Оқушыларды сыныптан тыс үйірме жұмыстарында майлы бояумен жұмыс жазудың қыр-сырына үйрету
КІРІСПЕ
1. ОҢТҮСТІК ӨҢІРІНДЕГІ ТАРИХИ КЕСЕНЕЛЕР
1.1. Кескіндеме өнерінің шығу даму тарихы мен түрлері
1.2. Созақ өңіріндегі «Қарабура» әулие кесенесі туралы аңыздар
1.3. Шығармашылық жұмыс «Қарабура» әулие кесенесі.
2. БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІНI ҮЙІРМЕ ЖҰМЫСЫ САБАҚТАРЫНДА ТАРИХИ ЕСКЕРТКІШ.КЕСЕНЕЛЕРДІ ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1. Бейнелеу өнерін мектепте оқытудың маңызы мен міндеті
2.2. Бейнелеу өнерінен үйірме жұмыстарын жүргізу әдістемесі.
2.3. Бейнелеу өнері үйірме жұмысына жылдық жоспар және сабақ жоспары
2.4 . Бейнелеу өнері сабағында тарихи кесенелерді оқушыларға оқытдың эстетикалық тәрбиелік маңызы
ҚОРЫТЫНДЫ
1. ОҢТҮСТІК ӨҢІРІНДЕГІ ТАРИХИ КЕСЕНЕЛЕР
1.1. Кескіндеме өнерінің шығу даму тарихы мен түрлері
1.2. Созақ өңіріндегі «Қарабура» әулие кесенесі туралы аңыздар
1.3. Шығармашылық жұмыс «Қарабура» әулие кесенесі.
2. БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІНI ҮЙІРМЕ ЖҰМЫСЫ САБАҚТАРЫНДА ТАРИХИ ЕСКЕРТКІШ.КЕСЕНЕЛЕРДІ ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1. Бейнелеу өнерін мектепте оқытудың маңызы мен міндеті
2.2. Бейнелеу өнерінен үйірме жұмыстарын жүргізу әдістемесі.
2.3. Бейнелеу өнері үйірме жұмысына жылдық жоспар және сабақ жоспары
2.4 . Бейнелеу өнері сабағында тарихи кесенелерді оқушыларға оқытдың эстетикалық тәрбиелік маңызы
ҚОРЫТЫНДЫ
Н.Ә Назарбаевтің халыққа жолдаған жолдауында еліміз дамыған 50 мемлекеттің қатарына енуіне, мәдениет, білім өнер саласының дамуына баса назар аударып отыр. Қазіргі таңда халықтың өнерге деген қызығушылықтары артуда, мектептерде бейнелеу өнері пәні, сәндік қолданбалы өнер пәні, үйірме жұмыстары жүргізіліп, оқушыларға эстетикалық тәрбие беріп, оқушының ой-өрісін, ойлау қабілетін, адамгершілік, имандылық қасиетін дамытып отыр.
Ең бір маңызды саланың бірі білім беру саласы. Біз өсіп келе жатқан жас ұрпаққа орнықты да тиянақты білім беруіміз керек. Біздің өлкеміз тарихи ескерткіштерге, кесенелерге бай, атап айтар болсақ Ахмет Иассауи, Арыстанбаб, Ибраһим ата, Қарашаш ана, Бабай Түкті Шашты Әзиз, Ысқақ бай, Қарабура әулие, міне осы тарихи кесенелер жыл өткен сайын тозып, қирап, жойылуға жақын.
Соңғы кезде «Мәдени мұра» бағдарламасы жасалынып тарихи ескерткіштерді, кесенелерді қалпына келтіріп жөндеу жұмыстарына қаржы бөліне бастады.
Мен өзімнің дипломдық жұмысымда кескіндемеден «Қарабура» әулие кесенесін кенеп бетіне майлы бояумен бейнелеп көрсеткім келді. Мектепте бейнелеу өнерінен үйірме ұйымдастырып оқушыларға өз білгендерімді үйретсем деймін.
Ең бір маңызды саланың бірі білім беру саласы. Біз өсіп келе жатқан жас ұрпаққа орнықты да тиянақты білім беруіміз керек. Біздің өлкеміз тарихи ескерткіштерге, кесенелерге бай, атап айтар болсақ Ахмет Иассауи, Арыстанбаб, Ибраһим ата, Қарашаш ана, Бабай Түкті Шашты Әзиз, Ысқақ бай, Қарабура әулие, міне осы тарихи кесенелер жыл өткен сайын тозып, қирап, жойылуға жақын.
Соңғы кезде «Мәдени мұра» бағдарламасы жасалынып тарихи ескерткіштерді, кесенелерді қалпына келтіріп жөндеу жұмыстарына қаржы бөліне бастады.
Мен өзімнің дипломдық жұмысымда кескіндемеден «Қарабура» әулие кесенесін кенеп бетіне майлы бояумен бейнелеп көрсеткім келді. Мектепте бейнелеу өнерінен үйірме ұйымдастырып оқушыларға өз білгендерімді үйретсем деймін.
1. Н.Назарбаевтың 1 наурыз 2006 ж. Қазақстан Республикасының халқына жолдауы.
2. Барсамов Н.С. Айвазовский И.К., М., 1967.
3. Бүгінгі Қазақстан. Алматы, Өнер, 1983.
4. Бейнелеу өнері оқулықтары. Алматы 1-6 сыныптар. А.,Атамұра, 2002.
5. Виннер А.В. Как работают мастера живописи. М., 1965. 74,110 б.
6. Закир ад-дин Мұхаммед Бабыр, Бабырнама, А.,1993.
7. Иогансон Б. Живопись маслом. Натюрморт – жинақ. Юный художник. М., 1963.
8. Илья Жақанов. Қарабура. Тарихи-танымдық жинақ. Алматы, 1997
9. Каменева Е., Кемпір-қосақтың түсі қандай. А.,Өнер, 1981. 153-154; 160-172 бб.
10. Қазақ совет энциклопедиясы. А., 1976.
11. Қазақстан акварелі. Алматы,Өнер,1989.
12. Мальцева Ф.С. Мастера русского реалистического пейзажа. М.,1952.
13. Өтеш Қырғызбаев. Қарабура әулие асы. Алматы,1999.
14. Пластов А. Страна живописи. М., Художник, 1973. 63-64 б.
15. Рылов А. Воспоминания. Л., 1960. 130,201, 236 б.
16. Сарықулова Г., Рыбакова И., Габитова М. Мастера изоискусства Казахстана. А.,1972.
17. Сулеймен Тәбіріз. Қарабура әулие. Алматы, 2003
18. Стасов В.В. Живопись и скульптура. Музыка, Избр.соч. в 3-х томах, 1952.
19. Тұршынқулов Қ. Қазығұрт: аңыз бен ақиқат. А.,1998. 80,82,83,93,94-95 бб.
20. Федоров-Давыдов А. Русский пейзаж ХУІІІ-начало ХІХ века. М.,1953
21. Шипанов А. Әуесқой жас суретшілер мен мүсіншілерге. А., Мектеп,1989
2. Барсамов Н.С. Айвазовский И.К., М., 1967.
3. Бүгінгі Қазақстан. Алматы, Өнер, 1983.
4. Бейнелеу өнері оқулықтары. Алматы 1-6 сыныптар. А.,Атамұра, 2002.
5. Виннер А.В. Как работают мастера живописи. М., 1965. 74,110 б.
6. Закир ад-дин Мұхаммед Бабыр, Бабырнама, А.,1993.
7. Иогансон Б. Живопись маслом. Натюрморт – жинақ. Юный художник. М., 1963.
8. Илья Жақанов. Қарабура. Тарихи-танымдық жинақ. Алматы, 1997
9. Каменева Е., Кемпір-қосақтың түсі қандай. А.,Өнер, 1981. 153-154; 160-172 бб.
10. Қазақ совет энциклопедиясы. А., 1976.
11. Қазақстан акварелі. Алматы,Өнер,1989.
12. Мальцева Ф.С. Мастера русского реалистического пейзажа. М.,1952.
13. Өтеш Қырғызбаев. Қарабура әулие асы. Алматы,1999.
14. Пластов А. Страна живописи. М., Художник, 1973. 63-64 б.
15. Рылов А. Воспоминания. Л., 1960. 130,201, 236 б.
16. Сарықулова Г., Рыбакова И., Габитова М. Мастера изоискусства Казахстана. А.,1972.
17. Сулеймен Тәбіріз. Қарабура әулие. Алматы, 2003
18. Стасов В.В. Живопись и скульптура. Музыка, Избр.соч. в 3-х томах, 1952.
19. Тұршынқулов Қ. Қазығұрт: аңыз бен ақиқат. А.,1998. 80,82,83,93,94-95 бб.
20. Федоров-Давыдов А. Русский пейзаж ХУІІІ-начало ХІХ века. М.,1953
21. Шипанов А. Әуесқой жас суретшілер мен мүсіншілерге. А., Мектеп,1989
КІРІСПЕ
Н.Ә Назарбаевтің халыққа жолдаған жолдауында еліміз дамыған 50
мемлекеттің қатарына енуіне, мәдениет, білім өнер саласының дамуына баса
назар аударып отыр. Қазіргі таңда халықтың өнерге деген қызығушылықтары
артуда, мектептерде бейнелеу өнері пәні, сәндік қолданбалы өнер пәні,
үйірме жұмыстары жүргізіліп, оқушыларға эстетикалық тәрбие беріп, оқушының
ой-өрісін, ойлау қабілетін, адамгершілік, имандылық қасиетін дамытып отыр.
Ең бір маңызды саланың бірі білім беру саласы. Біз өсіп келе жатқан жас
ұрпаққа орнықты да тиянақты білім беруіміз керек. Біздің өлкеміз тарихи
ескерткіштерге, кесенелерге бай, атап айтар болсақ Ахмет Иассауи,
Арыстанбаб, Ибраһим ата, Қарашаш ана, Бабай Түкті Шашты Әзиз, Ысқақ бай,
Қарабура әулие, міне осы тарихи кесенелер жыл өткен сайын тозып, қирап,
жойылуға жақын.
Соңғы кезде Мәдени мұра бағдарламасы жасалынып тарихи ескерткіштерді,
кесенелерді қалпына келтіріп жөндеу жұмыстарына қаржы бөліне бастады.
Мен өзімнің дипломдық жұмысымда кескіндемеден Қарабура әулие
кесенесін кенеп бетіне майлы бояумен бейнелеп көрсеткім келді. Мектепте
бейнелеу өнерінен үйірме ұйымдастырып оқушыларға өз білгендерімді үйретсем
деймін.
Мақсатым осы Қарабура әулие кесенесін бейнелеу арқылы оқушылардың өз
туған жеріндегі көне тарихи ескерткіштерге деген сүйіспеншілігін арттырып
оларды ары қарай сақтай беруге уағыздау.
Дипломдық жұмысым 2 (екі) бөлімнен тұрады. 1. Бірінші көлемі 1000 х 800
кенеп бетіне майды бояумен жазылған картина. 2. Екінші бөлім жазба бөлімі
онда кескіндеме өнерінің қыр-сыры және мектептегі бейнелеу өнерінен үйірме
жұмысы сабақтарын ұйымдастырып жүргізу әдістемесі.
Тақырыптың көкейкестілігі; Қазіргі таңда өсіп келе жатқан жас ұрпаққа
бейнелеу өнері туындыларын оқытып, үйретіп, орындау жолдарын көрсетіп үнемі
уағыздап отыру басты міндетіміз болып табылады.
Өзіміздің Оңтүстік өңірімізде тарихи кесенелер көптеп кездеседі,
соларды кенеп бетіне майлы бояумен бейнелей отырып оқушыларды тарихи
ескерткіш, көненің қалдықтарын көздің қарашығындай сақтап, келесі ұрпаққа
жеткізуге жағдай жасауымыз керек.
Дипломдық жұмысымның негізгі мақсаты:
Оқушыларды сыныптан тыс үйірме жұмыстарында майлы бояумен жұмыс жазудың
қыр-сырына үйрету. Оқушылардың тарихи ескерткіш, кесенелерге деген
сүйіспеншілігін дамытып, эстетикалық талғамын арттыру. Оқу процесінің
сапасын көтеру, оның тиімділігін арттыру – оқыту әдістемесін жетілдіру,
оқытудың жаңа формаларын іздестіріп оны практикаға енгізумен тығыз
байланысты. Мен өзімнің дипломдық жұмысымда оқытудың қалыптасқан жүйесіне
үлкен өзгерістер енгізбей, үйірме сабағында кескіндемеден майлы бояудың қыр-
сырын оның мүмкіншіліктерін үйрету арқылы оқушылардың туған жер табиғаты
сұлулығына, тарихи кесене ескерткіштерге деген сүйіспеншілігін арттыруға
баса назар аудардым.
Зерттеу жұмысының нысанасы:
Сыныптан тыс бейнелеу өнерінен үйірме жұмыстарында тарихи
ескерткіштерді бейнелеу жолдарын оқытып үйрету.
Зерттеу пәні:
Үйірме жұмысы сабақтарын тиімді жүргізу әдіс тәсілдерін айқындау
Зерттеу әдістері:
- оқушылардың шығармашылық жұмыстарына баса назар аудару:
- үйірме жұмысы бағдарламасына талдау жасау;
- озық тәжірибелі мектеп мұғалімдерінің тәжірибелерімен танысу.
Зерттеу жаңалығы:
1. Қарабура әулие кесенесі туралы деректер жиынтығы
2. Бейнелеу өнерінен үйірме жұмысы сабақтарын жүргізу әдістемесі
Дипломдық жұмыстың практикалық құндылығы;
Жалпы білім беретін орта және негізгі мектептерде бейнелеу өнерін
оқытып үйретудің педагогикалық-психологиялық негіздерін айқындау.
Жазба бөлімінде тарихи кесене Қарабура әулие кесенесі жайындағы
мәліметтер арқылы үйірме жұмысы сабақтарында оқушылардың өз өлкесі тарихи
ескерткіштеріне деген сүйіспеншілігін, эстетикалық талғамын арттыру. Үйірме
жұмысы сабақтарын жүргізу әдістемесін жетілдіру. Үйірме сабағының жылдық
жоспары жетілдіре түсу.
Дипломдық жұмыс көлемі:
1. Көлемі 1000х800 майлы бояумен жазылған Қарабура әулие кесенесі.
2. Көлемі 500х400 майлы бояумен жазылған этюд және түрлі көлемдегі
этюдтер, іздену варианттары
3. Бет компьютерде терілген, кіріспеден, тараулардан, қорытындыдан,
әдебиеттер тізімінен және иллюстрациялардан тұрады.
1. ОҢТҮСТІК ӨҢІРІНДЕГІ ТАРИХИ КЕСЕНЕЛЕР
1. Кескіндеме өнерінің шығу даму тарихы мен түрлері
Кескіндеме өнері әлеміндегі орасан зор, өзіне еліктіріп, әкететін,
сиқырлы аймақ. Ол адамзат дамуының таң сапағында, біздің тарихтан бұрыңғы
ата-бабаларымыздың үңгірлерінде дүниеге келген. Сан ғасырлар бойына
суретшілердің басшылыққа алған идеялары, олардың ұмтылыстары өзгеріп
отырды, бір стильдің орнын екінші стиль басты, бәрібір кескіндеме жасап,
дами берді.
Басқа өнерлердің арасында кескіндеме суретшінің қырағы көзі
шалғанның бәрін мейлінше толық бере алса керек. Сан жүздеген жылдар бойы ел
табиғаттан үйреніп, дүниені қызғылықты ететіндердің бәрін бейнелеудің
таңдай қақтыратын жаңа әдістерін ойлап тапты. Оның бейнелеу құралдары
шексіз бай бола бастады. Сызықтардың өте батыл жүргізілуі, болулардың бай
үндестігі, жарық пен көлеңкенің батыл, күтпеген контрастары, бейнеленіп
отырған нәрсені орналастырудағы ойлы мөлшерлестік және айқын логика,
қиялдың қызықты құбылмалылығы – осының бәрі кескіндеме өз міндеттері үшін
берілген. Рыцарь сауыттарыны4 жылтырын жібек маталардың асқан әдемілігін,
көз жанрының дымқылдауының, жас қыз денесінің нәзіктігін және ағаштардың
дөрекі қабығын көзге түсетіндей етіп беру тіс қаққан кескіндемешыға қиындық
келтіре қоймайды. Кең жайылған емендердің қуатын, көктемгі қайындардың жан
жадырар жасыл жапырақтарын, қатарлы да асқақ аспанды, мөлдір-сұр туманды
және айлы түндердің тылсым, жұмбақ әлемін, буырқанған көк теңізді сендерге
қызықты, сан қырлы кескіндеме өнері көрсетіп бере алады.
Ал ең ғажабы бұл емес! Бар ықыласымен берілген суретші шапшаң, батыл
да нәзік қимылмен кенеп (холст) бетіне қылқаламмен бояу жағады – міне енді
одан сендерге тірі адам көз тастайды! Суретші оның жүзіндегі көзге шалына
қоймайтын ой нысандары мен құштарлықтарын таңғажайып қырағылықпен кенеп
бетіне түсірген және бір мезгілде сендерге оның жан дүниесін ашып берген...
Ұлы мәні мынада: ол сансыз жүректерді бір мәнде ойда, бір күшті
сезімге бірге соғуға мәжбүр етеді.
Ол шапшаң, бірден әсер оған аудармасылар қажет емес. Оның алдында
уақыттың өзі кейін шегінеді.
Аса көрнекті Совет кескіндемешілерінің бірі- А.Пластов кескіндеме
туралы осылай шабыттана айтады.
Кескіндеме – бұл майлы бояулармен жасалған және багет рамаға салынған,
біз музейлерде қызықтайтын картиналар ғана емес. Кескіндеме ұғымы кең әрі
мейлінше сан алуан техниканы қамтиды , мысалы, түрлі сулы бояулармен –
темперамен, гуашьпен, акварельмен салынған кескіндеме болады. Тіпті аздап
боялған суретке ауысатын кескіндеме бар, жартылай гравюра – кескіндеме
(монотипия) бар.
Мұның бәрі станоктік, яғни станокта (мольбертте) жасалатын кескіндеме.
Монументтік кескіндеме де болады. Оның үлгілерін біз ғимараттардың
қабырғалаларынан көреміз. Мұндай кескіндеме арнайы тәсілде ақ сүтіне
араластырылған бояулармен жаңа сылақ бетінде жиі жасалады (преска). Мүлдем
бояусыз – ақ істелетін өзінше ерекшелігі бар монументтік кескіндеме де бар.
Бейне түрлі материалдардың алуан түсті кесектерінен жасалады (мозайка).
Сондай-ақ жарықтанатын кескіндеме – шыныдан жасалған картинадан өтіп түрлі-
түсті жарық түсіретін кескіндеме да болады (витраж).
Кескіндеме шеберлері әр заманда әр түрлі әдіс қолданған. Ол көбіне
–көп қандай тәсіл, қандай болудың пайдалануына тікелей байланысты.
Мәселен, қайта өрлеу дәуірінің шеберлері салған суретте қай болудың қалай
жағылғаны, қыл қаламның кенеп бетіне қалай тигені байқалмайды. Ол үшін олар
негізгі болу кепкеннен кейін үштіне жұқалап, үштеме түссіз бояу жағатын
болған. Мұндай әдісті лессировка дейді.
Кейін суретшілер қыл қаламның ізін жасырмауды әдетке айналдырды. Біреу
кенепке бояуды қыл қаламның үшін тиер-тигізбес қып жұқалап жағады.
Екіншілері бояуды баттитып-баттитып батыл жағады да, өзіне керек реңкті
бірте-бірте сатылап емес, бірден табады. Мұндай әдіс бейнелеп отырған
нәрсенің түрі мен көлемін дәл жеткізуге көп септік жасайды.
Жанрлар.
Кескіндеме – бейнелеу өнерінің неғұрлым бай әрі толысқан түрі, онда
бейнелеудің сан алуан құралдары қолданылады.
Суретшілер өнердің ұшы-қиырсыз осы саласынан көбіне өздері сүйген
әуендері мен тақырыптарды таңдап алады. Біреулері портреттер жазғанды
ұнатады, екіншілері пейзаждарды, үшіншілері тарихи, соғыс немесе тұрмыстық
көріністерді бейнелеуге құштар. Бейнелеу өнерінің бұлай сапталуы жанрларға
бөліну деп аталады. Жанр сөзі француздің Qenre - түр немесе тек сөзінен
шыққан. Кескіндеме мынадай жанрларға бөлінеді: натюрморт, пейзаж, портрет
және тақырыптық картина. Айта кету керек, соңғы жанр көбінде жанр делінеді,
ал картиналар жанрлық картиналар деп аталады.
Натюрморт өнердің дербес жанры ретінде ХУІІ ғасырда Голландияда және
көрші Фландрияда (қазір бұл Бельгияның бір бөлігі) туып, кеңінен дамыды.
Натюрморт бізге онда бейнеленген заттарды пайдаланған адамдардың өмірін
де, суретшінің оларға деген көзқарасын да ашып береді. Голланд суретшісі
Ван де Вальденің майлы бояулармен тығыз, қою салынған натюрмортында көбіне
сан түрлі тағамдар: нан, жемістер, әдемі кесілген майлы ветчина (шошқаның
тұздап, сүрленген майлы еті), жабайы аң-құстар, хрусталь бокалдардағы
немесе күңгірт сәуле шашатын күміс кубоктардағы шарап бейнеленеді.
Мұндай картиналарды салдырған адам, рухани нәзік талап талғам
дейтіннің иісін де білмейтін саудагер немесе қала шонжары суреттегі дәмді,
мол тағамға ғана қызығатын, өйткені оның өмірінің басты қызығы да тамақ,
құлқы болатын.
Бірақ, М.Врубельдің Раушан гүл натюрмортты акварелі мүлдем басқаша.
Жалғыз тал әсем гүл мөлдір стаканға малынып тұр. Оның айналасында ештеңенің
суреті салынбаған – суретші тек осы раусан гүлін ғана қызықтайды,
қалғанының бәрі оған маңызды емес. Бейне бір нәзік фарфордан құйылғандай
болып көрінетін осынау бір жалғызілікті раушан гүлі суретшінің сұлулық
жайындағы арманын кейіптейді. Осылайша натюрморттарда автордың өмірді
қабылдауын білдіретін өлі табиғаттың мүлдем алуан түрлі образдарды берілуі
мүмкін.
Пейзаж (Pausade деген француз ретінде Қытайда, Жапонияда және басқа
шығыс елдерінде Европадағынан ертерек қалыптасты. Европалық кескіндеме ол
УІІ ғасырда, алдымен Италияда пайда болды, ал содан кейін Голландияда
ерекше жоғары дамыды. Орыс өнерінде пейзаждың гүлденуі ХІХ ғасырдың соңына
тұспа-тұс келеді (И.Левитан, К.Коровин, Н.Рерих және басқа да көптеген
суретшілер).
Пейзаж – қайсыбір жерлерді жәй айнытпай бейнелей салу емес, онда
суретшінің сезімдері мен ойларын берудің үлкен мүмкіндіктері жатыр. Адам
өмірімен салыстырып қарағанда табиғат өмірі мәңгілік сияқты болып
көрінеді. Бұлт торлаған аспан, теңіз толқындары, ормандар мен таулар
жүздеген, мыңдаған жылдар бұрын қандай болса, сондай күйінде қалады. Бірақ,
осы бір өзгермейтін табиғатты алуан дәуір суретшілері түрлесе бейнеледі.
ХУІІ ғасырдағы голланд суретшілерінің картиналарында теңіз үнемі
дерлік романтикалық сарынсыз болып келеді. Олар табиғат сұлулығын
іңкәрлықпен қызықтауға бейін емес. Олар үшін теңіз-сауда мен жұмыс орны,
тіршілік қаракетін іздестіретін кеңестік.
Теңіз көріністерін салуды сүйетін суретшілерді латынның marinus -
теңіз деген сөзінен шығарып маринистер деп атайды. Орыс маринистерінің ең
көрнектісі И.К.Айвазовский болды. Ол өмір бақи бірде бұлқан-талқан тулап,
бірде моп-момақан тыныс жататын теңіз жазирасын бейнелеп өтті.
Бір табиғи мотивтің өзі суретшінің қылқаламынан мүлде басқа толысуға,
басқаша түске ие бола отырып, шебердің талғамын, көз-қарастырынан, көңіл-
күйін береді.
Оның үстіне, мәңгілік тіршілігіне уақыт өтуімен бірге жаңа әуендер
енеді, табиғат адамның әсерімен өзгеріп отырады. Темір жолдар, автомобиль
жолдары, жоғары вольтті электр желілерінің сорайған діңгектері мен сымдары
аспанда ұшқан реактивтік самолеттің бұдақтаған ізі – осының бәрі бүгінгі
күннің көрінісі. Мұны қазіргі заманғы суретші аңғармай тұра алмайды. Пейзаж
және натюрморт, әлбетте, тақырыптық картинаның құрамдас бөліктері де болуы
мүмкін. Бұл жерде олар көркем образды жасауда белсенді қосалқы рөль
атқарады.
Портрет. Бұл жанр басқалардан бұрын пайда болды – үш мың жылдан астам
уақыт бұрын жасалған скульптуралық египет портреттері, екі мың жыл бұрыңғы
мозаикалық рим және темпералық фасад портреттері белгілі. Адамдар әрдайым
өз бейнесін көргісі келді, ал ежелгі египеттіктер қайтыс болған адамның
жаны портретке көшеді деп есептеді.
Үлкен шебердің шабытты қолымен жазылған әрбір портрет сынында да
рухтанғандай болады, портретке түсірілген бет-әлпетте ой, қайғы-күйініс,
қуаныш, күрделі және кейде қиын бүкіл өмір жолының көрінісі жатады.
Портреттің бірінші және қажетті сапасы – оның түпнұсқамен ұқсастығы.
Бірақ бұл, математиктер айтатындай, қажетті, бірақ жеткіліксіз шарт.
Адамның сыртқы белгілерінің арғы жағынан біз бейнеленушінің ой-арманын,
қуаныш-күйінішін, ішкі жан дүниесін тап басып, сезінуге тиіспіз. Тек
осылардың бәрі ғана бейнені портрет етеді, осылай ғана бейнеленген адамдар
тіпті бізге мүлдем бейтаныс болғанның өзінде бізді көз салуға ойға шомуға
және тебіренуге мәжбүр етеді.
Кез келген суретші, біреудің бейнесін жасағанда, тек оның бет-әлпетін
ғана емес, ішкі жан дүниесін де жеткізуге ұмтылады. Совет суретшісі
М.Нестеров И.Павлов портретінде жасының егделігіне қарамастан күш пен
жігерге толы, өмірге құштар ғалымның қайсар шабытын бейнелеуге тырысқан.
Мүсін мен сурет өнерінде адам дидарын бейнелеу ешқашан назардан қалып
көрген жоқ. Алайда портрет жанрының ерекше етек жайған тұстары болған. Ескі
Рим мен Қайта өрлеу дәуірі – голланд Рембранд Харменс Ван Рейн мен Франс
Гальс, ламанд Антонис Ван Дейк пен испан Диего де Сильва Веласкес сынды ұлы
шеберлер өмір сүрген ХУІІ ғасыр.
Портреттер өзінің сипаты жағынан алуан түрлі болады. Бір портреттер
адамды дәріптеу, оны барынша әсемдік пен сәндікке көрсету үшін жазылады.
Бұл ХУІІІ ғасырда орыс өнерінде мейлінше кең тараған парадтық портреттер.
Ф.Рокотов, Д.Левицкий, В.Боровиковский атақты ақсүйектердің нәзік те әсем,
тамаша портреттер жасады. Екінші портреттер адамды әдеттегі, күнделікті
кейіпте көрсетеді. Бұл интимдік, психологиялық портреттер деп аталады.
Портреттік жанрдің ерекше түрі топтық портрет болып табылады. ХІХ ғасырдың
орыс суретшілері тегі арқылы емес, ел алдындағы еңбегі, таланты арқылы
даңқы шыққан адамдардың портреттерін туғызды. Олар адамдардың сырт ажары
емес, күрделі ішкі дүниесіне, рухани әлпетіне көбірек назар аударылған.
И.Репин, В.Серов ең тамаша портреттер қалдырды. Олар өз замандастырының
қшпес бейнесі жасалған.
Портрет бейне бір портрет – картина сияқты болып, өз композициясына
портреттеліп отырған адамнан басқа, пейзажды, алуан түрлі аксессуарларды
және тіпті, мысалы, К.Брюлловтың Салт атты қызды немесе А.Герасимовтың
Ленин мінбеде сияқты әйгілі және басқа да сан түрлі картинадағыдай, алыс
пландағы басқа адамдардың бейнесін енгізуі мүмкін. Мұндай жұмыстар портрет
пен тақырыптық картина арасындағы өтпелі жағдайға ие болады.
Тақырыптық картина - өмірді, адамдардың өзара қарым-қатынастарын
көрсететін қандай да бір шын мәніндегі немесе фантастикалық көріністі
бейнелейтін картинаны осылай атайды. Мұндай картиналар тарихтан бұрыңғы
замандардан өз бастауын алады – жартастар мен үңгірлерден алғашқы қауым
адамының аң аулау сәтін және басқа да іс-әрекет түрлерін бейнелеген
суреттер көптеп табылуда. Ежелгі Египет, Греция мен Рим заманынан қабырғаға
салынған кескіндеменің тамаша үлгілері бізге дейін жетіп отыр.
Бірақ станоктық тақырыптық картина яғни тек Ренессанс дәуірінде ғана
пайда болып, кең өріс алды. Тақырыптық картина даму үстіндегі әрекетті
көрсетеді: оған көз тастай отырып, бейнеленген сәтке дейін не болғанын және
одан кейін не болатынын көрермен ойса сараптай алады немесе И.Крамской
айтқандай бір холсты түсіндіру үшін... екіншісінің қажеті жоқ.
Тақырыптық картина болмысты мейлінше толық және терең бейнелеп
көрсетеді, оның мүмкіндіктері шексіз әрі әр алуан: то тым үлкен және өте
кішкентай болуы, сан қилы техникалық құралдармен жасалуы, аса ұлы әлемдік
оқиғалар туралы тұлғалы баяндауы немесе тұрмыстық көріністі бейнелеуі
мүмкін.
Натюрморт та, пейзаж да портреттер де тақырыптық композицияның
құрамдас бөлігі болуы мүмкін.
Мазмұнының бағыты жағынан тақырыптық картиналарды өткен Заман
оқиғаларын баяндайтын тарихи картиналар, шайқастар мен әскери жорықтарды
бейнелейтін батальдық картиналар және суретшілер өтіп бара жатқан өмірдің
күнделікті көріністерін кейіптейтін тұрмыстық картиналар деп қабылданған.
Орыс өнерінде тақырыптық картина ХІХ ғасырдың екінші жартысында
мейлінше гүлденеді. Бұл гүлдену орыс қоғамындағы революциялық өрлеудің
тікелей нәтижесі болды. Бұл гүлдену орыс қоғамындағы революциялық өрлеудің
тікелей нәтижесі болды. Көркемсурет академиясын бітірушілердің И.Краской
бастаған 14 алдыңғы қатарлы суретшілері Академиядағы керітартпа тәртіпке
қарсы Бүлік шығарып, диплом жұмысынан, сонымен бірге көптеген
жеңілдіктерден бас тартты. Олар көшпелі көркем көрмелерінің серіктестігін
ұйымдастырды және отандық өнер тарихында көшпенділер деген атпен енді.
Олардың өнері қоғамдық әуенділікке толы және айқын көрінген публицистикалық
бағытқа ие болды. Олар салтанатты портреттердің және інжіл мен мифологиялық
көріністерді бейнелеудің орнына өздерімен замандас халықтың өмірін
бейнелеуге ден қойды.
И.Крамской, В.Перов, Н.Ге, Н.Яросенко, И.Репин, В.Суриков сияқты
суретшілердің картиналары Третьяков галереяның негізгі өзегін құрады.
Контраст түстердің қарама-қарсылығы көркемдік әсерліліктің басты
құралдарының бірі болып есептеледі. Тақырыптық картинада контраст қандай да
бір тәсілдерді салыстырудан және жеке дара мінездемелерді салыстырудан да
көрінеді. И.Репиннің Запорождықтары немесе В.Суриковтың Бояр әйел
Морозова сияқты атақты картиналарын еске түсіріп көріңдерді.фигуралар,
адамдардың тұру жағдайы, қимыл-қозғалыстары, бет-әлпеттері, осы бет-
әлпеттердегі, қала берді, кімдер қаншалықты әр алуан десеңдерші! Сендер
кейіпкерлердің сипаттамасынан ұқсас екі деталь таба алмайсыңдар – бәрі әр
түрлі, бәрі контрасқа құрылған.
Итальяндық қайта өрлеу дәуірінің ұлы шебері Леонардо да Винчи осыған
үйреткен болатын: Тарихи сюжеттерді салыстырғанда бірін екіншісімен
күшейтіп отыру үшін көршілес тура қарама-қарсылықтарды, олар неғұрлым жақын
бояған сайын соғұрлым көбірек араластырып отырған, яғни шиықсызды көршілес
әсемдікпен, үлкенді кішімен, кәріні жаспен, күштіні әлсізбен араластырып
отырған жөн, және де мұны қаншалықты мүмкін болғанынша сан құбылтып отырған
жөн.
В.Суриковтің жоғарыда аталған картинасында мұндай контрастар толық
дәрежеде пайдаланылған. Тобырға көз салып көріңдерші – мынау басын иіп
ұнжырғасы түскен жас бояр қыз, бірақ оның ту сыртынан тағдырға мойын
сұнбаған монах қыздың қатал жүзі көз тігеді, үрейлі жүздерімен қатар, аңғал
күлкі езуіне үйірілген бала көрінеді.
Бұл контрасқа колористік контрас та өзектес жатыр. Тобыр тым ала-құла
көрінеді, онымен ақ қар және бояр әйел Морозованың қара киімі контрасқа
түседі. Ал мұның өзі драманы сезінуді күшейте түседі. Осы картинада
контрастық салыстыру шексіз, бірақ, осыншалықты санқилы бола отырып, бұл
картина бір-тұтас терең көркем образ.
Қазіргі совет суретшілері бұрыңғы шеберлердің дәстүрлерін
жалғастырыпкеледі, тақырыптық кестеме олардың творчествосында жетекші орын
алады.
1.2. Созақ өңіріндегі Қарабура әулие кесенесі туралы аңызäàð.
Созақ-қазақ елінің, маңызды тарихи орталығы болумен бірге, ол
халқымыздың киелі, әрі қасиетті мекені. Түркі дүниесіне аты әйгілі Баба
Түкті Шашты Әзіз бен Қожа Ахмет Яссауидың түпкі атасы Баб атаның (Ысқақ
бабтың) осы өңірде болғандығының өзі осының айғағындай.
Созақ шаһарының өзінде халық зиядат ететін аты әйгілі ондаған әулие
сағаналары мен оның жанында мешіт медреселері болған.
Қожа Ахмет Ясауи мен Қарабура әулие тағдырлары бір-біріне қандай ұқсас
болса, олардың зираты орналасқан Түркістан мен Созақ шахарларының тағдыры
да бір-біріне сондай ұқсас болып келеді. Бұл шахарлар көне керуен жолының
бойында орналасқан сауда орталығы.
Екеуінің де бай тарихи орталығы болып, түрік тектес халық өмірінде
және ислам дінінің көшпенділер арасында кең таралуына, сондай-ақ, Қазақ
хандығының қалыптасуы кезінде айтарлықтай маңызға ие болған. Екеуі де қазақ
хандығының астанасы болған. Ақназар хан, Шығай, Тәуекел (1586-1598) атақты
Есім хан (1598-1628), данышпен Тәуке (1628-1718) осы Түркістанда тұрған.
Қазақтың атақты ханы Ақназар хан өз өсиеті бойынша Созақтағы хан мазарына
жерленген. Созақ іргесінде Ақназар есімімен байланысты жер аттары да бар.
Ал қазақтың тағы бір атақты ханы Абылай әзрет Сұлтанға қойылған. Халық
арасындағы: Хан жайлаған Қаратау, би жайлаған Алатау – деген қанатты сөз
осыған орай айтылған болса керек.
Түркістандағы сияқты Созақта да шағын қолөнер кәсібі дамыған, мәдениет
орталығы болған. Кеңестік, дәуірдің қарсаңында Созақта көптеген керуен
сарайлар, шайхана мен сауда дүкендер, 14 мешіт, 10 медресе, бір
орыс-түзем мектебі болған. Созақтағы мешіттердің арасында көлемі жағынан
да, қасиеттілігі жағынан да ең көрнектілерінің бірі Қарабура әулиенің
мешіті болған. Кеңестік дәуірде, әсіресе 30 жылдары мешіттер мен медреселер
бұзылып талқандалды. Са,аналар күтусіз қалды. Оларға иелік жасайтын имам,
шырақшылары қуғынға ұшырады.
Халық ерекше қастерлеп зиядат ететін, ел ішінде Қарабура әулие деп те,
Бурахан ата деп те аталатын қасиетті орында ауыр жағдайда тап болды. Әулие
сағанасының жанындағы зәулім де көркем мешіт дермен жексен етілді. Әулиені
күтушілер: оған қызмет ететін имам, азаншы, шырақшылары қудалауға ұшырайды.
Қарабура әулиені тереңірек біліп, тану үшін әулиенің мешіті жайлы,
әулиеге қызмет еткен адамдар мен олардың тағдыры жайлы көзбен көріп,
құлағымен естіген ұқпа құлақ қасиетті қариялардың атадан балаға айтып келе
жатқан әңгімелеріне тоқталғанымыз жөн сияқты.
Қарабура әулие мешітіне мың адам қатар тұрып намаз оқыған екен.
Ертеректе Наурыз мерекесі Созақ мешіттерінде ерекше құрметпен аталып
өтетін болған. Наурыз мерекесінде Қарабура әулие мешітінде Белгібай
қажының баласы атақшы сырнайшы Абдушукур мешіттің үстіне шығып сырнай
тартып Наурыз мерекесіне адамдарды шақырған. Наурыз күндері тай қазандарда
ауқат дайындалып, шүлен таратылған. Созақ тұрғындары мен оған жақын
ауылдардың адамдары қыс бойы Наурыз тойына арнап жиған-тергендерін мереке
дастарханына әкелетін болған. Сол кездегі ұғым бойынша Наурыз дастарханы
қаншалықты мол, төгін болса, сол жылы соншалықты молшылық болады деп
түсінген. Сондықтан адамдар Наурыз дастарханының мол болуына үлес қосудан
шет қалмаған.
Кеңес өкіметі орнаған алғашқы кездері мешітті мектеп ретінде және
жиын өткізетін орын ретінде пайдаланбақшы болады. Бірде жиынды басқарушы
тұрған жер ойылып кетіп, ол шұңқырдан әзер шығады. Осыдан кейін бұл жерде
жиын өтпейтін, бала оқытылмайтын болды, - дейді, үйі Қарабура зиратының
түбіне орналасқан Қарабура әулие жайлы көп деректер білетін кәрия
Әбдіжәлиұлы.
Мешітті 1938 жылы Кеңестік белсенділер бұзып, ағашын түрлі құрылыс
ісіне пайдаланады. Алғашқы кезде мешітті бұзуға адам табылмайды.
Белсенділер сол кезде керуен басы болып жүрген Атақожа, Бектемір, Нұрла
деген кісілерді жинап келіп, мешітті бұзып ағашын қажетті жерге тасып
жеткізуді бұйырады. Бірақ керуен басылары мешітті бұзудан бас тартады. Сол
кездегі ауылдық кеңестің төрағасы қолына кетпен алып, мешіттің үстіне
шығып, бұза бастайды. Мешіттің үстінен түсіп, ол үрейленіп тұрған халыққа
келіп: Сендер әулие деп босқа қорқып жүрсіңдер, маған ешнәрсе де
болмағанын өз көздеріңмен көрдіңдер, - деп атына мініп жүрмекші болған
кезде аузы қисайып кеткен екен.
Мен Қарабура әулие мешітін бұзамын деп күнаһарлық жасап, мүгедек
болдым. Қарабура әулиенің Түркістандағы Қожа Ахмет Яссауи әулиемен бір
жақындығы бар деуше еді, соған барып зиядат етіп, әруағына жалынып кешірім
сұрауға ниет қылдым, - депті ауыл адамы Әбдікәрімов Есжан 1912 жылы
туған қарияға. Бірақ туыстарының өтінішімен атын атамадық аузы қисайып
дүниеден өтеді.
Колхоздың бір белсендісі мешіт ағаштарының бір бөлегін өз үйін жабуға
пайдаланады. Сол кісінің азамат болған балаларының жынды шалыс болып,
көшенің кез келегн бұрышында түнеп жүріп дүниеден өткенін қәзіргі кезде
жасы 60-тан асқан Созақ тұрғындарының барлығы дерлік біледі.
Бір айтарлықтай жәйіт, 1997 жылы зиялы қауым Қарабура әулие басына
көркем кесене тұрғызбақшы болып,оның алғашқы жобасы бойынша әулиенің
сағанасын бұзып, алып тастап, осы сағана ішіндегі ат арқа қабірдің үстінен
жаңа кесенесі салғанды жөн деп шешімге келеді. Осы шешімге орай сағананы
бұзбақшы болған кезде құрылысшылар арасындағы ең жас жігіттің қол-аяғы
істемей қалады. Осы кереметті көзімен көрген құрылысшылар жобаны өзгертіп,
сағананы және сағанамен жамбастаса шыққан әулие талын өз қалпында сақтамашы
болады. Жаңа кесене осы кейінгі жоба негізінде салынады.
Осылайша Қарабура әулие аруағы өзінің кереметінің әлі де болса күшті
екендігін халық алдында тағы бір мәрте паш еткен еді. Ал құрылысшы жігіт
болса, әулиеге келіп түнеп, әруақ алдындағы рухани кәтелігін кешіруді
өтініп, тілек тіледі. Алла жар болып, әруақ кешірім жасап, жастың тілегі
қабыл болып, ол науқасынан айықты.
Қарабура әулиенің әруағын қазіргі жағдайы жайлы сыр шерткенде осындай
таңғажайып оқиғаларды көптеп келтіруге болады.
Созақтық жерлесіміз араққа салынып, жанұясының берекесі кетіп,
зайыбынан ажырау жағдайына келеді. Бір күні түсінде үлкен Қарабура келіп,
оны жаныштап өлімші дәрежеге жеткізіп езгілейді. Ол таңертең әулие басына
келіп арақты қойғандығын айтып ант береді. Кәзіргі бұл жанұя тату-тәтті
өмір кешуде.
Қазақ елінің әр жерінде Қарабура әулие деген сағаналар кездеседі. Оның
себебі елдің айтуына қарағанда, Қарабура әулие ұрпақтары мен мүридтері
Созақтағы сағанадан топырақ алып, өздері тұрған жерде сағана салдырып,
күнделікті өмірде зиядат етіп тұрған...
Қарабура әулиенің басында шырақшылық ету атадан балаға мирас болып
қалып отырған. Қазіргі ұрпақтарының айтуына қарағанда, алғашқы шырақшысы
Аққұс мерген екен. Аққұс мергеннің ұлы аталары Орыс хан, Жәнібек ханнан
басталады. Аққұс мергеннің азан айтып қойған аты Ақылхан екен дейді оның
ұрпағы Әбдіжәлел Ақсақалұлы. Ақылхан әрі батыр, әрі мерген болған, ол
жаумен соғысқанда қыран құстай шүйіліп тиіседі екен, содан ол Аққұс
аталып кетеді. Аққұс мерген бірде түсінде Қарабура әулиені көреді. Әулие
оған: Сен менің қабірімнің шырақшысы болып, ендігі жерде мұсылман діні
үшін қызмет ететін боласың, - дейді. Осы кезде шырақшы болуға талас туады.
Таласқандардың түсіне Қарабура әулие еніп, шырақшы Аққұс мерген болғандығын
білдіреді. Шырақшылықтан үміткерлер келесі күні әулие сағанасына келіп
Аққұстан кешірім сұрап, оған қол тапсырады. Осыдан бастап кеңес өкіметі
кезіндегі отызыншы жылдардағы қудалануға дейін осы әулет Қарабура әулие
шырақшысы болады. Бұл әулеттен шыққан шырақшылардың барлығын халық
шайықтар деп те атаған. Оның мәнісі шайықтардың өздері де әулиелік
дәрежеге жеткен.
Шайықтар адам өмірінде, табиғат құбылыстарында болатын өзгерістер
жайлы, Қарабура әулиенің көрсеткен сырларын халыққа хабарлап отырған. Ұзақ
сапардан Қарабура әулие зиратына жерлеуге әкеле жатқан қаралы керуенді
алдын ала жатқан малдың санын, түр-түстеріне дейін айтып отырған. Келген
малды сойдырып, әулиенің үлкен қазандарына астырып халыққа таратқан.
Мүридтері Қарабура әулиеге тек мал атап қоймай қыздарын да нәзірге
беретін болған, - дейді Көкен Жүрсінбайұлы. Қарабураның соңғы шайықтары
Жүніс Шайық, Тажы Шайх, Шерхул Шайх, Оспан Шайх, Ыбырайым Шайх, Баушабай
шайх болған. Дүрияны Қарабура әулиеге нәзірге атайды. Оған әулиенің
шырақшысы Баушабай Шайх үйленеді. Мен сол Дүрияның Жәннет деген қызынан
туғанмын, - дейді Көкен. Дүрияның әкесі Қуатбектің руы – жөгі тама. Оның
балалары Әліпбек, Аятбек Жамбыл облысының Сарысу ауданында тұрады.
Шайық әулетінен оқыған ғұламалар да шыққан. Олар өз дәуірінде шырақшы
болумен бірге Қарабура әулие мешітіне имам әрі азаншы да болған.
Кеңестік қудалауға ұшыраған шайық әулеттері бас сауғалап кетуге мәжбүр
болады.
1980 жылдары Кеңес өкіметі саясатында біраз жұмсарту сарыны сезіле
бастады. Осы кезде халық қайтадан қасиетті орынға зианат ете бастады.
Қарабура әулиеге келушілер қатары да күннен-күнге арта бастайды. Иесіз
қалған әулиеге үйлері жақын отырғандар арасынан әркімдер шығып: Мен жеті
атамнан шырақшымын – деп түсіндіріп, күн көру мақсатына пайдаланды. Ал
кеңестік дәуірде қуғын көріп, жүрегі шайлыққан шын шырақшылар болса, аузы
күйген үрлеп ішеді дегендей біз Қарабура әулиенің шырақшыларының
ұрпақтарымыз деп егелік жасауға әлі қандай заман болады – деп қорықты.
1997 жылы Қарабура әулиенің жаңа кесенесі ашылу қарсаңында халықтың
өтініші бойынша шайықтар ұрпағы шырақшылыққа қайта оралды. Қарабура әулие
басына салынған көркем кесенені көріп ризашылық сезімге бөленген халық
енді әулие мен оның шырақшысының рухани қайта табысқанына рухтанып,
Алланың күдіретіне шүкіршілік етті.
Қарабура әулие мешітіне әр кезеңде өзбек Қожамқұл, ұлы жүз Белгібай
қажы, қоқандық Нүркей дамулла, Сатыбалды қары деген ұламалар имамдық еткен.
Осы ұлама имамдар Қарабура әулиені қасиеттеп, оны пір тұтынып ұзақ
жақтардан келіп, шын ықыласымен беріліп, әулиеге қызмет еткендігі үшін
олардың өздері де көріпкел әулие болған. Олардың әулиелік кереметі жайлы
халық арасында әңгімелер кең тараған, олардан ұлама, дарынды адамдар көп
шығатынын Қарабура әулие қылуетханасында айтып отырады екен.
Туған-туыстарына өзінің әулие қылуетханасында отырып ол дүниелік
сапарға аттанатынын да алдын-ала ескертеді.
Рүстем Сопы 1896 жылы 16 жасында Қарабура әулие мешітінің соңғы
азаншысы болады. Ұзақ жылдар бойы азаншылық еткендігі үшін сопы деп
атанған. Рүстем сопыны 1937 жылы заң орындары тексеруге алады. Оған азан
айтып, намаз оқуға тиым салады. Ол ешнәрседен, тіпті өлімнен де
жасқанбайтынын ескертеді. Жаратқан құдайдың, оның пайғамбары Мұхаммед
жолынан, пірім Қарабура әулие жолынан таймаймын, - дейді. Рүстем сопыны
1937 жылы он жылға соттап, түрмеге отырғызады. Алты жыл айдауда болып, ол
1943 жылы аман-есен елге келеді. Айдауда болған кездерінде де азан айтып,
намаз оқығанын тоқтатпайды. Сот болып жатқанда, сұрақтарға жасқанбай жауап
бергенін көзімен көрген жерлестерінің сұрағына Рүстем сопы: Несіне
қорқам, Қарабура әулие бабам қорықпа: ақыры жақсылық болады, – деп аян
берген, - дейді. Әулие бабасы аян бергеніндей Рүстем сопы ауылдың
құрметті, сыйлы қариясы болып жасы жүзге келген шағында 1980 жылы дүниеден
өтті.
Созақтағы әулие сағаналарының бәрі бір-біріне ұқсас болғанымен,
Қарабура әулие сағанасымен жапсарласа өскен үлкен қара тал оны
басқаларының ерекшеліндіріп тұрады. Қара талдың қайсы заманнан бері өсіп
тұрғанын ешкім білмейді. Халық арасында Қарабура әулиенің осы ағашына
байланысты көптеген әңгіме –аңыздар тараған.
Ертеректе көне Созақта бір оқиға болады. Созақтық Алаудың бәйге атын
ұзақ торауылдап жүріп Мойынқұмды қыстап отырған Қыр елінің жігіті ұрлап
кетеді. Арада бір жылдай уақыт өткенде енді ұмыт болды – деп ойлаған
болуы керек, ұры жігіт атты мініп, Созақ базарына келіп, атын атбағарға
тапсырады. Созақ базарының жанында атхана болған. Базарға келгендер атын
осы атқораға қойып, өздері алаңсыз базар аралайды екен. Атбағар шөп беріп
атқа қарағаны үшін тиісті ақысын алып отырған. Атты байқап қалған Алау
өзінің туыстары мен таныстарын жинап, атты көрсетеді. Осы кезде атты мініп
келген жігіт келіп Ат өзімдікі, ұрлады дегендірің жала деп бет
бақтырмайды. Атын оңайлықпен ала алмайтынын сезген Алау Егер ат менікі деп
Қарабура әулиенің шыбығын кесетін болсаң, мен атты дауламадым – дейді.
Қарабура әулие шыбығының құдіретін бейхабар жігіт: Қарабура әулие шыбығын
кесемін – дейді. Ол шыбықты кесіп атына мініп кетеді. Жиналған қауым не
болар екен деп қарайлап тұрады. Біреулері шынымен Қарабура әулие ешнәрсе
істей алмады деп шошынса, енді біреулері жас жігіт қыршынынан қиылатын
болды ма деп қорқады. Жігіт біраз жерге барағанда аузы-мұрнынан қан кетіп,
аттан жансыз құлайды.
Алау атын алып жайына кетеді. Өлген жігіттің туыстары жиналып, ақ
жауап, арулап жігітті Қарабура әулие зиратына жерлейді. Осыдан былай дау-
жанжал болы, бір бітімге келісе алмаған жағдайда Қарабураның шыбығын
кесейік дейтін болған екен. Ал әулиенің әруағының күштілігін көргендер
Қарабура әулиені пір тұтынған екен. Түнделетіп Қарабура жанынан көлікпен
өтпекші болса немесе теріс қылық жасаған адамдар өтіп бара жатса, осы иесі
– үлкен Қарабура жолдың үстіне көлденең жатып өткізбейді екен.
Бірде Созақтың белгілі бір адамы күнәлі іс жасайды. Түсінде Қарабура
әулиені көреді. Әулие оның берген сәлемін қабылдамай, ызғарлы түрде:
Жасалған қиянатының үшін өмірің қысқа болатын болды, - дейді. Осы түсінен
қорыққан ол қолына темір асасын алып, түнделетіп Қарабура әулиеге барып,
оның қабірін құшақтап үзақ жалынып-жалбарынып жасаған күнәсін кешіруді
сұрайды. Орнынан тұрып кетпекші болғанда, қабірден шапанының етегі ажырамай
қалады. Менің күнәмді Қарабура әулие кешірмеді, - деп қорыққанынан сол
жерде жан тапсырады. Келесі күні Созақ қауымы шапанының етегі өзінің темір
асасымен бірге шаншылып, оның етегін қабірден ажырата алмаған күйі өліп
қалғанын көреді.
Ертеректе баукеспе ұрылардың өзі де құдай мен әруақтан қорқып,
әулиелерден сескеніп, оларға жалынып-жалбарынып, сиынатын болған.
Осы заманда жетімдер руында Итібай деген атақты, баукеспе ұры болған.
Әдетте Итібай нашар киім киіп ат мініп жүреді екен. Арқадан Түркістан
базарына мал айдағандарға жалданады екен. Мал айдап бара жатып жолда
кездескен жыраларға төрт-бестен малды тастап отырады екен. Итібайдың
сыбайластары ол малды жинастырып тұратын болған. Ең соңында Итібай намаз
оқимын деп өзі де бөлініп қалып сыбайластарына келеді. Досым деген бидің
үйіне төңіректегі би-болыстар қонақ болады. Қонақтарды күтуде Итібай қызмет
қылады. Қонақтар түнде кеш жатады. Осыдан кейін Итібай Досым бидің баптап
отырған бәйге атына мініп түнделетіп көрші ауылдың екі жылқысын ұрлап
қайтады. Ұрлаған жылқыны Жасыбайдың ауласынан өткізіп басқа қораға
жібереді. Қуғыншылар түнде жауған жауыннан із кесіп отырып, Досыбай бидің
үйіне келеді, жылқыны Итібайдың ұрлағанын айтады. Болған істен бейхабар
Досыбай би бәйге атын сыншыға көрсеткенде: Атыңыз түнде мінілмегенде,
бәйгенің басында келетін еді. Енді үшінші болып келеді – деген сөзі есіне
түсіп, сезіктеніп қалады. Бірақ би-болыстар Итібайдың түнде қонақ күткенін,
ұрлық жасайтындай да болмағанын айтып таңырқайды.осы кезде қуғыншылар:
Ұрлық жасамадым деп Қарабураның шыбығын кесетін болса, біз малымызды
дауламай-ақ қойдық – дейді. Отырғандардың бәрі Итібай Қарабураның шыбығын
кеседі, оның ұрлық жасамағаны анық дейді. Бірақ Итібай орнынан тұрмай,
басын салбыратып отырып қалады. Әлден уақытта Итібай өзінің кінәлігін Досым
биге ыммен білдіреді. Жағдайды түсінген ол қуғыншыларға айыбын төлеп,
жылқысын қайтарыпты.
Созақтық Қазақбай деген кедей күнде Қарабура әулиеге келіп, Ей,
жаратқан Алла, маған қос нар берсең мен оны жұмсап, еңбек етіп пайдаланып
түйелі бай болсам – деп тілейді екен.
Осы жағдайды білген Созақтың атақты әзілкеш-күлдіргіші Құламет деген
Қазақбай әулиеге күндегісінше келіп жалбарынған кезде, шұңқырда тығылып
жатып, бердім, бердім деп дауыс шығарады.
Мұны естіген Қазақбай: Менің тілегім Құдайдың құлағына жетіп,
Қарабура әулие жар болып, құдай маған түйе беретін болдың – деп қуанады.
Ақиқаттан, әзіл ойын шындыққа айналып Қазақбай түйелі бай болған екен.
Жақсы тілек, жарым ырыс – деп осыған орай айтылған болса керек.
Ел арасында Қарабура әулие кереметі жайлы осындай аңыз көп тараған.
Қазақтың Тама руынан Дәулеткелдісі болып келетін аты ел арасында кең
тараған Ерубай бидің басқаруымен Қарынбай байға арнап үлкен ас беріледі.
Асқа қазақтың үш жүзі шақырылады. Астан кейін бәйге, күрес, мергендер
сайысы, ақындар айтысы сияқты қазақтың ұлттық дәстүрі түгелдей атқарылып,
жеңімпаздарға үлкен ұлттық жүлде беріледі.
Астың ең соңында палуандар күресі болып, оған сол кезде Шашты палуан
деген атымен елге мәлім болған палуан да қатысады. Шашты палуан екі ат
жеккен пәуескемен ел аралап жүріп жиындарда күреске қатысады екен. Оның
шашты палуан аталуы себебі төбесінде өріп қойған бұрымы болады екен.
Шашты палуан алпамсардай болып ортаға шығып, күресем деушілерді
ортаға шақырады. Бірақ оның шақыруына ешкім жауап қайтармайды. Осы кезде
намыстанған Ерубай би айқайлап: Күреске жарайтын бір ұл тумаған ба? –
дегенде денесі шынжау ғана жас жігіт ортаға шығады. Алғашқы кезде шашты
палуанды орнынан қозғалта алмай жүрген жас жігіт бір кезде күрт өзгеріп
әруақтанып, Ия, пірім Қарабура әулие – деп шашты палуанды жамбасқа алып
лақтырған екен. Кейін жас палуан Сыздық палуан аталады.
Шашты палуан бұл күреске қапыда қалдым деп өзінің абыройын қайта
тіктеу үшін Түркістан қаласында болған үлкен сайысқа қатысып, палуандардың
бәрін жығады. Тағы да күресушілер барма дегенде Созақтық өзбек Бабатай
деген мен күресемін деп ортаға шығады. Бабатай осы кезде 19 жаста екен.
Екі палуан ұзақ алысады. Сәтті шақты күткен Бабатай Ия, пірім Қарабура
Баба! – деп шашты палуанды бастан асырып лақтырған екен. Аса ауыр салмақ
салдарынан Бабатайдың табанының терісі мен еттері ыдырап кетеді. Бабатай
әрі палуан, әрі батыр болған екен. Айтуға қарағанда Бабатай ат үстінде келе
жатқанда құлағына тұрып қалған қарды қамшымен қағып түсіреді екен.
Осы күрестен кейін Шашаты палуан өзінің жеңілгендігін мойындап:
Мені жыққан Теріскей өңірінің палуандарының күші емес, мені жыққан олардың
сиынған перілерінің күші. Қарабура әулиенің күші – деген екен.
Жиембет руынан Қарамолда деген 1930 жылы кәмпіске түрмеген аман
шығып, сол күні өлсем және сенің жаныңа жерленсем арманым жоқ деп тілеген
екен. Айтқандай түрмеден шығып, ауырып, Қарабураға жерленеді.
Созақтағы Шайхы Азмет (Ноғай ишаннын) ишанның немересі Тәбіріз
(менің әкем) мынадай бір оқиғаны оғаша отырғанда, өзіне жақын, сыйлас
адамдарына зор үмітпен айтып отыратын еді.
Кеңес өкіметінің алғашқы кезінде жария етіп намаз оқып, ораза
тұтуға қорқады екен. Ораза айы еді дейді. Ерте тұрып, сәресін ішіп, намазын
оқып болған соң, жайнамазының үстінен тұрмай ұзақ отырып құдай, пайғамбар,
әруақтарға жалбарынады. Осы кезде ұйқылы-ояу екендігін өзі де байқамайды.
Көз алдында кеңестік дәуірде бұзылып қираған мешіттер мен медреселердің,
сауда дүкендері мен шайханалардың құлаған төбесі ойылып ортасына түскен
сағаналар мен бұзылған үйлердің қабырғалары елестейді.
Құлағына дабырлап сөйлескен дауыс келеді. Сол дауыс шыққан жерге
барғандай болады. Құлаған сағананың түбінде Созақтағы барлық әулиелер
жиналған екен.
Әулиелердің кейбіреулері: Мұсылмандық дәуір өтті. Дінді, әулиені,
пайғамбар мен құдайды сыйламайтын болды. Діннің күшті жеріне кетейік –
дейді. Сонда Қарабура әулие мен Шайхы Ахмет ишан тұрып: Ешқайда да
кетпейік. Әлі-ақ жақсы, мұсылмандық заман қайта оралады. Жаратқан Алладан
осы күннің тез оралуын тілейік – депті. Әулиелерді тыңдап тұрып, мен де
әумин дедім – дейді ақсақал.
Аллаға шүкіршілік бүгінде біз ұлы балалар айтқан қасиетті қайта
оралудың алғашқы лебін сезгендейміз.
Енді халық ерекше ардақтап кұрметтеген, қасиетті Қарабура әулие немесе
Бурахан ата кім? Қай дәуірде өмір сүрген? Қазірге дейін Қарабура әулиенің
(Бурахан атаның) кім екендігі және қайсы дәуірде өмір сүргендігі жайлы анық
мәлімет жоқ.
Арыстан Баб Қожа Ахмет пен Қарабураның ұстазы болғанға ұқсайды. Қожа
Ахмет пен Қарабура арасындағы силастықты дәлелдейтін халық арасында мынадай
бір аңыз бар. Қожа Ахмет Яссауи дүниеден өткелі жатқанда туыстары мен
мүридтері: Сізді ақыреттік сапарға аттандыру рәсімін кімнің жасағанын
қалар едіңіз? – дегенде, Қожа Ахмет, Менің мәйітімді жуып, ақыреттік
сапарға аттандыратын адам мен өткен күні өзі келеді, - деген екен.
Айтқанындай-ақ, Қожа Ахмет Яссауи дүниеден өткен күні Қарабураға мінген
адам келіп, бурасын шөгеріп жатып: Қожа Ахметті ақыреттік сапарға
әзірлеуге келдім, - деген екен. Бұл аңызды Қарақалпақ халқының белгілі
жазушы-шежірешісі Ж.Мұратбаевтың айтқандары да толықтыра түседі. Қожа
Ахмет әулие көз жұмарында ғұламаларды, шәкірттерін қылуетке шақырып алып:
Мен өлем, жаңаза намазымды қазақ халқының перзенті таһаратсыз жер баспаған,
үйіне бала-шағасының бір күнге жететін напақасынан артық еш нәрсе
апармаған, бес күндік дүниенің байлығына қызықпаған, бар өмірін мешітке
арқалап отын тасумен өткерген Тама Бура баба шығарады ,- деп тапсырады.
Егер халық аузындағы аңызды шындық деп танитын болсақ, Қарабура шын
мәнінде қасиетті әулие әрі данышпан ғұлама болған адам деп айта
аламыз.Мұсылмал дүниесіне атағы мәлім ғұлама, әрі әулие Қожа Ахмет
Яссауидың адам өміріндегі ең бір қиын да, ардақты кезеңді өзінің туған-
туыстары мен оны қоршаған атақты құлама шәкірттеріне тапсырмастан Қарабура
әулиеге тапсыруы осының айғағы. Мен сені ақыреттік дүниеге шығарып
салармын, мені кім аттандырар екен, - депті көзі жасаураған Қарабура
ақыреттік досы Қожа Ахметке күбірлеп.
Енді біз Қарабура әулие қайсы дәуірде өмір сүрген деген сауалға жауап
тапқандаймыз. Бұлай деуіміздің басты негізі қазіргі деректер бойынша Қожа
Ахмет Яссауи 1103-1166 жылдары жасаған, демек Қарабура әулие ХІ ғасырдың
соңымен ХІІ ғасырдың бірінші жартысында өмір сүрген.
Қожа Ахмет Яссауи мен Қарабура әулиенің арасындағы байланысты болжап,
пайымдау үшін Ахмет Яссауидың өмір жолдарына қысқаша назар аударған жөн
сияқты. Тарихи деректерде көрсетілгендей Ахмет Яссауи Сайрам шаһарында
дүниеге келген. Әкесі Ибраһим оқыған ұлама адам болды.
Ахметтің ілімге құштарлығы мен әулиелік қасиеті ерте балалық шағында-
ақ байқалған екен. Халық арасындағы аңызға қарағанда Ибраһим Ата дихан адам
болғанға ұқсайды. Ахмет келіп: Ата, қиналғанша керегің тұр, керексізің шық
демейсіз бе! – дейді. Балам ол дәрежеге жеткенім жоқ деген атасының
сөзін естіп, егістікке қарап: Керегің тұр, керексізің шық дегенде арам
шөптер көшіп кетеді. Атасы баласына таңдана қарап: Балам бекер болды-ау,
көк шөпті құрттың, шөлде қаларсың деген екен. Атасының айтқандарын
байсалды түрде тыңдап: Сөзіңіз қиғаштау болды-ау, қияда қалатын боларсыз
деген екен. Шындығында Ибрахим атаның Сайрамдағы қаьірі қия бетке
орналасқан.
Қожа Ахмет жеті жасында жетім қалады. Баласының қабілетіне риза болған
атасы өлерінде Ахметті Арыстанбабқа шәкірттікке беруді өсиет етеді.
Болашақ ақынның Арыстанбабқа шәкірт болуы хақында француз зерттеушісі
Ирина Миликофф: Қожа Ахметтің әкесі Ибрахим Сайрамда белгілі шайхы болған.
Ахмет жеті жасында жетім қалады.
Сосын оның әпкесі Яссы қаласына алып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Н.Ә Назарбаевтің халыққа жолдаған жолдауында еліміз дамыған 50
мемлекеттің қатарына енуіне, мәдениет, білім өнер саласының дамуына баса
назар аударып отыр. Қазіргі таңда халықтың өнерге деген қызығушылықтары
артуда, мектептерде бейнелеу өнері пәні, сәндік қолданбалы өнер пәні,
үйірме жұмыстары жүргізіліп, оқушыларға эстетикалық тәрбие беріп, оқушының
ой-өрісін, ойлау қабілетін, адамгершілік, имандылық қасиетін дамытып отыр.
Ең бір маңызды саланың бірі білім беру саласы. Біз өсіп келе жатқан жас
ұрпаққа орнықты да тиянақты білім беруіміз керек. Біздің өлкеміз тарихи
ескерткіштерге, кесенелерге бай, атап айтар болсақ Ахмет Иассауи,
Арыстанбаб, Ибраһим ата, Қарашаш ана, Бабай Түкті Шашты Әзиз, Ысқақ бай,
Қарабура әулие, міне осы тарихи кесенелер жыл өткен сайын тозып, қирап,
жойылуға жақын.
Соңғы кезде Мәдени мұра бағдарламасы жасалынып тарихи ескерткіштерді,
кесенелерді қалпына келтіріп жөндеу жұмыстарына қаржы бөліне бастады.
Мен өзімнің дипломдық жұмысымда кескіндемеден Қарабура әулие
кесенесін кенеп бетіне майлы бояумен бейнелеп көрсеткім келді. Мектепте
бейнелеу өнерінен үйірме ұйымдастырып оқушыларға өз білгендерімді үйретсем
деймін.
Мақсатым осы Қарабура әулие кесенесін бейнелеу арқылы оқушылардың өз
туған жеріндегі көне тарихи ескерткіштерге деген сүйіспеншілігін арттырып
оларды ары қарай сақтай беруге уағыздау.
Дипломдық жұмысым 2 (екі) бөлімнен тұрады. 1. Бірінші көлемі 1000 х 800
кенеп бетіне майды бояумен жазылған картина. 2. Екінші бөлім жазба бөлімі
онда кескіндеме өнерінің қыр-сыры және мектептегі бейнелеу өнерінен үйірме
жұмысы сабақтарын ұйымдастырып жүргізу әдістемесі.
Тақырыптың көкейкестілігі; Қазіргі таңда өсіп келе жатқан жас ұрпаққа
бейнелеу өнері туындыларын оқытып, үйретіп, орындау жолдарын көрсетіп үнемі
уағыздап отыру басты міндетіміз болып табылады.
Өзіміздің Оңтүстік өңірімізде тарихи кесенелер көптеп кездеседі,
соларды кенеп бетіне майлы бояумен бейнелей отырып оқушыларды тарихи
ескерткіш, көненің қалдықтарын көздің қарашығындай сақтап, келесі ұрпаққа
жеткізуге жағдай жасауымыз керек.
Дипломдық жұмысымның негізгі мақсаты:
Оқушыларды сыныптан тыс үйірме жұмыстарында майлы бояумен жұмыс жазудың
қыр-сырына үйрету. Оқушылардың тарихи ескерткіш, кесенелерге деген
сүйіспеншілігін дамытып, эстетикалық талғамын арттыру. Оқу процесінің
сапасын көтеру, оның тиімділігін арттыру – оқыту әдістемесін жетілдіру,
оқытудың жаңа формаларын іздестіріп оны практикаға енгізумен тығыз
байланысты. Мен өзімнің дипломдық жұмысымда оқытудың қалыптасқан жүйесіне
үлкен өзгерістер енгізбей, үйірме сабағында кескіндемеден майлы бояудың қыр-
сырын оның мүмкіншіліктерін үйрету арқылы оқушылардың туған жер табиғаты
сұлулығына, тарихи кесене ескерткіштерге деген сүйіспеншілігін арттыруға
баса назар аудардым.
Зерттеу жұмысының нысанасы:
Сыныптан тыс бейнелеу өнерінен үйірме жұмыстарында тарихи
ескерткіштерді бейнелеу жолдарын оқытып үйрету.
Зерттеу пәні:
Үйірме жұмысы сабақтарын тиімді жүргізу әдіс тәсілдерін айқындау
Зерттеу әдістері:
- оқушылардың шығармашылық жұмыстарына баса назар аудару:
- үйірме жұмысы бағдарламасына талдау жасау;
- озық тәжірибелі мектеп мұғалімдерінің тәжірибелерімен танысу.
Зерттеу жаңалығы:
1. Қарабура әулие кесенесі туралы деректер жиынтығы
2. Бейнелеу өнерінен үйірме жұмысы сабақтарын жүргізу әдістемесі
Дипломдық жұмыстың практикалық құндылығы;
Жалпы білім беретін орта және негізгі мектептерде бейнелеу өнерін
оқытып үйретудің педагогикалық-психологиялық негіздерін айқындау.
Жазба бөлімінде тарихи кесене Қарабура әулие кесенесі жайындағы
мәліметтер арқылы үйірме жұмысы сабақтарында оқушылардың өз өлкесі тарихи
ескерткіштеріне деген сүйіспеншілігін, эстетикалық талғамын арттыру. Үйірме
жұмысы сабақтарын жүргізу әдістемесін жетілдіру. Үйірме сабағының жылдық
жоспары жетілдіре түсу.
Дипломдық жұмыс көлемі:
1. Көлемі 1000х800 майлы бояумен жазылған Қарабура әулие кесенесі.
2. Көлемі 500х400 майлы бояумен жазылған этюд және түрлі көлемдегі
этюдтер, іздену варианттары
3. Бет компьютерде терілген, кіріспеден, тараулардан, қорытындыдан,
әдебиеттер тізімінен және иллюстрациялардан тұрады.
1. ОҢТҮСТІК ӨҢІРІНДЕГІ ТАРИХИ КЕСЕНЕЛЕР
1. Кескіндеме өнерінің шығу даму тарихы мен түрлері
Кескіндеме өнері әлеміндегі орасан зор, өзіне еліктіріп, әкететін,
сиқырлы аймақ. Ол адамзат дамуының таң сапағында, біздің тарихтан бұрыңғы
ата-бабаларымыздың үңгірлерінде дүниеге келген. Сан ғасырлар бойына
суретшілердің басшылыққа алған идеялары, олардың ұмтылыстары өзгеріп
отырды, бір стильдің орнын екінші стиль басты, бәрібір кескіндеме жасап,
дами берді.
Басқа өнерлердің арасында кескіндеме суретшінің қырағы көзі
шалғанның бәрін мейлінше толық бере алса керек. Сан жүздеген жылдар бойы ел
табиғаттан үйреніп, дүниені қызғылықты ететіндердің бәрін бейнелеудің
таңдай қақтыратын жаңа әдістерін ойлап тапты. Оның бейнелеу құралдары
шексіз бай бола бастады. Сызықтардың өте батыл жүргізілуі, болулардың бай
үндестігі, жарық пен көлеңкенің батыл, күтпеген контрастары, бейнеленіп
отырған нәрсені орналастырудағы ойлы мөлшерлестік және айқын логика,
қиялдың қызықты құбылмалылығы – осының бәрі кескіндеме өз міндеттері үшін
берілген. Рыцарь сауыттарыны4 жылтырын жібек маталардың асқан әдемілігін,
көз жанрының дымқылдауының, жас қыз денесінің нәзіктігін және ағаштардың
дөрекі қабығын көзге түсетіндей етіп беру тіс қаққан кескіндемешыға қиындық
келтіре қоймайды. Кең жайылған емендердің қуатын, көктемгі қайындардың жан
жадырар жасыл жапырақтарын, қатарлы да асқақ аспанды, мөлдір-сұр туманды
және айлы түндердің тылсым, жұмбақ әлемін, буырқанған көк теңізді сендерге
қызықты, сан қырлы кескіндеме өнері көрсетіп бере алады.
Ал ең ғажабы бұл емес! Бар ықыласымен берілген суретші шапшаң, батыл
да нәзік қимылмен кенеп (холст) бетіне қылқаламмен бояу жағады – міне енді
одан сендерге тірі адам көз тастайды! Суретші оның жүзіндегі көзге шалына
қоймайтын ой нысандары мен құштарлықтарын таңғажайып қырағылықпен кенеп
бетіне түсірген және бір мезгілде сендерге оның жан дүниесін ашып берген...
Ұлы мәні мынада: ол сансыз жүректерді бір мәнде ойда, бір күшті
сезімге бірге соғуға мәжбүр етеді.
Ол шапшаң, бірден әсер оған аудармасылар қажет емес. Оның алдында
уақыттың өзі кейін шегінеді.
Аса көрнекті Совет кескіндемешілерінің бірі- А.Пластов кескіндеме
туралы осылай шабыттана айтады.
Кескіндеме – бұл майлы бояулармен жасалған және багет рамаға салынған,
біз музейлерде қызықтайтын картиналар ғана емес. Кескіндеме ұғымы кең әрі
мейлінше сан алуан техниканы қамтиды , мысалы, түрлі сулы бояулармен –
темперамен, гуашьпен, акварельмен салынған кескіндеме болады. Тіпті аздап
боялған суретке ауысатын кескіндеме бар, жартылай гравюра – кескіндеме
(монотипия) бар.
Мұның бәрі станоктік, яғни станокта (мольбертте) жасалатын кескіндеме.
Монументтік кескіндеме де болады. Оның үлгілерін біз ғимараттардың
қабырғалаларынан көреміз. Мұндай кескіндеме арнайы тәсілде ақ сүтіне
араластырылған бояулармен жаңа сылақ бетінде жиі жасалады (преска). Мүлдем
бояусыз – ақ істелетін өзінше ерекшелігі бар монументтік кескіндеме де бар.
Бейне түрлі материалдардың алуан түсті кесектерінен жасалады (мозайка).
Сондай-ақ жарықтанатын кескіндеме – шыныдан жасалған картинадан өтіп түрлі-
түсті жарық түсіретін кескіндеме да болады (витраж).
Кескіндеме шеберлері әр заманда әр түрлі әдіс қолданған. Ол көбіне
–көп қандай тәсіл, қандай болудың пайдалануына тікелей байланысты.
Мәселен, қайта өрлеу дәуірінің шеберлері салған суретте қай болудың қалай
жағылғаны, қыл қаламның кенеп бетіне қалай тигені байқалмайды. Ол үшін олар
негізгі болу кепкеннен кейін үштіне жұқалап, үштеме түссіз бояу жағатын
болған. Мұндай әдісті лессировка дейді.
Кейін суретшілер қыл қаламның ізін жасырмауды әдетке айналдырды. Біреу
кенепке бояуды қыл қаламның үшін тиер-тигізбес қып жұқалап жағады.
Екіншілері бояуды баттитып-баттитып батыл жағады да, өзіне керек реңкті
бірте-бірте сатылап емес, бірден табады. Мұндай әдіс бейнелеп отырған
нәрсенің түрі мен көлемін дәл жеткізуге көп септік жасайды.
Жанрлар.
Кескіндеме – бейнелеу өнерінің неғұрлым бай әрі толысқан түрі, онда
бейнелеудің сан алуан құралдары қолданылады.
Суретшілер өнердің ұшы-қиырсыз осы саласынан көбіне өздері сүйген
әуендері мен тақырыптарды таңдап алады. Біреулері портреттер жазғанды
ұнатады, екіншілері пейзаждарды, үшіншілері тарихи, соғыс немесе тұрмыстық
көріністерді бейнелеуге құштар. Бейнелеу өнерінің бұлай сапталуы жанрларға
бөліну деп аталады. Жанр сөзі француздің Qenre - түр немесе тек сөзінен
шыққан. Кескіндеме мынадай жанрларға бөлінеді: натюрморт, пейзаж, портрет
және тақырыптық картина. Айта кету керек, соңғы жанр көбінде жанр делінеді,
ал картиналар жанрлық картиналар деп аталады.
Натюрморт өнердің дербес жанры ретінде ХУІІ ғасырда Голландияда және
көрші Фландрияда (қазір бұл Бельгияның бір бөлігі) туып, кеңінен дамыды.
Натюрморт бізге онда бейнеленген заттарды пайдаланған адамдардың өмірін
де, суретшінің оларға деген көзқарасын да ашып береді. Голланд суретшісі
Ван де Вальденің майлы бояулармен тығыз, қою салынған натюрмортында көбіне
сан түрлі тағамдар: нан, жемістер, әдемі кесілген майлы ветчина (шошқаның
тұздап, сүрленген майлы еті), жабайы аң-құстар, хрусталь бокалдардағы
немесе күңгірт сәуле шашатын күміс кубоктардағы шарап бейнеленеді.
Мұндай картиналарды салдырған адам, рухани нәзік талап талғам
дейтіннің иісін де білмейтін саудагер немесе қала шонжары суреттегі дәмді,
мол тағамға ғана қызығатын, өйткені оның өмірінің басты қызығы да тамақ,
құлқы болатын.
Бірақ, М.Врубельдің Раушан гүл натюрмортты акварелі мүлдем басқаша.
Жалғыз тал әсем гүл мөлдір стаканға малынып тұр. Оның айналасында ештеңенің
суреті салынбаған – суретші тек осы раусан гүлін ғана қызықтайды,
қалғанының бәрі оған маңызды емес. Бейне бір нәзік фарфордан құйылғандай
болып көрінетін осынау бір жалғызілікті раушан гүлі суретшінің сұлулық
жайындағы арманын кейіптейді. Осылайша натюрморттарда автордың өмірді
қабылдауын білдіретін өлі табиғаттың мүлдем алуан түрлі образдарды берілуі
мүмкін.
Пейзаж (Pausade деген француз ретінде Қытайда, Жапонияда және басқа
шығыс елдерінде Европадағынан ертерек қалыптасты. Европалық кескіндеме ол
УІІ ғасырда, алдымен Италияда пайда болды, ал содан кейін Голландияда
ерекше жоғары дамыды. Орыс өнерінде пейзаждың гүлденуі ХІХ ғасырдың соңына
тұспа-тұс келеді (И.Левитан, К.Коровин, Н.Рерих және басқа да көптеген
суретшілер).
Пейзаж – қайсыбір жерлерді жәй айнытпай бейнелей салу емес, онда
суретшінің сезімдері мен ойларын берудің үлкен мүмкіндіктері жатыр. Адам
өмірімен салыстырып қарағанда табиғат өмірі мәңгілік сияқты болып
көрінеді. Бұлт торлаған аспан, теңіз толқындары, ормандар мен таулар
жүздеген, мыңдаған жылдар бұрын қандай болса, сондай күйінде қалады. Бірақ,
осы бір өзгермейтін табиғатты алуан дәуір суретшілері түрлесе бейнеледі.
ХУІІ ғасырдағы голланд суретшілерінің картиналарында теңіз үнемі
дерлік романтикалық сарынсыз болып келеді. Олар табиғат сұлулығын
іңкәрлықпен қызықтауға бейін емес. Олар үшін теңіз-сауда мен жұмыс орны,
тіршілік қаракетін іздестіретін кеңестік.
Теңіз көріністерін салуды сүйетін суретшілерді латынның marinus -
теңіз деген сөзінен шығарып маринистер деп атайды. Орыс маринистерінің ең
көрнектісі И.К.Айвазовский болды. Ол өмір бақи бірде бұлқан-талқан тулап,
бірде моп-момақан тыныс жататын теңіз жазирасын бейнелеп өтті.
Бір табиғи мотивтің өзі суретшінің қылқаламынан мүлде басқа толысуға,
басқаша түске ие бола отырып, шебердің талғамын, көз-қарастырынан, көңіл-
күйін береді.
Оның үстіне, мәңгілік тіршілігіне уақыт өтуімен бірге жаңа әуендер
енеді, табиғат адамның әсерімен өзгеріп отырады. Темір жолдар, автомобиль
жолдары, жоғары вольтті электр желілерінің сорайған діңгектері мен сымдары
аспанда ұшқан реактивтік самолеттің бұдақтаған ізі – осының бәрі бүгінгі
күннің көрінісі. Мұны қазіргі заманғы суретші аңғармай тұра алмайды. Пейзаж
және натюрморт, әлбетте, тақырыптық картинаның құрамдас бөліктері де болуы
мүмкін. Бұл жерде олар көркем образды жасауда белсенді қосалқы рөль
атқарады.
Портрет. Бұл жанр басқалардан бұрын пайда болды – үш мың жылдан астам
уақыт бұрын жасалған скульптуралық египет портреттері, екі мың жыл бұрыңғы
мозаикалық рим және темпералық фасад портреттері белгілі. Адамдар әрдайым
өз бейнесін көргісі келді, ал ежелгі египеттіктер қайтыс болған адамның
жаны портретке көшеді деп есептеді.
Үлкен шебердің шабытты қолымен жазылған әрбір портрет сынында да
рухтанғандай болады, портретке түсірілген бет-әлпетте ой, қайғы-күйініс,
қуаныш, күрделі және кейде қиын бүкіл өмір жолының көрінісі жатады.
Портреттің бірінші және қажетті сапасы – оның түпнұсқамен ұқсастығы.
Бірақ бұл, математиктер айтатындай, қажетті, бірақ жеткіліксіз шарт.
Адамның сыртқы белгілерінің арғы жағынан біз бейнеленушінің ой-арманын,
қуаныш-күйінішін, ішкі жан дүниесін тап басып, сезінуге тиіспіз. Тек
осылардың бәрі ғана бейнені портрет етеді, осылай ғана бейнеленген адамдар
тіпті бізге мүлдем бейтаныс болғанның өзінде бізді көз салуға ойға шомуға
және тебіренуге мәжбүр етеді.
Кез келген суретші, біреудің бейнесін жасағанда, тек оның бет-әлпетін
ғана емес, ішкі жан дүниесін де жеткізуге ұмтылады. Совет суретшісі
М.Нестеров И.Павлов портретінде жасының егделігіне қарамастан күш пен
жігерге толы, өмірге құштар ғалымның қайсар шабытын бейнелеуге тырысқан.
Мүсін мен сурет өнерінде адам дидарын бейнелеу ешқашан назардан қалып
көрген жоқ. Алайда портрет жанрының ерекше етек жайған тұстары болған. Ескі
Рим мен Қайта өрлеу дәуірі – голланд Рембранд Харменс Ван Рейн мен Франс
Гальс, ламанд Антонис Ван Дейк пен испан Диего де Сильва Веласкес сынды ұлы
шеберлер өмір сүрген ХУІІ ғасыр.
Портреттер өзінің сипаты жағынан алуан түрлі болады. Бір портреттер
адамды дәріптеу, оны барынша әсемдік пен сәндікке көрсету үшін жазылады.
Бұл ХУІІІ ғасырда орыс өнерінде мейлінше кең тараған парадтық портреттер.
Ф.Рокотов, Д.Левицкий, В.Боровиковский атақты ақсүйектердің нәзік те әсем,
тамаша портреттер жасады. Екінші портреттер адамды әдеттегі, күнделікті
кейіпте көрсетеді. Бұл интимдік, психологиялық портреттер деп аталады.
Портреттік жанрдің ерекше түрі топтық портрет болып табылады. ХІХ ғасырдың
орыс суретшілері тегі арқылы емес, ел алдындағы еңбегі, таланты арқылы
даңқы шыққан адамдардың портреттерін туғызды. Олар адамдардың сырт ажары
емес, күрделі ішкі дүниесіне, рухани әлпетіне көбірек назар аударылған.
И.Репин, В.Серов ең тамаша портреттер қалдырды. Олар өз замандастырының
қшпес бейнесі жасалған.
Портрет бейне бір портрет – картина сияқты болып, өз композициясына
портреттеліп отырған адамнан басқа, пейзажды, алуан түрлі аксессуарларды
және тіпті, мысалы, К.Брюлловтың Салт атты қызды немесе А.Герасимовтың
Ленин мінбеде сияқты әйгілі және басқа да сан түрлі картинадағыдай, алыс
пландағы басқа адамдардың бейнесін енгізуі мүмкін. Мұндай жұмыстар портрет
пен тақырыптық картина арасындағы өтпелі жағдайға ие болады.
Тақырыптық картина - өмірді, адамдардың өзара қарым-қатынастарын
көрсететін қандай да бір шын мәніндегі немесе фантастикалық көріністі
бейнелейтін картинаны осылай атайды. Мұндай картиналар тарихтан бұрыңғы
замандардан өз бастауын алады – жартастар мен үңгірлерден алғашқы қауым
адамының аң аулау сәтін және басқа да іс-әрекет түрлерін бейнелеген
суреттер көптеп табылуда. Ежелгі Египет, Греция мен Рим заманынан қабырғаға
салынған кескіндеменің тамаша үлгілері бізге дейін жетіп отыр.
Бірақ станоктық тақырыптық картина яғни тек Ренессанс дәуірінде ғана
пайда болып, кең өріс алды. Тақырыптық картина даму үстіндегі әрекетті
көрсетеді: оған көз тастай отырып, бейнеленген сәтке дейін не болғанын және
одан кейін не болатынын көрермен ойса сараптай алады немесе И.Крамской
айтқандай бір холсты түсіндіру үшін... екіншісінің қажеті жоқ.
Тақырыптық картина болмысты мейлінше толық және терең бейнелеп
көрсетеді, оның мүмкіндіктері шексіз әрі әр алуан: то тым үлкен және өте
кішкентай болуы, сан қилы техникалық құралдармен жасалуы, аса ұлы әлемдік
оқиғалар туралы тұлғалы баяндауы немесе тұрмыстық көріністі бейнелеуі
мүмкін.
Натюрморт та, пейзаж да портреттер де тақырыптық композицияның
құрамдас бөлігі болуы мүмкін.
Мазмұнының бағыты жағынан тақырыптық картиналарды өткен Заман
оқиғаларын баяндайтын тарихи картиналар, шайқастар мен әскери жорықтарды
бейнелейтін батальдық картиналар және суретшілер өтіп бара жатқан өмірдің
күнделікті көріністерін кейіптейтін тұрмыстық картиналар деп қабылданған.
Орыс өнерінде тақырыптық картина ХІХ ғасырдың екінші жартысында
мейлінше гүлденеді. Бұл гүлдену орыс қоғамындағы революциялық өрлеудің
тікелей нәтижесі болды. Бұл гүлдену орыс қоғамындағы революциялық өрлеудің
тікелей нәтижесі болды. Көркемсурет академиясын бітірушілердің И.Краской
бастаған 14 алдыңғы қатарлы суретшілері Академиядағы керітартпа тәртіпке
қарсы Бүлік шығарып, диплом жұмысынан, сонымен бірге көптеген
жеңілдіктерден бас тартты. Олар көшпелі көркем көрмелерінің серіктестігін
ұйымдастырды және отандық өнер тарихында көшпенділер деген атпен енді.
Олардың өнері қоғамдық әуенділікке толы және айқын көрінген публицистикалық
бағытқа ие болды. Олар салтанатты портреттердің және інжіл мен мифологиялық
көріністерді бейнелеудің орнына өздерімен замандас халықтың өмірін
бейнелеуге ден қойды.
И.Крамской, В.Перов, Н.Ге, Н.Яросенко, И.Репин, В.Суриков сияқты
суретшілердің картиналары Третьяков галереяның негізгі өзегін құрады.
Контраст түстердің қарама-қарсылығы көркемдік әсерліліктің басты
құралдарының бірі болып есептеледі. Тақырыптық картинада контраст қандай да
бір тәсілдерді салыстырудан және жеке дара мінездемелерді салыстырудан да
көрінеді. И.Репиннің Запорождықтары немесе В.Суриковтың Бояр әйел
Морозова сияқты атақты картиналарын еске түсіріп көріңдерді.фигуралар,
адамдардың тұру жағдайы, қимыл-қозғалыстары, бет-әлпеттері, осы бет-
әлпеттердегі, қала берді, кімдер қаншалықты әр алуан десеңдерші! Сендер
кейіпкерлердің сипаттамасынан ұқсас екі деталь таба алмайсыңдар – бәрі әр
түрлі, бәрі контрасқа құрылған.
Итальяндық қайта өрлеу дәуірінің ұлы шебері Леонардо да Винчи осыған
үйреткен болатын: Тарихи сюжеттерді салыстырғанда бірін екіншісімен
күшейтіп отыру үшін көршілес тура қарама-қарсылықтарды, олар неғұрлым жақын
бояған сайын соғұрлым көбірек араластырып отырған, яғни шиықсызды көршілес
әсемдікпен, үлкенді кішімен, кәріні жаспен, күштіні әлсізбен араластырып
отырған жөн, және де мұны қаншалықты мүмкін болғанынша сан құбылтып отырған
жөн.
В.Суриковтің жоғарыда аталған картинасында мұндай контрастар толық
дәрежеде пайдаланылған. Тобырға көз салып көріңдерші – мынау басын иіп
ұнжырғасы түскен жас бояр қыз, бірақ оның ту сыртынан тағдырға мойын
сұнбаған монах қыздың қатал жүзі көз тігеді, үрейлі жүздерімен қатар, аңғал
күлкі езуіне үйірілген бала көрінеді.
Бұл контрасқа колористік контрас та өзектес жатыр. Тобыр тым ала-құла
көрінеді, онымен ақ қар және бояр әйел Морозованың қара киімі контрасқа
түседі. Ал мұның өзі драманы сезінуді күшейте түседі. Осы картинада
контрастық салыстыру шексіз, бірақ, осыншалықты санқилы бола отырып, бұл
картина бір-тұтас терең көркем образ.
Қазіргі совет суретшілері бұрыңғы шеберлердің дәстүрлерін
жалғастырыпкеледі, тақырыптық кестеме олардың творчествосында жетекші орын
алады.
1.2. Созақ өңіріндегі Қарабура әулие кесенесі туралы аңызäàð.
Созақ-қазақ елінің, маңызды тарихи орталығы болумен бірге, ол
халқымыздың киелі, әрі қасиетті мекені. Түркі дүниесіне аты әйгілі Баба
Түкті Шашты Әзіз бен Қожа Ахмет Яссауидың түпкі атасы Баб атаның (Ысқақ
бабтың) осы өңірде болғандығының өзі осының айғағындай.
Созақ шаһарының өзінде халық зиядат ететін аты әйгілі ондаған әулие
сағаналары мен оның жанында мешіт медреселері болған.
Қожа Ахмет Ясауи мен Қарабура әулие тағдырлары бір-біріне қандай ұқсас
болса, олардың зираты орналасқан Түркістан мен Созақ шахарларының тағдыры
да бір-біріне сондай ұқсас болып келеді. Бұл шахарлар көне керуен жолының
бойында орналасқан сауда орталығы.
Екеуінің де бай тарихи орталығы болып, түрік тектес халық өмірінде
және ислам дінінің көшпенділер арасында кең таралуына, сондай-ақ, Қазақ
хандығының қалыптасуы кезінде айтарлықтай маңызға ие болған. Екеуі де қазақ
хандығының астанасы болған. Ақназар хан, Шығай, Тәуекел (1586-1598) атақты
Есім хан (1598-1628), данышпен Тәуке (1628-1718) осы Түркістанда тұрған.
Қазақтың атақты ханы Ақназар хан өз өсиеті бойынша Созақтағы хан мазарына
жерленген. Созақ іргесінде Ақназар есімімен байланысты жер аттары да бар.
Ал қазақтың тағы бір атақты ханы Абылай әзрет Сұлтанға қойылған. Халық
арасындағы: Хан жайлаған Қаратау, би жайлаған Алатау – деген қанатты сөз
осыған орай айтылған болса керек.
Түркістандағы сияқты Созақта да шағын қолөнер кәсібі дамыған, мәдениет
орталығы болған. Кеңестік, дәуірдің қарсаңында Созақта көптеген керуен
сарайлар, шайхана мен сауда дүкендер, 14 мешіт, 10 медресе, бір
орыс-түзем мектебі болған. Созақтағы мешіттердің арасында көлемі жағынан
да, қасиеттілігі жағынан да ең көрнектілерінің бірі Қарабура әулиенің
мешіті болған. Кеңестік дәуірде, әсіресе 30 жылдары мешіттер мен медреселер
бұзылып талқандалды. Са,аналар күтусіз қалды. Оларға иелік жасайтын имам,
шырақшылары қуғынға ұшырады.
Халық ерекше қастерлеп зиядат ететін, ел ішінде Қарабура әулие деп те,
Бурахан ата деп те аталатын қасиетті орында ауыр жағдайда тап болды. Әулие
сағанасының жанындағы зәулім де көркем мешіт дермен жексен етілді. Әулиені
күтушілер: оған қызмет ететін имам, азаншы, шырақшылары қудалауға ұшырайды.
Қарабура әулиені тереңірек біліп, тану үшін әулиенің мешіті жайлы,
әулиеге қызмет еткен адамдар мен олардың тағдыры жайлы көзбен көріп,
құлағымен естіген ұқпа құлақ қасиетті қариялардың атадан балаға айтып келе
жатқан әңгімелеріне тоқталғанымыз жөн сияқты.
Қарабура әулие мешітіне мың адам қатар тұрып намаз оқыған екен.
Ертеректе Наурыз мерекесі Созақ мешіттерінде ерекше құрметпен аталып
өтетін болған. Наурыз мерекесінде Қарабура әулие мешітінде Белгібай
қажының баласы атақшы сырнайшы Абдушукур мешіттің үстіне шығып сырнай
тартып Наурыз мерекесіне адамдарды шақырған. Наурыз күндері тай қазандарда
ауқат дайындалып, шүлен таратылған. Созақ тұрғындары мен оған жақын
ауылдардың адамдары қыс бойы Наурыз тойына арнап жиған-тергендерін мереке
дастарханына әкелетін болған. Сол кездегі ұғым бойынша Наурыз дастарханы
қаншалықты мол, төгін болса, сол жылы соншалықты молшылық болады деп
түсінген. Сондықтан адамдар Наурыз дастарханының мол болуына үлес қосудан
шет қалмаған.
Кеңес өкіметі орнаған алғашқы кездері мешітті мектеп ретінде және
жиын өткізетін орын ретінде пайдаланбақшы болады. Бірде жиынды басқарушы
тұрған жер ойылып кетіп, ол шұңқырдан әзер шығады. Осыдан кейін бұл жерде
жиын өтпейтін, бала оқытылмайтын болды, - дейді, үйі Қарабура зиратының
түбіне орналасқан Қарабура әулие жайлы көп деректер білетін кәрия
Әбдіжәлиұлы.
Мешітті 1938 жылы Кеңестік белсенділер бұзып, ағашын түрлі құрылыс
ісіне пайдаланады. Алғашқы кезде мешітті бұзуға адам табылмайды.
Белсенділер сол кезде керуен басы болып жүрген Атақожа, Бектемір, Нұрла
деген кісілерді жинап келіп, мешітті бұзып ағашын қажетті жерге тасып
жеткізуді бұйырады. Бірақ керуен басылары мешітті бұзудан бас тартады. Сол
кездегі ауылдық кеңестің төрағасы қолына кетпен алып, мешіттің үстіне
шығып, бұза бастайды. Мешіттің үстінен түсіп, ол үрейленіп тұрған халыққа
келіп: Сендер әулие деп босқа қорқып жүрсіңдер, маған ешнәрсе де
болмағанын өз көздеріңмен көрдіңдер, - деп атына мініп жүрмекші болған
кезде аузы қисайып кеткен екен.
Мен Қарабура әулие мешітін бұзамын деп күнаһарлық жасап, мүгедек
болдым. Қарабура әулиенің Түркістандағы Қожа Ахмет Яссауи әулиемен бір
жақындығы бар деуше еді, соған барып зиядат етіп, әруағына жалынып кешірім
сұрауға ниет қылдым, - депті ауыл адамы Әбдікәрімов Есжан 1912 жылы
туған қарияға. Бірақ туыстарының өтінішімен атын атамадық аузы қисайып
дүниеден өтеді.
Колхоздың бір белсендісі мешіт ағаштарының бір бөлегін өз үйін жабуға
пайдаланады. Сол кісінің азамат болған балаларының жынды шалыс болып,
көшенің кез келегн бұрышында түнеп жүріп дүниеден өткенін қәзіргі кезде
жасы 60-тан асқан Созақ тұрғындарының барлығы дерлік біледі.
Бір айтарлықтай жәйіт, 1997 жылы зиялы қауым Қарабура әулие басына
көркем кесене тұрғызбақшы болып,оның алғашқы жобасы бойынша әулиенің
сағанасын бұзып, алып тастап, осы сағана ішіндегі ат арқа қабірдің үстінен
жаңа кесенесі салғанды жөн деп шешімге келеді. Осы шешімге орай сағананы
бұзбақшы болған кезде құрылысшылар арасындағы ең жас жігіттің қол-аяғы
істемей қалады. Осы кереметті көзімен көрген құрылысшылар жобаны өзгертіп,
сағананы және сағанамен жамбастаса шыққан әулие талын өз қалпында сақтамашы
болады. Жаңа кесене осы кейінгі жоба негізінде салынады.
Осылайша Қарабура әулие аруағы өзінің кереметінің әлі де болса күшті
екендігін халық алдында тағы бір мәрте паш еткен еді. Ал құрылысшы жігіт
болса, әулиеге келіп түнеп, әруақ алдындағы рухани кәтелігін кешіруді
өтініп, тілек тіледі. Алла жар болып, әруақ кешірім жасап, жастың тілегі
қабыл болып, ол науқасынан айықты.
Қарабура әулиенің әруағын қазіргі жағдайы жайлы сыр шерткенде осындай
таңғажайып оқиғаларды көптеп келтіруге болады.
Созақтық жерлесіміз араққа салынып, жанұясының берекесі кетіп,
зайыбынан ажырау жағдайына келеді. Бір күні түсінде үлкен Қарабура келіп,
оны жаныштап өлімші дәрежеге жеткізіп езгілейді. Ол таңертең әулие басына
келіп арақты қойғандығын айтып ант береді. Кәзіргі бұл жанұя тату-тәтті
өмір кешуде.
Қазақ елінің әр жерінде Қарабура әулие деген сағаналар кездеседі. Оның
себебі елдің айтуына қарағанда, Қарабура әулие ұрпақтары мен мүридтері
Созақтағы сағанадан топырақ алып, өздері тұрған жерде сағана салдырып,
күнделікті өмірде зиядат етіп тұрған...
Қарабура әулиенің басында шырақшылық ету атадан балаға мирас болып
қалып отырған. Қазіргі ұрпақтарының айтуына қарағанда, алғашқы шырақшысы
Аққұс мерген екен. Аққұс мергеннің ұлы аталары Орыс хан, Жәнібек ханнан
басталады. Аққұс мергеннің азан айтып қойған аты Ақылхан екен дейді оның
ұрпағы Әбдіжәлел Ақсақалұлы. Ақылхан әрі батыр, әрі мерген болған, ол
жаумен соғысқанда қыран құстай шүйіліп тиіседі екен, содан ол Аққұс
аталып кетеді. Аққұс мерген бірде түсінде Қарабура әулиені көреді. Әулие
оған: Сен менің қабірімнің шырақшысы болып, ендігі жерде мұсылман діні
үшін қызмет ететін боласың, - дейді. Осы кезде шырақшы болуға талас туады.
Таласқандардың түсіне Қарабура әулие еніп, шырақшы Аққұс мерген болғандығын
білдіреді. Шырақшылықтан үміткерлер келесі күні әулие сағанасына келіп
Аққұстан кешірім сұрап, оған қол тапсырады. Осыдан бастап кеңес өкіметі
кезіндегі отызыншы жылдардағы қудалануға дейін осы әулет Қарабура әулие
шырақшысы болады. Бұл әулеттен шыққан шырақшылардың барлығын халық
шайықтар деп те атаған. Оның мәнісі шайықтардың өздері де әулиелік
дәрежеге жеткен.
Шайықтар адам өмірінде, табиғат құбылыстарында болатын өзгерістер
жайлы, Қарабура әулиенің көрсеткен сырларын халыққа хабарлап отырған. Ұзақ
сапардан Қарабура әулие зиратына жерлеуге әкеле жатқан қаралы керуенді
алдын ала жатқан малдың санын, түр-түстеріне дейін айтып отырған. Келген
малды сойдырып, әулиенің үлкен қазандарына астырып халыққа таратқан.
Мүридтері Қарабура әулиеге тек мал атап қоймай қыздарын да нәзірге
беретін болған, - дейді Көкен Жүрсінбайұлы. Қарабураның соңғы шайықтары
Жүніс Шайық, Тажы Шайх, Шерхул Шайх, Оспан Шайх, Ыбырайым Шайх, Баушабай
шайх болған. Дүрияны Қарабура әулиеге нәзірге атайды. Оған әулиенің
шырақшысы Баушабай Шайх үйленеді. Мен сол Дүрияның Жәннет деген қызынан
туғанмын, - дейді Көкен. Дүрияның әкесі Қуатбектің руы – жөгі тама. Оның
балалары Әліпбек, Аятбек Жамбыл облысының Сарысу ауданында тұрады.
Шайық әулетінен оқыған ғұламалар да шыққан. Олар өз дәуірінде шырақшы
болумен бірге Қарабура әулие мешітіне имам әрі азаншы да болған.
Кеңестік қудалауға ұшыраған шайық әулеттері бас сауғалап кетуге мәжбүр
болады.
1980 жылдары Кеңес өкіметі саясатында біраз жұмсарту сарыны сезіле
бастады. Осы кезде халық қайтадан қасиетті орынға зианат ете бастады.
Қарабура әулиеге келушілер қатары да күннен-күнге арта бастайды. Иесіз
қалған әулиеге үйлері жақын отырғандар арасынан әркімдер шығып: Мен жеті
атамнан шырақшымын – деп түсіндіріп, күн көру мақсатына пайдаланды. Ал
кеңестік дәуірде қуғын көріп, жүрегі шайлыққан шын шырақшылар болса, аузы
күйген үрлеп ішеді дегендей біз Қарабура әулиенің шырақшыларының
ұрпақтарымыз деп егелік жасауға әлі қандай заман болады – деп қорықты.
1997 жылы Қарабура әулиенің жаңа кесенесі ашылу қарсаңында халықтың
өтініші бойынша шайықтар ұрпағы шырақшылыққа қайта оралды. Қарабура әулие
басына салынған көркем кесенені көріп ризашылық сезімге бөленген халық
енді әулие мен оның шырақшысының рухани қайта табысқанына рухтанып,
Алланың күдіретіне шүкіршілік етті.
Қарабура әулие мешітіне әр кезеңде өзбек Қожамқұл, ұлы жүз Белгібай
қажы, қоқандық Нүркей дамулла, Сатыбалды қары деген ұламалар имамдық еткен.
Осы ұлама имамдар Қарабура әулиені қасиеттеп, оны пір тұтынып ұзақ
жақтардан келіп, шын ықыласымен беріліп, әулиеге қызмет еткендігі үшін
олардың өздері де көріпкел әулие болған. Олардың әулиелік кереметі жайлы
халық арасында әңгімелер кең тараған, олардан ұлама, дарынды адамдар көп
шығатынын Қарабура әулие қылуетханасында айтып отырады екен.
Туған-туыстарына өзінің әулие қылуетханасында отырып ол дүниелік
сапарға аттанатынын да алдын-ала ескертеді.
Рүстем Сопы 1896 жылы 16 жасында Қарабура әулие мешітінің соңғы
азаншысы болады. Ұзақ жылдар бойы азаншылық еткендігі үшін сопы деп
атанған. Рүстем сопыны 1937 жылы заң орындары тексеруге алады. Оған азан
айтып, намаз оқуға тиым салады. Ол ешнәрседен, тіпті өлімнен де
жасқанбайтынын ескертеді. Жаратқан құдайдың, оның пайғамбары Мұхаммед
жолынан, пірім Қарабура әулие жолынан таймаймын, - дейді. Рүстем сопыны
1937 жылы он жылға соттап, түрмеге отырғызады. Алты жыл айдауда болып, ол
1943 жылы аман-есен елге келеді. Айдауда болған кездерінде де азан айтып,
намаз оқығанын тоқтатпайды. Сот болып жатқанда, сұрақтарға жасқанбай жауап
бергенін көзімен көрген жерлестерінің сұрағына Рүстем сопы: Несіне
қорқам, Қарабура әулие бабам қорықпа: ақыры жақсылық болады, – деп аян
берген, - дейді. Әулие бабасы аян бергеніндей Рүстем сопы ауылдың
құрметті, сыйлы қариясы болып жасы жүзге келген шағында 1980 жылы дүниеден
өтті.
Созақтағы әулие сағаналарының бәрі бір-біріне ұқсас болғанымен,
Қарабура әулие сағанасымен жапсарласа өскен үлкен қара тал оны
басқаларының ерекшеліндіріп тұрады. Қара талдың қайсы заманнан бері өсіп
тұрғанын ешкім білмейді. Халық арасында Қарабура әулиенің осы ағашына
байланысты көптеген әңгіме –аңыздар тараған.
Ертеректе көне Созақта бір оқиға болады. Созақтық Алаудың бәйге атын
ұзақ торауылдап жүріп Мойынқұмды қыстап отырған Қыр елінің жігіті ұрлап
кетеді. Арада бір жылдай уақыт өткенде енді ұмыт болды – деп ойлаған
болуы керек, ұры жігіт атты мініп, Созақ базарына келіп, атын атбағарға
тапсырады. Созақ базарының жанында атхана болған. Базарға келгендер атын
осы атқораға қойып, өздері алаңсыз базар аралайды екен. Атбағар шөп беріп
атқа қарағаны үшін тиісті ақысын алып отырған. Атты байқап қалған Алау
өзінің туыстары мен таныстарын жинап, атты көрсетеді. Осы кезде атты мініп
келген жігіт келіп Ат өзімдікі, ұрлады дегендірің жала деп бет
бақтырмайды. Атын оңайлықпен ала алмайтынын сезген Алау Егер ат менікі деп
Қарабура әулиенің шыбығын кесетін болсаң, мен атты дауламадым – дейді.
Қарабура әулие шыбығының құдіретін бейхабар жігіт: Қарабура әулие шыбығын
кесемін – дейді. Ол шыбықты кесіп атына мініп кетеді. Жиналған қауым не
болар екен деп қарайлап тұрады. Біреулері шынымен Қарабура әулие ешнәрсе
істей алмады деп шошынса, енді біреулері жас жігіт қыршынынан қиылатын
болды ма деп қорқады. Жігіт біраз жерге барағанда аузы-мұрнынан қан кетіп,
аттан жансыз құлайды.
Алау атын алып жайына кетеді. Өлген жігіттің туыстары жиналып, ақ
жауап, арулап жігітті Қарабура әулие зиратына жерлейді. Осыдан былай дау-
жанжал болы, бір бітімге келісе алмаған жағдайда Қарабураның шыбығын
кесейік дейтін болған екен. Ал әулиенің әруағының күштілігін көргендер
Қарабура әулиені пір тұтынған екен. Түнделетіп Қарабура жанынан көлікпен
өтпекші болса немесе теріс қылық жасаған адамдар өтіп бара жатса, осы иесі
– үлкен Қарабура жолдың үстіне көлденең жатып өткізбейді екен.
Бірде Созақтың белгілі бір адамы күнәлі іс жасайды. Түсінде Қарабура
әулиені көреді. Әулие оның берген сәлемін қабылдамай, ызғарлы түрде:
Жасалған қиянатының үшін өмірің қысқа болатын болды, - дейді. Осы түсінен
қорыққан ол қолына темір асасын алып, түнделетіп Қарабура әулиеге барып,
оның қабірін құшақтап үзақ жалынып-жалбарынып жасаған күнәсін кешіруді
сұрайды. Орнынан тұрып кетпекші болғанда, қабірден шапанының етегі ажырамай
қалады. Менің күнәмді Қарабура әулие кешірмеді, - деп қорыққанынан сол
жерде жан тапсырады. Келесі күні Созақ қауымы шапанының етегі өзінің темір
асасымен бірге шаншылып, оның етегін қабірден ажырата алмаған күйі өліп
қалғанын көреді.
Ертеректе баукеспе ұрылардың өзі де құдай мен әруақтан қорқып,
әулиелерден сескеніп, оларға жалынып-жалбарынып, сиынатын болған.
Осы заманда жетімдер руында Итібай деген атақты, баукеспе ұры болған.
Әдетте Итібай нашар киім киіп ат мініп жүреді екен. Арқадан Түркістан
базарына мал айдағандарға жалданады екен. Мал айдап бара жатып жолда
кездескен жыраларға төрт-бестен малды тастап отырады екен. Итібайдың
сыбайластары ол малды жинастырып тұратын болған. Ең соңында Итібай намаз
оқимын деп өзі де бөлініп қалып сыбайластарына келеді. Досым деген бидің
үйіне төңіректегі би-болыстар қонақ болады. Қонақтарды күтуде Итібай қызмет
қылады. Қонақтар түнде кеш жатады. Осыдан кейін Итібай Досым бидің баптап
отырған бәйге атына мініп түнделетіп көрші ауылдың екі жылқысын ұрлап
қайтады. Ұрлаған жылқыны Жасыбайдың ауласынан өткізіп басқа қораға
жібереді. Қуғыншылар түнде жауған жауыннан із кесіп отырып, Досыбай бидің
үйіне келеді, жылқыны Итібайдың ұрлағанын айтады. Болған істен бейхабар
Досыбай би бәйге атын сыншыға көрсеткенде: Атыңыз түнде мінілмегенде,
бәйгенің басында келетін еді. Енді үшінші болып келеді – деген сөзі есіне
түсіп, сезіктеніп қалады. Бірақ би-болыстар Итібайдың түнде қонақ күткенін,
ұрлық жасайтындай да болмағанын айтып таңырқайды.осы кезде қуғыншылар:
Ұрлық жасамадым деп Қарабураның шыбығын кесетін болса, біз малымызды
дауламай-ақ қойдық – дейді. Отырғандардың бәрі Итібай Қарабураның шыбығын
кеседі, оның ұрлық жасамағаны анық дейді. Бірақ Итібай орнынан тұрмай,
басын салбыратып отырып қалады. Әлден уақытта Итібай өзінің кінәлігін Досым
биге ыммен білдіреді. Жағдайды түсінген ол қуғыншыларға айыбын төлеп,
жылқысын қайтарыпты.
Созақтық Қазақбай деген кедей күнде Қарабура әулиеге келіп, Ей,
жаратқан Алла, маған қос нар берсең мен оны жұмсап, еңбек етіп пайдаланып
түйелі бай болсам – деп тілейді екен.
Осы жағдайды білген Созақтың атақты әзілкеш-күлдіргіші Құламет деген
Қазақбай әулиеге күндегісінше келіп жалбарынған кезде, шұңқырда тығылып
жатып, бердім, бердім деп дауыс шығарады.
Мұны естіген Қазақбай: Менің тілегім Құдайдың құлағына жетіп,
Қарабура әулие жар болып, құдай маған түйе беретін болдың – деп қуанады.
Ақиқаттан, әзіл ойын шындыққа айналып Қазақбай түйелі бай болған екен.
Жақсы тілек, жарым ырыс – деп осыған орай айтылған болса керек.
Ел арасында Қарабура әулие кереметі жайлы осындай аңыз көп тараған.
Қазақтың Тама руынан Дәулеткелдісі болып келетін аты ел арасында кең
тараған Ерубай бидің басқаруымен Қарынбай байға арнап үлкен ас беріледі.
Асқа қазақтың үш жүзі шақырылады. Астан кейін бәйге, күрес, мергендер
сайысы, ақындар айтысы сияқты қазақтың ұлттық дәстүрі түгелдей атқарылып,
жеңімпаздарға үлкен ұлттық жүлде беріледі.
Астың ең соңында палуандар күресі болып, оған сол кезде Шашты палуан
деген атымен елге мәлім болған палуан да қатысады. Шашты палуан екі ат
жеккен пәуескемен ел аралап жүріп жиындарда күреске қатысады екен. Оның
шашты палуан аталуы себебі төбесінде өріп қойған бұрымы болады екен.
Шашты палуан алпамсардай болып ортаға шығып, күресем деушілерді
ортаға шақырады. Бірақ оның шақыруына ешкім жауап қайтармайды. Осы кезде
намыстанған Ерубай би айқайлап: Күреске жарайтын бір ұл тумаған ба? –
дегенде денесі шынжау ғана жас жігіт ортаға шығады. Алғашқы кезде шашты
палуанды орнынан қозғалта алмай жүрген жас жігіт бір кезде күрт өзгеріп
әруақтанып, Ия, пірім Қарабура әулие – деп шашты палуанды жамбасқа алып
лақтырған екен. Кейін жас палуан Сыздық палуан аталады.
Шашты палуан бұл күреске қапыда қалдым деп өзінің абыройын қайта
тіктеу үшін Түркістан қаласында болған үлкен сайысқа қатысып, палуандардың
бәрін жығады. Тағы да күресушілер барма дегенде Созақтық өзбек Бабатай
деген мен күресемін деп ортаға шығады. Бабатай осы кезде 19 жаста екен.
Екі палуан ұзақ алысады. Сәтті шақты күткен Бабатай Ия, пірім Қарабура
Баба! – деп шашты палуанды бастан асырып лақтырған екен. Аса ауыр салмақ
салдарынан Бабатайдың табанының терісі мен еттері ыдырап кетеді. Бабатай
әрі палуан, әрі батыр болған екен. Айтуға қарағанда Бабатай ат үстінде келе
жатқанда құлағына тұрып қалған қарды қамшымен қағып түсіреді екен.
Осы күрестен кейін Шашаты палуан өзінің жеңілгендігін мойындап:
Мені жыққан Теріскей өңірінің палуандарының күші емес, мені жыққан олардың
сиынған перілерінің күші. Қарабура әулиенің күші – деген екен.
Жиембет руынан Қарамолда деген 1930 жылы кәмпіске түрмеген аман
шығып, сол күні өлсем және сенің жаныңа жерленсем арманым жоқ деп тілеген
екен. Айтқандай түрмеден шығып, ауырып, Қарабураға жерленеді.
Созақтағы Шайхы Азмет (Ноғай ишаннын) ишанның немересі Тәбіріз
(менің әкем) мынадай бір оқиғаны оғаша отырғанда, өзіне жақын, сыйлас
адамдарына зор үмітпен айтып отыратын еді.
Кеңес өкіметінің алғашқы кезінде жария етіп намаз оқып, ораза
тұтуға қорқады екен. Ораза айы еді дейді. Ерте тұрып, сәресін ішіп, намазын
оқып болған соң, жайнамазының үстінен тұрмай ұзақ отырып құдай, пайғамбар,
әруақтарға жалбарынады. Осы кезде ұйқылы-ояу екендігін өзі де байқамайды.
Көз алдында кеңестік дәуірде бұзылып қираған мешіттер мен медреселердің,
сауда дүкендері мен шайханалардың құлаған төбесі ойылып ортасына түскен
сағаналар мен бұзылған үйлердің қабырғалары елестейді.
Құлағына дабырлап сөйлескен дауыс келеді. Сол дауыс шыққан жерге
барғандай болады. Құлаған сағананың түбінде Созақтағы барлық әулиелер
жиналған екен.
Әулиелердің кейбіреулері: Мұсылмандық дәуір өтті. Дінді, әулиені,
пайғамбар мен құдайды сыйламайтын болды. Діннің күшті жеріне кетейік –
дейді. Сонда Қарабура әулие мен Шайхы Ахмет ишан тұрып: Ешқайда да
кетпейік. Әлі-ақ жақсы, мұсылмандық заман қайта оралады. Жаратқан Алладан
осы күннің тез оралуын тілейік – депті. Әулиелерді тыңдап тұрып, мен де
әумин дедім – дейді ақсақал.
Аллаға шүкіршілік бүгінде біз ұлы балалар айтқан қасиетті қайта
оралудың алғашқы лебін сезгендейміз.
Енді халық ерекше ардақтап кұрметтеген, қасиетті Қарабура әулие немесе
Бурахан ата кім? Қай дәуірде өмір сүрген? Қазірге дейін Қарабура әулиенің
(Бурахан атаның) кім екендігі және қайсы дәуірде өмір сүргендігі жайлы анық
мәлімет жоқ.
Арыстан Баб Қожа Ахмет пен Қарабураның ұстазы болғанға ұқсайды. Қожа
Ахмет пен Қарабура арасындағы силастықты дәлелдейтін халық арасында мынадай
бір аңыз бар. Қожа Ахмет Яссауи дүниеден өткелі жатқанда туыстары мен
мүридтері: Сізді ақыреттік сапарға аттандыру рәсімін кімнің жасағанын
қалар едіңіз? – дегенде, Қожа Ахмет, Менің мәйітімді жуып, ақыреттік
сапарға аттандыратын адам мен өткен күні өзі келеді, - деген екен.
Айтқанындай-ақ, Қожа Ахмет Яссауи дүниеден өткен күні Қарабураға мінген
адам келіп, бурасын шөгеріп жатып: Қожа Ахметті ақыреттік сапарға
әзірлеуге келдім, - деген екен. Бұл аңызды Қарақалпақ халқының белгілі
жазушы-шежірешісі Ж.Мұратбаевтың айтқандары да толықтыра түседі. Қожа
Ахмет әулие көз жұмарында ғұламаларды, шәкірттерін қылуетке шақырып алып:
Мен өлем, жаңаза намазымды қазақ халқының перзенті таһаратсыз жер баспаған,
үйіне бала-шағасының бір күнге жететін напақасынан артық еш нәрсе
апармаған, бес күндік дүниенің байлығына қызықпаған, бар өмірін мешітке
арқалап отын тасумен өткерген Тама Бура баба шығарады ,- деп тапсырады.
Егер халық аузындағы аңызды шындық деп танитын болсақ, Қарабура шын
мәнінде қасиетті әулие әрі данышпан ғұлама болған адам деп айта
аламыз.Мұсылмал дүниесіне атағы мәлім ғұлама, әрі әулие Қожа Ахмет
Яссауидың адам өміріндегі ең бір қиын да, ардақты кезеңді өзінің туған-
туыстары мен оны қоршаған атақты құлама шәкірттеріне тапсырмастан Қарабура
әулиеге тапсыруы осының айғағы. Мен сені ақыреттік дүниеге шығарып
салармын, мені кім аттандырар екен, - депті көзі жасаураған Қарабура
ақыреттік досы Қожа Ахметке күбірлеп.
Енді біз Қарабура әулие қайсы дәуірде өмір сүрген деген сауалға жауап
тапқандаймыз. Бұлай деуіміздің басты негізі қазіргі деректер бойынша Қожа
Ахмет Яссауи 1103-1166 жылдары жасаған, демек Қарабура әулие ХІ ғасырдың
соңымен ХІІ ғасырдың бірінші жартысында өмір сүрген.
Қожа Ахмет Яссауи мен Қарабура әулиенің арасындағы байланысты болжап,
пайымдау үшін Ахмет Яссауидың өмір жолдарына қысқаша назар аударған жөн
сияқты. Тарихи деректерде көрсетілгендей Ахмет Яссауи Сайрам шаһарында
дүниеге келген. Әкесі Ибраһим оқыған ұлама адам болды.
Ахметтің ілімге құштарлығы мен әулиелік қасиеті ерте балалық шағында-
ақ байқалған екен. Халық арасындағы аңызға қарағанда Ибраһим Ата дихан адам
болғанға ұқсайды. Ахмет келіп: Ата, қиналғанша керегің тұр, керексізің шық
демейсіз бе! – дейді. Балам ол дәрежеге жеткенім жоқ деген атасының
сөзін естіп, егістікке қарап: Керегің тұр, керексізің шық дегенде арам
шөптер көшіп кетеді. Атасы баласына таңдана қарап: Балам бекер болды-ау,
көк шөпті құрттың, шөлде қаларсың деген екен. Атасының айтқандарын
байсалды түрде тыңдап: Сөзіңіз қиғаштау болды-ау, қияда қалатын боларсыз
деген екен. Шындығында Ибрахим атаның Сайрамдағы қаьірі қия бетке
орналасқан.
Қожа Ахмет жеті жасында жетім қалады. Баласының қабілетіне риза болған
атасы өлерінде Ахметті Арыстанбабқа шәкірттікке беруді өсиет етеді.
Болашақ ақынның Арыстанбабқа шәкірт болуы хақында француз зерттеушісі
Ирина Миликофф: Қожа Ахметтің әкесі Ибрахим Сайрамда белгілі шайхы болған.
Ахмет жеті жасында жетім қалады.
Сосын оның әпкесі Яссы қаласына алып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz