы әлдеқайда ауыр дегенді
ширек ғасырдан бері Құмырайға түсіндіре алмай-ақ келемін... Қайтейін
тағдырдың жазуы шығар
Шындығында, Ақанның еңбектің ауыр бейнетін бастан кешкенмен, қадірсіз
болдық деген сөзінің жаны бар. Жұлдыз ауылы Ұлы Отан соғысының жеңіспен
аяқталғанына отыз жыл толуын тойлап, соғыс ардагерлерін марапаттап жатқанда
да Ақан назардан тыс қалып, тіпті мерекеге шақырылмай қалған да еді.
Жалпы, Оралхан Бөкейдің қайсібір туындысын алып қарасақ та, жазушы
әр шығармасында жақсылық пен жамандықтың арасындағы бітіспес күресті әр
қырынан алып аша түсуге тырысады. Бәрі де майдан повесінде де Оралхан
жақсылық бейнесін қарапайым еңбек адамы-Ақан бейнесі арқылы берсе, Жамадық
бейнесін жымысқы қу, арамза, қорқақ Құмырай образы арқылы көрсетеді. Ақан
өмірінің шындығын жазушы Құмырай бейнесін қарсы қоя отырып суреттейді.
Жасынан қатар өскен, әлі күнге көрші тұратын Құмырай – Ақанның бәсекелес
күндесі секілді. Ақан адалдықтың ақ жолымен өмір сүруді қаласа, ал
Құмырай өзінің жылмысқы әрекеттері арқылы Ақанды үнемі аяқтан шалуға
тырысады. Тыл жүрген кезінде Ақан Украин қызына үйленіп кетті деп ауылға
өсек таратқанының да себебі осы еді.
Шығармадағы тағы бір басты кейіпкерлердің бірі – Алма. Бұл кейіпкер
хақында жазушы, сыншы Тұрлыбек Мәмесейітов былай деп өз пікірін білдіре
кетеді:
Осыған дейін соғыс кезіндегі әйелдер образынан ерекшелігі сол – бұл
барынша ұлттық деңгейге көтерілген жиынтықты бейне болып шыққан. Себебі
автор шығармада сөз еткен кейіпкерлерде көркемдік жағынан шоқтықтысы да,
мінезі сан қырынан ашылғаны да, адамгершілік іс-әрекеттерінің көзге ерекше
түсетіні де осы образ.Бұл бейнені жасауда автор титтей де өтірік
шарттылыққа, схематизмге бармаған сондықтан да болуы керек, оның барша
әрекеттері қарапайым әрі иланымды.
Иә, Алма шындығында жаны нәзік әйел заты болып жаратылса да, тым қайсар,
өжет кейіпкер. Нартай секілді даңғой залымдарға да қаймықпастан қарсы шыға
білді. Тағдырдың басқа салған ауыртпалығына мойымай бір шаңырақтағы он
шақты жанның иесі болып, жұбайы соғыстан оралғанша өз шаңырағының түтінін
түзу шығаруға тырысты.
Оралхан Бөкей бұл шығармада Алма образы арқылы Алма сияқты бүкіл қазақ
әйелдерінің рухани тазалығын, ар-намысының биіктігін, кіршіксіздігін,
қайсарлығын көрсетуге тырысады. Соғыс кезіндегі ауыл өмірінің шындығын
Оралхан Бөкей Алма әңгімесі арқылы суреттейді. Алма да тіршілік
ауыртпашылығын арқалаған, жастай тұрмыс талқысын көрген әйел. Ақанмен
семья қүрып, енді есін жия бастағанда соғыс басталып, бейбіт өмірін астаң-
кестең етті. Алманың әрбір әрекеттерінде өмірге деген құштарлық, намысы
үшін тырысушылық, Ақанына, туған-туысқандарына, достарына деген сенім
танылады.
Шығармада кездесетін кейіпкерлердің бірі - Нартай. Соғыс кезінде елде
қалып ел басқарған колхоз басшысы Нартайдың әйелдерге көрсетпегені жоқ.
Жазушы оның елді қан қақсатқан әрекеттерін шығармада шыншылдықпен
суреттеуге тырысады. Еңсесі түскен елді ерттеп мініп алған Нартай інісін
–есепші, келінін-ауыл кеңесінің хатшысы, тіпті әйеліне шейін басқарма
мүшелігіне сайлайды. Елді осылайша қинаған залым Нартайдың ешкімге жаны
ашымайтын қатігез екендігіне шығарманың мына тұсында көзімізді жеткізе
түсеміз: Қайынсіңлісі Қарлығаш қарағай басып өлгенінде, өлігін орайтын
мата сұрап барған Алмаға Қаңғырып қарағай басып өлген қарғадай қызға
мәрлі берер жайым жоқ деп қуып шығады.
Бәрі де майдан повесі соғыс кезіндегі тылдағы өмір шындықтаын шынайы
суреттеуімен, кейіпкер характерін нанымды жеткізуімен құнды деп білеміз.
Жазушының эстетикалық мұраты да Ақан мен Алма сынды абзал жандардың сол
бір сұрапыл кездегі рухани ерлігі мен адамгершілік тазалығын көрсету
болған дейді сыншы, ғалым Тұрлыбек Мәмесейітов. Шындығында, Оралхан
Бөкейдің Ұлы отан соғысы жылдарында өмірге келген ұрпақтың өкілі екендігін
ескеретін болсақ, шығарманың шынайылығына көзімізді анық жеткізе түсетін
едік. Жалпы, шығарманың ерекшелігін айта кететін болсақ, шығарманың басы
авторлық баяндаудан басталады да, орта тұсында яғни, Ақан шал мен Алма
әжейдің Орынбай мен Күміске соғыста басынан кешкен азапты күндерін
баяндайтын сәтінен бастап шығарма кейіпкерлік баяндауға алмасады. Осылайша
жазушы шығарманың соңына шейін Алма мен Ақанның әңгімесін кезектестіре
отырып кейіпкер атынан баяндату арқылы жеткізеді.
Күмістелген ер тоқымы бар көк жорғасына мініп, Ақан бұл өмірден мәңгі
тыныштық әлеміне аттанып кетті, артынан Алма да еріп кете берді. Олар өлді,
алайда олардың жасаған ерлігі мәңгілік өлмек емес. Иә, елі олардың жасаған
ерлігін мойындамаса да, бәрібір олар қаһарман деген атқа лайықты.
Себебі жазушы өзі айтқандай олар өз арларының алдында кіршіксіз таза.
Бәрі де майданповесін оқыған адамның бойында оның кейіпкерлерінің
тағдырымен ортақтастық туатыны, сол арқылы соғыс өртін тұтатушыларға қарсы
сезім пайда болатыны даусыз. Шығарма сонымен қатар Ұлы Отан соғысы
кезіндегі ауыр еңбектің майдандағы жеңіске қосылған үлесін ғана емес,
адамгершіліктің, азаматтық үшін күрестің майданы болғанына сендіреді. Ақан
мен Алма қандай азап сапарынан, өтсе де адам болып қалған қылығымен
қызықтырады. Керісінше майдан жолынан өткен Құмырай өмірдің өгей баласы
қалпында қалады. Осыны көркем бейнелей отырып Оралхан повесі адамдықты
ардақтау, оның еңбегін бағалау туралы ұлы идеяны туғызады.
Сайтан көпір
Адамдықты ардақтау, оның ұлылығын жырлау Оралхан Бөкей повестерінің негізгі
тақырыбы десек те болады. Оралхан Сайтан көпір повесінде де өмір туралы,
адам туралы жақсылық пен жамандық, адалдық пен арамдық, өмір мен өлім
арасындағы күрес жайлы баяндайды Шығармада жақслық Аспан шал бейнесі арқылы
берілсе, жамандық Айқай, Анау, Жаңғырықтардың образы арқылы көрініс табады.
Бұл жайында Тұрлыбек Мәмесейітов былай дейді:
Жақсылықтың қашанда беті ашық, жүзі жарқын, еңсесі биік, оны ешкім
де, еш нәрсе де көлегейлеп өшіре алмайды. Сондықтан да бұл повесте нақты
адам- Аспан шал бейнесінде көрініп отыр. Ал жамандықтың жүзі қара алпыс
айлалы. Ол көбінесе қылмысты жасырын айла-тәсілмен істейді.Үстіне ешкім
танымастай қара шапан жамылып келіп, жақсылықты арттан шалуға тырысады.
Оның нақты кім екенін кейде түстеп тани да алмайсың. Мына шығармада оның –
Жаңғырық, Айқай, Анау болып келуі де сондықтан.
Иә, шындығында біз бұл жерде үшеуінің нақты кім екендігін атап айта
алмаймыз. Бір білетініміз - жақсылықтың түбінде жамандықты жеңіп, ырқына
бағындыратындығы.
Пенденің бір басында жақсы да, жаман да қасиеттері болады. Оралхан Бөкей
де кейіпкерлерінің бір басынан осы екіұдай сезімді қактар іздеп жан
дүниелеріне терең үңілумен болады. жағымды, жағымсыз деп өз тарапынан
ат қойып, айдар тақпайды, жағымсызына іші бұрып қолдан жақсылық жасатуға
итермелейді, жағымсызына бар пәлекетті үйіп-төгіп, одан сайын жер қылмайды,
кімнің болса да ішіне үңіледі, жанына ой жарығын шашады. Оралхан жамандықты
сырттан іздемейді, адамның өз басынан тауып, содан тартқан қияметін
өрнектей отыра оқырманын ойға жетелейді.
Шығарманың басты кейіпкерлерінің бірі-Аспан шал. Ол өмірінде ешкімге
жаманшылық жасап, ешкімнің ала жібін аттап көрмеген әділ, турашыл жан.
Қара қылды қақ жарған осы мінезінің кесірінен талай рет опық жесе де
адалдықтың ақ жолынан айныған емес. Әкесі Тәңірдің : Жорғалаған қара
тышқанға қастандық жасама, бәрі-бір айналып өзіңді табады. Бұл дүниеде
қаншалық жақсылық жасасаң о дүниелік болған соң, жер бетінен соншалық
береке болып, қайтадан өніп шығады. Ал зұлымдық та солай балам деген
сөзін қашанда есінен шығарған емес. Басына қиындық туған шақта Аспан үнемі
әкесінің сөзін есіне алып тәубеге келетін.
Оралхан Сайтан көпір повесінде адалдықтың ақ жолынан айнымай,
әділдікті ту етіп, шыншылдықпен өмір сүрген Аспанның көрген азабы мен
қиындығын шебер среттей біледі. Бұл жайында Мұхаммеджан Қаратаев былай деп
өз пікірін білдіре кетеді:
Жасай ,бер адам! деген Горкийдің уйренген гимнін Оралхан Сайтан
көпір повесінде де жарқын жырлайды. Үздік үнмен, жігерлі серпінмен
жырлайды. Повесть Табунщик деген атпен орысша аударылып 1984 жылы
Дружба народов журналында жарияланды да, осы жуналдың сыйлығына ие болды.
Мұның өзі ненің белгісі? Оралхан повесінің жұлдыз Одақ көгінде жалт
еткендігінің белгісі. Және қандай адамның образы ол? Майдангер жауынгері
емес, космонавт емес, стахановшы емес, кәдімгі қарапайым ауыл жылқышысы
Аспан шалдың образы. Оның өмірінде көрмеген азабы мен қиындығы жоқ, қорлық
та көрді, зәбір мен жапа да шекті, қиямет қиындықта окоп пен қардың, ауру
мен мүгедектіктің азабын бастан кешірді. Бірақ өлген жоқ, өлгісі келмеді
де, өмірге қарсы күресу үшін, мойымау керек, төзу, шыдау керек, жеңу керек
деп білді, жеңді де. Тіпті, қар астында қалып екі аяғы үсіп қалғанда да
оны тастамай, ауыл қасындағы қорымға қойып, кейін өлген соң жерлейтін өз
денесіне орын әзірлеп қоюы оның алабөтен өмір сүйгіш характерінің,
қайсарлығының символдық нышаны болса керек
Шындығында, Аспан образы арқылы суық қыс пен алай-дүлей боранды
қаншама қатерлі болса да адамның өмір сүйгіш қайсар рухы жеңетіндігін айта
кеткісі келеді. Қар көшкінінің астында қалып екі аяғынан айырылған Аспан
шал алғашында жасанды аяқпен өмір сүрді. Алайда табиғатына жат нәрсенің
үстінде ол өзін жайлы сезіне алмады. Ағаш аяқтарды лақтырып тастап,
кесірткеше жер бауырлап жүрді. Осылай бола тұрса да ол өмірден күдерін
үзбеді. Тіпті, өзі үшін емес, артында ұрпағы үшін, өзін керек ететін
адамдар үшін өмір сүрге тырысты.
Оралханның кейіпкерлері қаншалықты қайсар болғанымен, олардың жан-
дүниелері де соншалқты нәзік болып келеді. Сайтан көпірдегі Аспан шал да
сондай кейіпкерлердің бірі. Аспан әр нерсені жүрекпен қабылдай біледі.
Соғыс жылдары Германияның шағын қаласын аларда үй-үйге кіріп соғысып жүріп,
Аспан оқыста жазықсыз ананы атып алған еді. Аппақ көйлек киген ана әлденені
міңгірлеп айтты да, түбі өртенген бәйтеректей сұлап түсті. Аспан өзінің осы
әрекетіне талай рет өкінді. Өлім мен өмір арасында жатқан сәтінде
алақанымен көзін жабуға әзір отырған ананы елестетіп талай рет жалынып
кешірім де сурады. Алайда, шын мәнінде сол жазықсыз ананың өліміне Аспан
емес қоғам, қоғамдағы кереғар құбылыстар кінәлі еді. Автор бұл жерде мұны
Аспанның мына сөзі арқылы бере кетеді: Кеш, Мен емес едім кінәлі.
Жазығымыз Жаңғырықта.
Оралхан шығармада Айқай, Анау, Жаңғырық осы үш сөзді үнемі үлкен
әріптермен жазып көрсетеді. Шығарманы тұтастай оқып шығатын болсақ, бұл
үшеуінің нақты адам бейнесі емес қоғам көрінісі екендігіне көзімізді
жеткізе түсеміз. Сол арқылы автор қоғамның әділетсіздігін шығарманың
басынан соңына шейін әшкерелеуге тырысады. Шығарманың басты кейіпкері Аспан
осы Айқай, Анау, Жаңғырықтармен күресумен болады. Байқап отырсақ, бұл үшеуі
мұның қыр соңынан қалмайды. Совхоз дирекциясында болған бір жиналыста Алтай
қыстауындағы жем-шөп қорының аз екендігін, ауданға жалған мәлімет
берілгендігін әшкерелейді. Сонда ауыл басшысы Анау Аспанға Бәлем,
көзіңнің еті өсейін деген екен. Басшысымен алысқан әкең қай мұратына жетіп
еді. Алды-артыңды ойламайсың-ау, бала! деп айқайлаған еді. Енді ойлап
жатса сол сөздің төркіні тым әріде. тым тереңде екен. Бар бәле Жаңғырықтан
шықты. Өзінен зор өзіне билік жүргізетін адамға етекте айқайлауға
болмайтыны қанша рет басына таяқ болып тисе де бақыр басы ұқпай-ақ қойды-
ау
Аспан бірақ бір нәрсеге қатты таң қалған. Құдайдың құдіреті қар
көшкінін құлатқан дауыс бастықтың жиналысындағы стол тоқпақтап, айқайлаған
жарықшақ үніне қалай ұқсаушы еді. Жоқ оның қыстың көзі қырауда Алатайға
шығуы мүмкін емес. Аспан осы жұмбақтың шешуін қанша ойланса да таба алмады.
Аспан үшін ол айқайдың иесі кім, қай жақтан шыққаны бәрібір еді. Жаңғырық
та, Айқай да Аспанның бас бостандығын еншілей алмады. Аспан өзінің бас
бостандығын екі аяғын беріп айырбастап алды. Тек Аспанды ойландыратын бір-
ақ нәрсе бар. Ол өзінің артындағы ұрпағы Аманның өзі мен әкесі секілді
мүгедек болып қалмауын тіледі. Мүгедектік тұқым қуалай ма деп қауіптенді.
Бұл повесті оқи отырып, біз бір нәрсені аңғарамыз. Оралхан тек
шығарманың атын қоюда ғана емес әрбір кейіпкердің есімін қоюға да ерекше
мән бергендігі байқалады. Бұл жайында М. Қаратаев былай дейді:
Оралхан Бөкеевтің повестерінің қайсысын алсақ та, өзегі адам, адам өмірі
адам тағдыры, адам ары мен арманы-осының бәрі қиямет қиындықта қайшылықта,
сынға трүседі, сыр ашады. Бәрін де күрес, бәрінде тартыс. Адам мен
табиғат, адам мен адам арасындағы қарым-қатынас қайшылық. Повестердің аты
да осының айғағы. Біздің жақта қыс ұзақ деудің өзінде тар мағынасында
берілген жыл мезгілі ғана емес жалпы өмір қиындығын бейнелейтін кең
философиялық ұғымның символы бар. Бәрі де майдан деуде майдан деген тек
соғысқа ғана тән емес барлық өмір атаулыға тән ұғым бар. Сайтан көпір,
Қар қызы, Жетім бота деудің өзінде тура мағынасында көпір, қыз, бота,
дейтін тікелей түсініктен гөрі сайтан, қар, жетім секілді анықтама арқылы
адамға арналған өмірдің ауыр сынағы сол сынақтан кімнің қалай өтетінін
анықтайтын адам қасиетінің таразысы бар.
Сол секілді автор Сайтан көпір повесінде кейіпкерлердің есімін қоюға
да ерекше көңіл бөлген секілді. Біз мұны шығарманың мына тұсынан
байқауымызға болады: Жарықтық әкесі де әуені сол әуеге әуелеуді аңсаған-
ау, әтпесе ұлының есімін Аспан қояр ма еді... жазған-ай ол да ұша алмай
кетті. Тіпті ұшудың керегі бар ма өзі,-деген қарсы сұрақ қойды өзіне,-
қанатымен ұшқанда құйрығыңда ұмытпа деп қазақ бекер айтпаған шығар. Жерден
өзгені іздеу әбестік. Ең әуелі сол айналаның жердің қадірін түсініп алайық
Иә, шындығында кейде адамдар пендешілікке салынып, қолы жетпеген дүниені
армандап, қолындағы бар асылдың қадірін білмей, одан айрылған сәтте ғана
сан соғып, өкінетін жағдайлар мына өмірде көп кездесіп жатады. Аспан да
жұмыр жердің қадірін аяғынан айрылып, алғаш жасанды аяқпен жүрген кезінде
ғана түсінді. Сол үшін де жасанды табиғатына жат аяқтарды лақтырып тастап,
кесірткеше жер бауырлап жүруді үйренді. Ұлының есімін Аман деп қоюы да
өзінің басына түскен осындай сұмдықтардан аулақ болсын деп қойғаны болуы
керек.
Аспан батыл да қайсар кейіпкер. Ол осынау өмірлік шайқаста жеңіліс тапқан
жоқ. Жамандық қанша қыр соңынан қалмай, соңына түскенімен Жақсылықты
құрта алмады.
Қанша жүрексініп қобалжығанымен әке рухы күш-қуат беріп, қолтығынан демеп
Аманды Сайтан көпірден аман-есен өткізді. Сол әке рухы қолдап тұрғанда еш
нәрсенің де қауіпті емес екендіген күмәні қалмаған Аман зор сеніммен,
қарышты қадаммен алға ұмтылды. Аспанның Біле-білсе, сен менің өтіп кеткен
дәуренім, өліп қалған арманымсың, екі Аяғымсың! Ал менің Аяғым сіңірі
босап, сүрінуді білмейтін жілікті болатын! деген сенімі орындалды.
Зоотехник Ерік пен Аспанның кітапханшы қызы Мәлике повесте жаңа өсіп
келе жатқан жас ұрпақ өкілі ретінде алынған. Ерік жаңа дәуірдің білімді,
ақылды ұрпағы. Ескінің қайшылықты ұғымдарынан бойын аулақ сала отырып, оның
қайталанбауы үшін күресуші. Сол үшін ақылынан айқайы көбірек болған
заманның сырын ұғуға тырысады. Оның бойында жас адамға тән арманшылдық,
қиял басым. Оның Мәликемен арсында да жаңаша қарым-қатынастардың белгілері
мол. Олардың махаббатында күн сайын толысып келе жатқан үлкен достық
байқалады.
Оралхан Бөкей өз шығармашылығы туралы айта келіп: Жер бетіндегі
миллиондаған адамдар қаншалықты бір-біріне ұқсамайтын, әйтеуір, бір
ерекшелігімен дараланған, олардың мінез-құлқы, жан қалтарыстары да
соншалықты өзгеше, ешқандай ілім-білімнің қолынан келмейтін жұмбақты десек
қателеспес едік. Пенденің не ойлап тұрғанын жан сарайында ненің жанып
жатқандығын күні бұрын білер амал-айла, құрал-сайман ойлап табылған жоқ.
Сол секілді табиғат иеміздің де толайым құпия сырларын толық аша алдық па?!
Міне, мен жазған дүниелердің тылсымдылығы кейіпкерлерімнің қиялшыл да
арманшыл болып келулері сондықтан. Бәлкім, бұл өмірде болған емес, бірақ
болулары мүмкін уақиғалардың, ынтықтырарынан шығар-ау. Өз замандастарының
толыққанды бейнесін өзімді қойып, мұқым, қазақ әдебиеті жасап біткен жоқ,
Ұмтылыстар мен ізденістердің соңынд жүр дейді.
Иә, шындығында Оралхан Бөкейдің кейіпкерлері көбінесе қиялшыл арманшыл
кейіпкерлер болып келеді. Қиял мен шындықты қатар ала отырып,
ғаламның жұмбақ сырларымен адамның жұмбақ беймәлім қырларын ашуға тырысады.
Осындай қиялдан туындаған адам-жұмбақ, ғалам-жұмбақтың терңіне үңілген
ізденісін танытатын шығармалардың бірі-Қар қызы повесі.
Қар қызы.
Қар қызы повесінің алғашқы нұсқасы 1978 жылы жарық көрген. Орыс
тілінен аударылу барысында соны оқиғалар мен жаңа кейіпкерлер қосылған да,
айтылар ой түп қазығын тауып, авторлы концепциялар анықтала түскен. Аңғарып
қарасақ бұл повесте де Сайтан көпірдегідей табиғатты негізгі фон ретінде
ала отырып, оның қалтарыстарын ашуға тырысады. Қар қызы повесін Оралхан
Сайтан көпірмен қосақтап, Біздің жақта қыс ұзақ деген атпен біріктіріп
беріпті. Оның себебі – екеуінің тақырыптық жақындығынан болар. Алтайдың
ұзақ қысы тек табиғат мезгілін ғана бейнелемейді, адамдардың беріктігі мен
төзімділігін танытар сынақ екендігі екі повесте де ортақ бейнеленеді.
Сайтан көпір повесінде қарапайым ауыл жылқышысы Аспан шалдың азапты өмірі
жайлы айтылса, Қар қызы повесінде жас қыздың азапқор Қоңқайдың
тұтқынындағы аянышты тағдыры мен ақ қар көк мұзда Айыртаудан шөп әкелуге
кеткен үш жігіттің күреске толы ғұмыры баяндалады.
Жалпы, Қар қызы повесінде кейіпкерлердің яғни Нұржан, Аманжан,
Бақытжандардың характерлері Қоңқай асуынан келіп тоқтаған сәтінен бастап
ашыла бастайды. Сақылдаған сары аяз қысып, ызғар болған иесіз үйдің
қонағындай келе жатқан жігіттерге Қоңқай асуында көздеріне шалынған
өлімсірей жанған жарық кәдімгідей үміт, тілек болып еді. Алайда нағыз
шайқас шын мәнінде осы үйден басталған еді. Осы сәттен-ақ жігіттердің
шынайы мінез-құлқымен болмыс бітімі көрініс бере бастаған болатын. Нұржан
не нәрсеге болса да ұстамдылық танытып, ақылға салып байыппен шешуге
тырысса Аманжан қызу қанды, тез де шалт мінез байқатады. Ал Бақытжан болса
мылтықтан қорқып, есі шығып зар еңіреп қоя береді. Қоңқайға сағатынн
бергісі келемеген Аманжанға: Бер, бере сал, ойбай, бастан құлақ садаға,
үйге барған соң, өз сағатымды мен-ақ берейін саған ... деп жалынады. Шалмен
ептеп келісімге келіп, тамағын тойдырып ұйықтасақ дегенді ғана ойлайды.
Бұдан біз оның өзімшіл екендігін аңғарамыз.
Ал, Аманжан ызадан жарыла жаздайды. Тіпті, Қоңқайды атып тастағысы
келеді. Амал не көздеген сайын көзі қарауытып, шүріппеге тиген саусақтан
жан кеткендей болады. Өне бойы өз-өзінен қалтырап, буыны босай берді.
Қоңқай қысық көзін бағжаң еткізіп, алая қарағанда, Аманжанның қолындағы қос
ауыз мылтық салдыр-гүлдір етіп жерге түсіп-ақ кетіп еді.
- Осы қақбасты бір жерден көрген секілдімін. Қайдан, жүзі өте таныс.
- Аманжан шөкелеп отыра кетті де, өз тізесін өзі ұрғылады.
- Неге ата алмадым, құдай-ау, неге. Әрекеттерге барып, неге ата
алмағанына өзінің де көзі жетпейді. Ал Қоңқай болса Аманжанды өзінің
жасырын бір ұрпағы екеніне ешбір күдік келтірмеген.
Өйткені, Қоңқайдың өзі айтпақшы, ұрпақтарын жасырын өсіреді, өзін өсе
келе бір іздеп табарына кәміл сенеді. Бұл атадан балаға мирас болып келе
жатқан тым ұзақ құбылыс. Оған Ата ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Оралхан өз кейіпкерлерін аяусыз тағдыр талқысына салады.
Адамдар
бойындағы қаталдық пен мейірімді қатал қыс пен мамыражай жаздай қатар
келтіріп өз шығармасының соңына шейін бір-бірімен арпалысқа түсіреді. Бір-
бірімен өлердей өш жақсылық пен жамандық қулық пен сұмдық, әділдік пен
әділетсіздік арасындағы бітіспес күресті әр қырынан алып аша түсуге
тырысады. Құм мінезі повесінде де қырықтың бесеуіне келсе де,
ертеден қара кешке дейін тыным таппай еңбек ететін бейнетқор Бархан мен
қолды аяққа тұрмайтын жылпос Сейітқұлдың күйбең тіршілігі суреттеледі.
Ешкімнің ала жібін аттамай, адал ғұмыр кешіп келе жатқан, қой аузынан шөп
алмас момын шаруа Барханның он бес жыл бойы еткен еңбегінің бағаланбай,
құмға сіңген судай еленбей келе жатқандығы керісінше қу жағымпаз
Сейітқұлдың озат шопан атанып наградаға ұсынылуы әділетсіздік еді. Алайда
Бархан осыншалықты әділетсіздікті көре тұра оларға бетпе-бет қарсы келе
алмады. Бар қолынан келгені алдындағы малы мен отбасының амандығыны
шүкіршілік етіп, бір бедеу үмітпен өмір сүру ғана еді.
Оралхан бұл шығармасында ар мен азаматтық алдындағы жауапкершілік
бейнесін Бархан мен оның адал ниетті ақ көңіл жары Жұмагүл арқылы берсе, ал
қулық пен айлакерлік бейнесін Сейітқұл мен Талды совхозының директоры,
бас зоотехнигі, бөлімше басқарушысы Әліқұл образы арқылы көрсетеді.
Айналасы ат аунағандай ғана ойпаңда бірге, бір мақсатпен өмір сүріп
жатқан екі қойшының арасындағы осыншалық кереғарлық пен қарама қайшылықтың
сыры неде? Бұл сұрақтың жауабын жазушы әділетсіздік жайлаған мына қоғамда
деп біледі. Осылайша ол өз кейіпкерлерінің характерлерін сол қоғамдағы
әділетсіздіктермен күрестіре отырып ашуға тырысады.
Сейітқұл үшін атақ пендаңқ, абырой маңызды болса, ал Бархан үшін атақ пен
даңқтың , аяққа тұсау арқаға артық жүк болар байлықтың да, тіпті аспандағы
жұлдыздай түрде бар күндіз жоқ алдамшы бақыттың да керегі шамалы-ақ еді. Ол
бар болғаны өз еңбегінің еленбегеніне іштей налып, өз ойымен арпалысып
ғұмыр кешіп жатты.
Қулық пен сұмдық, арамдық пен әділетсіздік жайлаған мына қоғамда Бархан
секілді адал еңбекқорлардың емес, Сейітқұл сияқты әккі, қулардың асығының
алшысынан тұрып, айы оңынан туатындығын жазушы совхоз басшысы Әліқұлдың
Колхоздың қара өгізіндей жұмысты мұрының пысылдап істейсің келіп,жарқыным-
ау қазір бізге өгіз адам емес ,түлкі адам керек деген сөзі арқылы айта
кеткен секілді. Шындығында, Барханның он бес жылдан бергі еленбей келе
жатқан еңбегінің сыры оның жұртты алдап, қулық-сұмдықпен өмір сүретін түлкі
мінезді адам емес, еңбегіне адал бейнетқор өгіз секілді адам болғандығында
сияқты.
Жалпы, Оралхан шығармаларында кейіпкерлер табиғатпен бірге туып, бірге
жасап, бірге өмір сүреді. Бұл да жазушының өзіндік ерекшелігі болып
табылады. Құм мінезі повесінде де автор жансыз табиғат пен адамды өзара
үндестіреді. Бұрын сусылдап қоныс таппай көшіп-қонып жүретін сусылдақ,
ұшқалақ Қызылқұмның ұзақ уақыт бойы тапжылмай, бір орында жатып алуы
табиғаттың адамдарға көрсеткен қырсық мінезі деп түсінеді Қызылқұмның
сексеуілі мен түзгені есен сау шақта бүл өңірден аң-құстан аяқ алып
жүргісіз жер жоқ еді. Қоймен бірге жусап, қоймен бірге өретін аң екеш аңның
да тұқымы құрып азып барады-ау,-деп адамдардың табиғатқа жасаған зиянды
әрекеттерінің салдарының неге әкеліп соқтырғанын да айта кетеді.
Осы санасыз тіршіліктің сырын саналылардан тек Бархан ғана түсініп,
ұғынатын секілді. Тарихтың бар шежіресін қойныны тығып, бүк түсіп жатқан
Қызылқұмның сыңсып шығарған аянышты үнін, демігіп сырылдағанын тек Бархан
ғана ести алады. Жалғыздықтан жаны жабырқап, көңіліне қаяу мұң түскен
сәттерде тірі жан иесіне айта алмаған сырларын құммен бөліседі. Себебі
Бархан осы құмның бауырында бала күнінен бері өсіп келеді. Бархан үшін
Қызылқұмның бауырындағы, әрбір аң құсы, төсіндегі әрбір сексеуілі мен
түзгені қымбат. Оралхан шебер жазушы. Ол санасыз табиғатты да мына бес
күндік жалғанда пендешілік тіршілігімен әуре-сарсаңда жүрген адамдарды да,
табиғаттың баурайында тіршілік етіп жүрген әрбір жан –жануарын да тамаша
суреттей біледі.
Ол тіпті тілсіз табиғатты да сөйлете алады, жылатады, адамша күлдіреді.
Адам мен табиғатты салыстыра отырып, оларды егіз ұғымдай қатар қолданады.
Оралхан Бөкей адамды табиғаттан бөле жара қарамайды. Солай бола тұрса да,
жазушы қашанда саналы адамдардан санасыз табиғатты жоғары қояды. Біз мұны
шығармада Барханның өз өмірін Қызылқұмның өмірімен салыстырған тұсынан
байқауымызға болады. Менен гөрі Қызылқұмның тірлігі озық. Қыста сұп-сұр
болып, қанын ішіне тартып, кетеуі кетіп жатқанымен, көктем шыға құлпырып,
қып-қызыл қызғалдақтан көйлек киіп, сексеуілі мен түзгені, жыңғылы мен
изені, азын аулақ адасып жүрген аң-құсымен ойнап, қуанышы келте болса да
мәз-мейрам. Ал, менің түрім мынау; ес біліп етек жапқалы көрген қызық
кешкен ғүмыр, қараша үйдің түтінін түтетіп, арқандаған аттай қотаннан ұзап
шыға алмаймын-дейді тағдырына налыған Бархан.
Келер күннен үмітін үзбей, көлеңкедей көлеңдеп, қайда барса соңынан еріп
қалмайтын өз пікірі, өз мақсаты, өз иманымен әуре-сарсаңда жүрген еңбекқор
Бархан мен адамдардың өзіне жасаған қиянатына налып бір орында тапжылмай
мінез көрсетіп жатқан Қызылқұмның арасында рухани бір ұқсастық бар
секілді...
Шындығында, Бархан табиғат жанашыры. Оның өзге пенделерден өзгешелігі де
осында. Ол қалың орманның ішінде оқ тиіп жараланып жатқан қарақұйрықты
айлар бойы емдеп, Сейітқұлдың итінен торып асырағандығы, одан соң оны
қыстақтан аулақ паң далаға ұзатып салғандығы Барханның шын мәнінде табиғат
жанашыры екендігін дәлелдей түскендей.
Ерлікті табан ет маңдай термен абыройлы атқарған жұмыс деп түсінетін
Барханның адал еңбегін әйтеуір бір совхоз басшылары ескермей-ақ келеді.
Сейітқұлдың шөбін жер қара күн жылыда тартып береді, ал Барханға ат ізін
салмайды да. Сейітқұлды екі күннің бірінде ауданға, одан қалды облысқа
машина жібертіп шақыртып алады да, мал-жанын Барханға қалдырып кетеді.
Совхоз басшыларының осындай әділетсіз әрекеттеріне налығанда әйелі Жұмагүл
Еруліге қарулы болып қайтеміз,Сейітқұлдың басына қонған баққа таласқандай
болмайық деп Барханды жұбатады.
Барқан осылай Әліқұл мен Сейітқұлдан көрген қорлығына көніп, бар сырын
ішіне бүгіп жүре берер ме екен... Қызылқұм ше, ол да ұзақ уақыт бойы
тапжылмай бір орында жата бермек пе? Жоқ! Оралхан жасаған кейіпкерлер қасық
қаны қалғанша, соңғы демі таусылғанша күресе алатындай қайсар, жақсылыққа
жаны құштар кейіпкерлер. Тіпті олар өліммен де бетпе-бет айқаса алатындай
жігерлі.
Жылдар бойы сіресіп жатқан Қызылқұм айдаһардай ысқырып, өз-өзінен
буырқанып өзгеше мінез көрсете алды. Тіпті ақ жүрек, қара қылды қақ жарған
адал шопан Барханның да отарын ала қашты. Ал Бархан болса, балаша зыр
жүгіріп, құмның артынан отарын қайтарып алмаққа қуа жөнелді.
Оралхан қашанда өз кейіпкерлерінің басынан небір қиын күндерді, азапты
сәттерді өткізе отырып, оларды өмір сүруге құштар етеді. Бархан да құм
құйынмен бірге ықтап кеткен қойларын тауып аман-есен өз отарына оралды.
Жазушы Барханды жан-жақты қырынан ашуға тырысады. Оны тек адал , момын,
ешкімнің ала жібін аттамайтын жуас шаруа қылып қана көрсетпей, ақылды, қу
етіп те көрсете біледі. Мұны біз шығарманың Қызылқұм көшкен күні
Сейітқұлдың жиырма бес қойы қырылып, совхоз басшысы не істерін білмей,
Барханнан ақыл сұрап келген сәтінен байқауымызға болады. Бархан олардан
көмек қолын аямады. Қу, әккі Сейітқұл мен совхоз басшысының өздеріне лайық
жол көрсетті.
Шығарманың төл алу науқаны аяқталып Барханға көмекке келген үш сақманшы
қыздың ауылдарына қайтатын тұсын жазушы: Құм теңіздің ортасында адасып
келген үш аққу ұшатын болды, аспаннан құлап түскен үш құс үш жұлдыз секілді
жапан түзде жетімсіреп, жаһанның көп-көп қызығынан қаға беріс қалған
қыстақты базарға айналдырған, суынғандай, ұмытылғандай жүдеу тарта беретін
көңілдің көк тоңын жібіткен үш тотыдан айырылатын болды-деп үш қызды
аққуға, бұлаққа, тотыға теңей отырып суреттейді.
Оралхан адам және адам өмірін өз шығармаларына өзек ете біледі. Құм
мінезі повесінде де жазушы: Пенде жалғыз аяқ жолмен жүреді, сосын
әлденені тауып алады, бәлкім ол күніне жүз рет көрген заты шығар, бұрын
елеп ескермеген шығар, бірақ осыншалық қадір-қасиетін енді аңғарып,
қуанышынды шек қалмай айқайлайды. Ол не сонда? Ол өмірдің өзі екен.
Дүниедегі ең құнды да, құнсыз да сол адамның өз өмірі екен-ау-деп адам
баласына берілген азды-көпті өмірдің бағасын бере кетеді. Содан соң,
өмірдің әділетсіз тұстарын Барханның монологы арқылы сынай кетеді.
Табиғаттан әділетсіз не бар, бір жерге бар байлығын: суын, ағашын, тау
тасын, аң-құс, орман-тоғайын төгіп бере салады; енді бір жерді бір жұтым
суға, тіс шұқыр ағашқа зарықтырып қояды; бір адамдарға көрікті де талантты
да аямай сыйлайды, енді біреулерді... енді біреулердің басын таз, аяғын
ақсақ қылып қойдың соңына салады, қойманың күзетіне қояды.
Әділетсіздіктердің өзі табиғаттан жұққан екен-ау-дейді әділетсіз тағдырына
налыған Бархан. Солай бола тұрса да, Бархан алда атар таң мен келер күннен
күдерін үзбейді. Бақыты мен қуанышы мәңгі араласып отырар ертеңгі мазасыз
күндеріне үміт артады. Бүкіл ғұмырын ертеден қара кешке дейін адал еңбек
етумен өткізген Бархан өз еңбегінің әйтеурі бір ескерілетіне сенді.
Бархан жылдар бойы тамшыдай жиналып қалған ащу-ызасын ішіне бүгіп жүре
алмады. Себебі, жазушының өзі айтқандай Барханның бойында Қызылқұмның өр
мінезі бар. Жылдар бойы өлі тыныштықты орнатып, бүк түсіп, бір орнында
қозғалмай жатып алып, аяқ астынан бұрқан-талқан болып мінез көрсеткен
Қызылқұм секілді Бархан да өзгеше мінез көрсете алды.
Сейітқұлдың иті өзі емдеп жазған қарақұйрықты жеп жатқанын көргенде
табиғат жанашыры Бархан шыдап тұра алмады. Сол ашумен: Өз асыраған
күшігім өз басыма қарғыды деген осы. Быртиып алып ішің толған арамдық пен
қулық-деп тұңғыш рет Сейітқұлдың оспадар қылығын бетіне басты.
Омырауындағы медальдары мен наградаларын жұлып алып: Мына орден менікі.
Маған тиесілі сый-құрмет! Сен менен ұрлап алдың. Анау упр ағаң менен саған
тартып әперді. Енді мен сенен тартып аламын деді. Иә, шындығында мұның
бәрі Барханға тиесілі еді. Сейітқұл өз жазасын алды.
Жалпы Оралхан Бөкей бұл повесте Бархан секілді еңбекқор шаруаның қиямет
қиыншылыққа толы өмірі мен тағдырын, қайшылыққа толы ғұмырын суреттейді.
ӨЛІАРА
Оралхан Бөкейдің қайсібір туындысын алып қарасақ та өр Алтайдың тыныс
тіршілігінен хабар береді. Алтайдың табиғатын, мамыражай жазы мен суық
қысын, тауларын, өзенін, сылдырап аққан бұлағын, жусаны мен изенін шебер
суреттейді. Өліара повесінде де Алтайдың баурайында ғұмыр кешіп жатқан
қойшы мен оның әйелінің тағдыр талқысына түскен өмірі баяндалады.
Автордың шығармада кейіпкерлердің есімін нақты атамай оларды Қойшы,
Әйелі, Тұңғышы, Мұғалима немесе Шығайбай секілді лақап аттармен
атауы шығарманың өзіндік ерекшелігін танытады.
Жалпы, Өліара повесінде күреске толы өмір, білімге құштар жандардың
орындалмаған арманы, сараңдық пен дүниеқоңыздық, адалдық пен опасыздық
мәселелері сөз болады. Оралхан бұл шығармада адалдық бейнесін-Қойшы,
опасыздық бейнесін-Қойшының әйелі мен Зоотехник арқылы, ал сараңдық пен
дүниеқоңыздық бейнесін Шығайбай образы арқылы бейнелейді.
Қойшы адал да ойшыл, сабырлы кейіпкер. Әйелі қанша ұрысып, жер жебіріне
жетсе де, үндемей көніп жүре беретін көнбіс адам. Ал әйелі ұрысқа бір табан
жақын тұратын шатақ мінезді кейіпкер.
Шығарма Қойшының күнделікті тіршілігін суреттеумен басталады. Содан соң,
автор: Ежелден жайбасар, саспас адамның жоқтан өзгеге қоқшаңдап, алдың-
дұлдың ұшқалақтана беруі өзгеше оғаш көрінетін, қалай да осы қылығы өзіне
аққа қара басқандай үйлеспей тұратын. Дәл биыл болған бөлекше мінездің
салдарын таба алмай әйелі ес кірейін дегені шығар деп жорыды. Бірақ
ерінің есі бұрыннан барын,ежелден ақылды, бірақ сол ақылды рәсуәламай,
тізгіндеп ұстарын он жыл отасса да сезген емес-деп автор деталь арқылы
келер күннен хабар бере кетеді.
Шығармада табиғат бейнелері ерекше суреттеледі. Жазушы бұл орайда
кейіптеу тәсілдерін жиі қолданады. Мәселен, Қойшының өткен жылғы қысты
есіне алар тұсын автор: Буылдыр дүние, маужыраған тыныштық. Әне:
дала, ауыл, өзен, орман, тау, күреңсе, қой, өзінің жарбиған қосы. Былтыр да
сол, ертең де сол... Сосын қыс келеді қылышын сүйретіп, ағаштар қуарып,
орман жалаңаш қалады, өзен суалып көк мұздың астында ыңырсиды, тау ақ сұр
бұлттың, аппақ қардың астынды іштей егіледі; ал дала ақ тонды айқара
жамылады да, өлі ұйқыға кетеді деп санасыз табиғатқа саналылардың іс-
әрекетін жасатады.
Сонымен қатар шығармада Оралхан Бөкей өз кейіпкерлерінің характерін
ашуда шегініс тәсілдерін кеңінен қолданылады. Шығарма барысында, басты
кейіпкерлер Қойшы мен оның әйелі өткен өмірлерін жиі еске алады. Жазушы бұл
тұстарды көбіне шегініс тәсілдері арқылы беріп отырады. Мысалы: Көмескі
болса да әлі есінде, мектепте оқып жүрген шағында тамам баладан мұның ала
бөтен ерекшелігі-байқағыштығы еді. Әр нәрсені тез аңғарып, көрген білгенін
ұмытпай жадына түйетін. Бертін келе сурет салуға әуестенді. Бір күні
әдебиеттен сабақ беретін мұғалім балаларға Кім болам? деген тақырыпта
шығарма жаздырды. Қойшы сонда бас қатырып көп ойланбай-ақ қолына қалам алып
еді. Бірақ не жазарын білмеді, парақтың басына суретші болам деп жазды
да, жарты сағат ойланып отырды. Бұл бір-ақ сөз, ал шығармаға кемінде үш-
төрт парақ жазу керек. Тек мұғалім жазып болсаңдар тапсырыңдар
тапсырыңдар дегенде ғана есін жиып, қиялын жинақтаған. Сосын ол ақ бетке
бір-біріне иек сүйеген шоқтықты таулар, сол таудың ар жағында күлгін тартып
батар күн, сол таудың етегінде тігілген жалғыз киіз уй, жалғыз ат, жалғыз
еркектің суретін асығыс салып шықты да тапсыра салды мұғалімге. Мұғалім екі
қоймапты. Мұның бетіне қадала қарап тұрып: Мынау суретші боламын дегенің
шығар деп ұқтым да, төрт қойдым. Бірақ суретің тым мұңдылау ма қалай.
Әсіресе, жалғыздыққа әуес екнсің. Жалғыздың аты, жаяудың шаңы шықпас деген
қалқам,-деді. Бала түсінген жоқ, шын талант жетекшісіз-ақ мұратына жетер
болар деп жазушы суретшілікті армандаған Қойшының балалық шағына шолу
жасай кетеді. Бұл жерден біз Қойшының қиялшыл, арманшыл кейіпкер
екендігін аңғарамыз.
Иә, Қойшы шынында арманына жете алмады. Арман қуып қалаға кетемін
деген ойы жайына қалды. Оның не себепті суретші бола алмағандығын да жазушы
өткенге көз жүгірту арқылы оқырманына түсіндіре кетеді: Он жылдықты әйелі
екеуі бірге бітірді, бірге бітірді де екеуі бірдей жұмысқа қалды. Қойшының
жұмысқа қалғысы келмеген еді. Класс бойынша бастама көтергізіп дабырлады-
ай. Сонсоң тайлы-таяғы қалмай, жеке бригада құрып, пішен дайындауға
кірісті. Ұл-қыз аралас отыз оқушы тауда қос тігіп, аралас-құралас, мәре-
сәре болып, қойындаса жатты. Не керек шөбін де үйді армансыз ойнап күлді
де. Жуастау Қойшының икеміне көніп, үлесіне тигені осы әйелі болды. Бір
күні жеңінен тартып, былайырақ шығарып алды да, бетіне бақырайып қарап
тұрып: Сен әкесің дегенде, не күлерін, не жыларын білмей сасқалақтады.
Міне сол себептен де Қойшы суретші боламын деген, ал әйелі дәрігер боламын
деген арманына жете алмады. Солай бола тұрса да, Қойшы келер күннен үмітін
үзбеді, менің жете алмаған шыңыма ұлым жетер, менің аса алмаған асуымды
ұлым асар деп тұңғышына үміт артты.
Бір кездегі озат оқушы, ақынжанды, дарынды жас өз көкірегіндегі ізгі
талап, жақсы арманының соңына түптеп түспей, жігерсіздік көрсеткен еді.
Өзінің рухани мұратының алдында опасыздық жасады. Сонысы ақыры өзін қапы
соқтырды. Қаншалықты еңбекқор, табанды, адал, әділ, өзгелерге рақымды,
кеңпейіл болғанымен о да түптеп келгенде, өмірден өз орнын өз бақытын таба
алмады. Ойлап қарасақ, Қойшының бағын жандырмай жүрген орынсыз төзімділік,
көксеген мақсатының жолында бел шешіп шығуға тәуекелі бармаған жігерсіздік,
күнделікті күйбеңнің ағынынан бой асыра алмаған психология екендігі даусыз.
Өмірден баз кешіп, ит өмірдің қорлыған шаршаған күндердің бірінде
өз-өзіне қол жұмсамақ та болды. Тек болашақ үмітін жалғар, артындағы тұяғы
ұлдары үшін ғана ажалға басын қимады. Жүрегіндегі сенімі ғана Қойшыны әйелі
мен ұлдарына жалғап тұрды. Күндердің күні осы екеуі де болымсыз үміт,
болымсыз сенім жоғалса қайтер едім... мүмкін көнетін шығармын, мүмкін
өлетін шығармын. Егер мен шынында да, осы екеуінен айырылсам,
онда...білмеймін-ай, білмеймін... екі қолымды төбеме қойып, безіп кетермін
де. Қайда? Барар жер басар тауым бар ма?! деп қойшы оңаша қалған
сәттерінде болашағына шошына қарайтын еді.
Оралхан Бөкей кейіпкерлерін азапқа, қиыншылыққа толы сындарлы
шақтардан өткізе отырып, олардың мінез-құлқын жан-жақты ашуға тырысады.
Жалғыздық шарасыздық Оралханның көпшілік кейіпкерлеріне тән қасиет. Солай
бола тұрса да, жазушы олардың үмітін келер күннен үздірмей, қайта оларды
өмір сүруге құштар ете түседі. Өліара повесінде де Қойшы жүрегіндегі
сенімінен әлдеқашан, ол ауруханада жатып, құрдасы Зоотехник үйіне келіп
түнеген күні-ақ айырылған еді. Алайда, ол мұны сезсе де мойындағысы
келмеді. Өзін-өзі алдап, өзін-өзі жұбатып, ұлдарын алданыш етумен ғана өмір
сүріп жатты.
Нөсер төгіп, жел тұрып дауыл болған Өліараның бұршақты күні Қойшының
әйелі төртінші ұлын дүниеге әкелді. Толғатып, ықылық атып жатқан әйелінің
ернінен тұңғыш рет сүйді де: Мен саған сенемін, менің екі-ақ асыл дүнием
бар, үшіншісінің тағдыры соған байланысты. Бірі –сенім, ол сен, екіншісі-
үміт, ол тұңғыш - ұлым; үшіншісі - төзім, алғашқының бірі жоғалса, төзімім
де жоғалмақ деген еді.
Иә, Қойшы үмітінен де , сенімінен де, төзімінен де айырылды. Себебі,
сүйенішім деп сенген әйелі оған опасыздық жасады. Күндіз-түні жалғыз
қалғанда, ащы іздеп ауылға кеткенде, ауырып ауруханаға түскенінде көлденең
көк аттының арбауына түсіп жанына жара салды.
Қай заманда да өз бақыты жолында күресе білмейтін адамның өз өмірін
мазмұнды, мағыналы ете алуы еш мүмкін емес нәрсе. Оралхан Бөкейдің Қойшысы
да содан опық жейді. Өліара повесін оқыған оқырман кейіпкердің қой
баққанына емес, өз арманын, өз бақытын қорғай алмағанына күйінер еді.
Өліараның сол бұршақты күні сенімі мен үмітінен, төзімінен айырылған
Қойшы жоғалтқан асылдарын іздеп ұзақ сонарға аттанды. Содан Қойшы қайтып
оралмады. Ол тірі ме, өлі ме ол жағын ешкім де білмейді... Жазушы мұны
жұмбақ етіп қалдырады. Себебі, Оралхан Бөкейдің шығармаларындағы
жұмбақтылық оқырманын ынтықтыра түсер бірден-бір ерекшелігі болып
табылады. Сол үшін де автор көбінесе шығармаларының соңғы шешімін өз
оқырманының еншісіне қалдырады.
Шығарманың негізгі айтар идеясын түйіндей кетер болсақ, Өліара повесі
босбелбеулікке, енжарлыққа қарсы шығып, әр адамды өз өмірінің мәнді-
мағыналы болуы жолында күресуге шақырады.
Бәрі де майдан
Оралхан Бөкеев Бәрі де майдан повесінде Ұлы Отан соғысы кезіндегі
тыл өмірі мен соғыстан кейінгі халықтың соғыстың салдарынан тартқан ащы
зардабы жайында баяндайды. Бұл повесть жайында сыншы ғалым Мұхаметжан
Қаратаев былай дейді:
Бұл шығарманың қан майдан тақырыбына жазылған туындылар мен
ұқсастығымен қатар ерекшелігі де бар. Аталмыш тақырыпта жазылып жазылып
жарық көрген атаулы туындылар қазақ әдебиетінде аз емес. Алайда тыл
өмірінің әсіресе труд армиясындағы қан майданға бергісіз ғаламат қиындығы
мен азабын Оралхандай қамтыған да, терең байыбына барғаны да некен - саяқ.
Иә, шындығында ел басына күн туып, елім деп еңірейтін ерлердің
ерлігі сыналар шақта Отанын қорғауға қолына мылтық алып қан майданға
қатыспаса да, еңбек армиясында адал еңбегімен қызмет атқарған Ақан мен
ауырдың астында жеңілдің үстінде жүріп ерлік жасадым деп кеудесін керетін
Құмырай секілді қулардың, соғыс кезінде ауылда қалып ел басқарған , жетім
мен жесірге пана болудың орнына қысым көрсеткен Нартай секілді даңғой
залымдардың әрекеттерін Оралхан секілді шынайы суреттей алған жазушы жоқта
шығар. Себебі, бұл шығарманы Оралхан шынайы өмірдің өзінен алды. Мұны
жазушы өз сөзінде де айта кетеді: Мен бұл шығарманы жазу үстінде зәредей
өтірік қоспауға тырыстым. Қазіргі заман әдебиетіндегі озық үлгілерді біле
тұрсам да, ой айтудағы оңай тәсілдерді пайдаланғым келмеді. Философиялық
тереңдік пен психологиялық иірімдерге құрмай, естіген оқиғаны қаз-қалпында
баяндағаным, қиялдан алған образды сылап-сипап, әдемілеуден қашқаным шығар
деп жазушы қарапайым ауылдастарының болмыс- тіршілігін, қайғы-қасіреті мен
жақсы-жаманын шыншылдықпен әңгімелеп беруге ұмтылғандығын айта кетеді.
Шығарманың негізгі кейіпкерлерінің бірі - Ақан. Ақан жасынан еңбек
астында өскен, саналы өмірін адалдықпен өткізген адам. Намысын ешкімге
бермейтін, басқаға қиянаты жоқ жан. Ел басына қайғы-қасірет алып келген Ұлы
Отан соғысы жылдарында ол қолына қару алып, от кешіп қан майданға қатыспаса
да елі үшін аянбай терін төгіп тылдағы жұмысты адал атқарған еді. Азапты
күндерді басынан кешіре отырып, аштық пен жоқшылықтың салдарынан
денсаулығынан айырылды. Ақан үшін атақ пен даңқ та, орден мен медаль да,
абырой да маңызды емес еді.Оны тек қан төгіспен келген Ұлы жеңістен тысқары
қалдырып, ерен ерлігін елінің бағаламағандығы қинады, жүрегіне соғыс салып
кеткен жарасын одан әрі үдете түсті. Шындығында, Ақан соғысқа
қатысқандардан аз азап шеккен жоқ. Соғысқа қатыспаймын деп қашпады да. Тыл
жұмысында жүргенінде майданға қанша сұранса да жібермеген еді. Оралхан
Бөкей Ақанның ерен еңбектері арқылы Ұлы Отан соғысы кезінде майданға қару
дайындасқан көпшіліктің адам айтса нанғысыз ауыртпашылық жағдайында жасаған
ұлы еңбегін суреттейді, Біздер еңбек армиясында болғандар, жаумен
мылтықсыз шайқастық, әрине, өлім-жітім аз болды. Сондықтан да қадірсіз
болдық,-дейді Ақан. –Дене жарасынан жүрек жарасы әлдеқайда ауыр дегенді
ширек ғасырдан бері Құмырайға түсіндіре алмай-ақ келемін... Қайтейін
тағдырдың жазуы шығар
Шындығында, Ақанның еңбектің ауыр бейнетін бастан кешкенмен, қадірсіз
болдық деген сөзінің жаны бар. Жұлдыз ауылы Ұлы Отан соғысының жеңіспен
аяқталғанына отыз жыл толуын тойлап, соғыс ардагерлерін марапаттап жатқанда
да Ақан назардан тыс қалып, тіпті мерекеге шақырылмай қалған да еді.
Жалпы, Оралхан Бөкейдің қайсібір туындысын алып қарасақ та, жазушы
әр шығармасында жақсылық пен жамандықтың арасындағы бітіспес күресті әр
қырынан алып аша түсуге тырысады. Бәрі де майдан повесінде де Оралхан
жақсылық бейнесін қарапайым еңбек адамы-Ақан бейнесі арқылы берсе, Жамадық
бейнесін жымысқы қу, арамза, қорқақ Құмырай образы арқылы көрсетеді. Ақан
өмірінің шындығын жазушы Құмырай бейнесін қарсы қоя отырып суреттейді.
Жасынан қатар өскен, әлі күнге көрші тұратын Құмырай – Ақанның бәсекелес
күндесі секілді. Ақан адалдықтың ақ жолымен өмір сүруді қаласа, ал
Құмырай өзінің жылмысқы әрекеттері арқылы Ақанды үнемі аяқтан шалуға
тырысады. Тыл жүрген кезінде Ақан Украин қызына үйленіп кетті деп ауылға
өсек таратқанының да себебі осы еді.
Шығармадағы тағы бір басты кейіпкерлердің бірі – Алма. Бұл кейіпкер
хақында жазушы, сыншы Тұрлыбек Мәмесейітов былай деп өз пікірін білдіре
кетеді:
Осыған дейін соғыс кезіндегі әйелдер образынан ерекшелігі сол – бұл
барынша ұлттық деңгейге көтерілген жиынтықты бейне болып шыққан. Себебі
автор шығармада сөз еткен кейіпкерлерде көркемдік жағынан шоқтықтысы да,
мінезі сан қырынан ашылғаны да, адамгершілік іс-әрекеттерінің көзге ерекше
түсетіні де осы образ.Бұл бейнені жасауда автор титтей де өтірік
шарттылыққа, схематизмге бармаған сондықтан да болуы керек, оның барша
әрекеттері қарапайым әрі иланымды.
Иә, Алма шындығында жаны нәзік әйел заты болып жаратылса да, тым қайсар,
өжет кейіпкер. Нартай секілді даңғой залымдарға да қаймықпастан қарсы шыға
білді. Тағдырдың басқа салған ауыртпалығына мойымай бір шаңырақтағы он
шақты жанның иесі болып, жұбайы соғыстан оралғанша өз шаңырағының түтінін
түзу шығаруға тырысты.
Оралхан Бөкей бұл шығармада Алма образы арқылы Алма сияқты бүкіл қазақ
әйелдерінің рухани тазалығын, ар-намысының биіктігін, кіршіксіздігін,
қайсарлығын көрсетуге тырысады. Соғыс кезіндегі ауыл өмірінің шындығын
Оралхан Бөкей Алма әңгімесі арқылы суреттейді. Алма да тіршілік
ауыртпашылығын арқалаған, жастай тұрмыс талқысын көрген әйел. Ақанмен
семья қүрып, енді есін жия бастағанда соғыс басталып, бейбіт өмірін астаң-
кестең етті. Алманың әрбір әрекеттерінде өмірге деген құштарлық, намысы
үшін тырысушылық, Ақанына, туған-туысқандарына, достарына деген сенім
танылады.
Шығармада кездесетін кейіпкерлердің бірі - Нартай. Соғыс кезінде елде
қалып ел басқарған колхоз басшысы Нартайдың әйелдерге көрсетпегені жоқ.
Жазушы оның елді қан қақсатқан әрекеттерін шығармада шыншылдықпен
суреттеуге тырысады. Еңсесі түскен елді ерттеп мініп алған Нартай інісін
–есепші, келінін-ауыл кеңесінің хатшысы, тіпті әйеліне шейін басқарма
мүшелігіне сайлайды. Елді осылайша қинаған залым Нартайдың ешкімге жаны
ашымайтын қатігез екендігіне шығарманың мына тұсында көзімізді жеткізе
түсеміз: Қайынсіңлісі Қарлығаш қарағай басып өлгенінде, өлігін орайтын
мата сұрап барған Алмаға Қаңғырып қарағай басып өлген қарғадай қызға
мәрлі берер жайым жоқ деп қуып шығады.
Бәрі де майдан повесі соғыс кезіндегі тылдағы өмір шындықтаын шынайы
суреттеуімен, кейіпкер характерін нанымды жеткізуімен құнды деп білеміз.
Жазушының эстетикалық мұраты да Ақан мен Алма сынды абзал жандардың сол
бір сұрапыл кездегі рухани ерлігі мен адамгершілік тазалығын көрсету
болған дейді сыншы, ғалым Тұрлыбек Мәмесейітов. Шындығында, Оралхан
Бөкейдің Ұлы отан соғысы жылдарында өмірге келген ұрпақтың өкілі екендігін
ескеретін болсақ, шығарманың шынайылығына көзімізді анық жеткізе түсетін
едік. Жалпы, шығарманың ерекшелігін айта кететін болсақ, шығарманың басы
авторлық баяндаудан басталады да, орта тұсында яғни, Ақан шал мен Алма
әжейдің Орынбай мен Күміске соғыста басынан кешкен азапты күндерін
баяндайтын сәтінен бастап шығарма кейіпкерлік баяндауға алмасады. Осылайша
жазушы шығарманың соңына шейін Алма мен Ақанның әңгімесін кезектестіре
отырып кейіпкер атынан баяндату арқылы жеткізеді.
Күмістелген ер тоқымы бар көк жорғасына мініп, Ақан бұл өмірден мәңгі
тыныштық әлеміне аттанып кетті, артынан Алма да еріп кете берді. Олар өлді,
алайда олардың жасаған ерлігі мәңгілік өлмек емес. Иә, елі олардың жасаған
ерлігін мойындамаса да, бәрібір олар қаһарман деген атқа лайықты.
Себебі жазушы өзі айтқандай олар өз арларының алдында кіршіксіз таза.
Бәрі де майданповесін оқыған адамның бойында оның кейіпкерлерінің
тағдырымен ортақтастық туатыны, сол арқылы соғыс өртін тұтатушыларға қарсы
сезім пайда болатыны даусыз. Шығарма сонымен қатар Ұлы Отан соғысы
кезіндегі ауыр еңбектің майдандағы жеңіске қосылған үлесін ғана емес,
адамгершіліктің, азаматтық үшін күрестің майданы болғанына сендіреді. Ақан
мен Алма қандай азап сапарынан, өтсе де адам болып қалған қылығымен
қызықтырады. Керісінше майдан жолынан өткен Құмырай өмірдің өгей баласы
қалпында қалады. Осыны көркем бейнелей отырып Оралхан повесі адамдықты
ардақтау, оның еңбегін бағалау туралы ұлы идеяны туғызады.
Сайтан көпір
Адамдықты ардақтау, оның ұлылығын жырлау Оралхан Бөкей повестерінің негізгі
тақырыбы десек те болады. Оралхан Сайтан көпір повесінде де өмір туралы,
адам туралы жақсылық пен жамандық, адалдық пен арамдық, өмір мен өлім
арасындағы күрес жайлы баяндайды Шығармада жақслық Аспан шал бейнесі арқылы
берілсе, жамандық Айқай, Анау, Жаңғырықтардың образы арқылы көрініс табады.
Бұл жайында Тұрлыбек Мәмесейітов былай дейді:
Жақсылықтың қашанда беті ашық, жүзі жарқын, еңсесі биік, оны ешкім
де, еш нәрсе де көлегейлеп өшіре алмайды. Сондықтан да бұл повесте нақты
адам- Аспан шал бейнесінде көрініп отыр. Ал жамандықтың жүзі қара алпыс
айлалы. Ол көбінесе қылмысты жасырын айла-тәсілмен істейді.Үстіне ешкім
танымастай қара шапан жамылып келіп, жақсылықты арттан шалуға тырысады.
Оның нақты кім екенін кейде түстеп тани да алмайсың. Мына шығармада оның –
Жаңғырық, Айқай, Анау болып келуі де сондықтан.
Иә, шындығында біз бұл жерде үшеуінің нақты кім екендігін атап айта
алмаймыз. Бір білетініміз - жақсылықтың түбінде жамандықты жеңіп, ырқына
бағындыратындығы.
Пенденің бір басында жақсы да, жаман да қасиеттері болады. Оралхан Бөкей
де кейіпкерлерінің бір басынан осы екіұдай сезімді қактар іздеп жан
дүниелеріне терең үңілумен болады. жағымды, жағымсыз деп өз тарапынан
ат қойып, айдар тақпайды, жағымсызына іші бұрып қолдан жақсылық жасатуға
итермелейді, жағымсызына бар пәлекетті үйіп-төгіп, одан сайын жер қылмайды,
кімнің болса да ішіне үңіледі, жанына ой жарығын шашады. Оралхан жамандықты
сырттан іздемейді, адамның өз басынан тауып, содан тартқан қияметін
өрнектей отыра оқырманын ойға жетелейді.
Шығарманың басты кейіпкерлерінің бірі-Аспан шал. Ол өмірінде ешкімге
жаманшылық жасап, ешкімнің ала жібін аттап көрмеген әділ, турашыл жан.
Қара қылды қақ жарған осы мінезінің кесірінен талай рет опық жесе де
адалдықтың ақ жолынан айныған емес. Әкесі Тәңірдің : Жорғалаған қара
тышқанға қастандық жасама, бәрі-бір айналып өзіңді табады. Бұл дүниеде
қаншалық жақсылық жасасаң о дүниелік болған соң, жер бетінен соншалық
береке болып, қайтадан өніп шығады. Ал зұлымдық та солай балам деген
сөзін қашанда есінен шығарған емес. Басына қиындық туған шақта Аспан үнемі
әкесінің сөзін есіне алып тәубеге келетін.
Оралхан Сайтан көпір повесінде адалдықтың ақ жолынан айнымай,
әділдікті ту етіп, шыншылдықпен өмір сүрген Аспанның көрген азабы мен
қиындығын шебер среттей біледі. Бұл жайында Мұхаммеджан Қаратаев былай деп
өз пікірін білдіре кетеді:
Жасай ,бер адам! деген Горкийдің уйренген гимнін Оралхан Сайтан
көпір повесінде де жарқын жырлайды. Үздік үнмен, жігерлі серпінмен
жырлайды. Повесть Табунщик деген атпен орысша аударылып 1984 жылы
Дружба народов журналында жарияланды да, осы жуналдың сыйлығына ие болды.
Мұның өзі ненің белгісі? Оралхан повесінің жұлдыз Одақ көгінде жалт
еткендігінің белгісі. Және қандай адамның образы ол? Майдангер жауынгері
емес, космонавт емес, стахановшы емес, кәдімгі қарапайым ауыл жылқышысы
Аспан шалдың образы. Оның өмірінде көрмеген азабы мен қиындығы жоқ, қорлық
та көрді, зәбір мен жапа да шекті, қиямет қиындықта окоп пен қардың, ауру
мен мүгедектіктің азабын бастан кешірді. Бірақ өлген жоқ, өлгісі келмеді
де, өмірге қарсы күресу үшін, мойымау керек, төзу, шыдау керек, жеңу керек
деп білді, жеңді де. Тіпті, қар астында қалып екі аяғы үсіп қалғанда да
оны тастамай, ауыл қасындағы қорымға қойып, кейін өлген соң жерлейтін өз
денесіне орын әзірлеп қоюы оның алабөтен өмір сүйгіш характерінің,
қайсарлығының символдық нышаны болса керек
Шындығында, Аспан образы арқылы суық қыс пен алай-дүлей боранды
қаншама қатерлі болса да адамның өмір сүйгіш қайсар рухы жеңетіндігін айта
кеткісі келеді. Қар көшкінінің астында қалып екі аяғынан айырылған Аспан
шал алғашында жасанды аяқпен өмір сүрді. Алайда табиғатына жат нәрсенің
үстінде ол өзін жайлы сезіне алмады. Ағаш аяқтарды лақтырып тастап,
кесірткеше жер бауырлап жүрді. Осылай бола тұрса да ол өмірден күдерін
үзбеді. Тіпті, өзі үшін емес, артында ұрпағы үшін, өзін керек ететін
адамдар үшін өмір сүрге тырысты.
Оралханның кейіпкерлері қаншалықты қайсар болғанымен, олардың жан-
дүниелері де соншалқты нәзік болып келеді. Сайтан көпірдегі Аспан шал да
сондай кейіпкерлердің бірі. Аспан әр нерсені жүрекпен қабылдай біледі.
Соғыс жылдары Германияның шағын қаласын аларда үй-үйге кіріп соғысып жүріп,
Аспан оқыста жазықсыз ананы атып алған еді. Аппақ көйлек киген ана әлденені
міңгірлеп айтты да, түбі өртенген бәйтеректей сұлап түсті. Аспан өзінің осы
әрекетіне талай рет өкінді. Өлім мен өмір арасында жатқан сәтінде
алақанымен көзін жабуға әзір отырған ананы елестетіп талай рет жалынып
кешірім де сурады. Алайда, шын мәнінде сол жазықсыз ананың өліміне Аспан
емес қоғам, қоғамдағы кереғар құбылыстар кінәлі еді. Автор бұл жерде мұны
Аспанның мына сөзі арқылы бере кетеді: Кеш, Мен емес едім кінәлі.
Жазығымыз Жаңғырықта.
Оралхан шығармада Айқай, Анау, Жаңғырық осы үш сөзді үнемі үлкен
әріптермен жазып көрсетеді. Шығарманы тұтастай оқып шығатын болсақ, бұл
үшеуінің нақты адам бейнесі емес қоғам көрінісі екендігіне көзімізді
жеткізе түсеміз. Сол арқылы автор қоғамның әділетсіздігін шығарманың
басынан соңына шейін әшкерелеуге тырысады. Шығарманың басты кейіпкері Аспан
осы Айқай, Анау, Жаңғырықтармен күресумен болады. Байқап отырсақ, бұл үшеуі
мұның қыр соңынан қалмайды. Совхоз дирекциясында болған бір жиналыста Алтай
қыстауындағы жем-шөп қорының аз екендігін, ауданға жалған мәлімет
берілгендігін әшкерелейді. Сонда ауыл басшысы Анау Аспанға Бәлем,
көзіңнің еті өсейін деген екен. Басшысымен алысқан әкең қай мұратына жетіп
еді. Алды-артыңды ойламайсың-ау, бала! деп айқайлаған еді. Енді ойлап
жатса сол сөздің төркіні тым әріде. тым тереңде екен. Бар бәле Жаңғырықтан
шықты. Өзінен зор өзіне билік жүргізетін адамға етекте айқайлауға
болмайтыны қанша рет басына таяқ болып тисе де бақыр басы ұқпай-ақ қойды-
ау
Аспан бірақ бір нәрсеге қатты таң қалған. Құдайдың құдіреті қар
көшкінін құлатқан дауыс бастықтың жиналысындағы стол тоқпақтап, айқайлаған
жарықшақ үніне қалай ұқсаушы еді. Жоқ оның қыстың көзі қырауда Алатайға
шығуы мүмкін емес. Аспан осы жұмбақтың шешуін қанша ойланса да таба алмады.
Аспан үшін ол айқайдың иесі кім, қай жақтан шыққаны бәрібір еді. Жаңғырық
та, Айқай да Аспанның бас бостандығын еншілей алмады. Аспан өзінің бас
бостандығын екі аяғын беріп айырбастап алды. Тек Аспанды ойландыратын бір-
ақ нәрсе бар. Ол өзінің артындағы ұрпағы Аманның өзі мен әкесі секілді
мүгедек болып қалмауын тіледі. Мүгедектік тұқым қуалай ма деп қауіптенді.
Бұл повесті оқи отырып, біз бір нәрсені аңғарамыз. Оралхан тек
шығарманың атын қоюда ғана емес әрбір кейіпкердің есімін қоюға да ерекше
мән бергендігі байқалады. Бұл жайында М. Қаратаев былай дейді:
Оралхан Бөкеевтің повестерінің қайсысын алсақ та, өзегі адам, адам өмірі
адам тағдыры, адам ары мен арманы-осының бәрі қиямет қиындықта қайшылықта,
сынға трүседі, сыр ашады. Бәрін де күрес, бәрінде тартыс. Адам мен
табиғат, адам мен адам арасындағы қарым-қатынас қайшылық. Повестердің аты
да осының айғағы. Біздің жақта қыс ұзақ деудің өзінде тар мағынасында
берілген жыл мезгілі ғана емес жалпы өмір қиындығын бейнелейтін кең
философиялық ұғымның символы бар. Бәрі де майдан деуде майдан деген тек
соғысқа ғана тән емес барлық өмір атаулыға тән ұғым бар. Сайтан көпір,
Қар қызы, Жетім бота деудің өзінде тура мағынасында көпір, қыз, бота,
дейтін тікелей түсініктен гөрі сайтан, қар, жетім секілді анықтама арқылы
адамға арналған өмірдің ауыр сынағы сол сынақтан кімнің қалай өтетінін
анықтайтын адам қасиетінің таразысы бар.
Сол секілді автор Сайтан көпір повесінде кейіпкерлердің есімін қоюға
да ерекше көңіл бөлген секілді. Біз мұны шығарманың мына тұсынан
байқауымызға болады: Жарықтық әкесі де әуені сол әуеге әуелеуді аңсаған-
ау, әтпесе ұлының есімін Аспан қояр ма еді... жазған-ай ол да ұша алмай
кетті. Тіпті ұшудың керегі бар ма өзі,-деген қарсы сұрақ қойды өзіне,-
қанатымен ұшқанда құйрығыңда ұмытпа деп қазақ бекер айтпаған шығар. Жерден
өзгені іздеу әбестік. Ең әуелі сол айналаның жердің қадірін түсініп алайық
Иә, шындығында кейде адамдар пендешілікке салынып, қолы жетпеген дүниені
армандап, қолындағы бар асылдың қадірін білмей, одан айрылған сәтте ғана
сан соғып, өкінетін жағдайлар мына өмірде көп кездесіп жатады. Аспан да
жұмыр жердің қадірін аяғынан айрылып, алғаш жасанды аяқпен жүрген кезінде
ғана түсінді. Сол үшін де жасанды табиғатына жат аяқтарды лақтырып тастап,
кесірткеше жер бауырлап жүруді үйренді. Ұлының есімін Аман деп қоюы да
өзінің басына түскен осындай сұмдықтардан аулақ болсын деп қойғаны болуы
керек.
Аспан батыл да қайсар кейіпкер. Ол осынау өмірлік шайқаста жеңіліс тапқан
жоқ. Жамандық қанша қыр соңынан қалмай, соңына түскенімен Жақсылықты
құрта алмады.
Қанша жүрексініп қобалжығанымен әке рухы күш-қуат беріп, қолтығынан демеп
Аманды Сайтан көпірден аман-есен өткізді. Сол әке рухы қолдап тұрғанда еш
нәрсенің де қауіпті емес екендіген күмәні қалмаған Аман зор сеніммен,
қарышты қадаммен алға ұмтылды. Аспанның Біле-білсе, сен менің өтіп кеткен
дәуренім, өліп қалған арманымсың, екі Аяғымсың! Ал менің Аяғым сіңірі
босап, сүрінуді білмейтін жілікті болатын! деген сенімі орындалды.
Зоотехник Ерік пен Аспанның кітапханшы қызы Мәлике повесте жаңа өсіп
келе жатқан жас ұрпақ өкілі ретінде алынған. Ерік жаңа дәуірдің білімді,
ақылды ұрпағы. Ескінің қайшылықты ұғымдарынан бойын аулақ сала отырып, оның
қайталанбауы үшін күресуші. Сол үшін ақылынан айқайы көбірек болған
заманның сырын ұғуға тырысады. Оның бойында жас адамға тән арманшылдық,
қиял басым. Оның Мәликемен арсында да жаңаша қарым-қатынастардың белгілері
мол. Олардың махаббатында күн сайын толысып келе жатқан үлкен достық
байқалады.
Оралхан Бөкей өз шығармашылығы туралы айта келіп: Жер бетіндегі
миллиондаған адамдар қаншалықты бір-біріне ұқсамайтын, әйтеуір, бір
ерекшелігімен дараланған, олардың мінез-құлқы, жан қалтарыстары да
соншалықты өзгеше, ешқандай ілім-білімнің қолынан келмейтін жұмбақты десек
қателеспес едік. Пенденің не ойлап тұрғанын жан сарайында ненің жанып
жатқандығын күні бұрын білер амал-айла, құрал-сайман ойлап табылған жоқ.
Сол секілді табиғат иеміздің де толайым құпия сырларын толық аша алдық па?!
Міне, мен жазған дүниелердің тылсымдылығы кейіпкерлерімнің қиялшыл да
арманшыл болып келулері сондықтан. Бәлкім, бұл өмірде болған емес, бірақ
болулары мүмкін уақиғалардың, ынтықтырарынан шығар-ау. Өз замандастарының
толыққанды бейнесін өзімді қойып, мұқым, қазақ әдебиеті жасап біткен жоқ,
Ұмтылыстар мен ізденістердің соңынд жүр дейді.
Иә, шындығында Оралхан Бөкейдің кейіпкерлері көбінесе қиялшыл арманшыл
кейіпкерлер болып келеді. Қиял мен шындықты қатар ала отырып,
ғаламның жұмбақ сырларымен адамның жұмбақ беймәлім қырларын ашуға тырысады.
Осындай қиялдан туындаған адам-жұмбақ, ғалам-жұмбақтың терңіне үңілген
ізденісін танытатын шығармалардың бірі-Қар қызы повесі.
Қар қызы.
Қар қызы повесінің алғашқы нұсқасы 1978 жылы жарық көрген. Орыс
тілінен аударылу барысында соны оқиғалар мен жаңа кейіпкерлер қосылған да,
айтылар ой түп қазығын тауып, авторлы концепциялар анықтала түскен. Аңғарып
қарасақ бұл повесте де Сайтан көпірдегідей табиғатты негізгі фон ретінде
ала отырып, оның қалтарыстарын ашуға тырысады. Қар қызы повесін Оралхан
Сайтан көпірмен қосақтап, Біздің жақта қыс ұзақ деген атпен біріктіріп
беріпті. Оның себебі – екеуінің тақырыптық жақындығынан болар. Алтайдың
ұзақ қысы тек табиғат мезгілін ғана бейнелемейді, адамдардың беріктігі мен
төзімділігін танытар сынақ екендігі екі повесте де ортақ бейнеленеді.
Сайтан көпір повесінде қарапайым ауыл жылқышысы Аспан шалдың азапты өмірі
жайлы айтылса, Қар қызы повесінде жас қыздың азапқор Қоңқайдың
тұтқынындағы аянышты тағдыры мен ақ қар көк мұзда Айыртаудан шөп әкелуге
кеткен үш жігіттің күреске толы ғұмыры баяндалады.
Жалпы, Қар қызы повесінде кейіпкерлердің яғни Нұржан, Аманжан,
Бақытжандардың характерлері Қоңқай асуынан келіп тоқтаған сәтінен бастап
ашыла бастайды. Сақылдаған сары аяз қысып, ызғар болған иесіз үйдің
қонағындай келе жатқан жігіттерге Қоңқай асуында көздеріне шалынған
өлімсірей жанған жарық кәдімгідей үміт, тілек болып еді. Алайда нағыз
шайқас шын мәнінде осы үйден басталған еді. Осы сәттен-ақ жігіттердің
шынайы мінез-құлқымен болмыс бітімі көрініс бере бастаған болатын. Нұржан
не нәрсеге болса да ұстамдылық танытып, ақылға салып байыппен шешуге
тырысса Аманжан қызу қанды, тез де шалт мінез байқатады. Ал Бақытжан болса
мылтықтан қорқып, есі шығып зар еңіреп қоя береді. Қоңқайға сағатынн
бергісі келемеген Аманжанға: Бер, бере сал, ойбай, бастан құлақ садаға,
үйге барған соң, өз сағатымды мен-ақ берейін саған ... деп жалынады. Шалмен
ептеп келісімге келіп, тамағын тойдырып ұйықтасақ дегенді ғана ойлайды.
Бұдан біз оның өзімшіл екендігін аңғарамыз.
Ал, Аманжан ызадан жарыла жаздайды. Тіпті, Қоңқайды атып тастағысы
келеді. Амал не көздеген сайын көзі қарауытып, шүріппеге тиген саусақтан
жан кеткендей болады. Өне бойы өз-өзінен қалтырап, буыны босай берді.
Қоңқай қысық көзін бағжаң еткізіп, алая қарағанда, Аманжанның қолындағы қос
ауыз мылтық салдыр-гүлдір етіп жерге түсіп-ақ кетіп еді.
- Осы қақбасты бір жерден көрген секілдімін. Қайдан, жүзі өте таныс.
- Аманжан шөкелеп отыра кетті де, өз тізесін өзі ұрғылады.
- Неге ата алмадым, құдай-ау, неге. Әрекеттерге барып, неге ата
алмағанына өзінің де көзі жетпейді. Ал Қоңқай болса Аманжанды өзінің
жасырын бір ұрпағы екеніне ешбір күдік келтірмеген.
Өйткені, Қоңқайдың өзі айтпақшы, ұрпақтарын жасырын өсіреді, өзін өсе
келе бір іздеп табарына кәміл сенеді. Бұл атадан балаға мирас болып келе
жатқан тым ұзақ құбылыс. Оған Ата ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz