Мектеп жасына дейінгі балаларға көркем шығарма арқылы эстетикалық талғамын қалыптастыру
Кіріспе
1. Мектеп жасына дейінгі балаларға көркем шығарма арқылы эстетикалық талғамын қалыптастырудың ғылыми практикалық негіздері
1.1. Мектеп жасына дейінгі балаларға көркем шығарма арқылы эстетикалық талғамын қалыптастырудың міндеттері
1.2. Мектеп жасына дейінгі балаларға көркем шығарма арқылы эстетикалық талғамын қалыптастырудың негізгі құралдары
2. Көркем шығарма арқылы мектеп жасына дейінгі балаларға эстетикалық талғамын қалыптастырудың әдістемесі
2.1. Көркем шығарма арқылы мектеп жасына дейінгі балаларға эстетикалық талғамын қалыптастырудың формалары мен түрлері
2.2 Көркем шығарма арқылы мектеп жасына дейінгі балаларға эстетикалық талғамын қалыптастырудың әдістемесі
Қорытынды
1. Мектеп жасына дейінгі балаларға көркем шығарма арқылы эстетикалық талғамын қалыптастырудың ғылыми практикалық негіздері
1.1. Мектеп жасына дейінгі балаларға көркем шығарма арқылы эстетикалық талғамын қалыптастырудың міндеттері
1.2. Мектеп жасына дейінгі балаларға көркем шығарма арқылы эстетикалық талғамын қалыптастырудың негізгі құралдары
2. Көркем шығарма арқылы мектеп жасына дейінгі балаларға эстетикалық талғамын қалыптастырудың әдістемесі
2.1. Көркем шығарма арқылы мектеп жасына дейінгі балаларға эстетикалық талғамын қалыптастырудың формалары мен түрлері
2.2 Көркем шығарма арқылы мектеп жасына дейінгі балаларға эстетикалық талғамын қалыптастырудың әдістемесі
Қорытынды
Еліміздің төл Конституциясы, жаңадан қабылдаған Тіл туралы және Білім туралы Заңдарында бүкіл қоғамның, сол сияқты жеке тұлғаның мәдени және рухани дамуының басты құралы жас ұрпаққа білім беру мен ғылымды, мәдениет пен өнерді заман талабына сәйкес өркендете отырып, балалардың бойында имандылық, эстетикалық, адамгершілік,ізгілік қасиеттерді қалыптастыру мәселелеріне ерекше көңіл аударылған. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының алдында тұрған жауапты міндеттердің бірі ел экономикасын жаңа бағытта жеделдетіп дамыту. Бұл жөнінде ел басы Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан-2030» стратегиясында: «... барлық қазақстандықтардың өсіп өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы, экономиканы дамытудағы жетекші фактор»,- деп атап көрсетті[1;-10б].
Балаларды мектепке дейінгі тәрбиемен және оқытумен қамтамасыз ету жөніндегі «Балапан» бағдарламасы Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 29 қаңтардағы «Жаңа онжылдық – Жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты Қазақстан халқына Жолдауын және Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 1 қаңтардағы № 922 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспарын іске асыру мақсатында әзірленген[2;-26б].
Эстетикалық тәрбие – кең ұғым. Ол балаға өмір құбылыстарын терең қабылдауға, сенсорлық әрекетін дұрыс дамытуға, білімге құштарлығын арттыруға ықпал етеді, байқағыштығы мен әсерленгіштігін (қуану, қайғыру) жетілдіріп, олардың әсемдік жөніндегі түсінігін кеңейтеді, сұлулықты тану, сүйе білу, оны шығармашылықпен өмірге ендіре білу қабілетін, эстетикалық талғамын, қиялын дамытады. Сондықтан, эстетикалық тәрбиені бала дамуының алғашқы сатысы – мектепке дейінгі кезеңнен бастау жан-жақты жарасымды дамыған ұрпақ тәрбиелеуге алғы шарт жасайды.
Балаларды мектепке дейінгі тәрбиемен және оқытумен қамтамасыз ету жөніндегі «Балапан» бағдарламасы Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 29 қаңтардағы «Жаңа онжылдық – Жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты Қазақстан халқына Жолдауын және Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 1 қаңтардағы № 922 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспарын іске асыру мақсатында әзірленген[2;-26б].
Эстетикалық тәрбие – кең ұғым. Ол балаға өмір құбылыстарын терең қабылдауға, сенсорлық әрекетін дұрыс дамытуға, білімге құштарлығын арттыруға ықпал етеді, байқағыштығы мен әсерленгіштігін (қуану, қайғыру) жетілдіріп, олардың әсемдік жөніндегі түсінігін кеңейтеді, сұлулықты тану, сүйе білу, оны шығармашылықпен өмірге ендіре білу қабілетін, эстетикалық талғамын, қиялын дамытады. Сондықтан, эстетикалық тәрбиені бала дамуының алғашқы сатысы – мектепке дейінгі кезеңнен бастау жан-жақты жарасымды дамыған ұрпақ тәрбиелеуге алғы шарт жасайды.
1 «Білім туралы» Қазақстан Республикасының 27.07. 2007 ж., № 319-III
ҚР Заңы. Астана. Ақорда
2 Балапан бағдарламасы Қазақстан Республикасы Президентінің 2010
жылғы 29 қаңтардағы «Жаңа онжылдық – Жаңа экономикалық өрлеу –
Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты Қазақстан халқына Жолдауы
3 Аль-Фараби. Трактаты о музыке и поэзии / пер. с араб. АН Республики
Казахстан, Институт философии, ответст. ред. Бурибаев М.С., Алматы:
Ғылым, 1992. - 452 с.
4 Ушинский К.Д. Педагогические соч.: в 8 т., Москва, 1988, Т.4, -350 с.
5 Выготский Л.С. //Собр.соч.: Москва, 1984, -432 с
6 Калюжный А.А. Теория и практика профессиональной подготовки
учителя к нравственному воспитанию учащихся в целостном
педагогическом процессе:. дисс.док. пед. наук:. 2б.04.95. -Алматы. 1995.-
295с
7 Қожахметова К. Қазақ этнопедагогикасының теориялық- методологиялық
негіздері. Пед. ғыл. докт. дис. -Алматы, 1999, -330 б
8 Құлжанова Н. Мектептен бұрын тәрбие. - Алматы, 1923.
9 Баймұратова Б.Б Бақшадағы даярлыќ топ балаларының тілін дамыту.
Алматы, 1984. 18-24б
10 Меңжанова. А.К. Мектепке дейінгі педагогика. – Алматы, -1984. 23-30б
11 Жиенбаева С.Н. Мектепке дейінгі балаларды еңбекке баулудың ғылыми
педагогикалық негіздері. Дис...,пед. ғыл. канд. Алматы, 2002. 50-55б.
12 Наурызбай Ж.Ж. Научно-педагогические основы этнокультурного
образование школьников: Автореф. дис. .. докт. пед. наук. – Алматы, 1997.
– 45с.
13 Божович Л.И. Личность и ее формирование в детском возрасте, Москва,
1978, -310 с.
14 Сәдірмекова Ж. Жеткіншектерді халықтық педагогика арқылы
адамгершілікке тәрбиелеу: Пед. ,ғыл.канд. дисс. ... авторефераты. –
Алматы, 1995. – 23б - 30 б.
15 Әбілдина С.Қ. Қазақ халқының ауызекі шығармашылығы арқылы
бастауыш сынып оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеуге болашақ
мұғалімдерді даярлығын қалыптастыру. пед.ғыл.канд. дис. Алматы, 1999.
-151 б.
16 Ұзақбаева С.А. Балаларға эстетикалық тәрбие берудегі халық дәстүрі.
Алматы, 1990.
17 Ұзақбаева С.А. Қазақтың халық педагогикасындағы эстетикалық
тәрбие: Пед.ғыл. докт. дисс:. 21.05.93. -Алматы. 1993. -324б.
18 «Кел, ойнайық» (Әлем балаларының ойындары). Құрастырған және
аударған Қ. Толыбаев. - Алматы: Өнер, 1990.
19 "Мәдени мұра" бағдарламасы. // Егемен Қазақстан 23.11.03.
20 Бөлеев Қ. Қазақ этнопедагогикасының теориялық – негіздері. – Алматы,
2004.- 25б.
21 Алтынсарин Ы. Шығармалары. -Алматы: Жазушы, 1986. – 201 б.
22 Табылдиев Ә. Этнопедагогика – Алматы: “Санат”, 2001. -34-40б
23 Қалиев С. Қазақ этнопедагогикасынық теориялық негіздері мен тарихы.
Алматы, 1998. -320 б.
24 Ахметов Ш. Қазақ балалар әдебиеті, -Алматы. 1990. -124б.
25 Нұрғалиев Р.Н. және т.б. Шаңырақ (үй-тұрмыс энциклопедиясы). Алматы,
1989.
26 «Балбөбек» бағдарламасы. Ы. Алтынсарин атындағы Қазақ білім
академиясының республикалық баспа бөлмесі. – Алматы қ., 1999.
27 Жарықбаев Қ.Б. Қазақ тәлім – тәрбиесі. – Алматы: “Санат”, 1995. – 552б.
28 ҚР МЖМБС 1.001-2009. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік
жалпыға міндетті білім беру стандарты. Мектепке дейінгі тәрбие мен
оқыту. Негізгі ережелер.
29 Қазақстан Республикасының Мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру
стандарты. «1 жастан 6 жасқа дейінгі балаларды мектепке дейінгі тәрбие
мен оқытудың жалпы білім беру бағдарламасының мазмұнының базалық
минимумы». – Астана қ., 2004.
30. Арушанова А.Г. «Речь и речевое общение детей».– М.: Мозаика-Синтез,
1999.
31. Қазақ балалар әдебиетінің кітапханасы (бірнеше томдық). Алматы,
Жалын, 1989 ж. М.Әлімбаев, Қ. Мырзалиев, Ө. Тұрманжанов, Е.
Өтетілеуов.
32 Эстетическое воспитание трудящихся. Изд-во Сибирское отд. АН СССР.
Новосибирск. 1962.
33 Эстетическая кулътура и эстетическое воспитание. М., "Просвещение",
1988.
34 Жұмабекова Ф Мектепке дейінгі педагогика.- Алматы: «Санат» 2004.-
45б
35 Дүкенбаева Г.Қ Сауат ашу методикасы .- Алматы: «Санат»1989. –30б
36 Байтұрсынов А. Тіл – құрал. – Алматы: Рауан, 1998.- б.
37 Жұмабаев М. Шығармалары. Т. 2,3. – Алматы: Білім, 1996.-41 б.
38 Өтетілеуов. Е., «Балақай» - Алматы қ.: Жалын баспасы, 1986.-14б
39 Ғабитов Т.Қ. Қазақ мәдениетінің типологиясы. - Алматы. 2000. - 36б.
40 Сәдірмекова Ж. Жеткіншектерді халықтық педагогика арқылы адамгершілікке тәрбиелеу: Пед. ғыл.канд. дисс. ... авторефераты. – Алматы, 1995. – 22б.
ҚР Заңы. Астана. Ақорда
2 Балапан бағдарламасы Қазақстан Республикасы Президентінің 2010
жылғы 29 қаңтардағы «Жаңа онжылдық – Жаңа экономикалық өрлеу –
Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты Қазақстан халқына Жолдауы
3 Аль-Фараби. Трактаты о музыке и поэзии / пер. с араб. АН Республики
Казахстан, Институт философии, ответст. ред. Бурибаев М.С., Алматы:
Ғылым, 1992. - 452 с.
4 Ушинский К.Д. Педагогические соч.: в 8 т., Москва, 1988, Т.4, -350 с.
5 Выготский Л.С. //Собр.соч.: Москва, 1984, -432 с
6 Калюжный А.А. Теория и практика профессиональной подготовки
учителя к нравственному воспитанию учащихся в целостном
педагогическом процессе:. дисс.док. пед. наук:. 2б.04.95. -Алматы. 1995.-
295с
7 Қожахметова К. Қазақ этнопедагогикасының теориялық- методологиялық
негіздері. Пед. ғыл. докт. дис. -Алматы, 1999, -330 б
8 Құлжанова Н. Мектептен бұрын тәрбие. - Алматы, 1923.
9 Баймұратова Б.Б Бақшадағы даярлыќ топ балаларының тілін дамыту.
Алматы, 1984. 18-24б
10 Меңжанова. А.К. Мектепке дейінгі педагогика. – Алматы, -1984. 23-30б
11 Жиенбаева С.Н. Мектепке дейінгі балаларды еңбекке баулудың ғылыми
педагогикалық негіздері. Дис...,пед. ғыл. канд. Алматы, 2002. 50-55б.
12 Наурызбай Ж.Ж. Научно-педагогические основы этнокультурного
образование школьников: Автореф. дис. .. докт. пед. наук. – Алматы, 1997.
– 45с.
13 Божович Л.И. Личность и ее формирование в детском возрасте, Москва,
1978, -310 с.
14 Сәдірмекова Ж. Жеткіншектерді халықтық педагогика арқылы
адамгершілікке тәрбиелеу: Пед. ,ғыл.канд. дисс. ... авторефераты. –
Алматы, 1995. – 23б - 30 б.
15 Әбілдина С.Қ. Қазақ халқының ауызекі шығармашылығы арқылы
бастауыш сынып оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеуге болашақ
мұғалімдерді даярлығын қалыптастыру. пед.ғыл.канд. дис. Алматы, 1999.
-151 б.
16 Ұзақбаева С.А. Балаларға эстетикалық тәрбие берудегі халық дәстүрі.
Алматы, 1990.
17 Ұзақбаева С.А. Қазақтың халық педагогикасындағы эстетикалық
тәрбие: Пед.ғыл. докт. дисс:. 21.05.93. -Алматы. 1993. -324б.
18 «Кел, ойнайық» (Әлем балаларының ойындары). Құрастырған және
аударған Қ. Толыбаев. - Алматы: Өнер, 1990.
19 "Мәдени мұра" бағдарламасы. // Егемен Қазақстан 23.11.03.
20 Бөлеев Қ. Қазақ этнопедагогикасының теориялық – негіздері. – Алматы,
2004.- 25б.
21 Алтынсарин Ы. Шығармалары. -Алматы: Жазушы, 1986. – 201 б.
22 Табылдиев Ә. Этнопедагогика – Алматы: “Санат”, 2001. -34-40б
23 Қалиев С. Қазақ этнопедагогикасынық теориялық негіздері мен тарихы.
Алматы, 1998. -320 б.
24 Ахметов Ш. Қазақ балалар әдебиеті, -Алматы. 1990. -124б.
25 Нұрғалиев Р.Н. және т.б. Шаңырақ (үй-тұрмыс энциклопедиясы). Алматы,
1989.
26 «Балбөбек» бағдарламасы. Ы. Алтынсарин атындағы Қазақ білім
академиясының республикалық баспа бөлмесі. – Алматы қ., 1999.
27 Жарықбаев Қ.Б. Қазақ тәлім – тәрбиесі. – Алматы: “Санат”, 1995. – 552б.
28 ҚР МЖМБС 1.001-2009. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік
жалпыға міндетті білім беру стандарты. Мектепке дейінгі тәрбие мен
оқыту. Негізгі ережелер.
29 Қазақстан Республикасының Мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру
стандарты. «1 жастан 6 жасқа дейінгі балаларды мектепке дейінгі тәрбие
мен оқытудың жалпы білім беру бағдарламасының мазмұнының базалық
минимумы». – Астана қ., 2004.
30. Арушанова А.Г. «Речь и речевое общение детей».– М.: Мозаика-Синтез,
1999.
31. Қазақ балалар әдебиетінің кітапханасы (бірнеше томдық). Алматы,
Жалын, 1989 ж. М.Әлімбаев, Қ. Мырзалиев, Ө. Тұрманжанов, Е.
Өтетілеуов.
32 Эстетическое воспитание трудящихся. Изд-во Сибирское отд. АН СССР.
Новосибирск. 1962.
33 Эстетическая кулътура и эстетическое воспитание. М., "Просвещение",
1988.
34 Жұмабекова Ф Мектепке дейінгі педагогика.- Алматы: «Санат» 2004.-
45б
35 Дүкенбаева Г.Қ Сауат ашу методикасы .- Алматы: «Санат»1989. –30б
36 Байтұрсынов А. Тіл – құрал. – Алматы: Рауан, 1998.- б.
37 Жұмабаев М. Шығармалары. Т. 2,3. – Алматы: Білім, 1996.-41 б.
38 Өтетілеуов. Е., «Балақай» - Алматы қ.: Жалын баспасы, 1986.-14б
39 Ғабитов Т.Қ. Қазақ мәдениетінің типологиясы. - Алматы. 2000. - 36б.
40 Сәдірмекова Ж. Жеткіншектерді халықтық педагогика арқылы адамгершілікке тәрбиелеу: Пед. ғыл.канд. дисс. ... авторефераты. – Алматы, 1995. – 22б.
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі: Еліміздің төл Конституциясы, жаңадан
қабылдаған Тіл туралы және Білім туралы Заңдарында бүкіл қоғамның, сол
сияқты жеке тұлғаның мәдени және рухани дамуының басты құралы жас ұрпаққа
білім беру мен ғылымды, мәдениет пен өнерді заман талабына сәйкес өркендете
отырып, балалардың бойында имандылық, эстетикалық, адамгершілік,ізгілік
қасиеттерді қалыптастыру мәселелеріне ерекше көңіл аударылған. Сонымен
қатар, Қазақстан Республикасының алдында тұрған жауапты міндеттердің бірі
ел экономикасын жаңа бағытта жеделдетіп дамыту. Бұл жөнінде ел басы
Н.Ә.Назарбаев Қазақстан-2030 стратегиясында: ... барлық
қазақстандықтардың өсіп өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы,
экономиканы дамытудағы жетекші фактор,- деп атап көрсетті[1;-10б].
Балаларды мектепке дейінгі тәрбиемен және оқытумен қамтамасыз ету
жөніндегі Балапан бағдарламасы Қазақстан Республикасы Президентінің 2010
жылғы 29 қаңтардағы Жаңа онжылдық – Жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның
жаңа мүмкіндіктері атты Қазақстан халқына Жолдауын және Қазақстан
Республикасы Президентінің 2010 жылғы 1 қаңтардағы № 922 Жарлығымен
бекітілген Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі Стратегиялық даму
жоспарын іске асыру мақсатында әзірленген[2;-26б].
Эстетикалық тәрбие – кең ұғым. Ол балаға өмір құбылыстарын терең
қабылдауға, сенсорлық әрекетін дұрыс дамытуға, білімге құштарлығын
арттыруға ықпал етеді, байқағыштығы мен әсерленгіштігін (қуану, қайғыру)
жетілдіріп, олардың әсемдік жөніндегі түсінігін кеңейтеді, сұлулықты тану,
сүйе білу, оны шығармашылықпен өмірге ендіре білу қабілетін, эстетикалық
талғамын, қиялын дамытады. Сондықтан, эстетикалық тәрбиені бала дамуының
алғашқы сатысы – мектепке дейінгі кезеңнен бастау жан-жақты жарасымды
дамыған ұрпақ тәрбиелеуге алғы шарт жасайды.
Елімізде қазақ әйелдерінің арасынан шыққан алғашқы педагогтар
Н.Құлжанова, М.Бегалиева, М.Ниязова, Ш.Иманбаева т.б. ғылыми еңбектерінде
эстетикалық тәрбиені, әсіресе, мектеп жасына дейінгі балалар тәрбиесінің
өзекті мәселелері ретінде көтерген[11-12;-33-36б].
Республика көлемінде мектепке дейінгі балалардың психологиялық
мәселелері Т.Тәжібаева, С.Балаубаев, М.Мұқанов, Ә.Алдамұратов,
Х.Шериазданова, Ғ.Ракимбеков, А.Нұрахұнова т.б. сияқты психолог-ғалымдардың
еңбектерінде зерделенсе, балалар көркем шығармаларының тәлімдік мәнін
М.Ғабдуллин, Б.Момышұлы, Б.Адамбаев, Ш.Ахметов, М.Әлімбаев, Қ.Жарықбаев,
С.Қалиев, Ә.Табылдиев, М.Балтабаев, М.Бөлеев, З.Ахметова, М.Құрсабаев,
М.Смайылова, М.Оразаев, С.Ұзақбаева, Қ.Қожахметова т.б. сияқты педагог-
ғалымдар зерделеген[13;-48б].
Елімізде мектепке дейінгі тәрбиенің ғылыми-теориялық және әдістемелік
мәселелерін зерттеген: Б.Баймұратова, Қ.Меңдаяқова, М.С.Сәтімбекова,
Р.Аралбаева, Р.М.Жұмағожина, А.К.Меңжанова, Ф.Жұмабекова, Г.Меңлібекова,
Ә.С.Әмірова, М.Т.Тұрыскелдина, Н.Храпченкова, Т.Иманбеков, Т.А.Левченко,
А.Е.Манкеш, С.Жиенбаева т.б. педагог-ғалымдардың еңбектерін атауға болады.
Бұл ғылыми-педагогикалық еңбектердің құндылығы, республикадағы мектепке
дейінгі мекемелердің тәрбиелеу және білім беру іс-тәжірибелері талданып оны
ұйымдастарудың мазмұндарын, әдіс-тәсілдерін жаңартуда басшылыққа алатын
ғылыми-әдістемелік ұсыныстар болып саналуымен қатар, зерттеу жұмысымыздың
бағыт-бағдарын белгілеуге жағдай туғызды[14-16;-11-25б].
Аталған еңбектерде мектепке жасына дейінгі балаларға эстетикалық
тәрбие беру мәселесін алдарына мақсат етіп қоймағандықтан шолып өтіп,
балалар дамуындағы көркем шығарманың маңызы әр қырынан қаралғанымен көркем
шығарма арқылы эстетикалық тәрбие беру үрдісі кешенді зерттелмегенін
анықтадық.
Демек, ұлттық балабақшаларында, көркем шығарма материалдарының
эстетикалық тәрбие берерлік мүмкіндіктері мен оның мектепке дейінгі
мекемелердің тәрбиелеу және білім беру үрдісіне ендіру деңгейінің таяздығы
аралығында, балаларға эстетикалық тәрбие берудің бүгінгі өмір талабына сай
ұйымдастыру қажеттілігі мен оның ғылыми – педагогикалық негіздері,
мазмұндары және оны ұйымдастырудың ғылыми - әдістемелік жүйесінің
толықсыздығы аралықтарында қарама-қайшылықтар туып отыр. Бұл қайшылықтардың
шешімін табуға себепші болатын педагогикалық шарттарды қарастыру зерттеу
жұмысымыздың өзекті мәселесі болмақ. Оның көкейкестілігі мен ғылыми-
педагогикалық тұрғыдан зерттелмегендігі, тақырыпты Мектеп жасына дейінгі
балаларға көркем шығарма арқылы эстетикалық талғамын қалыптастыру деп
таңдауымызға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: мектепке дейінгі балаларға көркем шығарма арқылы
эстетикалық талғамын қалыптастырудың теориялық тұрғыдан негіздеп, оның
әдістемесін жасау.
Зерттеу нысаны: мектепке дейінгі мекеменің оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні: мектепке дейінгі балаларға көркем шығарма арқылы
эстетикалық талғамын қалыптастырудың үрдісі.
Зерттеудің міндеттері:
- мектеп жасына дейінгі балаларға көркем шығарма арқылы эстетикалық
талғамын қалыптастырудың жүйесін ғылыми-педагогикалық тұрғыдан
негіздеу;
- мектепке дейінгі балаларға көркем шығарма арқылы эстетикалық тәрбие
берудің мүмкіндіктерін ашып, моделін құрып, өлшемдерін, көрсеткіштерін
және деңгейлерін айқындау;
- мектепке дейінгі балаларына көркем шығарма арқылы эстетикалық
талғамын қалыптастырудың мазмұндарын сұрыптау, оны ұйымдастырып іске
асырудың педагогикалық шарттарын саралау;
- балабақшалардағы тәрбиелеу және білім беру үрдісіне көркем шығарма
материалдарын ендіруге байланысты ғылыми әдістемелік нұсқаулар беру.
Зерттеу әдістері: тақырыпқа байланысты философиялық, психологиялық,
педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерді ғылыми-теориялық тұрғыдан талдау,
эстетикалық тәрбие мазмұны мен бағдарламаны сұрыптау, тәрбиешілер мен ата-
аналар арасында сауалнама жүргізу, бақылау, озық
педагогикалық тәжірибелерді зерделеу, тәжірибелік-эксперимент жұмыстарының
нәтижесіне баға беру, оларды математикалық тұрғыда өңдеу ұсыныстар беру.
Зерттеудің көздері: Қазақстан Республикасының Білім беру
туралы Заңы, Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі Білім беруді
дамыту тұжырымдамасында Президентіміздің Н.Ә.Назарбаевтың дәстүрлі
Қазақстан Халқына Жолдауы, тағы басқа құжаттар, ресми материалдар,
философтардың, психологтар мен педагогтардың еңбегі, зерттеу тақырыбына
сәйкес оқу-әдістемелік құралдар, озат педагогтардың тәжірибелерін
басшылыққа алу.
Зерттеудің базасы: Түркістан қаласы №31 мектеп балабақша, Балбөбек
балабақшасында өтті.
Диплом жұмысының құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
тұжырымдар мен қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан
тұрады.
1. Мектеп жасына дейінгі балаларға көркем шығарма арқылы эстетикалық
талғамын қалыптастырудың ғылыми практикалық негіздері
1.1. Мектеп жасына дейінгі балаларға көркем шығарма арқылы эстетикалық
талғамын қалыптастырудың міндеттері
Эстетикалық тәрбие – қоғамдық дамудың әрқилы кезеңдерін бастан өткізіп
келе жатқан тарихи құбылыс. Адамға табиғатты және өнер мен сұлулық
заңдылықтарын эстетикалық тұрғыдан түсіндірудің тұңғыш теориялық ұғымдары
құл иеленуші қоғам кезеңіне жатады. Алғашқы эстетикалық тұжырымдар
Индияның, Египеттің, Қытайдың, Мисопатомияның, Ассирияның, Вавилонның әдеби
естеліктерінде бейнеленеді. Соның ішінде эстетикалық тәрбие туралы ең
алдыңғы ой пікірлер Греция ойшыларының үлесіне тиіп, шығыс елінің тамаша
ойшылдарының бірі - Әл-Фараби дәуірінен басталған. Ежелгі Грецияда
эстетикалық тәрбие мәселесі философиялық жүйенің ажырамас бір бөлігі
іспеттес қарастырылды.
Эстетиканың ғылым ретінде жеке философиялық пәнге айналу кезеңі ХҮІІІ
ғасырдан басталады. Себебі, ХҮІІІ ғасырдың басында жарық көрген ғылыми
еңбектердің көпшілігі сұлулық, әсемдік, талғам деген түсініктерге жауап
берумен қатар, олардың адам өміріндегі маңызын ашуға бағытталған.
Неміс оқымыстысы А.Г.Баумгартен өз еңбегінде гректің эстезис (сезім,
сезімдік қабылдау) деген сөзінен шыққан эстетика терминін тұңғыш
қолданып, оған жаңа философиялық пән ретінде қарауды талап ететін сезімдік
тану теориясы деп түсіндіреді[17;-32б].
Эстетикалық сезім дегеніміз - өмірдегі, көркем өнердегі әсемдікті
қабылдаудан туатын эстетикалық нәр алу, толқу, рақаттану. Ол - адам
табиғатына ғана тән жоғары сезім. Мектепке дейінгі балалардың қолынан
көркем-өнердің барлық түрі: әңгіме құрастыру, өлең құрастыру, ән айту,
сурет салу, жапсыру сияқты іс-әрекеттің бәрі келеді. Олардың орасан мол
өзіндік ерекшелігі бар, ол ерекшелік балалардың шындықты соншалықты пәк,
тікелей бейнелейтіндігінде, ғаламат шынайылығында, бейнелейтін нәрсенің
шындығына сенетіндігінде, көрушілер мен тыңдаушылар жөнінде қам
жемейтіндігінде. Осы кезеңнің өзінде балалардың, көркем-шығармашы-лық
қабілеттері дами бастайды, бұл ойдың тууынан, оның іске айналуынан, өзінің
білімі мен әсерін ұштастыра білуінен, сезімі мен ойын білдірген кездегі
ғаламат шынайылығынан көрінеді. Бұл балалардың эстетикалық талғамын
қалыптастыруға ықпал етеді. Эстетикалық талғам - кең ұғым, ол өнердің терең
мағыналы, тамаша шығармаларын түсінуді, содан ләззат алуды ғана емес,
табиғаттың, еңбектің, тұрмыстың, киімнің сұлулығын түсінуді де қамтиды[23-
24;-2-6б]. Балалардың эстетикалық талғамын қалыптастыруда оқыту үлкен рөл
атқарады. Мектепке дейінгі жаста балалар оқу үстінде балалар әде-биетінің,
музыканың, сурет өнерінің жасына лайық шынайы өнер шығармаларын тани
білуді, сүюді үйренеді. Балалардың көркемдік қабілеттерін, олардың
эстетикалық сезімдері мен ұғымдарын, әсемдікті бағалай білуін дамыта
отырып, педагог кейінірек адамның рухани байлығы қалыптасатын негіздерді
қалай береді.
Балаға өмір сұлулығын сезінуді және түсінуді үйрету - ересектердің ұзақ
жұмысын керек ететін күрделі де қиын міндет.
Эстетикалық тәрбиенің міндеттері:
баланың эстетикалық қабылдауын жүйелі түрде дамыту;
балалардың эстетикалық түсінігі мен құштарлығын, сезімталдық қабілетін
дамыту;
• балалардың көркемдік талғамын тәрбиелеу.
Эстетикалық тәрбиенің құралдары: қоршаған дүние, табиғи орта,
күнделікті тұрмыс эстетикасы, табиғаттан, өмірден алған әсері, көркем
әдебиет шығармалары, музыкалық туындылар, бейнелеу өнері, мерекелер мен са-
уықтар. Мереке кездерінде балалар бақшасында өнердің әр түрі балаларға
өзінің бар ерекшелігімен және бірлігімен ықпал жасайды. Мерекелер мектеп
жасына дейінгі балаларға қатты әсер етеді, олардың есінде ұзақ сақталады
да, эстетикалық тәрбиенің маңызды құралына айналады. Эстетикалық тәрбиені
жүзеге асыруда балабақшаның алатын орны ерекше. Дегенмен де отбасы-ның рөлі
де зор болмақ. Балабақша мен отбасының бірлескен ықпалының бірлігі
жағдайында ғана эстетикалық тәрбие міндеттерін толық көлемде жүзеге асыруға
болады. Балалардың әрқайсысы музыкант немесе суретші болмауы мүмкін бірақ,
әрбір баланың өнерге сүйіспеншілігі мен ықыласын тәрбиелеуге, эстетикалық
талғамын, көркемдік талғампаздығын, музыканы түсінуін, сурет салудың
қарапайым дағдыларын қалыптастыруға болады. Ол арқылы эстетикалық тәрбиенің
негізі қаланады.
Эстетикалық тәрбиенің әдістері: бақылауды ұйымдастыру, әңгімелесу,
түсіндіру, өнер туындыларын көру, қызықтыру, серуен, үлгі көрсету, іс-
әрекетті ұйымдастыру, бейнелеу өнеріндегі әрекеті үшін мадақтау жөне
жетістіктерін бағалау.
Балалардың эстетикалық тәрбиесі тұрмыс эстетикасымен, еңбектегі,
табиғаттағы, қоғамдық құбылыстардағы өсемдікпен таныстыру жолымен жөне өнер
құралдары арқылы жүзеге асырылады. Балабақшадағы тұрмыс эстетикасы көркем
қарапайымдылықтан, күнделікті тұтынылатын заттардың ақылмен таңдалып
алынуынан, әр заттың өз орнында жарасып тұруынан, басы артық еш нәрсе
болмауынан көрінеді. Қабырғалардың бояуы жайдары, ашық болуы тиіс.
Балабақшаны безендіруге қойылатын талап балалардың өмірі мен денсаулығын
қорғау міндеттерімен, олармен жүргізілетін тәрбие жұмысының мазмұнымен
анықталады. Олардың ішіндегі ең бастылары:
1. Үй жиһаздарының пайдалылығы, жабдықтардың тәжірибелік тұрғыдан
қажеттілігі.
2. Тазалық, қарапайымдылық, әдемілік.
3. Әрбір заттың көзге сүйкімді, анық көрінуін қамтамасыз ететіндей түс пен
жарықтың дұрыс ұштасуы.
4. Безендірудің барлық компоненттері біртұтас ансамбль құрайтын болуға
тиіс.
Эстетикалық тәрбиенің мәні мен міндеттері айқындалады. Сондай-ақ,
эстетикалық тәрбиенің негізгі құралдары, көркемөнер құралдары, көркемөнер
шығармалары, бейнелеу өнері, эстетикалық тәрбиенің әдістері қарастырылады.
Эстетикалық тәрбиенің мектепке дейінгі жастағы жүйелі жүргізілуіне көңіл
бөліп және оны ұйымдастырудың жолдарын меңгереді.
Дәрісте ұсынылған материалдарды студенттер толық меңгеру үшін
төмендегідей мәселелерге басым көңіл бөлуі керек:
* эстетикалық тәрбиеге байланысты негізгі тірек түсініктердің мәнін ашып,
мағынасын түсіне білуі;
* эстетикалық тәрбиенің мақсаты мен міндеттерін нақты білу;
* эстетикалық тәрбиенің мазмұны мен құралдарын айқындай білу;
* эстетикалық тәрбиенің шарттары мен қағидаларын және құралдарын жете
түсінуі;
* эстетикалық тәрбиенің негізгі құралдарына, әдіс-тәсілдеріне талдау жасай
білуі, тәжірибелік жүмыстар жүргізуге жаттығуы қажет.
Жоғарыда келтірілген осы қағидаларды саралай келе, біздің ойымызша
эстетикалық тәрбие дегеніміз – тұлғаның эстетикалық талғамын, эстетикалық
сезімі мен қызығушылғын, мәдениеті мен эстетикалық қажеттілігін
қалыптастырып, болмыстағы құбылыстар мен өнер туындыларындағы әсемдікті
қабылдай білу және өзіндік шығармашылық қабілеттерін дамытуға бағытталған
мақсатты, жүйелі жүргізілетін тәрбие жұмысы деп түсінеміз.
Энциклопедиялық сөздіктерде эстетика термині жан-жақты қарастырылып,
оның адамның сезімдік қабылдауының көрінісі ретіндегі мәні терең ашылған.
Жалпы эстетика термині ежелгі гректің aijsgavnomas - сезу,
aijsghtikov - сезіммен қабылданатын деген сөздерінен шығады.
1.2. Мектеп жасына дейінгі балаларға көркем шығарма арқылы эстетикалық
талғамын қалыптастырудың негізгі құралдары
Адамдардың эстетикалық сезімдері олардың өмірінде зор роль атқарады.
Әсемдікті көре, түсіне, жасай білу адамның рухани өмірін байытады,
қызғылықты етеді, оған ең жоғары рухани ләззаттануға мүмкіндік береді. Біз
әр адамның адамгершілікті тұлғалық мәнін жан-жақты дамытуға ұмтыламыз,
сондықтан әр баланың сезім нәзіктігін, көркемдікті, әсем нәрсені сүйетіндей
етіп дамытуымыз керек. Адамның әcемдікті және жексұрындықты, сәулеттілік
және ұждансыздықты, қуаныш пен қайғыны т.б. түсінуіне байланысты, оның
саналы тәртібі мен мінез-құлқы айқындалады. Осыдан келіп адамның
әсемділікке шынайы көзқарасы мен мұраттары болуы керек екендігі шығады.
Қазіргі кезде эстетикалық көзқарастарды тәрбиелеу – тәрбие барысының
зейін салуды, күн санап өсіруді талап ететін мәселесі. Біздің қоғам адамына
тек қана өнердің емес, еңбек, қоғамдық қатынастар, қоршаған орта, тәртіп,
тұрмыс, табиғаттың да әсемдік жақтары ықпал етеді. Эстетикалық көзқарастар
адамның шындыққа қатынасын анықтайды.
Адам өмірінде эстетикалық көзқарас әрдайым қуатты рухани күш ретінде
көрінеді. Балаға балғын бөбектік кезеңнен бастап әсемдікке ұмтылу тән
нәрсе. Ол әрдайым бойларында әсемдік құндылықтары бар қатар-құрбыларына,
ересектерге еліктейді. Балалардың өз еңбек іс-әрекеті тиімді және сапалы
болуы үшін оның ұйымдастырылуы толысып, тамаша нәрсені қабылдау деңгейіне
жеткені жөн. Балаға сонымен қатар жасампаздықтың да әсемдігі ашылады.
Еңбек әсемдігін қабылдауды үйретіп, қоғамдық іс-әрекет әсемділігіне
сезімталдығын тәрбиелеп, мұғалім балалардың еңбек белсенділігін кеңейтуге
дем береді. Эстетикалық көзқарасты тәрбиелеудің экономикалық мәселелерге
әрі тікелей, әрі жанама қатынасы бар. Бұл біздің қоғамдағы қоғамдық өндіріс
адамдардың өскелең рухани және материалдық қажеттіліктерін қанағаттандыруға
бағытталғандығынан туындайды. Өндірілген товарлар сапасының әсемдігі
тұтынылу жағына үлкен әсер етеді. Мұның өзі әр баланың білім алуында
белгілі дәрежеде эстетикалық көзқарас мәдениеті болуын талап етеді.
Өнерде шоғырланған адамдардың шындыққа эстетикалық қарым-қатынасы
қоғамдық идеяларды алға алып баруымыздың құралы, сол арқылы санаға өте
күшті әсер ету жүзеге асады.
Сонымен, оқушылардың эстетикалық көзқарасын тәрбиелеу — дамыған
әсемдік сана мен талғамды, оны қабылдау және бағалау қабілетін
қалыптастырудың мақсатқа бағыттала ұйымдастырылған процесі. Эстетикалық
көзқарасты тәрбиелеу оқушыны жан-жақты және үйлесімді дамытудың жалпы
жүйесінде ең алдымен өзіне тән қызмет атқарады. Ол іс-әрекеттің барлық
түрлеріндегі әсемдік нышанын анықтап, оны оқушының әсемдікке көзқарасының
дамуы, білім алуы, қалыптасуы құралына айналдырады.
Кең ой-өрістілік сөйлеу іс-әрекетінің мазмұнынан сөз өнерін, ақыл-ой
еңбегін, шындықтың объективтік жақтарын, көркем сөз сұлулығын бөліп
қарайды. Еңбек іс-әрекетінде еңбек мақсаттары және процесі, оның нәтижесі,
сұлулығы ерекше көрсетіледі. Құқықтық іс-әрекетінде қоғамдық мұраттардағы,
дамудағы оның ынтасы мен тәртібіндегі сұлулыққа баса назар аударылады.
Бейнелеу іс-әрекеті барысында балаларға көзге көрінетін әлем, музыкада адам
жасаған дыбыс үйлесімділігінің сұлулықтары ашылады. Дене тәрбиесі мәдениеті
және гигиена негіздері арқылы бала адам денесінің тән және жан сұлулығын
таниды т.б.
Әсемдікке тәрбиелеудің оқушыны жан-жақты және үйлесімді дамытудың
жалпы жүйесінде жанама қызметі де бар.
Әсемдіктің адам үшін зор тартымды күші бола отырып, сонымен бірге оның
іс-әрекетінің белсенді және тиімді дем берушісі де болады. Оқушы
өнегелігінің әсемдігі, оның жан дүниесінің байлығы, шешендігі оны басқа
адамдарға тартымды етеді. Оқушылар алдында ашық көрініс берген еңбек
әсемдігі, ол еңбегі тартымды етеді және еңбек іс-әрекетінің процесін
жеңілдетеді. Ерлік пен шын азаматтық әсемдігі адамдарды қоғамдық тәртіп
және құқықтық әрекеттерін орындауға жетелейді.
Баланың эстетикалық көзқарасын тәрбиелеу әсемдіктің қасиеттері бар әр
түрлі өмір мен қатынастар және әсерлер ықпалымен жүзеге асырылады. Кіші
мектеп жасындағы балалардың эстетикалық көзқарасы үздіксіз дамиды. Оған
себеп болатын нәрсе - оқу, қоғамдық және тұрмыстық еңбектің жаңа жүйеге
түсуі.
Эстетикалық көзқарасты тәрбиелеудің негізгі құралы - өнер. Ол шындықты
көркем, сезімді қабылданылатын бейнелер арқылы бере отырып және осылар
арқылы адам сезімі мен санасына әсер етіп, оның көзқарасын қалыптастыруға
жәрдем етеді. Педагогикада эстетикалық көзқарасты тәрбиелеу, тәрбиенің
басқа салаларымен тығыз байланысы қаралады. Балалардың ақыл-ой тәрбиесін,
зерттелген құбылыстар әсемдігін ашпай жүзеге асыру мүмкін емес. Еңбекке
тәрбиелеу — адамдардағы әсемдікті, еңбек мазмұны мен процесін танымай
саналы тәртіп пен мінез құлықты тәрбиелеу мүмкін емес. Сондай-ақ әсемдікке
көзқарасты тәрбиелеуді өмірден, белсенді іс-әрекеттен және мұраттарға жету
жолындағы күрестен оқшау қарауға болмайды.
Мектеп оқушыны әсемдікті өмірден, адамдар қылықтарынан, еңбек іс-
әрекетінен, еңбек нәтижесінен көруді және ләззат алуды үйретіп қана
қоймайды, күнделікті өмірде осы әсемдікті жасау ынтасы мен іскерлігін
тәрбиелейді.
Сонымен эстетикалық тәрбие табиғаттағы, өнердегі, еңбектегі, өмірдегі
ең жақсыны қабылдау, одан ләззат алу. Эстетикалық тәрбие адамды дүниедегі
әдемілік атаулыны бағалай білуге үйретеді. Өнер шығармаларын тануға,
қастерлеуге баулиды, оған керісінше ұсқынсыздыққа жағымсыз көзқарасты
қалыптастырады.
Олардың бірі- эстетикалық сезімді және эстетикалық қабылдауды
тәрбиелеу. Өмірдегі, өнердегі әдемілікті сезу және көру адамдарда әр түрлі
болады. Біреулер әдемілікке үңіле қарап, оның сырын білуге тырысады, ал
кейбіреулер оған онша мән бермейді, қалай болса солай қарап, жанынан өте
шығады. Әдемілікті сезу үшін, оған түсіну үшін ең алдымен бейнелеу өнері,
музыка және ән саласынан әрбір адамда білім болуы қажет. Білім адамды
әдеміліктің объективтік критерилерімен қаруландырады. Білімді адам
сұлулықты бағалай біледі, түсінеді. Айналадағы дүниеге сезімталдық,
эстетикалық қабылдау қырағылығы, ықыластылық, қамқорлық баланың эстетикалық
дамуының негізі болады.
Эстетикалық ұғымды, байымдауды, баға беруді қалыптастыру — эстетикалық
тәрбиенің тағы да бір міндеті. Әдемілікті сүю, оған түсіну үшін балаға
негізінен көмектесетін білім. Сондықтан бала бейнелеу өнері саласындағы
ырғақ, үндестік, музыка мен әндегі дыбыстарды және өнер әдістері туралы
білімді игеру қажет. Осыған байланысты ол эстетикалық терең түсінуге
тырысады, байымдай және бағалай біледі.
Көркемдікке және сұлулыққа баға беру үшін эстетикалық танымның маңызы
өте зор. Эстетикалық таным - бұл өмірдегі, еңбектегі және табиғаттағы
сыртқы әдемілік пен нағыз сұлулықтың арасын ажырата білу, өнер
шығармаларына жоғары талап қою. Мысалы, мұзда конькимен мәнерлеп сырғанақ
тебу, яғни жарысы өткізіледі. Сонда орындаушыларға екі түрлі баға, яғни
бірінші баға — көркемділігін келістіре орындағаны үшін, екінші баға
мәнерлеп сырғанаудың техникасын жоғары дәрежеде игергені үшін қойылады.
Әрине, орындаушыларға әділетті баға қою үшін мамандардың, әсіресе төрешілер
алқасының танымы, білімі жоғары дәрежеде болуы керек.
Эстетикалық танымның дамуына көбінесе өнер үлгілерін қабылдаумен, не
тегінде шығармашылықпен байланысты іс-әрекеті мүмкіндік береді.
Қазіргі жағдайда біздің қоғамдық өміріміздегі қажетті мәселелердің
бірі — баланың эстетикалық белсенділігін тәрбиелеу. Ол әдемілікті сезіп
және оның заңдарын түсініп қана қоймай, осы заңдар бойынша өзін қоршаған
айналаға өзгеріс жасауы қажет. Өмірге енген эстетика (еңбек, табиғат
эстетикасы, адамдар қатынасы және жай-жағдай эстетикасы) адамды
сүйсіндіреді. Адам белсенді түрде өмірдегі әдемілікке, көркемдікке өз
үлесін қосып, оны көріксіздіктен, ұсқынсыздықтан қорғауы қажет.
Балаларды эстетикалық белсенділікке тәрбиелей отырып, оларды өздігінен
ілтипатты оқырман, қайырымды көрермен, сезімтал тыңдаушы болуға үйрету
керек. Балалар әдебиетті оқуға, кинофильмді, теледидарды, спектакльді
көруге, музыканы тыңдауға өте ынталы болады. Әр түрлі әдеби, музыкалық
шығармалардағы іс-әрекеттің оқиға желісін дұрыс түсіну үшін балаларды көп
ізденуге үйрету, бағыт беру ұстаздардың басты міндеті.
Баланың эстетикалық мәдениеті және белсенділігі тұтас педагогикалық
үдерісте дамиды. Сондықтан оның барлық еңбегі, демалысы эстетикалық бағытта
тиімді ұйымдастырылса, ол өз өміріне әдемілік элементтерін енгізе алады.
Эстетикалық тәрбиенің маңызды міндеті — өнер және әдебиет салаларында
балалардың қабілетін, ынтасын және бейімділігін дамыту. Осыған орай,
мектепте оқушылардың ықтимал мүмкіндіктерін және қабілетін барынша ашу
керек. Эстетикалық тәрбиенің негізгі құралдары — әдебиет және өнер. Олар
зор идеялық тәрбиелік роль атқарады. Әдебиет пен өнер адамдарды қуанышқа
бөлейді, жігерлендіреді, олардың идеялық жағынан баюына игі әсер етеді.
Өнер және әдебиет адам санасына белгілі көзқарастарды әр түрлі құралдар
арқылы (әдебиетте — проза, поэзия; кескіндеме — жанр, баталия, пейзаж;
мүсінде — бюст, т.б.; музыкада - симфония, оратория, ән енгізіледі).
Балалардың эстетикалық тәрбиесі балаларды тұрмыс эстетикасымен, еңбектегі,
табиғаттары, қоғамдық құбылыстардағы әсемдіктегі таныстыру жолымен және
өнер құралдары арқылы жүзеге асырылады. Балаға өмір сұлулығын сезінуді және
түсінуді үйрету – ересектердің ұзақ жұмысын керек ететін күрделі де қиын
міндет. Туған үйдің қабырғасы, баланы алғашқы жасынан бастап қоршаған
заттар оған мықтап әсер етеді. Жайлы мебель, түрлі түстердің жарасты
үйлесімі, өнер бұйымдары, үйді безеңдірудің жалпы стилі – көзбен,
түйсінумен қабылданатын осылардың бәрі сәбидің есінде, санасында сақталып
қалады. Балалар бақшасындағы тұрмыс эстетикасы көркем қарапайымдылықтан,
күнделікті тұтынылатын заттардың ақылмен таңдалып алынуынан, әр заттың өз
орнында жарасып тұруынан, басы артық еш нәрсенің болмауынан көрінеді.
Қабырғалардың бояуы жайдары, ашық болуға тиіс.
Балалар бақшасын безендіруге қойылатын талап балалардың өмірі мен
денсаулығын қорғау міндеттерімен, олармен жүргізілетін тәрбие жұмысының
мазмұнымен анықталады, Олардың ішіндегі ең бастылары мыналар:
1. Үй жиһаздарының пайдалылығы, жабдықтардың практикалық тұрғыдан
қажеттілігі.
2. Тазалық, қарапайымдылық, әдемілік
3. Әрбір заттың көзге сүйкімді, анық көрінуін қамтамасыз ететіндей
түспен жарықтың дұрыс ұштасуы.
4, Безеңдірудің барлық компоненттері біртұтас ансамбль құрайтын болуға
тиіс.
Топты безендіруде бейнелеу өнеріне: картиналарға, эстамптарға,
қолданбалы өнер заттарына ерекше орын берілуге тиіс. Бұл балалардың
эстетикалық ұғымдарын кеңейтеді, өнер шығармаларын түсінуге негіз қалайды,
көркемдік ләззат береді, өрнектің, гүлдің суретін салу, әдемі ойыншық жасау
талабын турызады.
Картинада бейнеленген сюжеттер балалардың түсінуге шамасы келетіндей
болуға тиіс. Бұлар – адамдар еңбегі, балалар бақшасының өмірі, пейзаждар,
натюрморттар, құстар мен жануарлар тіршілігі, ертегілер әлемі. Барлық
топтарда натюрморттарды, жануарлар бейнеленген эстамптарды, ертегі
тақырыбына жазылған картиналарды пайдалануға болады. Пейзаждарды естияр,
ересек және мектепке дайындайтын топтарда пайдалану ұсынылады. Мектепке
дейінгі ересек балалар атақты суретшілердің: Саврасовтың Ұзақтар ұшып
келді, Левитанның Алтын күз, Март картиналарының, Шишкин
пейзаждарының, Васнецовтың Аленушка, Ханша мен сұр қасқыр, Серовтың
Алхоры ұстаған қыз, Кончаловскийдің Сирень картиналарының және
басқаларының көшірмелерін көбірек ұнатады. Бөлмеде 2–З-тен артық картина
болмауға тиіс. Балалардың ерекше назарын аударатын үлкен бір, шағындау екі-
үш картина болғаны жақсы. Картиналарға жарық жақсы түсетін, олар біріне-
бірі кедергі жасамайтын болуға тиіс, сондықтан оларды бір-біріне тым жақын
орналастырмаған жөн. Картиналар мен эстамптарды жыл мерзімін, балалармен
жүргізілетін тәрбие жұмысы міндеттерін ескере отырып алмастыру керек.
Мысалы, алда тұрған әңгіменің тақырыбына, оқылатын көркем шығармаға, ойынға
байланысты картиналар іліп қойған жақсы.
Балалар бақшасын безендіруде халықтың қолданбалы өнер шығармаларына
маңызды орын берілуге тиіс. Барлық топтарда, хохлома болуы керек (кітап
мүйісіндегі мебель және алмасып тұратын екі-үш зат). Көңілді дымковолық
ойыншық, жестоволық поднос, керамикадан жасалған шығармалар болғаны жақсы.
Әрине, балаларды әдемі заттармен қоршап қою жеткіліксіз, оларды
сұлулықты көре білуге, оны аялап, бағалай білуге үйрету керек. Сондықтан
тәрбиеші үй ішінің тазалығына, гүлдер, картиналардан бөлмеге енетін
сұлулыққа балалардың назарын аударып, балалардың бөлмені өздері әдемілейміз
деген ықыласын көтермелеп отыру керек.
Мұның бәріне бірте-бірте үйрету керек. Мысалы, балалармен бірге
кутүшінің жұмысын бақылай жүріп тәрбиеші оның бөлмеде тазалық сақтап қана
қоймай, сонымен бірге жайлылық орнататынына балалардың көзін жеткізеді.
Жақсы жиналған, тап-таза болып жарқырап тұрған бөлме жайнап кетеді.
Сондықтан балалардың өздері де әуелі ересектердің жәрдемімен, содан соң
олардың еске салуымен, ал ересек топта өздігінен-ақ тазалық пен тәртіп
сақтауға бірте-бірте әдеттенеді.
Балаларды алғашқы жасынан бастап, мінез-құлық мәдениетімен ұштастыра
отырып, сыртқы пішін эстетикасына үйрету керек. Бұл жағынан тәрбиешінің өз
басының өнегесі, оның ішкі және сыртқы мәдениетінің бірдей болуы ықпал
етудің аса күшті құралы болып табылады.
Туған елдің табиғаты да эстетикалық тәрбиенің қуатты құралы. Оның
сұлулығы балалық шақта өте-мөте жаркын әрі терең қабылданады, сезім мен
ойда берік орныққан аяулы әсер адамның бүкіл ғұмыры бойына еш ұмытылмайды.
Тәрбиеші балаларға табиғат әлемін ашып береді, олардың гүл
жарнағындағы мөлдір шықтың, алуан түрлі шептердің, батып бара жатқан күн
бояуының ғажап әдемілігін түсінуіне көмектеседі. Тек осы сұлулықты өзің
көріп, бала жүрегіне жол табатын әсерлі сөздермен жеткізе білуің керек. Бұл
тұрғыда оған табиғат туралы көркем шығармалар баға жетпес көмек көрсетеді,
сондықтан тәрбиеші көркем шығармаларды көп білуге және шебер пайдалануға
тиіс.
Балалар үнемі ұшырасып отыратын қоғам өмірі мен адамдардың еңбегі де
эстетикалық тәрбиенің маңызды құралы болып табылады. Құрылысшылардың
ынтымақшыл еңбегі балалардың жақсы құрылыс салуға, тату әрекет жасап, бір-
біріне ұқыпты болуға деген ықыласын турызады. Теңізшілердің, ұшқыштардың,
мұғалімдердің, дәрігерлердің еңбегін суреттеу мектеп жасына дейінгі
балаларды осы мамандықтармен таныстырып қана қоймайды, сонымен бірге
соларға ұқсасам деген тілек туғызады. Осының бәрі олардың ойындарында
бейнеленіп, адамгершілік және эстетикалық сезім тәрбиелеуге көмектеседі.
Сондықтан тәрбиеші экскурсия өткізуге мұқият әзірленеді, экскурсия
ретінде балалар өздеріне қажетті сезімдік тәжірибе жинайды. Дұрыс
әзірленіп, өткізілген экскурсия мектеп жасына дейінгі балалардың ой-өрісін
кеңейтеді, оларды көруге, салыстыруға, қорытуға үйретеді, ал мұның өзі
творчестволық қиял мен қабілет дамуының негізі болып табылады. Мақсатты
бақылаулар мен экскурсиялардың барысында педагог қайсыбір құбылыстың елеулі
белгілеріне ғана емес, сонымен бірге табиғатты өзгертуші ынтымақшыл
еңбектің сұлулығына, адамдар арасындағы өзара көмекке, жолдастыққа; бір-
біріне қамқорлық жасауға негізделген өзара қарым-қатынастың игілігіне
балалардың назарын аударады. Балаларды шын баураған нәрсе олардың
ойындарында, суреттерінде, әңгімелерінде міндетті түрде бейнесін табады.
Көшелер, үйлер, ескерткіштер де балаларға эстетикалық және
адамгершілік тәрбие беруге көмектеседі. Олардың сұлулығымен және өзіндік
ерекшелігімен танысу ең қарапайымнан және ең жақын жерден балалар
бақшасының үйінен, өз көшесінен басталады. Жасы өсіп, білімі молайған сайын
балаларды қаланың, ауданның көрнекті орындарымен таныстыру тақырыбы
кеңейеді. Балалар қай жерде тұрса да ересек топтарда оларды Отанымыздың
астанасы Астанаман, оның Бәйтерекпен міндетті түрде таныстырады.
Бұл жұмыстың барысында тәрбиешілер балаларға құрылыстар мен
ансамбльдердің кейбір архитектуралық ерекшеліктері туралы түсінік береді,
жекелеген формалар мен сызықтардың өзіндік ерекшелігіне, архитектураның
лайықтылығына, оның табиғи пейзажбен қалай қабысып тұрғандығына балалардың
назарын аударады. Алған әсер балалардың ойындарында бейнеленеді. Олардың
салған құрылыстары барған сайын неғұрлым күрделі де әдемі бола береді.
Жекелеген үйлер, көшелер, вокзалдар балалар творчествосында көшелер
ансамбліне біріге бастайды[31;-36б].
Көркем шығарма эстетикалық тәрбиенің көп қырлы және сарқылмас құралы
болып табылады. Ол балаларды бүкіл елдің өмірімен таныстырады, Отанды оның
адал, мейірімді, батыл адамдарын сүюге тәрбиелейді. Өнер шығармалары
қуаныштың, эстетикалық ләззаттың, рухани баюдың қайнар бұлағы болып
табылады. Оның көптеген түрлері: әдебиет, музыка, сурет өнері, скульптура,
театр, кино – балалардың қолы жеткен игіліктер. Өнердің әр түрі өмірді өз
ерекшелігімен бейнелейді және баланың ақыл-ойы мен сезіміне ерекше әсер
етеді.
Балалардың алғашқы жасынан бастап-ақ халықтың ауыз творчествосы,
балалар әдебиеті олардың жақын серігіне айналады. Оладың өмірінде ертегілер
айрықша орын алады, Бұл ертегі дегеніңіз қандай тамаша... Оның әрқайсысы –
поэма,–деп А. С. Пушкин ертегіге жоғары баға бергенді.
Барлық нәрсе сөзбен жеткізіле бермейді. Сезімнің музыкада ғана
неғұрлым терең және толығырак жеткізілетін қырлары бар. П.И.Чайковский:
Сөздің шамасы келмеген жерде неғұрлым әдемі тіл – музыка құдірет алады
деп жазған болатын. Музыка эмоциялық әсерді күшейтеді. Сол балаға өте
қажет. Балалық шақтың ойынсыз, ертегісіз мүмкін емес екендігі сияқты,
музыкасыз да ол мүмкін емес екендігіне В.А.Схомлинский кәміл сенген
болатын.
Бейнелеу өнері де балаға қажет. Ол көзбен көретін бай бейнелер
тудырады.
Мереке көздерінде балалар бақшасында өнердің әр түрі балаларға өзінің
бар ерекшелігімен және бірлігімен ықпал жасайды. Мерекелер мектеп жасына
дейінгі балаларға қатты әсер етеді, олардың есінде ұзақ сақталады да,
эстетикалық тәрбиенің маңызды құралына айналады.
Балаларға арналған өнерге қойылатын талап жоғары. Мектеп жасына
дейінгі балалар үшін таңдап алынатын шығармалар көркемдік дәрежесі жағынан
жоғары, түсінуге жеңіл, коммунвстік тәрбие беру міндеттеріне сай болуға
тиіс.
Әрбір келесі жас тобы үшін көркем материал эстетикалық тәрбие
міндеттерінің тереңдеуіне байланысты бірте-бірте күрделендіріле береді. Бұл
Балалар бақшасындағы тәрбие бағдарламасында ескерілген, ойда әрбір жас
тобына арналған көркем шығармалар көрсетілген.
Сайып келгенде, балаларға арналған көркем шығармалардың орындалу
сапасы өте маңызды, баланың эстетикалық тәрбиесі көп жағынан соған
байланысты.
Эстетикалық тәрбиені жүзеге асыруда балалар бақшасы жетекші орын
алады. Дегенмен жанұяның рөлі де зор. Балалар бақшасы мен жанұя ықпалының
бірлігі жағдайында ғана эстетикалық тәрбие міндеттерін толық көлемінде
жүзеге асыруға болады. Балалардың әрқайсысы музыкант немесе суретші болмауы
мүмкін, бірақ әрбір баланың өнерге сүйіспеншілігі мен ықыласын тәрбиелеуге,
эстетикалық талғамын, музыканы түсінуін, сурет салудың қарапайым дағдыларын
дамытуға болады және солай ету керек те.
Тәрбиеші жанұяның балаларға эстетикалық тәрбие беру үшін қажетті
жағдай жасауына көмектеседі. Ол ата-аналарға тұрмыс эстетикасының маңызы
туралы айтып, балаларға не оқып беру, музыка тыңдау үшін қандай пластинка
сатып алу керек екені туралы кеңес береді, семьяда бала, шығармашылығы үшін
балаға қажетті нәрсенің бәрі: альбом, қарындаштар, бояулар, ойыншықтар,
кітаптар болуына ат салысады.
Балалар бақшасы мен отбасының эстетикалық тәрбиесінде сабақтастықтың
болуы адам меңгеруге тиісті рухани мәдениеттің бастапқы негізін
қалыптастырады.
Қазіргі педагогика ғылымында эстетикалық тәрбиенің алдына қойылатын
мақсаттардың бірқатарын жеке бөліп көрсетуге болады. Біріншіден, бұл
әсемдікті сезінуді тәрбиелеудің мақсатты бағытталған үдеріс. Екіншіден, бұл
өмірдегі және өнердегі әдемілікті көре және қабылдай білу, бағалай алу
қабілеттерін қалыптастыру. Үшіншіден, эстетикалық тәрбиенің мақсаты –
көркемдік талғамды қалыптастыру. Төртіншіден, өзіндік шығармашылыққа және
әсемдікті өзі жасауға қабілеттілікті дамыту. Эстетикалық тәрбиенің мәнін
өзінше түсіну оның мақсаттарын анықтаудың тұрғыларын таңдауға әсер етеді.
Сондықтан эстетикалық тәрбиенің мақсаты мен міндеттерін анықтау ерекше
көңіл бөлуді талап етеді. Ең бастысы – тұлғаның іс-әрекетте жетістікке
жетуіне мүмкіндік беретін қабілеттерін дамытып қана қоймай, эстетикалық
құндылықтардың жасаушысы болуына, олардың және қоршаған ортаның әдемілігін
сезіне білуге тәрбиелеу. Адамның болмыс пен өнерге эстетикалық қатынасын
қалыптастырумен қатар эстетикалық тәрбие олардың жан-жақты дамуынан да әсер
етеді. Ол адамның адамгершілігін қалыптастыруға жағдай жасайды, оның ойлауы
мен қабылдауын, ұйымдастырылуын, тәртіптілігін, ерік-жігерін сомдайды.
Кез келген мақсат міндеттер арқылы ғана іске асатыны мәлім. Педагог-
ғалымдардың басым бөлігі үш негізгі міндетті бөліп көрсетеді. Біріншіден,
белгілі бір элементарлық эстетикалық білімдер мен іскерліктердің қорын
жасау, оларсыз эстетикалық маңызды заттар мен құбылыстарға қызығушылық,
ынта тумайды. Эстетикалық тәрбиенің екінші міндеті – алынған білімдер және
эстетикалық қабылдау қабілетін дамыту негізінде адамға эстетикалық маңызды
заттар мен құбылыстарды қабылдауға және бағалауға, олардан ләззат алуға
мүмкіндік беретін оның әлеуметтік-психологиялық сапаларын қалыптастыру.
Эстетикалық тәрбиенің үшінші міндеті әр тәрбиеленушіде эстетикалық
қабілеттердің қалыптастырылуымен тығыз байланысты. Ең бастысы – тұлғаның
индивидті белсенді жасаушыға, эстетикалық құндылықтарды құрушыға
айналдыратын, оған дүниенің әдемілігінен ләззат алып қана қоймай, оны
әдемілік заңдарына сәйкес өзгертуге мүмкіндік беретін қасиеттері,
қажеттіліктері мен қабілеттерін тәрбиелеу, дамыту. Бұл міндеттің мәні –
адамның әсемдікті сезініп қана қоймай, одан ләззат алып, бағалап қана
қоймай, өзінің де өмірдегі, өнердегі әдемілікті жасауға қатысуында.
Біз жоғарыда атап өткен міндеттер эстетикалық тәрбиенің мәнін ашуға
септігін тигізеді, дегенмен олар мәселеге педагогикалық тұрғыдан келуді
ғана көрсетеді. Бұл жерде эстетикалық тәрбиенің психологиялық тұрғысын да
естен шығармауға тиіспіз. Олардың мәні – эстетикалық тәрбие процесінде
адамда эстетикалық сана қалыптастыруда. Эстетикалық сананы педагогтар мен
психологтар эстетикалық тәрбиенің мәнін көрсететін және адамның эстетикалық
мәдениетінің деңгейін бағалауға мүмкіндік беретін бірқатар категорияларға
бөледі.
Эстетикалық және көркемдік тәрбиелеу мақсаттарында оқушыларда әсемдікті
сезінуді дамыту, көркемдік талғамдарды, әсемдік, әсіресе өз аймағының
мәдениет, әдебиет пен көркемөнер туындыларын түсіну мен бағалай алу
қабілетін қалыптастыру қажеттілігі туралы сөз болады. Бұл ұлттық мәдениет,
бейнелеу өнері, музыка, әдебиет салаларындағы ең жоғары жетістіктерді негіз
етіп алуды көздейді. Ал ол өз кезегінде рухани мұраны айрықша және жүйелі
түрде қабылдауды, халық үшін ең жақсы, алдыңғы қатарлысын, жақын әрі
маңыздысын сұрыптап алып, дамытуды, мәдени құндылықтар бетпердесі арқылы
түкке тұрмайтын және жалған заттардың еніп кетуіне кедергі жасап, жат және
қас нәрселерді алып тастап, жеңуді .қажет етеді. Міне, осы жерде біз
тақырыбымызға өзек етіп алып отырған ақын-жыраулар поэзиясындағы
эстетикалық тәрбие ойларының қызметі үлкен.
Адамдардың түрлі рухани қажеттіліктерін эстетикалық мәдениет, оның
ішінде ұлттық өнер, әдебиет сияқты толыққанды қанағаттандыра алатын
шығармашылық саласы жоқ.
Мектеп оқушыларына қазақ этнопедагогикасы, қазақтың декоративті-
қолданбалы қолөнері негізінде эстетикалық тәрбие беру мәселесі туралы
белгілі ғалым-педагогтар С.Ұзақбаеваның, А.А.Бейсенбаеваның, М.
Балтабаевтың, К. Әмірғазиннің еңбектерінде сөз болды[32;-18б].
С. Ұзақбаеваның айтуынша эстетикалық тәрбиенің қалыптасып, дамуына
қазақтың халық ауыз әдебиетіндегі поэтикалық және музыкалық шығармашылығы
(мақал-мәтелдер, ертегі, аңыз-әңгімелер, жұмбақтар, жаңылтпаштар, эпос,
жыр, терме, айтыс, ән-күйлер) орасан үлкен рөл атқарды және бүгінгі күнге
дейін атқарып та келеді. Ұрпақтан ұрпаққа жеткізіліп келген оның таңдамалы
үлгілері өсіп келе жатқан ұрпақты тәрбиелеудің таптырмас құралына айналды.
Халықтың көркемдік шығармашылығының бұл түрлерінің ішінде XVIII-XIX
ғасырлардағы ақын-жыраулардың шығармаларының да орны ерекше.
Қазақ ғалымдары ішінде әдебиет пәнінің балалар мен жасөспірімдердің
эстетикалық тәрбиесіне әсерін жан-жақты қарастырған Ш.Әлібеков болды. Автор
өз еңбегінде қазақ әдебиетінің үлгілері арқылы халықтың әсемдік, сұлулық
жайындағы ойларын ашуға тырысқан. Халық мұрасы өзінің әсем сырымен, өмірлік
тәжірибелік қазынасымен қазіргі заман өнерімен үндесіп, оның сонылығын,
эстетикалық бағалылығын айқындай түсуге көмектеседі деп айтқан Ш. Әлібеков
қазақ фольклорының эстетикасын халық өнерінің алуан түрімен қатар алып
зерттеу оның мазмұн байлығын, суреттеу тәсілінің молдығын, эстетикалық
бағалылығын арттырады, халық шығармашылығының барлық саласы – поэзия,
музыка, қол өнері, пластика, сәулет өнері сияқты түрлерінің көркемдік
жолының бір екендігін, өзара тығыз байланыста өсіп қалыптасқандығын
танытады дейді.
Балалар мен жасөспірімдердің эстетикалық мәдениетін ұлттық өнер, әдебиет
арқылы қалыптастыру білімдік көзқарастар қорын айтарлықтай молайтып, қазақ
халқының өмір салтына, дәстүрлеріне және ежелгі тәжірибесіне деген
қызығушылықтарды қалыптастырады. Ұлттық өнер, халық ауыз әдебиеті
мазмұнында қоршаған болмыстың көркемдік бейнелерінің, әсіресе, бала үшін
тартымды образдардың орасан зор көлемді материалдары бар. Ұлттық өнер,
халық ауыз әдебиеті туындыларында баланы ең алдымен мазмұнды түсінудің
жеңілдігі, сөз сипатының түрлілігі қызықтырады.
Оқыту үдерісі мазмұнына халық ауыз әдебиетін оқып-үйренуді енгізу және
соның негізінде балалар мен жасөспірімдердің эстетикалық мәдениетін
қалыптастыру – бүгінгі күнгі ең маңызды ғылыми проблемалардың бірі болып
табылады.
Жалпы, қазақ дүниетанымында ақын-жыраулар поэзиясының, оның идеологиялық
мәнінің орны ерекше. Педагогикалық тұрғыдан алғанда ол өте бай тәлімдік
материал қорын құрайды. Ал, философиялық тұрғыдан алғанда ақын-жыраулар
поэзиясының мәнін Э. Гуссерль идеясында айтылған оймен жеткізуге болады:
Әр рухани бейне бір нәрсемен қатар өмір сүре және бір нәрсенің соңынан
жүре отырып, әмбебап тарихи кеңістікте немесе тарихи уақыттың нақты
бірлігінде өзінің ерекше орнын алады.
Ақын-жыраулардың шығармашылығын талдау олардың өз заманы үшін белгілі
бір деңгейде рухани көсем ролін атқарғаны, өз руластарының моралдық
бағдарына жауап бергені көрінеді.
Жыраулар поэзиясы әрекет еткен кеңістік өзінің барлық тәжірибесін сөз
арқылы бейнелеуге тырысатын көшпенділердің эстетикалық ойлауының ерекше
типіне негізделді. Негізінен жыраулар қалыптасқан этникалық қауымдастықты
(қазақтардың) біріктіру идеясын қалыптастыру функциясын атқарды. Сонымен
қатар жыраулар поэзиясының этикалық және эстетикалық құндылықтар мен
символдар қалыптастырудағы ролі ерекше болды. Жыраулар өз шығармаларына рух
аристократизмі мен даңқты өзек етті. Оның символдары ретінде бостандық,
еркіндік, адамгершілік, батырлық, сөзге беріктік алынады.
Ақын-жыраулар шығармаларын бірнеше аспектіде қарастыруға болады. Өйткені
жыраулар поэзиясының ауқымы дәстүрлі поэзия ауқымына қарағанда кеңірек
болып келеді. Мәдени-философиялық аспектіде қазақ мәдениетіндегі гуманистік
принциптердің қалыптасу мәселесінің жыраулар шығармашылығындағы көрінісі
қарастырылады. Бұл жерде сонымен қатар мәдениеттегі даралық мәселесіне,
оның ішінде мәдениеттің рухани дәстүрлеріндегі даралықтың және даралық
сананың көрінісі мәселесіне ерекше көңіл бөлінеді.
Жыраулар поэзиясының әлеуметтік-тарихи аспектіде қарастырылуы адам
даралығының қалыптасуының әлеуметтік тұжырымдарын қарастырады. Бұл жерде
индивидтің адамгершілігі, оның этикалық жауапкершілігі туралы сөз болады.
Жалпы, қазақ қауымында (басқа да түркі тілдес қауымдастықтардағы сияқты)
жырау бейнесі ерекше құрметке ие болған, олардың дарынын Тәңірдің сыйы
деп есептеп, қауым толығымен мойындаған. Сондықтан да жыраулардың ерекше
белгісі – ымыраға көнбестігі, айтқан сөзі үшін жауапкершілігі, халықтың
алдындағы ашықтығы болып табылады. Өз шығармаларында еркіндік, бостандық,
теңдік идеяларын ұстана отырып, олар өз заманының тәрбие мақсатын анықтады.
Қазақ халқының өзіндік дүниетанымының, өмірлік принциптерінің
қалыптасуына жыраулар поэзиясының әсері өте көп болды.
XVIII ғасырдағы қазақ қоғамындағы қатынастар көптеген патриархалдық-
рулық байланыстардан көрінеді. Төре тұқымы (Шыңғыс ханның ұрпақтары) ірі
тайпалық одақтарға, жүздерге билік жүргізді, ал ру ішінен шыққан беделді
адамдар, билер олардың кеңесшілері ролін атқарды. Олардың қолында сот
билігі болды, негізінен билердің қарауына құн өндіру, барымталарды шешу,
көші-қон жолдары мен орындарын анықтау, руаралық қақтығыстарды шешу
мәселелері ұсынылды. Ауылдық қауымда патриархалдық-рулық қатынастар мен
дәстүрлер сақталды. Олар мәдениетте де өзінің ерекше орнын алды. Сондықтан
да қазақ қоғамында фольклордың, ауыз әдебиетінің орын ерекше болды.
XVIII ғасырда қазақ даласында болған адамдар, саяхатшылар сол кезеңде
фольклормен қатар суырып салма ақындардың ауызша-ақындық дәстүрлерінің,
өзіндік ауызша әдебиеттің болғандығын, оның кәсібилік деңгейге
көтерілгенін атап көрсетті. Бұл әдебиеттің өкілдері жыраулар мен ақындар
болып табылды.
Аталмыш кезеңдегі ақын-жыраулардың шығармаларының тақырыптары да әр
алуан. Олардың қамтыған аумағы – саяси мәселелерден бастап (елшілік жіберу,
әскери жорықтарға шығу, бейбіт келісімдер жасау, көршілермен дипломатиялық
қатынас жасау, т.с.с.) күнделікті тұрмыста тәлім-тәрбиелік мәні бар
мәселелерге дейін өз шығармаларына арқау етті. Сол сияқты жыраулар
шығармаларының жанры өзіндік ерекшеліктерімен де көзге түседі – бұл
негізінен тоғау түрінде болды. Толғаудың басқа фольклорлық жанрлардан
ерекшелігі – онда әртүрлі мәселелерге ой жүгіртіп, талдаумен қатар, үлгі
көрсету, өсиет айту орын алды.
Толғау тарихы жыраулық поэзияға тікелей қатысты. Қазтуған, Доспамбет,
Шалкиіз, Ақтамберді, Үмбетей, Бұқар, т.б. бейнелеу тәсіліне насихаттық,
өсиеттік сарын, мәселені жан-жақты терең толғап айтатын ойшылдық әсіресе
тән болған. Толғауда маңызды қоғамдық-әлеуметтік, саяси-философиялық
тақырыптар, азаматтық әуендер кеңінен орын алады. Әрбір даму кезеңінде
толғау мазмұны жағынан да, бейнелеу тәсілі жағынан да бірталай өзгеріп,
жаңаша сипат алды.
Халықтың жадында көптеген толғаулар сақталып қалған. XVІІІ ғасырда
шығармашылығы кеңінен танылған жыраулар қатарынан Бұқар, Тәтіқара, Үмбетей
жырауларды көреміз. Бұл үш жырау да Абылай ханның қасында болып, кеңесшілік
қызмет атқарған. Олардың толғауларының басым бөлігінің мазмұны Ақтабан
шұбырынды, Алқакөл сұламадан кейінгі елді біріктіру саясатымен тығыз
байланысты. Жорыққа шығар алдында олар өз толғаулары арқылы халықтың
патриоттық сезімін оятып, өз ұрпағы, елі, жері үшін жауапкершіліктерін
естеріне салу арқылы шабыттандырып, рухын көтеріп отырды.
Өзінің толғауларында эстетикалық талғамның жоғары деңгейін көрсете
отырып Бұқар жырау эстетикалық тәрбие туралы құнды ойлар айтады. Бұқар
жыраудың шығармаларын талдау арқылы олардағы эстетикалық ойлардың негізгі
өзегі – үйлесімге ұмтылу, жақсылық пен жамандықтың арақатынасы, тұрмыс
эстетикасы болып табылатыны көрінеді. Сонымен қатар жырау толғауларында
трагедиялық сарын басым жатыр.
Өз шығармалары арқылы жырау жан сұлулығы мен тән сұлулығының
гармониясына үндейді, әсемдікке ұмтылуға шақырады. Бейнелерді,
кейіпкерлерді көркем сипаттау арқылы сөз өнерінің жоғары үлгісін көрсеткен
Бұқар жыраудың шығармаларының эстетикалық-тәрбиелік маңызы осында.
Ақтамберді жырау шығармалары – эстетикалық ойлардың қайнар көзі деп
айтуға толық негіз бар. Өйткені, оның поэзиясы әсемдікті, әдемілікті,
трагедиялық жағдайларды суреттеуге арналған. өз шығармалары арқылы өзі өмір
сүріп отырған заманының эстетикалық идеалын көрсетуі және оған ұмтылуы
Ақтамберді поэзиясының эстетикалық құндылығын толықтырады.
XVIII ғасырда өмір сүріп, өзінің артына үлкен поэтикалық мұра қалдырған
ақын Тәтіқараның шығармаларының қазақ педагогикалық ойлар тарихындағы
алатын орны ерекше. Өзінің өлеңдерінде ақын салыстырулар арқылы түрлі
эстетикалық категорияларды көрсетіп, олардың мәніне үңілген. Жалпы алғанда
Тәтіқара ақынның шығармаларында тек қана эстетикалық тәрбиеге ғана емес,
сонымен қатар, патриоттық-отансүйгіштік, адамгершілік тәрбиеге қатысты
ойлар бір-бірімен астасып, тұтас тәлім-тәрбиелік идеялар жүйесіне айналған.
Сөз болып отырған кезеңдегі жырдан дауыл тудырған саңлақ жыраудың тағы
бірі – Үмбетей жырау. Үмбетейдің жыр-толғауларында эстетикалық ойлар өзі
өмір сүріп отырған заманның тұрмыстық келбетінен туындап, сол кездің
құндылықтарын сипаттау арқылы көрінеді. Мәселен, тұрмыс-тіршілігі көшпелі
мал шаруашылығымен тығыз байланысты болған қазақ қоғамында төрт түліктің
орны ерекше болғандығы мәлім. Соған байланысты біз шығармашылығын талдап
отырған жыраудың толғауларында төрт түлікке, олардың сынына байланысты
жолдар көптеп кездеседі. Бұл бағыттардың ұрпақ үшін, оның эстетикалық
тәрбиесі үшін маңызы өлшеусіз.
Ұрпақтың эстетикалық тәрбиесі үшін маңызы зор өлеңдер Шал ақында көптеп
кездеседі. Дос болма майда тілді күлгенменен, сырты ғана жылтырап
жүргенменен - деп өсиет айтқан Шал ақын сыртқы сұлулық пен ішкі сұлулықтың
арақатынасын ашып берді. Өлеңдерінде Шал ақынның ішкі дүниесі, оның
эстетикалық қабылдау жүйесі анық көрініс береді. Ақынның түсінігінде
өмірдегі үйлесім – артына ұрпақ қалдыру болып табылады. Шал ақынның
шығармашылығын талдау барысында ондағы эстетикалық ойлардың қарым-қатынас,
мінез-құлық, жақсылық пен жамандық, әсемдік пен ұсқынсыздық, асқақтық пен
төмендік эстетикасына қатысты құрылғанын көреміз. Бұл ақынның
алдындағылардан ерекшелігі – ол тек сипаттап қана қоймай, сонымен бірге
үлгі алуға, жаманнан жиренуге, жақсыдан үйренуге шақырады, яғни тікелей
эстетикалық тәрбие беруге бағытталған.
XVIII ғасырдың соңы – XIX ғасырдың басында өмір сүрген Қобылан
Бәрібайұлының шығармашылығы – эстетикалық тәрбиеге қатысты ойлардың көзі
болып табылады. Қобылан Бәрібайұлының шығармаларындағы эстетикалық ойлар
оның әсемдік - ұсқынсыздық ара қатынасын қарастырып, жастарға дәуренінде
сүйкіміңнің барында өмірдің қызығын көруге шақырады.
Осы кезде өмір сүрген тағы бір ақын – Жанақ өз шығармаларында ...Шешен
– шеңбер болғанда, би – таразы, ән – сәнің, күйші көркің, ақын - жорғаң
деп, көркем өнердің эстетикалық тәрбие жүйесінде алатын орнын көрсетеді.
Эстетикалық категория ретінде өнердің және әдеміліктің орны Дулат
Бабатайұлының шығармаларында да айқын көрсетіледі. Ақын өлеңдеріндегі
эстетикалық ойлар туралы айтқанда, оның табиғат әсемдігін сипаттайтын
жырларына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеудің көкейкестілігі: Еліміздің төл Конституциясы, жаңадан
қабылдаған Тіл туралы және Білім туралы Заңдарында бүкіл қоғамның, сол
сияқты жеке тұлғаның мәдени және рухани дамуының басты құралы жас ұрпаққа
білім беру мен ғылымды, мәдениет пен өнерді заман талабына сәйкес өркендете
отырып, балалардың бойында имандылық, эстетикалық, адамгершілік,ізгілік
қасиеттерді қалыптастыру мәселелеріне ерекше көңіл аударылған. Сонымен
қатар, Қазақстан Республикасының алдында тұрған жауапты міндеттердің бірі
ел экономикасын жаңа бағытта жеделдетіп дамыту. Бұл жөнінде ел басы
Н.Ә.Назарбаев Қазақстан-2030 стратегиясында: ... барлық
қазақстандықтардың өсіп өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы,
экономиканы дамытудағы жетекші фактор,- деп атап көрсетті[1;-10б].
Балаларды мектепке дейінгі тәрбиемен және оқытумен қамтамасыз ету
жөніндегі Балапан бағдарламасы Қазақстан Республикасы Президентінің 2010
жылғы 29 қаңтардағы Жаңа онжылдық – Жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның
жаңа мүмкіндіктері атты Қазақстан халқына Жолдауын және Қазақстан
Республикасы Президентінің 2010 жылғы 1 қаңтардағы № 922 Жарлығымен
бекітілген Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі Стратегиялық даму
жоспарын іске асыру мақсатында әзірленген[2;-26б].
Эстетикалық тәрбие – кең ұғым. Ол балаға өмір құбылыстарын терең
қабылдауға, сенсорлық әрекетін дұрыс дамытуға, білімге құштарлығын
арттыруға ықпал етеді, байқағыштығы мен әсерленгіштігін (қуану, қайғыру)
жетілдіріп, олардың әсемдік жөніндегі түсінігін кеңейтеді, сұлулықты тану,
сүйе білу, оны шығармашылықпен өмірге ендіре білу қабілетін, эстетикалық
талғамын, қиялын дамытады. Сондықтан, эстетикалық тәрбиені бала дамуының
алғашқы сатысы – мектепке дейінгі кезеңнен бастау жан-жақты жарасымды
дамыған ұрпақ тәрбиелеуге алғы шарт жасайды.
Елімізде қазақ әйелдерінің арасынан шыққан алғашқы педагогтар
Н.Құлжанова, М.Бегалиева, М.Ниязова, Ш.Иманбаева т.б. ғылыми еңбектерінде
эстетикалық тәрбиені, әсіресе, мектеп жасына дейінгі балалар тәрбиесінің
өзекті мәселелері ретінде көтерген[11-12;-33-36б].
Республика көлемінде мектепке дейінгі балалардың психологиялық
мәселелері Т.Тәжібаева, С.Балаубаев, М.Мұқанов, Ә.Алдамұратов,
Х.Шериазданова, Ғ.Ракимбеков, А.Нұрахұнова т.б. сияқты психолог-ғалымдардың
еңбектерінде зерделенсе, балалар көркем шығармаларының тәлімдік мәнін
М.Ғабдуллин, Б.Момышұлы, Б.Адамбаев, Ш.Ахметов, М.Әлімбаев, Қ.Жарықбаев,
С.Қалиев, Ә.Табылдиев, М.Балтабаев, М.Бөлеев, З.Ахметова, М.Құрсабаев,
М.Смайылова, М.Оразаев, С.Ұзақбаева, Қ.Қожахметова т.б. сияқты педагог-
ғалымдар зерделеген[13;-48б].
Елімізде мектепке дейінгі тәрбиенің ғылыми-теориялық және әдістемелік
мәселелерін зерттеген: Б.Баймұратова, Қ.Меңдаяқова, М.С.Сәтімбекова,
Р.Аралбаева, Р.М.Жұмағожина, А.К.Меңжанова, Ф.Жұмабекова, Г.Меңлібекова,
Ә.С.Әмірова, М.Т.Тұрыскелдина, Н.Храпченкова, Т.Иманбеков, Т.А.Левченко,
А.Е.Манкеш, С.Жиенбаева т.б. педагог-ғалымдардың еңбектерін атауға болады.
Бұл ғылыми-педагогикалық еңбектердің құндылығы, республикадағы мектепке
дейінгі мекемелердің тәрбиелеу және білім беру іс-тәжірибелері талданып оны
ұйымдастарудың мазмұндарын, әдіс-тәсілдерін жаңартуда басшылыққа алатын
ғылыми-әдістемелік ұсыныстар болып саналуымен қатар, зерттеу жұмысымыздың
бағыт-бағдарын белгілеуге жағдай туғызды[14-16;-11-25б].
Аталған еңбектерде мектепке жасына дейінгі балаларға эстетикалық
тәрбие беру мәселесін алдарына мақсат етіп қоймағандықтан шолып өтіп,
балалар дамуындағы көркем шығарманың маңызы әр қырынан қаралғанымен көркем
шығарма арқылы эстетикалық тәрбие беру үрдісі кешенді зерттелмегенін
анықтадық.
Демек, ұлттық балабақшаларында, көркем шығарма материалдарының
эстетикалық тәрбие берерлік мүмкіндіктері мен оның мектепке дейінгі
мекемелердің тәрбиелеу және білім беру үрдісіне ендіру деңгейінің таяздығы
аралығында, балаларға эстетикалық тәрбие берудің бүгінгі өмір талабына сай
ұйымдастыру қажеттілігі мен оның ғылыми – педагогикалық негіздері,
мазмұндары және оны ұйымдастырудың ғылыми - әдістемелік жүйесінің
толықсыздығы аралықтарында қарама-қайшылықтар туып отыр. Бұл қайшылықтардың
шешімін табуға себепші болатын педагогикалық шарттарды қарастыру зерттеу
жұмысымыздың өзекті мәселесі болмақ. Оның көкейкестілігі мен ғылыми-
педагогикалық тұрғыдан зерттелмегендігі, тақырыпты Мектеп жасына дейінгі
балаларға көркем шығарма арқылы эстетикалық талғамын қалыптастыру деп
таңдауымызға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: мектепке дейінгі балаларға көркем шығарма арқылы
эстетикалық талғамын қалыптастырудың теориялық тұрғыдан негіздеп, оның
әдістемесін жасау.
Зерттеу нысаны: мектепке дейінгі мекеменің оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні: мектепке дейінгі балаларға көркем шығарма арқылы
эстетикалық талғамын қалыптастырудың үрдісі.
Зерттеудің міндеттері:
- мектеп жасына дейінгі балаларға көркем шығарма арқылы эстетикалық
талғамын қалыптастырудың жүйесін ғылыми-педагогикалық тұрғыдан
негіздеу;
- мектепке дейінгі балаларға көркем шығарма арқылы эстетикалық тәрбие
берудің мүмкіндіктерін ашып, моделін құрып, өлшемдерін, көрсеткіштерін
және деңгейлерін айқындау;
- мектепке дейінгі балаларына көркем шығарма арқылы эстетикалық
талғамын қалыптастырудың мазмұндарын сұрыптау, оны ұйымдастырып іске
асырудың педагогикалық шарттарын саралау;
- балабақшалардағы тәрбиелеу және білім беру үрдісіне көркем шығарма
материалдарын ендіруге байланысты ғылыми әдістемелік нұсқаулар беру.
Зерттеу әдістері: тақырыпқа байланысты философиялық, психологиялық,
педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерді ғылыми-теориялық тұрғыдан талдау,
эстетикалық тәрбие мазмұны мен бағдарламаны сұрыптау, тәрбиешілер мен ата-
аналар арасында сауалнама жүргізу, бақылау, озық
педагогикалық тәжірибелерді зерделеу, тәжірибелік-эксперимент жұмыстарының
нәтижесіне баға беру, оларды математикалық тұрғыда өңдеу ұсыныстар беру.
Зерттеудің көздері: Қазақстан Республикасының Білім беру
туралы Заңы, Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі Білім беруді
дамыту тұжырымдамасында Президентіміздің Н.Ә.Назарбаевтың дәстүрлі
Қазақстан Халқына Жолдауы, тағы басқа құжаттар, ресми материалдар,
философтардың, психологтар мен педагогтардың еңбегі, зерттеу тақырыбына
сәйкес оқу-әдістемелік құралдар, озат педагогтардың тәжірибелерін
басшылыққа алу.
Зерттеудің базасы: Түркістан қаласы №31 мектеп балабақша, Балбөбек
балабақшасында өтті.
Диплом жұмысының құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
тұжырымдар мен қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан
тұрады.
1. Мектеп жасына дейінгі балаларға көркем шығарма арқылы эстетикалық
талғамын қалыптастырудың ғылыми практикалық негіздері
1.1. Мектеп жасына дейінгі балаларға көркем шығарма арқылы эстетикалық
талғамын қалыптастырудың міндеттері
Эстетикалық тәрбие – қоғамдық дамудың әрқилы кезеңдерін бастан өткізіп
келе жатқан тарихи құбылыс. Адамға табиғатты және өнер мен сұлулық
заңдылықтарын эстетикалық тұрғыдан түсіндірудің тұңғыш теориялық ұғымдары
құл иеленуші қоғам кезеңіне жатады. Алғашқы эстетикалық тұжырымдар
Индияның, Египеттің, Қытайдың, Мисопатомияның, Ассирияның, Вавилонның әдеби
естеліктерінде бейнеленеді. Соның ішінде эстетикалық тәрбие туралы ең
алдыңғы ой пікірлер Греция ойшыларының үлесіне тиіп, шығыс елінің тамаша
ойшылдарының бірі - Әл-Фараби дәуірінен басталған. Ежелгі Грецияда
эстетикалық тәрбие мәселесі философиялық жүйенің ажырамас бір бөлігі
іспеттес қарастырылды.
Эстетиканың ғылым ретінде жеке философиялық пәнге айналу кезеңі ХҮІІІ
ғасырдан басталады. Себебі, ХҮІІІ ғасырдың басында жарық көрген ғылыми
еңбектердің көпшілігі сұлулық, әсемдік, талғам деген түсініктерге жауап
берумен қатар, олардың адам өміріндегі маңызын ашуға бағытталған.
Неміс оқымыстысы А.Г.Баумгартен өз еңбегінде гректің эстезис (сезім,
сезімдік қабылдау) деген сөзінен шыққан эстетика терминін тұңғыш
қолданып, оған жаңа философиялық пән ретінде қарауды талап ететін сезімдік
тану теориясы деп түсіндіреді[17;-32б].
Эстетикалық сезім дегеніміз - өмірдегі, көркем өнердегі әсемдікті
қабылдаудан туатын эстетикалық нәр алу, толқу, рақаттану. Ол - адам
табиғатына ғана тән жоғары сезім. Мектепке дейінгі балалардың қолынан
көркем-өнердің барлық түрі: әңгіме құрастыру, өлең құрастыру, ән айту,
сурет салу, жапсыру сияқты іс-әрекеттің бәрі келеді. Олардың орасан мол
өзіндік ерекшелігі бар, ол ерекшелік балалардың шындықты соншалықты пәк,
тікелей бейнелейтіндігінде, ғаламат шынайылығында, бейнелейтін нәрсенің
шындығына сенетіндігінде, көрушілер мен тыңдаушылар жөнінде қам
жемейтіндігінде. Осы кезеңнің өзінде балалардың, көркем-шығармашы-лық
қабілеттері дами бастайды, бұл ойдың тууынан, оның іске айналуынан, өзінің
білімі мен әсерін ұштастыра білуінен, сезімі мен ойын білдірген кездегі
ғаламат шынайылығынан көрінеді. Бұл балалардың эстетикалық талғамын
қалыптастыруға ықпал етеді. Эстетикалық талғам - кең ұғым, ол өнердің терең
мағыналы, тамаша шығармаларын түсінуді, содан ләззат алуды ғана емес,
табиғаттың, еңбектің, тұрмыстың, киімнің сұлулығын түсінуді де қамтиды[23-
24;-2-6б]. Балалардың эстетикалық талғамын қалыптастыруда оқыту үлкен рөл
атқарады. Мектепке дейінгі жаста балалар оқу үстінде балалар әде-биетінің,
музыканың, сурет өнерінің жасына лайық шынайы өнер шығармаларын тани
білуді, сүюді үйренеді. Балалардың көркемдік қабілеттерін, олардың
эстетикалық сезімдері мен ұғымдарын, әсемдікті бағалай білуін дамыта
отырып, педагог кейінірек адамның рухани байлығы қалыптасатын негіздерді
қалай береді.
Балаға өмір сұлулығын сезінуді және түсінуді үйрету - ересектердің ұзақ
жұмысын керек ететін күрделі де қиын міндет.
Эстетикалық тәрбиенің міндеттері:
баланың эстетикалық қабылдауын жүйелі түрде дамыту;
балалардың эстетикалық түсінігі мен құштарлығын, сезімталдық қабілетін
дамыту;
• балалардың көркемдік талғамын тәрбиелеу.
Эстетикалық тәрбиенің құралдары: қоршаған дүние, табиғи орта,
күнделікті тұрмыс эстетикасы, табиғаттан, өмірден алған әсері, көркем
әдебиет шығармалары, музыкалық туындылар, бейнелеу өнері, мерекелер мен са-
уықтар. Мереке кездерінде балалар бақшасында өнердің әр түрі балаларға
өзінің бар ерекшелігімен және бірлігімен ықпал жасайды. Мерекелер мектеп
жасына дейінгі балаларға қатты әсер етеді, олардың есінде ұзақ сақталады
да, эстетикалық тәрбиенің маңызды құралына айналады. Эстетикалық тәрбиені
жүзеге асыруда балабақшаның алатын орны ерекше. Дегенмен де отбасы-ның рөлі
де зор болмақ. Балабақша мен отбасының бірлескен ықпалының бірлігі
жағдайында ғана эстетикалық тәрбие міндеттерін толық көлемде жүзеге асыруға
болады. Балалардың әрқайсысы музыкант немесе суретші болмауы мүмкін бірақ,
әрбір баланың өнерге сүйіспеншілігі мен ықыласын тәрбиелеуге, эстетикалық
талғамын, көркемдік талғампаздығын, музыканы түсінуін, сурет салудың
қарапайым дағдыларын қалыптастыруға болады. Ол арқылы эстетикалық тәрбиенің
негізі қаланады.
Эстетикалық тәрбиенің әдістері: бақылауды ұйымдастыру, әңгімелесу,
түсіндіру, өнер туындыларын көру, қызықтыру, серуен, үлгі көрсету, іс-
әрекетті ұйымдастыру, бейнелеу өнеріндегі әрекеті үшін мадақтау жөне
жетістіктерін бағалау.
Балалардың эстетикалық тәрбиесі тұрмыс эстетикасымен, еңбектегі,
табиғаттағы, қоғамдық құбылыстардағы өсемдікпен таныстыру жолымен жөне өнер
құралдары арқылы жүзеге асырылады. Балабақшадағы тұрмыс эстетикасы көркем
қарапайымдылықтан, күнделікті тұтынылатын заттардың ақылмен таңдалып
алынуынан, әр заттың өз орнында жарасып тұруынан, басы артық еш нәрсе
болмауынан көрінеді. Қабырғалардың бояуы жайдары, ашық болуы тиіс.
Балабақшаны безендіруге қойылатын талап балалардың өмірі мен денсаулығын
қорғау міндеттерімен, олармен жүргізілетін тәрбие жұмысының мазмұнымен
анықталады. Олардың ішіндегі ең бастылары:
1. Үй жиһаздарының пайдалылығы, жабдықтардың тәжірибелік тұрғыдан
қажеттілігі.
2. Тазалық, қарапайымдылық, әдемілік.
3. Әрбір заттың көзге сүйкімді, анық көрінуін қамтамасыз ететіндей түс пен
жарықтың дұрыс ұштасуы.
4. Безендірудің барлық компоненттері біртұтас ансамбль құрайтын болуға
тиіс.
Эстетикалық тәрбиенің мәні мен міндеттері айқындалады. Сондай-ақ,
эстетикалық тәрбиенің негізгі құралдары, көркемөнер құралдары, көркемөнер
шығармалары, бейнелеу өнері, эстетикалық тәрбиенің әдістері қарастырылады.
Эстетикалық тәрбиенің мектепке дейінгі жастағы жүйелі жүргізілуіне көңіл
бөліп және оны ұйымдастырудың жолдарын меңгереді.
Дәрісте ұсынылған материалдарды студенттер толық меңгеру үшін
төмендегідей мәселелерге басым көңіл бөлуі керек:
* эстетикалық тәрбиеге байланысты негізгі тірек түсініктердің мәнін ашып,
мағынасын түсіне білуі;
* эстетикалық тәрбиенің мақсаты мен міндеттерін нақты білу;
* эстетикалық тәрбиенің мазмұны мен құралдарын айқындай білу;
* эстетикалық тәрбиенің шарттары мен қағидаларын және құралдарын жете
түсінуі;
* эстетикалық тәрбиенің негізгі құралдарына, әдіс-тәсілдеріне талдау жасай
білуі, тәжірибелік жүмыстар жүргізуге жаттығуы қажет.
Жоғарыда келтірілген осы қағидаларды саралай келе, біздің ойымызша
эстетикалық тәрбие дегеніміз – тұлғаның эстетикалық талғамын, эстетикалық
сезімі мен қызығушылғын, мәдениеті мен эстетикалық қажеттілігін
қалыптастырып, болмыстағы құбылыстар мен өнер туындыларындағы әсемдікті
қабылдай білу және өзіндік шығармашылық қабілеттерін дамытуға бағытталған
мақсатты, жүйелі жүргізілетін тәрбие жұмысы деп түсінеміз.
Энциклопедиялық сөздіктерде эстетика термині жан-жақты қарастырылып,
оның адамның сезімдік қабылдауының көрінісі ретіндегі мәні терең ашылған.
Жалпы эстетика термині ежелгі гректің aijsgavnomas - сезу,
aijsghtikov - сезіммен қабылданатын деген сөздерінен шығады.
1.2. Мектеп жасына дейінгі балаларға көркем шығарма арқылы эстетикалық
талғамын қалыптастырудың негізгі құралдары
Адамдардың эстетикалық сезімдері олардың өмірінде зор роль атқарады.
Әсемдікті көре, түсіне, жасай білу адамның рухани өмірін байытады,
қызғылықты етеді, оған ең жоғары рухани ләззаттануға мүмкіндік береді. Біз
әр адамның адамгершілікті тұлғалық мәнін жан-жақты дамытуға ұмтыламыз,
сондықтан әр баланың сезім нәзіктігін, көркемдікті, әсем нәрсені сүйетіндей
етіп дамытуымыз керек. Адамның әcемдікті және жексұрындықты, сәулеттілік
және ұждансыздықты, қуаныш пен қайғыны т.б. түсінуіне байланысты, оның
саналы тәртібі мен мінез-құлқы айқындалады. Осыдан келіп адамның
әсемділікке шынайы көзқарасы мен мұраттары болуы керек екендігі шығады.
Қазіргі кезде эстетикалық көзқарастарды тәрбиелеу – тәрбие барысының
зейін салуды, күн санап өсіруді талап ететін мәселесі. Біздің қоғам адамына
тек қана өнердің емес, еңбек, қоғамдық қатынастар, қоршаған орта, тәртіп,
тұрмыс, табиғаттың да әсемдік жақтары ықпал етеді. Эстетикалық көзқарастар
адамның шындыққа қатынасын анықтайды.
Адам өмірінде эстетикалық көзқарас әрдайым қуатты рухани күш ретінде
көрінеді. Балаға балғын бөбектік кезеңнен бастап әсемдікке ұмтылу тән
нәрсе. Ол әрдайым бойларында әсемдік құндылықтары бар қатар-құрбыларына,
ересектерге еліктейді. Балалардың өз еңбек іс-әрекеті тиімді және сапалы
болуы үшін оның ұйымдастырылуы толысып, тамаша нәрсені қабылдау деңгейіне
жеткені жөн. Балаға сонымен қатар жасампаздықтың да әсемдігі ашылады.
Еңбек әсемдігін қабылдауды үйретіп, қоғамдық іс-әрекет әсемділігіне
сезімталдығын тәрбиелеп, мұғалім балалардың еңбек белсенділігін кеңейтуге
дем береді. Эстетикалық көзқарасты тәрбиелеудің экономикалық мәселелерге
әрі тікелей, әрі жанама қатынасы бар. Бұл біздің қоғамдағы қоғамдық өндіріс
адамдардың өскелең рухани және материалдық қажеттіліктерін қанағаттандыруға
бағытталғандығынан туындайды. Өндірілген товарлар сапасының әсемдігі
тұтынылу жағына үлкен әсер етеді. Мұның өзі әр баланың білім алуында
белгілі дәрежеде эстетикалық көзқарас мәдениеті болуын талап етеді.
Өнерде шоғырланған адамдардың шындыққа эстетикалық қарым-қатынасы
қоғамдық идеяларды алға алып баруымыздың құралы, сол арқылы санаға өте
күшті әсер ету жүзеге асады.
Сонымен, оқушылардың эстетикалық көзқарасын тәрбиелеу — дамыған
әсемдік сана мен талғамды, оны қабылдау және бағалау қабілетін
қалыптастырудың мақсатқа бағыттала ұйымдастырылған процесі. Эстетикалық
көзқарасты тәрбиелеу оқушыны жан-жақты және үйлесімді дамытудың жалпы
жүйесінде ең алдымен өзіне тән қызмет атқарады. Ол іс-әрекеттің барлық
түрлеріндегі әсемдік нышанын анықтап, оны оқушының әсемдікке көзқарасының
дамуы, білім алуы, қалыптасуы құралына айналдырады.
Кең ой-өрістілік сөйлеу іс-әрекетінің мазмұнынан сөз өнерін, ақыл-ой
еңбегін, шындықтың объективтік жақтарын, көркем сөз сұлулығын бөліп
қарайды. Еңбек іс-әрекетінде еңбек мақсаттары және процесі, оның нәтижесі,
сұлулығы ерекше көрсетіледі. Құқықтық іс-әрекетінде қоғамдық мұраттардағы,
дамудағы оның ынтасы мен тәртібіндегі сұлулыққа баса назар аударылады.
Бейнелеу іс-әрекеті барысында балаларға көзге көрінетін әлем, музыкада адам
жасаған дыбыс үйлесімділігінің сұлулықтары ашылады. Дене тәрбиесі мәдениеті
және гигиена негіздері арқылы бала адам денесінің тән және жан сұлулығын
таниды т.б.
Әсемдікке тәрбиелеудің оқушыны жан-жақты және үйлесімді дамытудың
жалпы жүйесінде жанама қызметі де бар.
Әсемдіктің адам үшін зор тартымды күші бола отырып, сонымен бірге оның
іс-әрекетінің белсенді және тиімді дем берушісі де болады. Оқушы
өнегелігінің әсемдігі, оның жан дүниесінің байлығы, шешендігі оны басқа
адамдарға тартымды етеді. Оқушылар алдында ашық көрініс берген еңбек
әсемдігі, ол еңбегі тартымды етеді және еңбек іс-әрекетінің процесін
жеңілдетеді. Ерлік пен шын азаматтық әсемдігі адамдарды қоғамдық тәртіп
және құқықтық әрекеттерін орындауға жетелейді.
Баланың эстетикалық көзқарасын тәрбиелеу әсемдіктің қасиеттері бар әр
түрлі өмір мен қатынастар және әсерлер ықпалымен жүзеге асырылады. Кіші
мектеп жасындағы балалардың эстетикалық көзқарасы үздіксіз дамиды. Оған
себеп болатын нәрсе - оқу, қоғамдық және тұрмыстық еңбектің жаңа жүйеге
түсуі.
Эстетикалық көзқарасты тәрбиелеудің негізгі құралы - өнер. Ол шындықты
көркем, сезімді қабылданылатын бейнелер арқылы бере отырып және осылар
арқылы адам сезімі мен санасына әсер етіп, оның көзқарасын қалыптастыруға
жәрдем етеді. Педагогикада эстетикалық көзқарасты тәрбиелеу, тәрбиенің
басқа салаларымен тығыз байланысы қаралады. Балалардың ақыл-ой тәрбиесін,
зерттелген құбылыстар әсемдігін ашпай жүзеге асыру мүмкін емес. Еңбекке
тәрбиелеу — адамдардағы әсемдікті, еңбек мазмұны мен процесін танымай
саналы тәртіп пен мінез құлықты тәрбиелеу мүмкін емес. Сондай-ақ әсемдікке
көзқарасты тәрбиелеуді өмірден, белсенді іс-әрекеттен және мұраттарға жету
жолындағы күрестен оқшау қарауға болмайды.
Мектеп оқушыны әсемдікті өмірден, адамдар қылықтарынан, еңбек іс-
әрекетінен, еңбек нәтижесінен көруді және ләззат алуды үйретіп қана
қоймайды, күнделікті өмірде осы әсемдікті жасау ынтасы мен іскерлігін
тәрбиелейді.
Сонымен эстетикалық тәрбие табиғаттағы, өнердегі, еңбектегі, өмірдегі
ең жақсыны қабылдау, одан ләззат алу. Эстетикалық тәрбие адамды дүниедегі
әдемілік атаулыны бағалай білуге үйретеді. Өнер шығармаларын тануға,
қастерлеуге баулиды, оған керісінше ұсқынсыздыққа жағымсыз көзқарасты
қалыптастырады.
Олардың бірі- эстетикалық сезімді және эстетикалық қабылдауды
тәрбиелеу. Өмірдегі, өнердегі әдемілікті сезу және көру адамдарда әр түрлі
болады. Біреулер әдемілікке үңіле қарап, оның сырын білуге тырысады, ал
кейбіреулер оған онша мән бермейді, қалай болса солай қарап, жанынан өте
шығады. Әдемілікті сезу үшін, оған түсіну үшін ең алдымен бейнелеу өнері,
музыка және ән саласынан әрбір адамда білім болуы қажет. Білім адамды
әдеміліктің объективтік критерилерімен қаруландырады. Білімді адам
сұлулықты бағалай біледі, түсінеді. Айналадағы дүниеге сезімталдық,
эстетикалық қабылдау қырағылығы, ықыластылық, қамқорлық баланың эстетикалық
дамуының негізі болады.
Эстетикалық ұғымды, байымдауды, баға беруді қалыптастыру — эстетикалық
тәрбиенің тағы да бір міндеті. Әдемілікті сүю, оған түсіну үшін балаға
негізінен көмектесетін білім. Сондықтан бала бейнелеу өнері саласындағы
ырғақ, үндестік, музыка мен әндегі дыбыстарды және өнер әдістері туралы
білімді игеру қажет. Осыған байланысты ол эстетикалық терең түсінуге
тырысады, байымдай және бағалай біледі.
Көркемдікке және сұлулыққа баға беру үшін эстетикалық танымның маңызы
өте зор. Эстетикалық таным - бұл өмірдегі, еңбектегі және табиғаттағы
сыртқы әдемілік пен нағыз сұлулықтың арасын ажырата білу, өнер
шығармаларына жоғары талап қою. Мысалы, мұзда конькимен мәнерлеп сырғанақ
тебу, яғни жарысы өткізіледі. Сонда орындаушыларға екі түрлі баға, яғни
бірінші баға — көркемділігін келістіре орындағаны үшін, екінші баға
мәнерлеп сырғанаудың техникасын жоғары дәрежеде игергені үшін қойылады.
Әрине, орындаушыларға әділетті баға қою үшін мамандардың, әсіресе төрешілер
алқасының танымы, білімі жоғары дәрежеде болуы керек.
Эстетикалық танымның дамуына көбінесе өнер үлгілерін қабылдаумен, не
тегінде шығармашылықпен байланысты іс-әрекеті мүмкіндік береді.
Қазіргі жағдайда біздің қоғамдық өміріміздегі қажетті мәселелердің
бірі — баланың эстетикалық белсенділігін тәрбиелеу. Ол әдемілікті сезіп
және оның заңдарын түсініп қана қоймай, осы заңдар бойынша өзін қоршаған
айналаға өзгеріс жасауы қажет. Өмірге енген эстетика (еңбек, табиғат
эстетикасы, адамдар қатынасы және жай-жағдай эстетикасы) адамды
сүйсіндіреді. Адам белсенді түрде өмірдегі әдемілікке, көркемдікке өз
үлесін қосып, оны көріксіздіктен, ұсқынсыздықтан қорғауы қажет.
Балаларды эстетикалық белсенділікке тәрбиелей отырып, оларды өздігінен
ілтипатты оқырман, қайырымды көрермен, сезімтал тыңдаушы болуға үйрету
керек. Балалар әдебиетті оқуға, кинофильмді, теледидарды, спектакльді
көруге, музыканы тыңдауға өте ынталы болады. Әр түрлі әдеби, музыкалық
шығармалардағы іс-әрекеттің оқиға желісін дұрыс түсіну үшін балаларды көп
ізденуге үйрету, бағыт беру ұстаздардың басты міндеті.
Баланың эстетикалық мәдениеті және белсенділігі тұтас педагогикалық
үдерісте дамиды. Сондықтан оның барлық еңбегі, демалысы эстетикалық бағытта
тиімді ұйымдастырылса, ол өз өміріне әдемілік элементтерін енгізе алады.
Эстетикалық тәрбиенің маңызды міндеті — өнер және әдебиет салаларында
балалардың қабілетін, ынтасын және бейімділігін дамыту. Осыған орай,
мектепте оқушылардың ықтимал мүмкіндіктерін және қабілетін барынша ашу
керек. Эстетикалық тәрбиенің негізгі құралдары — әдебиет және өнер. Олар
зор идеялық тәрбиелік роль атқарады. Әдебиет пен өнер адамдарды қуанышқа
бөлейді, жігерлендіреді, олардың идеялық жағынан баюына игі әсер етеді.
Өнер және әдебиет адам санасына белгілі көзқарастарды әр түрлі құралдар
арқылы (әдебиетте — проза, поэзия; кескіндеме — жанр, баталия, пейзаж;
мүсінде — бюст, т.б.; музыкада - симфония, оратория, ән енгізіледі).
Балалардың эстетикалық тәрбиесі балаларды тұрмыс эстетикасымен, еңбектегі,
табиғаттары, қоғамдық құбылыстардағы әсемдіктегі таныстыру жолымен және
өнер құралдары арқылы жүзеге асырылады. Балаға өмір сұлулығын сезінуді және
түсінуді үйрету – ересектердің ұзақ жұмысын керек ететін күрделі де қиын
міндет. Туған үйдің қабырғасы, баланы алғашқы жасынан бастап қоршаған
заттар оған мықтап әсер етеді. Жайлы мебель, түрлі түстердің жарасты
үйлесімі, өнер бұйымдары, үйді безеңдірудің жалпы стилі – көзбен,
түйсінумен қабылданатын осылардың бәрі сәбидің есінде, санасында сақталып
қалады. Балалар бақшасындағы тұрмыс эстетикасы көркем қарапайымдылықтан,
күнделікті тұтынылатын заттардың ақылмен таңдалып алынуынан, әр заттың өз
орнында жарасып тұруынан, басы артық еш нәрсенің болмауынан көрінеді.
Қабырғалардың бояуы жайдары, ашық болуға тиіс.
Балалар бақшасын безендіруге қойылатын талап балалардың өмірі мен
денсаулығын қорғау міндеттерімен, олармен жүргізілетін тәрбие жұмысының
мазмұнымен анықталады, Олардың ішіндегі ең бастылары мыналар:
1. Үй жиһаздарының пайдалылығы, жабдықтардың практикалық тұрғыдан
қажеттілігі.
2. Тазалық, қарапайымдылық, әдемілік
3. Әрбір заттың көзге сүйкімді, анық көрінуін қамтамасыз ететіндей
түспен жарықтың дұрыс ұштасуы.
4, Безеңдірудің барлық компоненттері біртұтас ансамбль құрайтын болуға
тиіс.
Топты безендіруде бейнелеу өнеріне: картиналарға, эстамптарға,
қолданбалы өнер заттарына ерекше орын берілуге тиіс. Бұл балалардың
эстетикалық ұғымдарын кеңейтеді, өнер шығармаларын түсінуге негіз қалайды,
көркемдік ләззат береді, өрнектің, гүлдің суретін салу, әдемі ойыншық жасау
талабын турызады.
Картинада бейнеленген сюжеттер балалардың түсінуге шамасы келетіндей
болуға тиіс. Бұлар – адамдар еңбегі, балалар бақшасының өмірі, пейзаждар,
натюрморттар, құстар мен жануарлар тіршілігі, ертегілер әлемі. Барлық
топтарда натюрморттарды, жануарлар бейнеленген эстамптарды, ертегі
тақырыбына жазылған картиналарды пайдалануға болады. Пейзаждарды естияр,
ересек және мектепке дайындайтын топтарда пайдалану ұсынылады. Мектепке
дейінгі ересек балалар атақты суретшілердің: Саврасовтың Ұзақтар ұшып
келді, Левитанның Алтын күз, Март картиналарының, Шишкин
пейзаждарының, Васнецовтың Аленушка, Ханша мен сұр қасқыр, Серовтың
Алхоры ұстаған қыз, Кончаловскийдің Сирень картиналарының және
басқаларының көшірмелерін көбірек ұнатады. Бөлмеде 2–З-тен артық картина
болмауға тиіс. Балалардың ерекше назарын аударатын үлкен бір, шағындау екі-
үш картина болғаны жақсы. Картиналарға жарық жақсы түсетін, олар біріне-
бірі кедергі жасамайтын болуға тиіс, сондықтан оларды бір-біріне тым жақын
орналастырмаған жөн. Картиналар мен эстамптарды жыл мерзімін, балалармен
жүргізілетін тәрбие жұмысы міндеттерін ескере отырып алмастыру керек.
Мысалы, алда тұрған әңгіменің тақырыбына, оқылатын көркем шығармаға, ойынға
байланысты картиналар іліп қойған жақсы.
Балалар бақшасын безендіруде халықтың қолданбалы өнер шығармаларына
маңызды орын берілуге тиіс. Барлық топтарда, хохлома болуы керек (кітап
мүйісіндегі мебель және алмасып тұратын екі-үш зат). Көңілді дымковолық
ойыншық, жестоволық поднос, керамикадан жасалған шығармалар болғаны жақсы.
Әрине, балаларды әдемі заттармен қоршап қою жеткіліксіз, оларды
сұлулықты көре білуге, оны аялап, бағалай білуге үйрету керек. Сондықтан
тәрбиеші үй ішінің тазалығына, гүлдер, картиналардан бөлмеге енетін
сұлулыққа балалардың назарын аударып, балалардың бөлмені өздері әдемілейміз
деген ықыласын көтермелеп отыру керек.
Мұның бәріне бірте-бірте үйрету керек. Мысалы, балалармен бірге
кутүшінің жұмысын бақылай жүріп тәрбиеші оның бөлмеде тазалық сақтап қана
қоймай, сонымен бірге жайлылық орнататынына балалардың көзін жеткізеді.
Жақсы жиналған, тап-таза болып жарқырап тұрған бөлме жайнап кетеді.
Сондықтан балалардың өздері де әуелі ересектердің жәрдемімен, содан соң
олардың еске салуымен, ал ересек топта өздігінен-ақ тазалық пен тәртіп
сақтауға бірте-бірте әдеттенеді.
Балаларды алғашқы жасынан бастап, мінез-құлық мәдениетімен ұштастыра
отырып, сыртқы пішін эстетикасына үйрету керек. Бұл жағынан тәрбиешінің өз
басының өнегесі, оның ішкі және сыртқы мәдениетінің бірдей болуы ықпал
етудің аса күшті құралы болып табылады.
Туған елдің табиғаты да эстетикалық тәрбиенің қуатты құралы. Оның
сұлулығы балалық шақта өте-мөте жаркын әрі терең қабылданады, сезім мен
ойда берік орныққан аяулы әсер адамның бүкіл ғұмыры бойына еш ұмытылмайды.
Тәрбиеші балаларға табиғат әлемін ашып береді, олардың гүл
жарнағындағы мөлдір шықтың, алуан түрлі шептердің, батып бара жатқан күн
бояуының ғажап әдемілігін түсінуіне көмектеседі. Тек осы сұлулықты өзің
көріп, бала жүрегіне жол табатын әсерлі сөздермен жеткізе білуің керек. Бұл
тұрғыда оған табиғат туралы көркем шығармалар баға жетпес көмек көрсетеді,
сондықтан тәрбиеші көркем шығармаларды көп білуге және шебер пайдалануға
тиіс.
Балалар үнемі ұшырасып отыратын қоғам өмірі мен адамдардың еңбегі де
эстетикалық тәрбиенің маңызды құралы болып табылады. Құрылысшылардың
ынтымақшыл еңбегі балалардың жақсы құрылыс салуға, тату әрекет жасап, бір-
біріне ұқыпты болуға деген ықыласын турызады. Теңізшілердің, ұшқыштардың,
мұғалімдердің, дәрігерлердің еңбегін суреттеу мектеп жасына дейінгі
балаларды осы мамандықтармен таныстырып қана қоймайды, сонымен бірге
соларға ұқсасам деген тілек туғызады. Осының бәрі олардың ойындарында
бейнеленіп, адамгершілік және эстетикалық сезім тәрбиелеуге көмектеседі.
Сондықтан тәрбиеші экскурсия өткізуге мұқият әзірленеді, экскурсия
ретінде балалар өздеріне қажетті сезімдік тәжірибе жинайды. Дұрыс
әзірленіп, өткізілген экскурсия мектеп жасына дейінгі балалардың ой-өрісін
кеңейтеді, оларды көруге, салыстыруға, қорытуға үйретеді, ал мұның өзі
творчестволық қиял мен қабілет дамуының негізі болып табылады. Мақсатты
бақылаулар мен экскурсиялардың барысында педагог қайсыбір құбылыстың елеулі
белгілеріне ғана емес, сонымен бірге табиғатты өзгертуші ынтымақшыл
еңбектің сұлулығына, адамдар арасындағы өзара көмекке, жолдастыққа; бір-
біріне қамқорлық жасауға негізделген өзара қарым-қатынастың игілігіне
балалардың назарын аударады. Балаларды шын баураған нәрсе олардың
ойындарында, суреттерінде, әңгімелерінде міндетті түрде бейнесін табады.
Көшелер, үйлер, ескерткіштер де балаларға эстетикалық және
адамгершілік тәрбие беруге көмектеседі. Олардың сұлулығымен және өзіндік
ерекшелігімен танысу ең қарапайымнан және ең жақын жерден балалар
бақшасының үйінен, өз көшесінен басталады. Жасы өсіп, білімі молайған сайын
балаларды қаланың, ауданның көрнекті орындарымен таныстыру тақырыбы
кеңейеді. Балалар қай жерде тұрса да ересек топтарда оларды Отанымыздың
астанасы Астанаман, оның Бәйтерекпен міндетті түрде таныстырады.
Бұл жұмыстың барысында тәрбиешілер балаларға құрылыстар мен
ансамбльдердің кейбір архитектуралық ерекшеліктері туралы түсінік береді,
жекелеген формалар мен сызықтардың өзіндік ерекшелігіне, архитектураның
лайықтылығына, оның табиғи пейзажбен қалай қабысып тұрғандығына балалардың
назарын аударады. Алған әсер балалардың ойындарында бейнеленеді. Олардың
салған құрылыстары барған сайын неғұрлым күрделі де әдемі бола береді.
Жекелеген үйлер, көшелер, вокзалдар балалар творчествосында көшелер
ансамбліне біріге бастайды[31;-36б].
Көркем шығарма эстетикалық тәрбиенің көп қырлы және сарқылмас құралы
болып табылады. Ол балаларды бүкіл елдің өмірімен таныстырады, Отанды оның
адал, мейірімді, батыл адамдарын сүюге тәрбиелейді. Өнер шығармалары
қуаныштың, эстетикалық ләззаттың, рухани баюдың қайнар бұлағы болып
табылады. Оның көптеген түрлері: әдебиет, музыка, сурет өнері, скульптура,
театр, кино – балалардың қолы жеткен игіліктер. Өнердің әр түрі өмірді өз
ерекшелігімен бейнелейді және баланың ақыл-ойы мен сезіміне ерекше әсер
етеді.
Балалардың алғашқы жасынан бастап-ақ халықтың ауыз творчествосы,
балалар әдебиеті олардың жақын серігіне айналады. Оладың өмірінде ертегілер
айрықша орын алады, Бұл ертегі дегеніңіз қандай тамаша... Оның әрқайсысы –
поэма,–деп А. С. Пушкин ертегіге жоғары баға бергенді.
Барлық нәрсе сөзбен жеткізіле бермейді. Сезімнің музыкада ғана
неғұрлым терең және толығырак жеткізілетін қырлары бар. П.И.Чайковский:
Сөздің шамасы келмеген жерде неғұрлым әдемі тіл – музыка құдірет алады
деп жазған болатын. Музыка эмоциялық әсерді күшейтеді. Сол балаға өте
қажет. Балалық шақтың ойынсыз, ертегісіз мүмкін емес екендігі сияқты,
музыкасыз да ол мүмкін емес екендігіне В.А.Схомлинский кәміл сенген
болатын.
Бейнелеу өнері де балаға қажет. Ол көзбен көретін бай бейнелер
тудырады.
Мереке көздерінде балалар бақшасында өнердің әр түрі балаларға өзінің
бар ерекшелігімен және бірлігімен ықпал жасайды. Мерекелер мектеп жасына
дейінгі балаларға қатты әсер етеді, олардың есінде ұзақ сақталады да,
эстетикалық тәрбиенің маңызды құралына айналады.
Балаларға арналған өнерге қойылатын талап жоғары. Мектеп жасына
дейінгі балалар үшін таңдап алынатын шығармалар көркемдік дәрежесі жағынан
жоғары, түсінуге жеңіл, коммунвстік тәрбие беру міндеттеріне сай болуға
тиіс.
Әрбір келесі жас тобы үшін көркем материал эстетикалық тәрбие
міндеттерінің тереңдеуіне байланысты бірте-бірте күрделендіріле береді. Бұл
Балалар бақшасындағы тәрбие бағдарламасында ескерілген, ойда әрбір жас
тобына арналған көркем шығармалар көрсетілген.
Сайып келгенде, балаларға арналған көркем шығармалардың орындалу
сапасы өте маңызды, баланың эстетикалық тәрбиесі көп жағынан соған
байланысты.
Эстетикалық тәрбиені жүзеге асыруда балалар бақшасы жетекші орын
алады. Дегенмен жанұяның рөлі де зор. Балалар бақшасы мен жанұя ықпалының
бірлігі жағдайында ғана эстетикалық тәрбие міндеттерін толық көлемінде
жүзеге асыруға болады. Балалардың әрқайсысы музыкант немесе суретші болмауы
мүмкін, бірақ әрбір баланың өнерге сүйіспеншілігі мен ықыласын тәрбиелеуге,
эстетикалық талғамын, музыканы түсінуін, сурет салудың қарапайым дағдыларын
дамытуға болады және солай ету керек те.
Тәрбиеші жанұяның балаларға эстетикалық тәрбие беру үшін қажетті
жағдай жасауына көмектеседі. Ол ата-аналарға тұрмыс эстетикасының маңызы
туралы айтып, балаларға не оқып беру, музыка тыңдау үшін қандай пластинка
сатып алу керек екені туралы кеңес береді, семьяда бала, шығармашылығы үшін
балаға қажетті нәрсенің бәрі: альбом, қарындаштар, бояулар, ойыншықтар,
кітаптар болуына ат салысады.
Балалар бақшасы мен отбасының эстетикалық тәрбиесінде сабақтастықтың
болуы адам меңгеруге тиісті рухани мәдениеттің бастапқы негізін
қалыптастырады.
Қазіргі педагогика ғылымында эстетикалық тәрбиенің алдына қойылатын
мақсаттардың бірқатарын жеке бөліп көрсетуге болады. Біріншіден, бұл
әсемдікті сезінуді тәрбиелеудің мақсатты бағытталған үдеріс. Екіншіден, бұл
өмірдегі және өнердегі әдемілікті көре және қабылдай білу, бағалай алу
қабілеттерін қалыптастыру. Үшіншіден, эстетикалық тәрбиенің мақсаты –
көркемдік талғамды қалыптастыру. Төртіншіден, өзіндік шығармашылыққа және
әсемдікті өзі жасауға қабілеттілікті дамыту. Эстетикалық тәрбиенің мәнін
өзінше түсіну оның мақсаттарын анықтаудың тұрғыларын таңдауға әсер етеді.
Сондықтан эстетикалық тәрбиенің мақсаты мен міндеттерін анықтау ерекше
көңіл бөлуді талап етеді. Ең бастысы – тұлғаның іс-әрекетте жетістікке
жетуіне мүмкіндік беретін қабілеттерін дамытып қана қоймай, эстетикалық
құндылықтардың жасаушысы болуына, олардың және қоршаған ортаның әдемілігін
сезіне білуге тәрбиелеу. Адамның болмыс пен өнерге эстетикалық қатынасын
қалыптастырумен қатар эстетикалық тәрбие олардың жан-жақты дамуынан да әсер
етеді. Ол адамның адамгершілігін қалыптастыруға жағдай жасайды, оның ойлауы
мен қабылдауын, ұйымдастырылуын, тәртіптілігін, ерік-жігерін сомдайды.
Кез келген мақсат міндеттер арқылы ғана іске асатыны мәлім. Педагог-
ғалымдардың басым бөлігі үш негізгі міндетті бөліп көрсетеді. Біріншіден,
белгілі бір элементарлық эстетикалық білімдер мен іскерліктердің қорын
жасау, оларсыз эстетикалық маңызды заттар мен құбылыстарға қызығушылық,
ынта тумайды. Эстетикалық тәрбиенің екінші міндеті – алынған білімдер және
эстетикалық қабылдау қабілетін дамыту негізінде адамға эстетикалық маңызды
заттар мен құбылыстарды қабылдауға және бағалауға, олардан ләззат алуға
мүмкіндік беретін оның әлеуметтік-психологиялық сапаларын қалыптастыру.
Эстетикалық тәрбиенің үшінші міндеті әр тәрбиеленушіде эстетикалық
қабілеттердің қалыптастырылуымен тығыз байланысты. Ең бастысы – тұлғаның
индивидті белсенді жасаушыға, эстетикалық құндылықтарды құрушыға
айналдыратын, оған дүниенің әдемілігінен ләззат алып қана қоймай, оны
әдемілік заңдарына сәйкес өзгертуге мүмкіндік беретін қасиеттері,
қажеттіліктері мен қабілеттерін тәрбиелеу, дамыту. Бұл міндеттің мәні –
адамның әсемдікті сезініп қана қоймай, одан ләззат алып, бағалап қана
қоймай, өзінің де өмірдегі, өнердегі әдемілікті жасауға қатысуында.
Біз жоғарыда атап өткен міндеттер эстетикалық тәрбиенің мәнін ашуға
септігін тигізеді, дегенмен олар мәселеге педагогикалық тұрғыдан келуді
ғана көрсетеді. Бұл жерде эстетикалық тәрбиенің психологиялық тұрғысын да
естен шығармауға тиіспіз. Олардың мәні – эстетикалық тәрбие процесінде
адамда эстетикалық сана қалыптастыруда. Эстетикалық сананы педагогтар мен
психологтар эстетикалық тәрбиенің мәнін көрсететін және адамның эстетикалық
мәдениетінің деңгейін бағалауға мүмкіндік беретін бірқатар категорияларға
бөледі.
Эстетикалық және көркемдік тәрбиелеу мақсаттарында оқушыларда әсемдікті
сезінуді дамыту, көркемдік талғамдарды, әсемдік, әсіресе өз аймағының
мәдениет, әдебиет пен көркемөнер туындыларын түсіну мен бағалай алу
қабілетін қалыптастыру қажеттілігі туралы сөз болады. Бұл ұлттық мәдениет,
бейнелеу өнері, музыка, әдебиет салаларындағы ең жоғары жетістіктерді негіз
етіп алуды көздейді. Ал ол өз кезегінде рухани мұраны айрықша және жүйелі
түрде қабылдауды, халық үшін ең жақсы, алдыңғы қатарлысын, жақын әрі
маңыздысын сұрыптап алып, дамытуды, мәдени құндылықтар бетпердесі арқылы
түкке тұрмайтын және жалған заттардың еніп кетуіне кедергі жасап, жат және
қас нәрселерді алып тастап, жеңуді .қажет етеді. Міне, осы жерде біз
тақырыбымызға өзек етіп алып отырған ақын-жыраулар поэзиясындағы
эстетикалық тәрбие ойларының қызметі үлкен.
Адамдардың түрлі рухани қажеттіліктерін эстетикалық мәдениет, оның
ішінде ұлттық өнер, әдебиет сияқты толыққанды қанағаттандыра алатын
шығармашылық саласы жоқ.
Мектеп оқушыларына қазақ этнопедагогикасы, қазақтың декоративті-
қолданбалы қолөнері негізінде эстетикалық тәрбие беру мәселесі туралы
белгілі ғалым-педагогтар С.Ұзақбаеваның, А.А.Бейсенбаеваның, М.
Балтабаевтың, К. Әмірғазиннің еңбектерінде сөз болды[32;-18б].
С. Ұзақбаеваның айтуынша эстетикалық тәрбиенің қалыптасып, дамуына
қазақтың халық ауыз әдебиетіндегі поэтикалық және музыкалық шығармашылығы
(мақал-мәтелдер, ертегі, аңыз-әңгімелер, жұмбақтар, жаңылтпаштар, эпос,
жыр, терме, айтыс, ән-күйлер) орасан үлкен рөл атқарды және бүгінгі күнге
дейін атқарып та келеді. Ұрпақтан ұрпаққа жеткізіліп келген оның таңдамалы
үлгілері өсіп келе жатқан ұрпақты тәрбиелеудің таптырмас құралына айналды.
Халықтың көркемдік шығармашылығының бұл түрлерінің ішінде XVIII-XIX
ғасырлардағы ақын-жыраулардың шығармаларының да орны ерекше.
Қазақ ғалымдары ішінде әдебиет пәнінің балалар мен жасөспірімдердің
эстетикалық тәрбиесіне әсерін жан-жақты қарастырған Ш.Әлібеков болды. Автор
өз еңбегінде қазақ әдебиетінің үлгілері арқылы халықтың әсемдік, сұлулық
жайындағы ойларын ашуға тырысқан. Халық мұрасы өзінің әсем сырымен, өмірлік
тәжірибелік қазынасымен қазіргі заман өнерімен үндесіп, оның сонылығын,
эстетикалық бағалылығын айқындай түсуге көмектеседі деп айтқан Ш. Әлібеков
қазақ фольклорының эстетикасын халық өнерінің алуан түрімен қатар алып
зерттеу оның мазмұн байлығын, суреттеу тәсілінің молдығын, эстетикалық
бағалылығын арттырады, халық шығармашылығының барлық саласы – поэзия,
музыка, қол өнері, пластика, сәулет өнері сияқты түрлерінің көркемдік
жолының бір екендігін, өзара тығыз байланыста өсіп қалыптасқандығын
танытады дейді.
Балалар мен жасөспірімдердің эстетикалық мәдениетін ұлттық өнер, әдебиет
арқылы қалыптастыру білімдік көзқарастар қорын айтарлықтай молайтып, қазақ
халқының өмір салтына, дәстүрлеріне және ежелгі тәжірибесіне деген
қызығушылықтарды қалыптастырады. Ұлттық өнер, халық ауыз әдебиеті
мазмұнында қоршаған болмыстың көркемдік бейнелерінің, әсіресе, бала үшін
тартымды образдардың орасан зор көлемді материалдары бар. Ұлттық өнер,
халық ауыз әдебиеті туындыларында баланы ең алдымен мазмұнды түсінудің
жеңілдігі, сөз сипатының түрлілігі қызықтырады.
Оқыту үдерісі мазмұнына халық ауыз әдебиетін оқып-үйренуді енгізу және
соның негізінде балалар мен жасөспірімдердің эстетикалық мәдениетін
қалыптастыру – бүгінгі күнгі ең маңызды ғылыми проблемалардың бірі болып
табылады.
Жалпы, қазақ дүниетанымында ақын-жыраулар поэзиясының, оның идеологиялық
мәнінің орны ерекше. Педагогикалық тұрғыдан алғанда ол өте бай тәлімдік
материал қорын құрайды. Ал, философиялық тұрғыдан алғанда ақын-жыраулар
поэзиясының мәнін Э. Гуссерль идеясында айтылған оймен жеткізуге болады:
Әр рухани бейне бір нәрсемен қатар өмір сүре және бір нәрсенің соңынан
жүре отырып, әмбебап тарихи кеңістікте немесе тарихи уақыттың нақты
бірлігінде өзінің ерекше орнын алады.
Ақын-жыраулардың шығармашылығын талдау олардың өз заманы үшін белгілі
бір деңгейде рухани көсем ролін атқарғаны, өз руластарының моралдық
бағдарына жауап бергені көрінеді.
Жыраулар поэзиясы әрекет еткен кеңістік өзінің барлық тәжірибесін сөз
арқылы бейнелеуге тырысатын көшпенділердің эстетикалық ойлауының ерекше
типіне негізделді. Негізінен жыраулар қалыптасқан этникалық қауымдастықты
(қазақтардың) біріктіру идеясын қалыптастыру функциясын атқарды. Сонымен
қатар жыраулар поэзиясының этикалық және эстетикалық құндылықтар мен
символдар қалыптастырудағы ролі ерекше болды. Жыраулар өз шығармаларына рух
аристократизмі мен даңқты өзек етті. Оның символдары ретінде бостандық,
еркіндік, адамгершілік, батырлық, сөзге беріктік алынады.
Ақын-жыраулар шығармаларын бірнеше аспектіде қарастыруға болады. Өйткені
жыраулар поэзиясының ауқымы дәстүрлі поэзия ауқымына қарағанда кеңірек
болып келеді. Мәдени-философиялық аспектіде қазақ мәдениетіндегі гуманистік
принциптердің қалыптасу мәселесінің жыраулар шығармашылығындағы көрінісі
қарастырылады. Бұл жерде сонымен қатар мәдениеттегі даралық мәселесіне,
оның ішінде мәдениеттің рухани дәстүрлеріндегі даралықтың және даралық
сананың көрінісі мәселесіне ерекше көңіл бөлінеді.
Жыраулар поэзиясының әлеуметтік-тарихи аспектіде қарастырылуы адам
даралығының қалыптасуының әлеуметтік тұжырымдарын қарастырады. Бұл жерде
индивидтің адамгершілігі, оның этикалық жауапкершілігі туралы сөз болады.
Жалпы, қазақ қауымында (басқа да түркі тілдес қауымдастықтардағы сияқты)
жырау бейнесі ерекше құрметке ие болған, олардың дарынын Тәңірдің сыйы
деп есептеп, қауым толығымен мойындаған. Сондықтан да жыраулардың ерекше
белгісі – ымыраға көнбестігі, айтқан сөзі үшін жауапкершілігі, халықтың
алдындағы ашықтығы болып табылады. Өз шығармаларында еркіндік, бостандық,
теңдік идеяларын ұстана отырып, олар өз заманының тәрбие мақсатын анықтады.
Қазақ халқының өзіндік дүниетанымының, өмірлік принциптерінің
қалыптасуына жыраулар поэзиясының әсері өте көп болды.
XVIII ғасырдағы қазақ қоғамындағы қатынастар көптеген патриархалдық-
рулық байланыстардан көрінеді. Төре тұқымы (Шыңғыс ханның ұрпақтары) ірі
тайпалық одақтарға, жүздерге билік жүргізді, ал ру ішінен шыққан беделді
адамдар, билер олардың кеңесшілері ролін атқарды. Олардың қолында сот
билігі болды, негізінен билердің қарауына құн өндіру, барымталарды шешу,
көші-қон жолдары мен орындарын анықтау, руаралық қақтығыстарды шешу
мәселелері ұсынылды. Ауылдық қауымда патриархалдық-рулық қатынастар мен
дәстүрлер сақталды. Олар мәдениетте де өзінің ерекше орнын алды. Сондықтан
да қазақ қоғамында фольклордың, ауыз әдебиетінің орын ерекше болды.
XVIII ғасырда қазақ даласында болған адамдар, саяхатшылар сол кезеңде
фольклормен қатар суырып салма ақындардың ауызша-ақындық дәстүрлерінің,
өзіндік ауызша әдебиеттің болғандығын, оның кәсібилік деңгейге
көтерілгенін атап көрсетті. Бұл әдебиеттің өкілдері жыраулар мен ақындар
болып табылды.
Аталмыш кезеңдегі ақын-жыраулардың шығармаларының тақырыптары да әр
алуан. Олардың қамтыған аумағы – саяси мәселелерден бастап (елшілік жіберу,
әскери жорықтарға шығу, бейбіт келісімдер жасау, көршілермен дипломатиялық
қатынас жасау, т.с.с.) күнделікті тұрмыста тәлім-тәрбиелік мәні бар
мәселелерге дейін өз шығармаларына арқау етті. Сол сияқты жыраулар
шығармаларының жанры өзіндік ерекшеліктерімен де көзге түседі – бұл
негізінен тоғау түрінде болды. Толғаудың басқа фольклорлық жанрлардан
ерекшелігі – онда әртүрлі мәселелерге ой жүгіртіп, талдаумен қатар, үлгі
көрсету, өсиет айту орын алды.
Толғау тарихы жыраулық поэзияға тікелей қатысты. Қазтуған, Доспамбет,
Шалкиіз, Ақтамберді, Үмбетей, Бұқар, т.б. бейнелеу тәсіліне насихаттық,
өсиеттік сарын, мәселені жан-жақты терең толғап айтатын ойшылдық әсіресе
тән болған. Толғауда маңызды қоғамдық-әлеуметтік, саяси-философиялық
тақырыптар, азаматтық әуендер кеңінен орын алады. Әрбір даму кезеңінде
толғау мазмұны жағынан да, бейнелеу тәсілі жағынан да бірталай өзгеріп,
жаңаша сипат алды.
Халықтың жадында көптеген толғаулар сақталып қалған. XVІІІ ғасырда
шығармашылығы кеңінен танылған жыраулар қатарынан Бұқар, Тәтіқара, Үмбетей
жырауларды көреміз. Бұл үш жырау да Абылай ханның қасында болып, кеңесшілік
қызмет атқарған. Олардың толғауларының басым бөлігінің мазмұны Ақтабан
шұбырынды, Алқакөл сұламадан кейінгі елді біріктіру саясатымен тығыз
байланысты. Жорыққа шығар алдында олар өз толғаулары арқылы халықтың
патриоттық сезімін оятып, өз ұрпағы, елі, жері үшін жауапкершіліктерін
естеріне салу арқылы шабыттандырып, рухын көтеріп отырды.
Өзінің толғауларында эстетикалық талғамның жоғары деңгейін көрсете
отырып Бұқар жырау эстетикалық тәрбие туралы құнды ойлар айтады. Бұқар
жыраудың шығармаларын талдау арқылы олардағы эстетикалық ойлардың негізгі
өзегі – үйлесімге ұмтылу, жақсылық пен жамандықтың арақатынасы, тұрмыс
эстетикасы болып табылатыны көрінеді. Сонымен қатар жырау толғауларында
трагедиялық сарын басым жатыр.
Өз шығармалары арқылы жырау жан сұлулығы мен тән сұлулығының
гармониясына үндейді, әсемдікке ұмтылуға шақырады. Бейнелерді,
кейіпкерлерді көркем сипаттау арқылы сөз өнерінің жоғары үлгісін көрсеткен
Бұқар жыраудың шығармаларының эстетикалық-тәрбиелік маңызы осында.
Ақтамберді жырау шығармалары – эстетикалық ойлардың қайнар көзі деп
айтуға толық негіз бар. Өйткені, оның поэзиясы әсемдікті, әдемілікті,
трагедиялық жағдайларды суреттеуге арналған. өз шығармалары арқылы өзі өмір
сүріп отырған заманының эстетикалық идеалын көрсетуі және оған ұмтылуы
Ақтамберді поэзиясының эстетикалық құндылығын толықтырады.
XVIII ғасырда өмір сүріп, өзінің артына үлкен поэтикалық мұра қалдырған
ақын Тәтіқараның шығармаларының қазақ педагогикалық ойлар тарихындағы
алатын орны ерекше. Өзінің өлеңдерінде ақын салыстырулар арқылы түрлі
эстетикалық категорияларды көрсетіп, олардың мәніне үңілген. Жалпы алғанда
Тәтіқара ақынның шығармаларында тек қана эстетикалық тәрбиеге ғана емес,
сонымен қатар, патриоттық-отансүйгіштік, адамгершілік тәрбиеге қатысты
ойлар бір-бірімен астасып, тұтас тәлім-тәрбиелік идеялар жүйесіне айналған.
Сөз болып отырған кезеңдегі жырдан дауыл тудырған саңлақ жыраудың тағы
бірі – Үмбетей жырау. Үмбетейдің жыр-толғауларында эстетикалық ойлар өзі
өмір сүріп отырған заманның тұрмыстық келбетінен туындап, сол кездің
құндылықтарын сипаттау арқылы көрінеді. Мәселен, тұрмыс-тіршілігі көшпелі
мал шаруашылығымен тығыз байланысты болған қазақ қоғамында төрт түліктің
орны ерекше болғандығы мәлім. Соған байланысты біз шығармашылығын талдап
отырған жыраудың толғауларында төрт түлікке, олардың сынына байланысты
жолдар көптеп кездеседі. Бұл бағыттардың ұрпақ үшін, оның эстетикалық
тәрбиесі үшін маңызы өлшеусіз.
Ұрпақтың эстетикалық тәрбиесі үшін маңызы зор өлеңдер Шал ақында көптеп
кездеседі. Дос болма майда тілді күлгенменен, сырты ғана жылтырап
жүргенменен - деп өсиет айтқан Шал ақын сыртқы сұлулық пен ішкі сұлулықтың
арақатынасын ашып берді. Өлеңдерінде Шал ақынның ішкі дүниесі, оның
эстетикалық қабылдау жүйесі анық көрініс береді. Ақынның түсінігінде
өмірдегі үйлесім – артына ұрпақ қалдыру болып табылады. Шал ақынның
шығармашылығын талдау барысында ондағы эстетикалық ойлардың қарым-қатынас,
мінез-құлық, жақсылық пен жамандық, әсемдік пен ұсқынсыздық, асқақтық пен
төмендік эстетикасына қатысты құрылғанын көреміз. Бұл ақынның
алдындағылардан ерекшелігі – ол тек сипаттап қана қоймай, сонымен бірге
үлгі алуға, жаманнан жиренуге, жақсыдан үйренуге шақырады, яғни тікелей
эстетикалық тәрбие беруге бағытталған.
XVIII ғасырдың соңы – XIX ғасырдың басында өмір сүрген Қобылан
Бәрібайұлының шығармашылығы – эстетикалық тәрбиеге қатысты ойлардың көзі
болып табылады. Қобылан Бәрібайұлының шығармаларындағы эстетикалық ойлар
оның әсемдік - ұсқынсыздық ара қатынасын қарастырып, жастарға дәуренінде
сүйкіміңнің барында өмірдің қызығын көруге шақырады.
Осы кезде өмір сүрген тағы бір ақын – Жанақ өз шығармаларында ...Шешен
– шеңбер болғанда, би – таразы, ән – сәнің, күйші көркің, ақын - жорғаң
деп, көркем өнердің эстетикалық тәрбие жүйесінде алатын орнын көрсетеді.
Эстетикалық категория ретінде өнердің және әдеміліктің орны Дулат
Бабатайұлының шығармаларында да айқын көрсетіледі. Ақын өлеңдеріндегі
эстетикалық ойлар туралы айтқанда, оның табиғат әсемдігін сипаттайтын
жырларына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz