Теориялық негіздер және қарыз алушының несие алуы туралы түсінік
Мазмұны.
Кіріспе.
I тарау. Теориялық негіздер және қарыз алушының несие
алуы туралы түсінік. 7
1.1. Қарыз алушының несие алуы туралы түсінік. 7
1.2. Потенциалды қарыз алушы туралы хабар көздері. 11
1.3. Несиенің қайтарымдылығын қамтамасыз ету формалары. 14
II тарау. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдау. 19
2.1. Қарыз алушының қаржылық есебін оқу. 19
2.2. Қарыз алушының несиеге қабілеттілік класын анықтау. 24
2.3 Кәсіпорынның төлем қабілеттілігін және несиеге қабілеттілігін
талдау. 56
III тарау. Қарыз алушының несие алуға қабілеттілігінің жоғарылау жолдарын анықтау. 72
3.1. Несие алуға қабілеттілікті бағалаудың статистикалық әдістері. 72
3.2. Қарыз алушының несиеге қабілеттілігін бағалау рейтингтік жүйесі.(мысал ретінде ААҚ «Тұран Әлем Банкі»(Қазақстан)). 75
Қорытынды. 83
Кіріспе.
I тарау. Теориялық негіздер және қарыз алушының несие
алуы туралы түсінік. 7
1.1. Қарыз алушының несие алуы туралы түсінік. 7
1.2. Потенциалды қарыз алушы туралы хабар көздері. 11
1.3. Несиенің қайтарымдылығын қамтамасыз ету формалары. 14
II тарау. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдау. 19
2.1. Қарыз алушының қаржылық есебін оқу. 19
2.2. Қарыз алушының несиеге қабілеттілік класын анықтау. 24
2.3 Кәсіпорынның төлем қабілеттілігін және несиеге қабілеттілігін
талдау. 56
III тарау. Қарыз алушының несие алуға қабілеттілігінің жоғарылау жолдарын анықтау. 72
3.1. Несие алуға қабілеттілікті бағалаудың статистикалық әдістері. 72
3.2. Қарыз алушының несиеге қабілеттілігін бағалау рейтингтік жүйесі.(мысал ретінде ААҚ «Тұран Әлем Банкі»(Қазақстан)). 75
Қорытынды. 83
Кіріспе.
Несие алуға қабілеттілікті оқудың негізгі мақсаты – қарыз алушының алған қаржыны қайтаруға дайындығын және қабілеттілігін, қарызды қайтару талабына сай міндетін орындауға бейімдігін анықтау.Банк әрбір нақты жағдайда өзіне алуға дайын және несие өлшемін берілген нақты жағдайда ұғынылатын міндеттерде тәуекелдік дәрежесін анықтау керек.
Бірінші тарауда келесі сұрақтар қарастырылады: қарыз алушының несиеге қабілеттілігін анықтап бағалауға қажетті негізгі факторлар, банктік қарыздың уақытылы қайтарылу кепілдігі жүйесінің қабілеттілігі; банктік қарыздың қайтарылу формаларының классификациясы; банктік кепілдік құнын заңды түрде ресімдеу; кепілдің мәні және қолдану аясы.
Екінші тарау бойынша кәсіпорынның мүлкінің келіп түсуі, оны сатып алу және оның құрылуы; кәсіпорынның жалпы активтері, балансы, өтімділігі анықталады және кәсіпорынның барлық қарыздарын өтеуге, соның ішінде алған банк несиесін қайтаруға мүмкіндік беретін қаржылық жағдайы қарастырылады.
Ал, үшінші тарауда несие алуға қабілеттілікті бағалаудың статистикалық әдістері және қарыз алушының несиеге қабілеттілігін бағалау рейтингтік жүйесі туралы (мысал ретінде АҚ «Тұран Әлем Банкі» (Қазақстан)).
Банкте несие беру процесінде – нарықтық қатынастардың құрылуына, қоғамдық өндірістің тиімділігінің жоғарылауына, республика қаржы және экономикасының нығаюына, айналымдағы ақша массасының негізсіз өсуін шектеуге, инфляция процестерін алдын алуға және ұлттық валюта теңгенің нығаюына ат салысуға міндетті.
Аталып отырған директивті құжаттарға сай банктік қарыздар өндіріс тиімділігін жоғарылату және оның ғылыми – техникалық деңгейінің көтерілуіне, жоғары сапалы жаңа өнім түрлерін шығаруды жаңғыртуға, тұрғындарға әртүрлі қызмет көрсету халық қажеттілігі және экспорт үшін тауарлы – материалдық өндірістерді көтерумен байланысты шаралар және мақсаттар үшін маңызды тәртіп берілуі қажет.Мұнда банктер нарықтың инфрақұрылымының құрылымдануын, кәсіпкерлік іскерліктердің кеңеюін, тауарлы сатып алу саудаларының таралуына т.б. мақсаттарға қарыз қаражат бере отырып демеу жасаулары қажет, бірақ бұл жағдайда қарыздың өз уақытында қайтарылу шартын ұсынылғаны жөн.
Қарызды беру және оның қайтарылуы, пайыздық ставканың өсуін немесе төмендеуін жоспарлаумен байланысты сұрақтарды банктер қарыз алушымен бірге, қажеттілігін және материалды қордың жинақталуын, шығындардың жүргізілуі және осыдан келіп шығатын өндірістің шамаланған көлемін және өнім таралуын, ауылшаруашылық өнімдері дайындамасын, оны өңдеуді және басқа шығындарды оқып білу негізінде шешеді.Қарыздар қорлардың фактілігі жинақталу, тауарлы – материалдық құндылықтардың жиналуы және олардың фактілі айналымдық мерзіміндегі шығындар өсуін ескере отырып беріледі.Несиелеу кезінде тауарлы – материалдық құндылықтардың және шығынның негізсіз өсуін болдырмау есептік, қаржылық және несиелік реттер нығайтылуын қамтамасыз ету бойынша шаралар қабылданады.
Тауарлы – материалдық құндылықтар және шығындар несиелеуге баланстық құны бойынша қабылданады.Материалды құндылықтар несиелеу жолында несиелік келісім шарттағы қарастырылған мерзімдерге қабылданады.
Тиелген, өткізілген және қызмет көрсетілген тауарлы несиелеуге қарыз алушының шотына төлемнің түсу мерзіміне дейін пайдалануы, бірақ несиелік келісім шартта төлеу мерзімі көрсетілмеген және әлі түспеген болса.
Қарыздар несие алуға қабілетті және қабілетсіз қарыз алушыларға беріледі, ол олардың меншік түріне тәуелсіз жүргізіледі.Қарыз алушының несие алуға қабілеттілігі заңды және жеке тұлғаның өз қарыздары бойынша бекітілген мерзімде толық құтыла алу қабілетін көрсетеді.Клиенттерге беру қарыздың мақсатты бағытталуына байланысты ашылатын жеке қарызды беттік шоттар бойынша жүзеге асырылады.Мұнда таратудан түскен ақша және басқа ақшалай қаражаттардың түсуі банкпен қарыз алушының есептік шотына аударылып отырады.Несиелеу процесі кезінде банктер қарыздардың қамтамасыз етілуін, фактілі қор және шығындар жағдайын, қарыз алушының дебиторлық және несиелік қарыз жағдайының өзгеруін жүйелі бақылауды жүзеге асыруы қажет.Банкте банкпен берілген қарыздың сәйкесінше қайтарылуынсыз қалдық қор төмендеуі және шығындардың өсуі жайлы мәлімет болған жағдайда банк қарыз алушыда несиемен қамтамасыз етілгенін қоймалық немесе бухгалтерлік есебі мәліметтері бойынша тексеру жүргізуді қамтамасыз етуі қажет.
Несиені қамтамасыз етуде аяқталмаған өндірістің өндірістік қалдық қорлары, дайын өнім қалдығы, баланстың құны бойынша және тиелген, өткізілген, яғни төлемі жүргізілмеген тауарлар қабылданады.Мұнда тауарлы – материалдар құндылықтар толуы несиелік келісім шарттағы негізделген мерзім шегінде қабылданады.
Тәуекелдік – потенциалды, шығындалу мүмкіндігімен сандық өлшемі.Тәуекелдік түсінігі жағымсыз жағдайлар және оның салдарында объективті және субъективті ықтималдылықтар жағдайына туындау мүмкіндігімен байланысты анық еместігімен сипатталады.
Несиелік тәуекел, несиелік операциядан келетін кездейсоқ, яғни детерминирленген шама емес (несиелеу шешімін қабылдау моментінде белгісіз) және шығын шамасы да осы тектестігімен байланысты.
Несиелік тәуекел жеке қарыз алушыға мөлшерлік бағалауда оның несиеге қабілеттілігін анықтаудан тұрады.
Клиент несиеге қабілеттілігінде, Банк сондай қаржылық – шаруашылық жағдайда кәсіпорынның қарызға алған қаражатын тиімді жұмсаған жағдайда, қарыз алушының келісім шартқа сәйкес несиенің қайтаруға дайындығы және қабілеттілігіне сенімділігін түсінуі.
Несие алуға қабілеттілікті оқудың негізгі мақсаты – қарыз алушының алған қаржыны қайтаруға дайындығын және қабілеттілігін, қарызды қайтару талабына сай міндетін орындауға бейімдігін анықтау.Банк әрбір нақты жағдайда өзіне алуға дайын және несие өлшемін берілген нақты жағдайда ұғынылатын міндеттерде тәуекелдік дәрежесін анықтау керек.
Бірінші тарауда келесі сұрақтар қарастырылады: қарыз алушының несиеге қабілеттілігін анықтап бағалауға қажетті негізгі факторлар, банктік қарыздың уақытылы қайтарылу кепілдігі жүйесінің қабілеттілігі; банктік қарыздың қайтарылу формаларының классификациясы; банктік кепілдік құнын заңды түрде ресімдеу; кепілдің мәні және қолдану аясы.
Екінші тарау бойынша кәсіпорынның мүлкінің келіп түсуі, оны сатып алу және оның құрылуы; кәсіпорынның жалпы активтері, балансы, өтімділігі анықталады және кәсіпорынның барлық қарыздарын өтеуге, соның ішінде алған банк несиесін қайтаруға мүмкіндік беретін қаржылық жағдайы қарастырылады.
Ал, үшінші тарауда несие алуға қабілеттілікті бағалаудың статистикалық әдістері және қарыз алушының несиеге қабілеттілігін бағалау рейтингтік жүйесі туралы (мысал ретінде АҚ «Тұран Әлем Банкі» (Қазақстан)).
Банкте несие беру процесінде – нарықтық қатынастардың құрылуына, қоғамдық өндірістің тиімділігінің жоғарылауына, республика қаржы және экономикасының нығаюына, айналымдағы ақша массасының негізсіз өсуін шектеуге, инфляция процестерін алдын алуға және ұлттық валюта теңгенің нығаюына ат салысуға міндетті.
Аталып отырған директивті құжаттарға сай банктік қарыздар өндіріс тиімділігін жоғарылату және оның ғылыми – техникалық деңгейінің көтерілуіне, жоғары сапалы жаңа өнім түрлерін шығаруды жаңғыртуға, тұрғындарға әртүрлі қызмет көрсету халық қажеттілігі және экспорт үшін тауарлы – материалдық өндірістерді көтерумен байланысты шаралар және мақсаттар үшін маңызды тәртіп берілуі қажет.Мұнда банктер нарықтың инфрақұрылымының құрылымдануын, кәсіпкерлік іскерліктердің кеңеюін, тауарлы сатып алу саудаларының таралуына т.б. мақсаттарға қарыз қаражат бере отырып демеу жасаулары қажет, бірақ бұл жағдайда қарыздың өз уақытында қайтарылу шартын ұсынылғаны жөн.
Қарызды беру және оның қайтарылуы, пайыздық ставканың өсуін немесе төмендеуін жоспарлаумен байланысты сұрақтарды банктер қарыз алушымен бірге, қажеттілігін және материалды қордың жинақталуын, шығындардың жүргізілуі және осыдан келіп шығатын өндірістің шамаланған көлемін және өнім таралуын, ауылшаруашылық өнімдері дайындамасын, оны өңдеуді және басқа шығындарды оқып білу негізінде шешеді.Қарыздар қорлардың фактілігі жинақталу, тауарлы – материалдық құндылықтардың жиналуы және олардың фактілі айналымдық мерзіміндегі шығындар өсуін ескере отырып беріледі.Несиелеу кезінде тауарлы – материалдық құндылықтардың және шығынның негізсіз өсуін болдырмау есептік, қаржылық және несиелік реттер нығайтылуын қамтамасыз ету бойынша шаралар қабылданады.
Тауарлы – материалдық құндылықтар және шығындар несиелеуге баланстық құны бойынша қабылданады.Материалды құндылықтар несиелеу жолында несиелік келісім шарттағы қарастырылған мерзімдерге қабылданады.
Тиелген, өткізілген және қызмет көрсетілген тауарлы несиелеуге қарыз алушының шотына төлемнің түсу мерзіміне дейін пайдалануы, бірақ несиелік келісім шартта төлеу мерзімі көрсетілмеген және әлі түспеген болса.
Қарыздар несие алуға қабілетті және қабілетсіз қарыз алушыларға беріледі, ол олардың меншік түріне тәуелсіз жүргізіледі.Қарыз алушының несие алуға қабілеттілігі заңды және жеке тұлғаның өз қарыздары бойынша бекітілген мерзімде толық құтыла алу қабілетін көрсетеді.Клиенттерге беру қарыздың мақсатты бағытталуына байланысты ашылатын жеке қарызды беттік шоттар бойынша жүзеге асырылады.Мұнда таратудан түскен ақша және басқа ақшалай қаражаттардың түсуі банкпен қарыз алушының есептік шотына аударылып отырады.Несиелеу процесі кезінде банктер қарыздардың қамтамасыз етілуін, фактілі қор және шығындар жағдайын, қарыз алушының дебиторлық және несиелік қарыз жағдайының өзгеруін жүйелі бақылауды жүзеге асыруы қажет.Банкте банкпен берілген қарыздың сәйкесінше қайтарылуынсыз қалдық қор төмендеуі және шығындардың өсуі жайлы мәлімет болған жағдайда банк қарыз алушыда несиемен қамтамасыз етілгенін қоймалық немесе бухгалтерлік есебі мәліметтері бойынша тексеру жүргізуді қамтамасыз етуі қажет.
Несиені қамтамасыз етуде аяқталмаған өндірістің өндірістік қалдық қорлары, дайын өнім қалдығы, баланстың құны бойынша және тиелген, өткізілген, яғни төлемі жүргізілмеген тауарлар қабылданады.Мұнда тауарлы – материалдар құндылықтар толуы несиелік келісім шарттағы негізделген мерзім шегінде қабылданады.
Тәуекелдік – потенциалды, шығындалу мүмкіндігімен сандық өлшемі.Тәуекелдік түсінігі жағымсыз жағдайлар және оның салдарында объективті және субъективті ықтималдылықтар жағдайына туындау мүмкіндігімен байланысты анық еместігімен сипатталады.
Несиелік тәуекел, несиелік операциядан келетін кездейсоқ, яғни детерминирленген шама емес (несиелеу шешімін қабылдау моментінде белгісіз) және шығын шамасы да осы тектестігімен байланысты.
Несиелік тәуекел жеке қарыз алушыға мөлшерлік бағалауда оның несиеге қабілеттілігін анықтаудан тұрады.
Клиент несиеге қабілеттілігінде, Банк сондай қаржылық – шаруашылық жағдайда кәсіпорынның қарызға алған қаражатын тиімді жұмсаған жағдайда, қарыз алушының келісім шартқа сәйкес несиенің қайтаруға дайындығы және қабілеттілігіне сенімділігін түсінуі.
Мазмұны.
Кіріспе. 5
I тарау. Теориялық негіздер және қарыз алушының несие
алуы туралы түсінік.
7
1. Қарыз алушының несие алуы туралы түсінік.
7
2. Потенциалды қарыз алушы туралы хабар көздері.
11
3. Несиенің қайтарымдылығын қамтамасыз ету формалары.
14
II тарау. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдау. 19
1. Қарыз алушының қаржылық есебін оқу.
19
2. Қарыз алушының несиеге қабілеттілік класын анықтау.
24
3. Кәсіпорынның төлем қабілеттілігін және несиеге қабілеттілігін
талдау.
56
III тарау. Қарыз алушының несие алуға қабілеттілігінің жоғарылау жолдарын
анықтау. 72
1. Несие алуға қабілеттілікті бағалаудың статистикалық әдістері.
72
2. Қарыз алушының несиеге қабілеттілігін бағалау рейтингтік жүйесі.(мысал
ретінде ААҚ Тұран Әлем Банкі(Қазақстан)). 75
Қорытынды.
83
Кіріспе.
Несие алуға қабілеттілікті оқудың негізгі мақсаты – қарыз алушының
алған қаржыны қайтаруға дайындығын және қабілеттілігін, қарызды қайтару
талабына сай міндетін орындауға бейімдігін анықтау.Банк әрбір нақты
жағдайда өзіне алуға дайын және несие өлшемін берілген нақты жағдайда
ұғынылатын міндеттерде тәуекелдік дәрежесін анықтау керек.
Бірінші тарауда келесі сұрақтар қарастырылады: қарыз алушының несиеге
қабілеттілігін анықтап бағалауға қажетті негізгі факторлар, банктік
қарыздың уақытылы қайтарылу кепілдігі жүйесінің қабілеттілігі; банктік
қарыздың қайтарылу формаларының классификациясы; банктік кепілдік құнын
заңды түрде ресімдеу; кепілдің мәні және қолдану аясы.
Екінші тарау бойынша кәсіпорынның мүлкінің келіп түсуі, оны сатып алу
және оның құрылуы; кәсіпорынның жалпы активтері, балансы, өтімділігі
анықталады және кәсіпорынның барлық қарыздарын өтеуге, соның ішінде алған
банк несиесін қайтаруға мүмкіндік беретін қаржылық жағдайы қарастырылады.
Ал, үшінші тарауда несие алуға қабілеттілікті бағалаудың статистикалық
әдістері және қарыз алушының несиеге қабілеттілігін бағалау рейтингтік
жүйесі туралы (мысал ретінде АҚ Тұран Әлем Банкі (Қазақстан)).
Банкте несие беру процесінде – нарықтық қатынастардың құрылуына,
қоғамдық өндірістің тиімділігінің жоғарылауына, республика қаржы және
экономикасының нығаюына, айналымдағы ақша массасының негізсіз өсуін
шектеуге, инфляция процестерін алдын алуға және ұлттық валюта теңгенің
нығаюына ат салысуға міндетті.
Аталып отырған директивті құжаттарға сай банктік қарыздар өндіріс
тиімділігін жоғарылату және оның ғылыми – техникалық деңгейінің
көтерілуіне, жоғары сапалы жаңа өнім түрлерін шығаруды жаңғыртуға,
тұрғындарға әртүрлі қызмет көрсету халық қажеттілігі және экспорт үшін
тауарлы – материалдық өндірістерді көтерумен байланысты шаралар және
мақсаттар үшін маңызды тәртіп берілуі қажет.Мұнда банктер нарықтың
инфрақұрылымының құрылымдануын, кәсіпкерлік іскерліктердің кеңеюін, тауарлы
сатып алу саудаларының таралуына т.б. мақсаттарға қарыз қаражат бере отырып
демеу жасаулары қажет, бірақ бұл жағдайда қарыздың өз уақытында қайтарылу
шартын ұсынылғаны жөн.
Қарызды беру және оның қайтарылуы, пайыздық ставканың өсуін немесе
төмендеуін жоспарлаумен байланысты сұрақтарды банктер қарыз алушымен бірге,
қажеттілігін және материалды қордың жинақталуын, шығындардың жүргізілуі
және осыдан келіп шығатын өндірістің шамаланған көлемін және өнім таралуын,
ауылшаруашылық өнімдері дайындамасын, оны өңдеуді және басқа шығындарды
оқып білу негізінде шешеді.Қарыздар қорлардың фактілігі жинақталу, тауарлы
– материалдық құндылықтардың жиналуы және олардың фактілі айналымдық
мерзіміндегі шығындар өсуін ескере отырып беріледі.Несиелеу кезінде тауарлы
– материалдық құндылықтардың және шығынның негізсіз өсуін болдырмау
есептік, қаржылық және несиелік реттер нығайтылуын қамтамасыз ету бойынша
шаралар қабылданады.
Тауарлы – материалдық құндылықтар және шығындар несиелеуге баланстық
құны бойынша қабылданады.Материалды құндылықтар несиелеу жолында несиелік
келісім шарттағы қарастырылған мерзімдерге қабылданады.
Тиелген, өткізілген және қызмет көрсетілген тауарлы несиелеуге қарыз
алушының шотына төлемнің түсу мерзіміне дейін пайдалануы, бірақ несиелік
келісім шартта төлеу мерзімі көрсетілмеген және әлі түспеген болса.
Қарыздар несие алуға қабілетті және қабілетсіз қарыз алушыларға
беріледі, ол олардың меншік түріне тәуелсіз жүргізіледі.Қарыз алушының
несие алуға қабілеттілігі заңды және жеке тұлғаның өз қарыздары бойынша
бекітілген мерзімде толық құтыла алу қабілетін көрсетеді.Клиенттерге беру
қарыздың мақсатты бағытталуына байланысты ашылатын жеке қарызды беттік
шоттар бойынша жүзеге асырылады.Мұнда таратудан түскен ақша және басқа
ақшалай қаражаттардың түсуі банкпен қарыз алушының есептік шотына аударылып
отырады.Несиелеу процесі кезінде банктер қарыздардың қамтамасыз етілуін,
фактілі қор және шығындар жағдайын, қарыз алушының дебиторлық және несиелік
қарыз жағдайының өзгеруін жүйелі бақылауды жүзеге асыруы қажет.Банкте
банкпен берілген қарыздың сәйкесінше қайтарылуынсыз қалдық қор төмендеуі
және шығындардың өсуі жайлы мәлімет болған жағдайда банк қарыз алушыда
несиемен қамтамасыз етілгенін қоймалық немесе бухгалтерлік есебі
мәліметтері бойынша тексеру жүргізуді қамтамасыз етуі қажет.
Несиені қамтамасыз етуде аяқталмаған өндірістің өндірістік қалдық
қорлары, дайын өнім қалдығы, баланстың құны бойынша және тиелген,
өткізілген, яғни төлемі жүргізілмеген тауарлар қабылданады.Мұнда тауарлы –
материалдар құндылықтар толуы несиелік келісім шарттағы негізделген мерзім
шегінде қабылданады.
Тәуекелдік – потенциалды, шығындалу мүмкіндігімен сандық
өлшемі.Тәуекелдік түсінігі жағымсыз жағдайлар және оның салдарында
объективті және субъективті ықтималдылықтар жағдайына туындау мүмкіндігімен
байланысты анық еместігімен сипатталады.
Несиелік тәуекел, несиелік операциядан келетін кездейсоқ, яғни
детерминирленген шама емес (несиелеу шешімін қабылдау моментінде белгісіз)
және шығын шамасы да осы тектестігімен байланысты.
Несиелік тәуекел жеке қарыз алушыға мөлшерлік бағалауда оның несиеге
қабілеттілігін анықтаудан тұрады.
Клиент несиеге қабілеттілігінде, Банк сондай қаржылық – шаруашылық
жағдайда кәсіпорынның қарызға алған қаражатын тиімді жұмсаған жағдайда,
қарыз алушының келісім шартқа сәйкес несиенің қайтаруға дайындығы және
қабілеттілігіне сенімділігін түсінуі.
I тарау. Теориялық негізі және қарыз алушының несие алуы туралы түсінік.
1.1. Қарыз алушының несие алуы туралы түсінік.
Несиелеу процесі көпсанды және тәуекелділіктің әртүрлі факторлары
әсерімен байланысты, ол нәтижесінде белгіленген мерзімде алған қарызды
қайтармауы салдарына алып келуі мүмкін.
Несиелік тәуекелдік экзогендік факторларға (сыртқы, экономикалық орта
жағдайы т.б байланысты) және эндогендік факторларға (ішкі, банктің
қателіктер жіберу әсеріне) байланысты.
Сыртқы факторларды басқару мүмкіндігі шектеулі, бірақ дер кезінде әсер
ету арқылы банк әжептеуір мөлшерде оның әсерін жұмсарта алады және ірі
шығындарды алдын-ала алады.Несиелік тәуекелдікті басқарудың негізгі
тұтқалары банктің ішкі саясат аясында жатыр.Соңғы есепте несиелік
тәуекелділікті басқару банк жетекшілері компентенттілігіне және банк
қызметкерлерінің мамандануы деңгейіне байланысты, ол несие беру келісім
шартын жасауда нақты несиелік жобалар жасаумен айналысатын мамандарға өте
байланысты.
Несие алуға қабілеттілікті оқудың негізгі мақсаты – қарыз алушының
алған қаржыны қайтаруға дайындығын және қабілеттілігін, қарызды қайтару
талабына сай міндетін орындауға бейімдігін анықтау.Банк әрбір нақты
жағдайда өзіне алуға дайын және несие өлшемін берілген нақты жағдайда
ұғынылатын міндеттерде тәуекелдік дәрежесін анықтау керек.
Несие беру бөлімінің міндеті, мәнділігі барлық банктерде бірдей, бірақ
әртүрлі банктерде кейбір функциялар айрықша меңгеріледі.Тұтас алғанда олар
несиеге қабілеттілікті бағалауға қатысты хабарлар жиылып, жиналған
хабарларды талдау және өңдеу, оны қорыту және келешекте қолдану үшін
сақтауды қамтиды.Кейбір банктерде несие беру бөлімі несиелік тапсырыс
бойынша қорытындылар бере алады, бірақ соңғы шешімді несиелік комитет
қабылдайды.Осылай қарыз алушының несие алуға қабілеттілігі заңды және жеке
тұлғаның несиелік келісім шарт талабына сай, өз міндеттерінен белгілі
мерзімде есептесу қабілетін білдіреді.Қарыз алушының несиеге қабілеттілігі
клиенттің моральдық сапасын және қарыз алған қаражатын пайдаға асырып алған
несие сомасын пайызымен қайтаруға қабілеттілігін анықтайды.Қарыз алушының
несиеге қабілеттілігін анықтау – несиенің қайтарылуын болжау.Клиенттің
несиеге қабілеттілігін анықтау кешенді мәселе және жетекшілер әдісін және
компентенттілігін бағалауды, қызметшілер мамандануын, жетекшілер
жинақтығын, қарыз алушының несиелік тарихын, қарыз алушының қаржылық
іскерлігін және нақты банктың іс-тәжірибесіндегі қабылданған басқа
факторларды қосады.
Қарыз алушының несиеге қабілеттілігін талдау несиені қайтару көзін
талдаудан басталады.Бұл талдау клиент арызын ары қарата қарауды жалғастыру
керек пе немесе одан бас тарту керек пе сол туралы алдын ала шешім қабылдап
болжауға мүмкіндік береді.Клиенттің несиеге қабілеттілігін оқудағы алдын-
ала шешім қабылдау оң деп танылса, онда жобаның келешек жетістіктілігі
жалғасады.Қарыз алушының барлық іскерлігі компания іскерлігін анықтау
мақсатында уақытша кескінде талданады.Қарыз алушының бағалануы негізгі
әртүрлі көрсеткіштер көмегімен жинақталады.Бағалау мәліметтері өте маңызды
бағыттаушы болып табылады, бірақ талдауды ауыстыра алмайды.Анағұрлым
дәстүрлісіне екі сипаттамасын жатқызуға болады К қосу бір З.Несиелік
рейтинг, капитал, қарыз қуаты.Бұл үш сипаттамаға екі қосымша бар олар
сызықты жалғастырады К-К-3 және оны К-К-3-Д-З айналдырушы несиелік
рейтинг, капитал, қарыз қуаты, ақша қаражатының қозғалысы,
кепілдік.Көрсеткіштердің келесі қатары анағұрлым кең және жоғары мәнді,
әдетте оларды Несие саласының бес тірегі деп атайды; саланың жағдайының
жалпы сипаттамасы, кәсіпорынның бәсекелестік жағдайы, қаржылық шарт,
басқару сапасы және кепілдік сапасы.Және де бес си ережесі қолданылады,
онда клиенттерді теріп алу критерииі сөздермен белгіленген, сөздер си
әрпімен басталады:
1. Character (қарыз алушы мінездемесі);
2. Capital (капитал);
3. Capacity (қаржылық мүмкіндіктері);
4. Collateral (қамтамасыз ету);
5. Conditions (экономикалық жалпы шарттар).
Қарыз алушы мінездемесі ол оның репутациясы, дәрежесі,
қарызды қайтаруға дайындығы және ұмтылысы.Банк қарыз алушының несие тарихын
ұғынуға тырысады: клиент қарыз алушы бұрынғысында өз міндеттеріне қалай
қарағанын, қарызды қайтаруда кешіктіргендері болғанба, іскерлік әлемде оның
статусы қандай екені т.б.Банк қарыз алушының психологиялық портретін алуға
тырысады, онда ол онымен жеке сөйлеседі, жеке архивпен досье алады, басқа
банктермен, кәсіпорындармен және басқа қол жеткізген хабарлармен кеңеседі.
Қарыз алушының қаржылық мүмкіндіктері, оның несиені қайтару
қабілеттілігі оның кірісін, шығынын және болашақтағы өзгеру бағыттарын
мұқият талдау арқылы анықталады.
Қарыз алушыда мәні жағынан алған қаражатты қайтаруда үш қаражат көзі
бар:
• қазіргі кассалық түсімі (cast flow);
• активін сату;
• басқа қаржылану көздері (ақшалық займдары).
Коммерциялық банктер әдетте қарыз алушылардың осы категориясына
жатады, олардың қарыздары таза сальдо күнделікті кассалық түсімдер есебінен
қайтарылады (net cast flow), ол келесі формула бойынша есептеледі:
Күнделікті кассалық түсімдер сальдосы = таза операциялық пайда +
аммортизациялық түсім – дебиторлық қарыз өсуі – тауарлық қор өсімі +
төлемге кететін есеп шот сомасы.
Қарызды қайтаруда кәсіпорынның дебиторлық қарыздары динамикасы және
тауарлық қордың өзгеруі өте маңызға ие.Көбінесе бұл баптармен қарызды
қайтарудағы қиындықтар байланысты болып келеді.
Банктер одан басқа кәсіпорын капиталына, оның құрылымына, активтердің
және пассивтердің басқа баптарымен қатынастарына және қаржымен қамтамасыз
етілуіне, оның жеткіліктілігіне, кепілдің қарыз қайтарылмаған жағдайда
таратылу дәрежесі және саласына үлкен маңыз аударады.
Жалпы экономикалық шарттар түбінде елдегі іскерлік климат,
экономикалық коньюктуралар жағдайы, басқа компаниялар тарапынан
бәсекелестік мөлшері, салықтар, шикізат құны және т.б. түсіндіріледі.
Қарыз алушының несие алуға қабілеттілігін анықтау үшін банк компания
іскерлігімен және несиенің қайтарылуы әсер ететін байланысты істерді,
тәуекелдікті ескеруі керек.Тәуекелдікті бағалау және оларды бақылау
дәрежесі несиелік тапсырыстар туралы сұрақтарды қанағаттандыруда шешім
қабылдаудағы маңызды факторлардың бірі болып табылады.Қаржылық тәуекелдік
сәтсіз болуы әр уақытта кездеседі.Себебі кәсіпкерлік табиғаты өзімен бірге
тәуекелдікті және анық еместікті көрсетеді.Қолданбалы несиеге
қабілеттілікті бағалауда банк жұмысы компаниямен байланысты келесі
тәуекелдікті бағалайды.
Компания іскерлігі түрі (саласы ескеріледі: мысалы, бакалейлік іске
барлық тәуекелдік тән, ал автомобиль өндірісіне - басқалар).
Бәсекеге қабілеттілік: өндірістердің саласының бір айнасында барлық
кәсіпорындар басқаларына қарағанда өндіру сату тауары, бәсеке, құн түзу
жүйесінен бәсекеге қабілетті болуы мүмкін.
Операциялық тиімділік: кәсіпорын жаңа тиімді зауыттарда және
бәсекелесті құнды өнім өндіре ме немесе ол сондай көлемдегі өндіріске
жетуге тырыса ма, көп жоғары шығында бәсекелі ме.
Жетекшілік Компания – қарыз алушы жетекшілігінің сапасы тәуекелділікті
бағалауда өте маңызды.Компания жетекшілігінің тереңдігін бағалау,
жетекшілік денсаулығының жағдайы және жасы, алдыңғы посттардағы оның
жұмысы, орын басушылар мөлшерін бағалау өте маңызды.Әсіресе, қиын
кезеңдерде компания неғұрлым жақсы жұмыс істесе, оның жетекшілері құрметке
ие.Ең бастысы – бұл жинақтылық және әділдік сұрағы.Банк егер компания
жетекшілері сенімге тұрарлықтай болмаса немесе қарыз алушы несиелік келісім
шарттарына тыңғылықты қарамайтын белгілері байқалса, клиентке несие бермеуі
қажет.Адал клиент қандай болмасын қиын жағдайда болса да алған міндеттерді
орындау үшін максимум күш жігер жұмсайды.Сенімсіз клиент банкке қарызын
егер онда бос ақша қаражаты болса ғана қайтарады.Тек қиындық туған сәтте
ғана ол қарызды төлеуді тоқтатады және банкті соңғы кезекке қояды.
Қарыз алушыны тексеріп бағалауда банк оны жеке өміріне үлкен маңыз
бөліп қарайды, өмір ерекшелігіне қарайды.Банк үйі бар және онда бірнеше жыл
көлемінде тұрып келе жатқан, жұмыс орнын жиі ауыстырмайтын, үйленген,
отбасысы бар т.б. клиентпен жұмыс істегенді қалайды.Бұл ереже бойынша
жағымды сенімділік куәлігі болып белгілі бір кепілдік бере алады, клиент
экстремалды жағдайларда қарызды төлеуді тоқтатпайды.
Қаражат бөлу туралы сұрақты шешуде банк үшін қарыз алушының алдыңғы
несиелік тарихи маңызға ие.Егер клиент банктен несие алған болса, оған
несиені қайтару жөнінен кемшіліктер кездеспеген болса, онда ол клинеттің
сенімділігін әжептеуір арттырады.
Несиеге қабілеттілікті талдауда барлық аталып өткен факторлар маңызға
ие болса да, көптеген банкирлер қаржыны қамтамасыз ету – осылардың ішіндегі
ең маңыздысы деп санайды.Қамтамасыз ету тек бір немесе бірнеше несиеге
қабілеттік факторлары сенімсіздігін компенсирлеу, мысалы пайда табу
қабілеті ғана қажет.
Әр несиелік тапсырыс уникалды.Бір жағдайда шешуші мәнге бір фактор ие,
ал басқасында екінші фактор, бірақ ең маңыздысы қарыз алушы репутациясына
беріледі.Қарыз алушы туралы белгілі бір ойды құру үшін банкке ол туралы
көптеген хабарлар көзін талдау қажет.
1.2. Потенциалды қарыз алушы туралы хабар көздері.
Бұл сұрақта несиені беру туралы шешім қабылдау процесіндегі клиентке
банк жауап беретін негізгі басты сұрақтар анықталады.Сәйкес банк өз
сұрақтарына жауапты қалай алады деген сұрақ туады.
Клиент туралы негізгі хабар көзі мыналар:
• банк архивінде бар клиент туралы мәліметтері жекеменшік және мемлекеттік
мекемелер және агенствалар (несиеге қабілеттілігі туралы есептер,
салалық аналитикалық зерттеулер, инвестиция бойынша анықтамалар және
т.б.) есептері және басқа материалдар;
• клиентпен іскерлік қатынаста болған хабарлаушы тақырыптар, мәліметтер
(оның жеткізіп берушілері, кредиторлары, оның өнімін сатып алушылар,
банктер және т.б.);
• потенциалды қарыз алушыдан алынған материалдар – компания іскерлігі жайлы
есеп жазбалар, оның ішіндегі қаржылық есеп шот;
• несиелік эксперттің клиетпен жеке байланыстары, кеңсені аралау, клиент
кәсіпорыны, компания – тапсырыс беруші қызметкерімен әңгімелесулер.
Несиеге тапсырысты қарауда несиелік эксперттер ең алдымен өз банкінің
архивін қарайды.Егер арыз беруші банктен алдын несие алған болса, онда
банкте клиент қаншалық өз міндетін жақсы атқарғаны туралы мәліметтер
сақталады.Несиелік эксперт арнайы несиелік агенстваларға барып және
компанияның қаржылық жағдайы немесе заңды тұлға есептерін ала алады (егер
персоналды қаражат алған болса).Есеп жазбада компания тарихы, оның
операциялары, өнім қаражат нарығы, филиалдары, есеп шотты төлеудегі
реттілігі, қарыз көлемі және т.б. мәліметтер кездеседі.АҚШ-та ірі несиелік
агентство Дан и Бредетрит тұрақты миллиондаған коммерциялық кәсіпорындар
ісі жағдай жөнінде есеп жазбаларды жариялап отырады.Америкалық компаниялар
саудалық есептердегі төлемдері туралы мәліметтерді Ұлттық хабарлама
несиелік қызметі береді және көп мөлшерде жұмыста қолданылуы мүмкін
анықтамалар мен аналитикалық есеп жазбалар кездеседі.Мысалы Робберт Моррис
Ассошиетс ассоциациясы біріккен қаржылық есеп жазбалар және 300 шаруашылық
саласы бойынша коэффициенттерді есептеп жариялайды.
Германиялық Крединформ агентствасы ұсақ және ірі компаниялар
сипаттамасы жайлы бастан аяқ картотека жүргізеді (жұмысты жүргізу:
тұрақты, бағалы қағаздар портфелі саласы, жақсы, төлемдер өндіру
мерзімде) тексті бойынша сонымен қатар әртүрлі мәндегі үздікті немесе
комбинирленген көрсеткіштерді есептеу, цифрлар жүргізіп отырады.
Ірі агентстволар ретті ірі компаниялар котировкасын немесе баланс
бөлігін жүргізеді.Одан басқа көптеген елдерде тәуекелдік бойынша
орталықтанған мәліметтер базасы бар, онда бір компанияның әртүрлі
кредиторлардан алған несиелері туралы мәліметтер қамтылады.Осы жағдайда
қатынасты компания қаржылық сенімділігін бағалау бірлік соммаға байланысты
болғандықтан тәуекелдік жоғары тіркеледі.
Мемлекеттік, мамандықтық немесе жеке картотекаларды қолданудан басқа
белгілі бір мәліметтерді банктерден және басқа қаржылық мекемелерден арыз
беруші қатынаста болған болса алуға болады.Банктер, инвестициялық және
қаржылық компаниялар компания депозиті мөлшері және өтелмеген қарызы,
төлеудегі ұқыптылығы туралы материалдар бере алады.Бірақ бұл әдіс әдетте аз
тиімді болып келеді: қарапайым жауабы ретінде есеп-белсенді немесе есеп
счет бойынша қозғалыс бәсеңдеу деген жауаптар алынады және ол қарыз
алушының мұқият сипаттамасын бере алмайды.Компанияның саудалық серіктестері
оған берілген тауарлық несие көлемі туралы мәліметтерді бере алады және осы
бойынша клинет өзге қаражатты өз капиталы қаржылық айналымын қаржыландыру
үшін қолдану жайлы сөз қорғауға мүмкіндік береді.
Көбінесе банктерде қауіпсіздік қызметі деп аталатын ұйым
құрылады.Оның функциясында қорғаныс, ішкі қауіпсіздікті және проблемалық
қарыз алушылар мен жұмысты қауіпсіз ұстау, кейде арыз беруші туралы хабар
жинағы да қосылады.Бұл қызмет, ресми және бейресми әдістерді қолданып,
клиент жайлы үлкен хабарлар жинауға тырысады.Мұнда компания – арыз беруші
жасыруға тырысатын хабарларды, мәліметтерді білуге тырысады.
Сыртқы информация көздерін қолдану саласында потенциалды қарыз алушыда
Қазақстандық қаржылық саудада батыс елдерден даму жағынан әжептеуір артта
қалғандық байқалады.Қазақстанда жоғарыда аталғандар тәрізді мемлекеттік
картотекалар және арнайы несиелік агентстволар жоқ.Қазақстандық банктер өз
мұрағаттарын кеңінен қолдануға тырысады, клиент туралы әр уақытта хабарлар
бола бермейді.Оң несиелік тарих клиент жайлы банкте клиент мүддесіне
шешілетін маңызды мәселе болып саналады.Клиентке қызмет көрсететін басқа
банктерге сұраулар жүргізу шекті түрде болады.
Қазақстан Республикасы Президентінің бұйрығының 50-ші бабына сай заң
күшінде Қазақстан Республикасы банктері және банк іскерлігі жайлы іс
жүзінде клиент жайлы барлық мәліметтер банк құпиясы болып табылады, клиент
жайлы мәліметтер тек клиенттің келісім берген жазба арқылы ғана берілуі
мүмкін.Осы жағдайды есепке ала отырып банктің конфеденциалды сұрау арқылы
ғана клиент жайлы мүмкін мәліметтер ғана алынады, басқа банктерге сұрау
жүргізілмейді.Мұндай жағдайда тек жеке таныстықты пайдаланады, егер
кредитор банк қызметшісі, банк қызметкерімен таныс болса, қызмет
көрсетілген қарыз алушы жайлы хабар ала алады.
Несиені қайтарылуын қамтамасыз етудің бір формасы кепілдік адамның
болуы болып табылады.Кепілдік ету жағдайында қарыз алушының мүліктік
жауапкершілігіне ереже бойынша үшінші жақ жауапкершілікте болады.Қазақстан
Республикасы Азаматтық Кодексінің 323 бабына сай кепілдік ету жағдайында
кепілдік етуші кредитор алдында басқа тұлғаның сол қарызын толық немесе
жартылай орындауға міндетті болып есептеледі.
Кепілдік ету банктің заңды және де жеке тұлғалармен өзара қатынас
жасауын да қолданылады.Заңды тұлғалар үшін кепілдік ету нотариалды
бекітілген банк және кепілдік етуші арасындағы хаттама келісім шартпен
безендіріледі.Осыған байланысты кепілдік етуші кредиторға қарыз алушының
қарызын белгілі бір мерзімде төлеу үшін міндеттілікте болады.Келісім шартта
кепілдік беруші төлем жүргізе алатын максималды шама көрсетілуі
мүмкін.Несиенің қайтарылуы қамтамасыз етудің бұл формасы нарықтық экономика
шартында қолдану, кепілдік етушінің несиеге қабілеттілігін мұқият талдауды
қамтамасыз етеді.
Кепілдік ету келісім – шарты, егер кепілдік етуші кредиторды қарыз
алушының міндетін атқаруға жауапшы болатындығы жайлы ескертпе жазу және
кредитордың кепілдік етуші ұсынылған бас тартпағаны жайлы келісімі
жүргізілген жағдайы жүзеге асырылған деп саналады.Кепілдік етуші ретінде
тұрақты жұмыс орны бар, тұрақты кірісі немесе тұрақты мүлігі бар жеке және
заңды тұлға әрекет ете алады.Кепіл етуші тұлғаның қойған қолын банк таза
және сенімді екенін мұқият тексеріп алу қажет.Кепіл тұлға кредитор алдында
да қарыз алушы сияқты жзауапкершілікте болады, оған пайыздық төлемдер,
қарыз қайтаруда жұмсаған банк шығындары және кредитордың басқа да шығындары
қатысады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің 333 бабына сай кепіл
тұлға кредитордың талаптарын қанағаттандырылуына міндетті.Кепіл тұлға
кредиторға қарыз иесі қоятын қарсы талаптарды қоюға құқылы.
Кепіл тұлғаға, егер өз міндетін орындаса, кредитордың осы міндет
бойынша барлық құқығы және кредитор кепілі ұстаушының талаптарын
қанағаттандырылған көлеміндегі барлық құқығы беріледі.Кепіл тұлға өз
міндетін орындағанда кредитор оған қарыз алушының өзіне қойылатын
талаптарды куәландырушы құжаттарды беруі тиіс және осы талапты қамтамасыз
етуші құқықты береді.Кепіл тұлға міндеттерін орындаған қарыз алушы осы
туралы кепіл тұлғаны хабардар етуі қажет.Кері жағдайда, кепіл болушы тұлға
өз кезегінде кредиторда қарыз алушыға деген регрессті талаптарды ұсынылуын
талап ете алады.
Кепіл болу келесі жағдайларда тоқтатылады:
1. Осымен қамтамасыз етілген міндеттің аяқталған кезінде.
2. Бұл міндетті жауапкершілікті жоғарылату мақсатында пайдаланғанда.
3. Қарызды қамтамасыз еткен кепіл міндетінің басқа тұлғаға берілуінде.
4. Онымен қамтамасыз етілген міндетті атқару мерзімі кепіл жеткенде, егер
кредитор атқарудан бас тартса.
5. Ол берілген мерзімі аяқталғанда.
1.3. Несиенің қайтарымдылығын қамтамасыз ету формалары.
Қаржы көзі ретінде өнімді таратудан түскен пайда және қарыз алушы
сүйеніп отырған мүлік саналады.Өнімді таратудан түскен қаражат – банктік
қарыздың қайтарылуының негізгі көзі болып табылады.Бірақ ол несиенің
қайтарылуының шын кепіл формасы ретінде әр уақытта мақсатты болып
саналмайды.Несиенің қайтарылуының шын кепілі ретінде ол тек қаржылай
тұрақты кәсіпорындарда ғана бола алады.
Бірінші класты қарыз алушыларға жатқызылған кәсіпорындар үшін қосымша
және несиенің қайтарылуының шын кепілі қажет.Несиенің қайтарылуын
қамтамасыз ету формаларына келесілер жатқызылуы мүмкін:
• мүлік кепілі және оның құқығы;
• талаптардың түсірілуі және құқығы;
• меншікті беру құқығы;
• кепілдік және кепіл болушы тұлға;
• сақтандыру.
Аталып отырған несиенің қайтарылуын қамтамасыз ету кәсіпорындары заңды
күшке ие және кредитормен парызды егер қарыз алушыда міндетін орындау
мерзімі аяқталғанда оның төлемді жүргізу үшін қаражат болмаған жағдайда,
несиенің уақытылы қайтарылуы кепілдік жүйесін құру қазіргі уақытта банктер
үшін әр түрлі меншікті кәсіпорындардың дамуымен байланысты ерекше
актуалдылыққа ие болып отыр.Олардың несиеге қабілеттілігін көп жағдайда
бағалау қиын болады, сондықтан олармен несиелік байланыс орнатудың негізгі
шарты қарыздың қайтарылуын қамтамасыз етудің қосымша формаларын қолдану
болып табылады.
Егер қарыздың қайтарылу механизмі, оның несиелік келісім шарттарда
бекітілуі несиенің қайтарылуының негізгі сілтемесі болатын болса, онда
несиенің қайтарылуын қамтамасыз ету формасы осы қарыздың қайтарылуының
кепілі болып табылады.Мұндай кепілдік төлемнің кешіктірілуінің жоғары
тәуекелділіктің болғаны да қажет болады.Несиенің қамтамасыз етілу формасы
кредиторға оның қарыздық қорының мобильді және сақталымды екеніне кепілдік
береді.
Клиенттің кепіл мүлкі банктік несиенің қайтарылуын қамтамасыз етудің
ең тараған түрі.Мүлік кепілі операцияларын банктер және арнайы жасалған
несиені – қаржылық институттар, қаржылы – материалдық құндылық кепілімен
қарыз беруші инстуттар жүргізеді.Мүлік ретінде – кредитор қарыз алушы өз
міндеттерін атқармаған жағдайда, кепілдегі мүлікті қолданып, оның құнымен
қанағаттана алатын қамтамасыз ету әдісі саналады.Кепіл мүлкі үшін қарыз
беру оның барлық сомасына емес, тек 50-90% құны мөлшеріне ғана
беріледі.Кредитор кепілде тұрған мүлікті тартқаннан соң өзінің қарызының
негізгі бөлігін, сол мүлікті сақтауға және таратуға жұмсалған шығын сомасын
қайтара алуы қажет.Қарыз алушының өз міндетін орындамау тәуекелділігі
жоғары болған сайын кепіл мүлкі құны және берілетін қарыз соммасы
арасындағы алшақтық жоғары бола береді.Мүлік кепілі келісім – шарт күніне
енгізіледі және заңнамалық актілермен оған жүктелген міндеттер күніне
енгенде жүреді.
Кепіл мүлкі туралы келісім шартта келесілер көрсетілуі қажет;
• кепіл заты және оның құны;
• мәні, бар екендігі;
• міндеттің көлемі және оны орындау мерзімі;
• кепіл мүлкінің қай жақта тұрғандығы және оны қолдануға жол берілуі,
көрсетілуі.
Кепіл – мүлкі туралы келісім шартты ресімдеуде келесі құжаттамаларды
ұсыну қажет:
1. Банкке кепілдікке берілетін мүліктер тізімі.
2. Мүлікке қойылатын құжаттамалар.
3. Қойманың арендасы үшін құжаттар.
4. Меншік иесінің мүлікке құқылығын дәлелдеуші құжаттар.
5. Кепілге берілуші заттың сақтандырылу құжаттарының көшірмесі,
6. Егер кепіл мүлкі шет елден алынған болса, онда онымен бірге кедендік
декларациялар ұсынылады.
7. Аталып отырған кепіл мүлкіне мемлекеттік экспертизадан өткен сапа
сертификаты.
Кепілі мүлкі туралы келісім шарт мүлік тіркеуін жүргізетін аренда
тіркелуі қажет, ол қарыздық талаптың мазмұны мен сипаты өзгергенде
қамтамасыз етілген кепіл үшін қосымша тіркеу жүргізіледі.Кепіл мүлкі
ретінде барлық заттар және мүліктік құқықтар, айналымнан алынған мүліктер,
талаптары кредитормен тікелей байланысты заттар алынуы мүмкін; жеке алғанда
алименттер туралы талаптар, денсаулығы және өміріне келтірілген залалдық
туралы, басқа тұлғаларға түсуі заңмен тиым салынған талаптар болуы қажет.
Кепіл заты үшін қойылатын талаптар:
1. Кепіл заты үшін меншік құқығы, оперативті басқарудағы шаруашылық
жүргізудің толық меншіктігі.
2. Басқа кредиторлардың міндеттерінің болмауы.
3. Сала критерийлеріне сәйкестігі.
4. Санының жеткіліктілігі.
5. Кепіл туралы келісім – шартты заңды ресімдеу.
Қазақстан Республикасы қысқа мерзімді несие беру ережелеріне сай
қарыз бойынша кепілге келесілер қабылдануы мүмкін емес:
• жылдам бұзылатын шикізаттар;
• аяқталмаған өндіріс;
• тамақ өнімдері;
• тұтынушыларда сұраныспен қолданылмайтын тауарлы – материалдық
құндылықтар.
Кепіл мүлкіні – фактілі қанағаттандыру моментінде қандай, онымен қоса
пайыздар, шығындар, атқарудың кешігуінен таратылатын шығындар,
тұрақсыздығы, кепіл мүлікті ұстап тұру үшін керекті ұсталымдар және басқа
шығындарды қосқандағы көлемдегі талаптар қойылады.Егер кепіл заты өссе
немесе бұзылса, болмаса оған құқылы заңды актілермен тоқтатылған болса,
онда кепіл беруші анықталғаны мерзімде оны қалпына келтіруге немесе орнын
басқа затпен алмастыруына болады.Одан басқа және мүлік кепілін ұстаушымен
келісіп мүлік кепілінде тұрған затты қайта кепілдеуге немесе басқа
талаптарды қамтамасыз ету үшін қайта жасауына жол беріледі.Бұл жағдайда
кепіл мүлкін ұстаушы талаптары мүлік затының құнымен қанағаттандырылады
және кепіл беруші кепіл ұстаушы алдында міндеттерді себепті орындамағанынан
келген шығындарына жауап береді.
Осымен бірге айта кететін жағдай, клиенттік кепіл мүлкін несиенің
қайтарылуын қамтамасыз ету формасында қолданылуында бірқатар абайсыздықтар
бар.Қарыз алушы үшін кредиторға мүлік беруді жүзеге асыруда, ол мүлікті өз
қолдану сферасынан шығарып беруі қажет.Бірақ қарыз алушыға қозғалмалы
мүлігімен құқығын айыруы тиімсіз болып табылады.Екінші жағынан, қарыз
алушыға келісім шартта көрсетілген кепіл мүлкін қолдануға беріп қою
кредитор үшін белгілі бір тәуекелділіктер береді және олардың бүтіндей
аяқталуын бақылау жүргізуі, құжаттар бойынша тексерулерді және фактілі
мөлшерін және құндылық өлшемін, оларды сақтау шартын және жағдайын тексеріп
тұру қажеттілігі туындайды.
Кепіл объектісіне байланысты кепілдің бірнеше түрі болады:
• клиенттің кепіл мүлігі;
• кепіл құқығы.
Клиенттің кепіл мүлігі келесілерден тұрады:
• тауарлы – материалдық құндылықтар кепілі;
• дебиторлық шот кепілі;
• бағалы қағаздар кепілі;
• вексельдер кепілі;
• депозиттер кепілі;
• ипотека, бұған келесілер тән: мүліктің қарыз адам қолында болуы,
кепілге сол бір мүлікті алу мүмкіндігі, кепіл заты сақталғандығын
бақылаудың қарапайымдығы және кепілдік жер кітабында міндетті тіркелуі
тән;
• араластырылған кепіл, бұл жиынтық материалды қорларды несиелеуді
қарастырады.Оған қоймадағы тауар, тауарлы құжаттар, вексельдер кіреді.
Жоғарыда келтірілген классификациядан, кепіл мүлкі ретінде кез келген
затты бола алатындығын, соның ішінде айналымнан алынып тасталған заттар
және мұліктік құқықтар да қатыса алады.Осы уақытта бұл мүлік оны кепіл
объектісіне жатқызуда екі критерийге: қолдануға тұрарлығы және
жеткіліктілігі талаптарына жауап беруі керектігі қарастырылды.
Тауарлы – материалды құндылықтардың қолдануға тұрарлығы екі моментпен
анықталады:
• құндылық саласымен;
• кредитордың оны бүтіндігін бақылай алу мүмкіндігімен. Тауарлы –
материалды құндылықтардың салалық критерийлері төмендегілер болып
табылады: таратылу тездігі, құнының салыстырмалы тұрақтылығы, сақтандыру
мүмкіндігі, сақтаудың ұзақтығы.
Кепілдендірілген заттардың бүтіндігін қамтамасыз етудің ең сенімді
әдісі оны банк кредиторға беру болып табылады.Осы жағдайда қарыз лушы
кепілдендірілген заттың тікелей иесі болып қалады.Ол кепілденген құндылықты
басқара және қолдана алмайды.Кепілдің бұл айтылған түрі алдын ала кепіл
өткізу деп аталады.Алдын ала берілетін кепіл ретінде: валюталы құндылықтар,
бағалы металдар, өнер бұйымдары, сәнді бұйымдар.
Алдын ала кепіл берудегі кепіл ұстаушының міндеттері;
1. Кепілге алынған мүліктің бүтіндігін сақтауды қамтамасыз ететін шараларды
қабылдауы.
2. Екінші жақты кепілге алынған заттың жоғалғандығы немесе бұзылғандығы
туралы міндетті түрде хабарлауы.
3. Кепілге алынған затты бөгде тұлға иелігінен, соның ішінде және кепіл
берушінің өзінен талап етуі.
4. Кепіл берушіге кепіл мүлкін қарыз алушы өз міндеттерін орындап болғаннан
соң немесе үшінші тұлғаға міндетті түрде қайтарып беруі.
Кепілдің бұл түрі екі негізгі формада болуы мүмкін:
• қатты кепіл;
• кепіл құқығы.
Қатты кепіл – кепілденген құндылықтың өз құрамын және құнын
өзгертпейтіндігін сипаттайды.Бұл жағдайда қарыз алушы бұл құндылықтарды
олардың өз қоймасында немесе басқа жерде сақталып тұрғандығына қарамастан
жұмсауға құқы жоқ.Алдын ала кепілдік – қолданылуы банктер үшін белгілі
қиыншылықтар және шығындармен сипатталады, себебі, ол банктерге оларға
қажетсіз функцияларды сақтауды жүргізумен байланысты.Бұл функцияны қоймалық
компанияны орындаған жөн.Банктер қоймалық квитанцияларды банкке беру
құқығынсыз деп санайды, олар несиенің қамтамасыз етілуіне несиенің
қайтарылуы орын алмаған жағдайда құндылықты қоймадан алуға анағұрлым
сенімділік береді.
Банктер үшін қатты кепілдің ең ыңғайлылары тауарлы және тауарлы –
транспорттық құжаттамалар және бағалы қағаздар болып саналады, себебі олар
қарызды қамтамасыз етуші ретінде кепіл ұстаушыға беріледі және ерекше
шығындарды қажет етпейді және екіншіден, жоғары ликвидтілігімен
сипатталады.Құқық кепілі – біздің елімізде 1992 жылдан бастап
қолданылады.Құқық кепілі кезіндегі кепіл заттарына кәсіпорындарға арендалық
құқық, құрылысқа,ғимараттарға, өнертабыстарға және басқа құқықтар
жатқызылады.Жылдам құқық кепіл мүлігі ретінде тек оның әсер ету мерзімі
аяқталғанға дейін ғана бола алады.Жылжымалы мүлік қарыз алушының тұтынуында
болады және несие қайтарылуын қамтамасыз етуші болып табылады.
Алдын ала кепіл беруден ерекшелігі қолдану құқығын кредитор құзырына
берген кезде де, мүлік клиенттің қолдануында болады.Бұл құндылықты
кредиторға беру мүмкін емес және мақсатсыз болғанда және қарыз алушы
қарызды қамтамасыз етушіні қолданудан бас тарта алмаған жағдайда
жүргізіледі.Қарыз алушы бұл жағдайда оның пайдалануында қалған құндылық
сақталуына жауап береді және оған өздігінен үкім жүргізуге құқы болмайды.
Банк меншік құқығын ондағы қарызды қамтамасыз етуге алғандағы келісім
шартты түзуде, қарыз алушы сол құндылық мүлкінің шын мәнінде иесі екендігі
туралы анық көзін жеткізуі қажет.Тәуекелділікті азайту мақсатында банктер
қамтамасыз ету мөлшерін абайлап анықтауға қадам жасайды және осымен
байланысты берілетін қарыз сомасы оның құнының 20-30% құрайды.Мүлікті қарыз
алушының пайдалануында қалдыратын негізгі кепіл формалары ретінде:
айналымдағы тауарлар, өңдеудегі тауарлар және ипотека санала алады.
Айналымдағы тауарлар кепілі көбінесе саудалық ұйымдарды несиелеу
кезінде қолданылады.Кепілдің бұл түрі классификацияда үшінші орынға
ие.Кепілдің осы түрінде тауар тек сақтауда ғана емес сонымен бірге қарыз
алушы пайдалануында және құзырында болады.Одан басқа қарыз алушы қойылған
бір құндылықты екінші біріне алмастыруға құқылы болады, бірақ мұнда
жұмсалған құндылықтың сомасы жаңартылып отыруы қажет.Айналымдағы тауарлар
кепілі және өзгерісті құрамдағы кепілдер деп те аталады.Тауар және кепілді
алу және оның сомасын жаңартылып отыруда айырмашылықтар болатындықтан,
мұндай түрдегі кепілдік міндет әр уақытта несие қайтарылуын кепілдендіре
алмайды.Сонда да кепілдің бұл түрі сауда ұйымдары үшін ең тартымды болып
табылады.
Өңдеудегі тауардың кепілі - өндірістік кәсіпорындарды несиелеуде
қолданылады.Бұл түрдегі кепілдің ерекшелігі, қарыз алушыны шикізат пен
материалдарды өндірісте қолдануға құқылы болуында және кепіл заттарына
жартылай өнімдер мен дайын өнімнің қосылуы болып табылады.Бірақ бұл
құндылықтарды өңдеу банкпен, егер өңделіп шыққан өнім құны оны өңдеуге
дейінгі құнынан жоғары болатын жағдайда ғана рұқсат етіледі.Мұны дәлелдеу
үшін кепілге қосылған шикізат саны және құны, өңделген өнімнің орташа
шығыны, оны скақтау орны көрсетілетін арнайы есеп жазба жасалады.Мұнда банк
кепілге қойылған құндылыққа толық бақылау жүргізуге күшсіз болып табылады.
II тарау. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдау.
2.1. Қарыз алушының қаржылық есебін оқу.
Қарыз алушының қаржылық есебі, пайда және шығын жайлы есебі
балансынан тұрады, ол негізгі хабар көздерінің бірі болып есептеледі.
Несиелік жұмысшылар компанияның нақты жағдайын анықтау үшін қаржылық
есебін тексереді, компания бұрынғы өмірінде өзгерістерді оқу арқылы
болашақтағы дамуы және несиелік қайтарылу ықтималдық дәрежесін
анықтайды.Зерттеуде тұтас бейнесін құру үшін компания іскерлігін және оның
нарықтағы алатын ролін білу үшін пайда және шығын есебі пайда, балансы
барлық статьясының өзгеруі және динамикасы да қаралады.Компанияның жағымсыз
жағының ықтималдығын анықтаудың қарапайым әдісі зияндар және мерзімінде
өтелмеген несие мен заимдар қайтарылмаған қарыз жазбаларын келесі тарауда
байқауға болады.Бұл тарауда сомманың байқалуы компанияның қаржылық
проблемаларын немесе салық төлеуден жалтаруды көрсетеді.Қалай болғанда да
бұл кредиторлар үшін қосымша тәуекелділікке алып келеді.
Банк жұмысшылары, несие берушілер өткен жылғы мәліметтерге көп сене
бермеуі керек.Себебі, қаржылық шығындардың туындауынан фирма жағдайы күрт
нашарлап кетуі мүмкін.Өткен жылғы мәліметтер негізінен қарыз алушы туралы
болжамдарды алуға ғана негіз бола алады.Мысалы, егер қарыз алушы кірісінде
соңғы жылдары шамамен бес пайыз құрап, бір ретте алтыға көтерілмеген болса,
онда болжау сегіз пайызға деп сенімсіздік қоюға болады.
Қысқа мерзімді қарызда қаражатты қайтару негізгі көз болғандықтан және
нақты ақшаға ең жақыны болғандықтан дебиторлық қарыздар мұқият
талданады.Көлемі, өтеу мерзімі және сәйкес дебиторлық есеп шот көзі жайлы
хабарлар маңызға ие.Егер мәселе бірнеше ірі дебиторлар жайлы болса, ұсақ
есеп шоттарға қарағанда потенциалды тәуекелдігі жоғары болып саналады.Осы
қатарда дебиторлық төлемдік реті және қаржылық жағдайын оқыған мақсат болып
табылады.Егер банк қызметкері көптеген есеп шот осы кәсіпорында несие
шартынан бөлек төленеді деген қорытындыға келсе, онда өткен жыл бойынша
бақылау балансын құрастыруын талап ете алады.Егер көптеген шоттар кешіккен
болса, онда сенімсіз қарыздардың өтелуіне сәйкес резервтік баға қойылады.
Банк үшін ликвидтілік және тауарлы-материалдық қор тұрақтылығы оның
ескеруге немесе басқаға жақын болуы, сақтандырылуынан жеткілікті, клиент
қолданатын есеп әдісі, жасы зор маңызға ие.Және қорлар инвестициясы
жүгізілеме, олар түсу-шығу әдісімен тіркелеме (first-in,first-out FIFO)
немесе қалдық әдісімен (lastin, first-out LIFO) тіркелеме, қалдық қорлары
бар ма осыларды білу керек.Кәсіпорын ликвидациялық құнын алып қарайтын
болсақ, онда жартылай фабрикаттар және қосымша материалдар жоғары
бағаланады.Себебі, олардың шығу көзі шектеулі.Шикізат ереже бойынша жылдам,
оңай таратылады, дайын өнімге қарағанда, ондай болса оның құнының сақталу
ықтималдығы жоғары.Егер қорларды қаражатты қайтару көзі деп есептесе, онда
оларды бақылап отыру қажет.
Негізгі капиталды әдетте банктер қаражатты қайтару көзі деп
есептемейді.Егер орта және ұзақ мерзімді несие болса, негізгі капитал
үлкен маңызға ие.Соңғысы әсіресе, негізгі капитал қаражатты қамтамасыз ете
алса, өтей алса әділ болады.Ереже бойынша несиеге қабілеттілікті талдауда
негізгі капиталдың мәні табыс әкелуге қабілетті болса ғана.Банк қызметкері
кәсіпорын сәйкес амортизация жинаса, жақсы қалыптағы ғимарат жабдықтары
және сақтандырылғаны туралы сенім алуы қажет.Ликвидациялық құны жөнінен
алып қарағанда, жабдық кең немесе арнайы мақсатта қолданылады ма соған мән
береді, егер солай болса, оны сату мүмкін болады.
Материалды емес активіне гудвилл (кәсіпорын репутациясы, саудалық
маркасы, авторлық құқықтары, патенттер, аренда құқы, арнайы ерекшеліктері
және т.б.) банк әдетте аса маңыз аудармайды.Патенттер, авторлық құқықтар,
жеңілдіктер, үлкен құнға ие болуы сирек жағдай.Банкты ереже бойынша
материалды активтер және меншіктің нақты құны ғана қызықтырады.
Коммерциялық банктерді несиеге тапсырыс берушінің барлық міндеттері
бойынша төлем мерзімі және көлемі аса қызықтырады.Кәсіпорын қарызы оның
масштабтық іскерлігімен салыстырғанда жоғары болса, онда оған қосымша
капитал немесе қарыз қаражат керек.Әдетте жеткізіп берушілермен есептесу
үшін вексель мөлшері тексеріледі, ол кәсіпорын өзінің міндеттері бойынша
контрагенттер алдында ұқыпсыз есептескені немесе оларға өтінішпен, немесе
қарызды дәлелдеу үшін вексель беруге мәжбүр еткені белгілері байқалғаны.
Ұзақ мерзімді қаражат қарызы мүлік, облигация, вексель, жылдам қаражат
және қарыздардың басқа түрлерінің төлену уақыты бір жылдан асатындары
жатады.Банк қызметкері міндеттер, олар бойынша төлеу мерзімін және қарызды
мерзімінде қамтамасыз ету шарты жайлы мінездемені түсінеді.
Несиені берген кезде банкирлер меншікті капиталға немесе мүліктің таза
құнына аса көңіл бөледі.Егер жеке меншік иелері немесе серіктестер жайлы
мәселе болса, кәсіпорын қарызы үшін операциядан тыс нақты тұлғалар жауап
береді.Мұнда тек пайда мен кәсіпорынның меншікті капиталын ғана емес,
сонымен бірге шет пайдалар, активтер, несиенің қарызын, мүлігін ескеру
қажет.
Әр уақытта кәсіпорынның жасырын немесе ескерілмеген міндеттері бар
деген ықтималдық кездеседі.Мұндай түрдегі қарыз, мысалы, қарыз алуда
вексель немесе дебиторлық есеп шот, басқа қарыздар үшін кепіл болу, өнім
сапасы кепілдігі, үшінші жақ шығыны немесе мүлігі, кіріс салығы азаюы т.б.
туындауы немесе байқалуы мүмкін.Мұндай түрдегі қарыздар ойламаған жерден
тап болуы және кәсіпорынның несиені қайтаруға қабілеттілігіне әжептеуір
әсер етуі мүмкін; мұндай жағдайлардан барынша сақтанған жөн.Банкир
төленбеген қарыздар шығып қалуы жайлы тәуекелдік жоғары емес екендігіне
сенімді болуы керек.
Кәсіпорын кірістері (пайдасы) актив сапасының белгілі көрсеткішімен
және басқару тиімділігінен анықталатын көрсеткіш болып табылады.Кіріс
жөніндегі есепті талдау маңызы, қаражат беру мерзімінің өсуіне байланысты
артады.Қысқа мерзімді несие жайлы келісуде банкирлер баланс статьясына аса
көңіл бөледі, бірақ анағұрлым ұзақ мерзімде кіріс жөніндегі есепке көңіл
бөледі.Кәсіпорынның кірісі жөніндегі есебі кәсіпорын операцияларының
тұрақтылығын және басқару тиімділігін бағалауға мүмкіндік береді.Мұнда
өткен жылғы мәліметтерге сай келмейтін өзгерістер болмағанына сенімді болу
үшін мұқият есеп беру әдісі тексеріледі.
Кіріс жөніндегі талдау егер оның барлық элементтері сату соммасына
пайыз түрінде көрсетілген болса жеңілдейді.Салыстырмалы мәндерді соңғы
периодтағы сол саладағы басқа аналогты кәсіпорын мәліметтерімен салыстыру
жеңіл түседі.Мысалы, егер талдау кезінде өнімді таратуға кеткен кәсіпорын
шығыны сату көлеміне пайыз түрінде көрсетілген болса, бірқатар жылдарда
үздіксіз өскен болса және соңғы жылдары салыстырмалы жоғары болса, басқа
кәсіпорындарға қарағанда байқалса, онда ол мұндай жағымсыз жағдай себебін
білу қажет.
Бұл факт басқа кәсіпорындар шығын көрсеткіштерінен асып түсетін кейбір
элементтер олардың аса даңқты екенін көрсетпейді.Егер кәсіпорын қандайда да
бір мақсатқа өте көп немесе өте аз қаражат жұмсаса, банкир бұл жағдайда
қарыз алушымен бірге талқылауы қажет, ол істі жөндеуге әсіресе, сай салада
банкир компентентті болса, өте нақты болады.
Маңызды назар және де экстраординарлы кіріс және шығындарға, егер ірі
статьялар жайлы сөз болса аударылады.Мұндай шығындар мүлікті сатудан,
көлденең құбылыстардан (сәйкес сақтандырудың болмауынан), материалды
құндылықтардың жеткіліксіздігіне және тәуекелділіктен бас тартуға алып
келуі мүмкін.Экстраординарлы пайда көбіне түсіммен байланысты, ол түсім
функцирленуші активтерді немесе жер учаскелерін сатудан түсуі мүмкін.Мұндай
түсімдер немесе шығындар ереже бойынша екінші рет қайталанбайды.
Қаржылық есеп беру негізінде компания қаржылық жағдайын талдау үшін
пайданы құрал болып табылатын қаржылық көрсеткіштер есептеледі.Атап өтетін,
есте сақтайтын жағдай бизнестің қандай да бір саласына дұрыс мән
жоқ.Мезгілден мезгілге көрсеткіштің өзгеру интерпретациясы, т.б.
тенденциялар жеке көрсеткіш және интерпретациясынан маңызды.
Есте сақтайтын жайт, көрсеткіштерді қолдануда бірқатар кемшіліктері
бар, ол банк қызметкерлерінің өлшемсіз қолдануы және алынған сандарға
сенуін қосқанда.Көрсеткіштер тек ары қарай саланы оқуда, анықтауда қосымша
құрал ретінде ғана қарастырылуы керек.
Кәсіпорынның қарыз алуда қабілеттілігін оқуда коэффициенттерді талдау
маңызға ие, ол баланс статьясы әр түрінің қатынасын және бұл көрсеткіштер
динамикасын сипаттайды.
Несиелік талдау практикасында қолданылатын коэффициенттерді төрт топқа
бөлуге болады:
1. Ликвидитілік көрсеткіші.
2. Айналымдық көрсеткіші.
3. Қаражат тарту көрсеткіші.
4. Пайдалылық көрсеткіші.
Дәстүрлі қаржылық коэффициенттер.
1 - кесте
Кәсіпорын қаржылық есебі базасында есептеуге болатын көрсеткіштер
шексіз көп, бірақ тәжірибе сол немесе басқа коэффициенттер қатары келесі
сұрақтарға жауап беретінін көрсетті:
1. Кәсіпорын төлеу мерзімі келген шарада алған қарызын қайтара ала ма?
2. Дебиторлық есеп шот және материалды қорлар қаншалықты нақты және
ликвидитті?
3. Кәсіпорын сату көлемі анық айналымы және негізгі капитал қатынасы
жеткілікті ме?
4. Кәсіпорынның пайдасы айналымы және негізгі капиталына қатынасты
жеткілікті пайда нормасын бере ме?
5. Кәсіпорынның фиксирленген төлемдерді төлеуге, мысалы, арендалық төлем,
пайыздар, қарызды төлеуге вснос сияқты төлемдерді төлеуге қабілеттілігін
сақтай алатындай, пайдасының көлемі қай шекке дейін шектейді?
6. Егер кәсіпорын тақырға отырса, кредиторлар шығынға отыра бастаған
кездегі баланстық мәліметтермен салыстырғанда актив құны қаншаға
төмендейді?
7. Кәсіпорынның жалпы жағдайы тұрақты, тұрақсыз немесе орташа бола ма?
Экономикасы дамыған елдер үшін күрделі және клиент бойынша
дифференциалды банктерге клиенттердің несиеге қабілеттілігін бағалау
әдістемесі тән.
Қазақстан Республикасында Орталық банкпен реттелетін, несиеге
қабілеттілікті бағалауға бірыңғай принципиалды жағдай жасау дифференциясы
жүргізіледі.Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі қарыз алушының несие алуға
қабілеттілігін талдау бойынша әдістемелік нұсқауын жасап ұсынды.
2.2. Қарыз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе. 5
I тарау. Теориялық негіздер және қарыз алушының несие
алуы туралы түсінік.
7
1. Қарыз алушының несие алуы туралы түсінік.
7
2. Потенциалды қарыз алушы туралы хабар көздері.
11
3. Несиенің қайтарымдылығын қамтамасыз ету формалары.
14
II тарау. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдау. 19
1. Қарыз алушының қаржылық есебін оқу.
19
2. Қарыз алушының несиеге қабілеттілік класын анықтау.
24
3. Кәсіпорынның төлем қабілеттілігін және несиеге қабілеттілігін
талдау.
56
III тарау. Қарыз алушының несие алуға қабілеттілігінің жоғарылау жолдарын
анықтау. 72
1. Несие алуға қабілеттілікті бағалаудың статистикалық әдістері.
72
2. Қарыз алушының несиеге қабілеттілігін бағалау рейтингтік жүйесі.(мысал
ретінде ААҚ Тұран Әлем Банкі(Қазақстан)). 75
Қорытынды.
83
Кіріспе.
Несие алуға қабілеттілікті оқудың негізгі мақсаты – қарыз алушының
алған қаржыны қайтаруға дайындығын және қабілеттілігін, қарызды қайтару
талабына сай міндетін орындауға бейімдігін анықтау.Банк әрбір нақты
жағдайда өзіне алуға дайын және несие өлшемін берілген нақты жағдайда
ұғынылатын міндеттерде тәуекелдік дәрежесін анықтау керек.
Бірінші тарауда келесі сұрақтар қарастырылады: қарыз алушының несиеге
қабілеттілігін анықтап бағалауға қажетті негізгі факторлар, банктік
қарыздың уақытылы қайтарылу кепілдігі жүйесінің қабілеттілігі; банктік
қарыздың қайтарылу формаларының классификациясы; банктік кепілдік құнын
заңды түрде ресімдеу; кепілдің мәні және қолдану аясы.
Екінші тарау бойынша кәсіпорынның мүлкінің келіп түсуі, оны сатып алу
және оның құрылуы; кәсіпорынның жалпы активтері, балансы, өтімділігі
анықталады және кәсіпорынның барлық қарыздарын өтеуге, соның ішінде алған
банк несиесін қайтаруға мүмкіндік беретін қаржылық жағдайы қарастырылады.
Ал, үшінші тарауда несие алуға қабілеттілікті бағалаудың статистикалық
әдістері және қарыз алушының несиеге қабілеттілігін бағалау рейтингтік
жүйесі туралы (мысал ретінде АҚ Тұран Әлем Банкі (Қазақстан)).
Банкте несие беру процесінде – нарықтық қатынастардың құрылуына,
қоғамдық өндірістің тиімділігінің жоғарылауына, республика қаржы және
экономикасының нығаюына, айналымдағы ақша массасының негізсіз өсуін
шектеуге, инфляция процестерін алдын алуға және ұлттық валюта теңгенің
нығаюына ат салысуға міндетті.
Аталып отырған директивті құжаттарға сай банктік қарыздар өндіріс
тиімділігін жоғарылату және оның ғылыми – техникалық деңгейінің
көтерілуіне, жоғары сапалы жаңа өнім түрлерін шығаруды жаңғыртуға,
тұрғындарға әртүрлі қызмет көрсету халық қажеттілігі және экспорт үшін
тауарлы – материалдық өндірістерді көтерумен байланысты шаралар және
мақсаттар үшін маңызды тәртіп берілуі қажет.Мұнда банктер нарықтың
инфрақұрылымының құрылымдануын, кәсіпкерлік іскерліктердің кеңеюін, тауарлы
сатып алу саудаларының таралуына т.б. мақсаттарға қарыз қаражат бере отырып
демеу жасаулары қажет, бірақ бұл жағдайда қарыздың өз уақытында қайтарылу
шартын ұсынылғаны жөн.
Қарызды беру және оның қайтарылуы, пайыздық ставканың өсуін немесе
төмендеуін жоспарлаумен байланысты сұрақтарды банктер қарыз алушымен бірге,
қажеттілігін және материалды қордың жинақталуын, шығындардың жүргізілуі
және осыдан келіп шығатын өндірістің шамаланған көлемін және өнім таралуын,
ауылшаруашылық өнімдері дайындамасын, оны өңдеуді және басқа шығындарды
оқып білу негізінде шешеді.Қарыздар қорлардың фактілігі жинақталу, тауарлы
– материалдық құндылықтардың жиналуы және олардың фактілі айналымдық
мерзіміндегі шығындар өсуін ескере отырып беріледі.Несиелеу кезінде тауарлы
– материалдық құндылықтардың және шығынның негізсіз өсуін болдырмау
есептік, қаржылық және несиелік реттер нығайтылуын қамтамасыз ету бойынша
шаралар қабылданады.
Тауарлы – материалдық құндылықтар және шығындар несиелеуге баланстық
құны бойынша қабылданады.Материалды құндылықтар несиелеу жолында несиелік
келісім шарттағы қарастырылған мерзімдерге қабылданады.
Тиелген, өткізілген және қызмет көрсетілген тауарлы несиелеуге қарыз
алушының шотына төлемнің түсу мерзіміне дейін пайдалануы, бірақ несиелік
келісім шартта төлеу мерзімі көрсетілмеген және әлі түспеген болса.
Қарыздар несие алуға қабілетті және қабілетсіз қарыз алушыларға
беріледі, ол олардың меншік түріне тәуелсіз жүргізіледі.Қарыз алушының
несие алуға қабілеттілігі заңды және жеке тұлғаның өз қарыздары бойынша
бекітілген мерзімде толық құтыла алу қабілетін көрсетеді.Клиенттерге беру
қарыздың мақсатты бағытталуына байланысты ашылатын жеке қарызды беттік
шоттар бойынша жүзеге асырылады.Мұнда таратудан түскен ақша және басқа
ақшалай қаражаттардың түсуі банкпен қарыз алушының есептік шотына аударылып
отырады.Несиелеу процесі кезінде банктер қарыздардың қамтамасыз етілуін,
фактілі қор және шығындар жағдайын, қарыз алушының дебиторлық және несиелік
қарыз жағдайының өзгеруін жүйелі бақылауды жүзеге асыруы қажет.Банкте
банкпен берілген қарыздың сәйкесінше қайтарылуынсыз қалдық қор төмендеуі
және шығындардың өсуі жайлы мәлімет болған жағдайда банк қарыз алушыда
несиемен қамтамасыз етілгенін қоймалық немесе бухгалтерлік есебі
мәліметтері бойынша тексеру жүргізуді қамтамасыз етуі қажет.
Несиені қамтамасыз етуде аяқталмаған өндірістің өндірістік қалдық
қорлары, дайын өнім қалдығы, баланстың құны бойынша және тиелген,
өткізілген, яғни төлемі жүргізілмеген тауарлар қабылданады.Мұнда тауарлы –
материалдар құндылықтар толуы несиелік келісім шарттағы негізделген мерзім
шегінде қабылданады.
Тәуекелдік – потенциалды, шығындалу мүмкіндігімен сандық
өлшемі.Тәуекелдік түсінігі жағымсыз жағдайлар және оның салдарында
объективті және субъективті ықтималдылықтар жағдайына туындау мүмкіндігімен
байланысты анық еместігімен сипатталады.
Несиелік тәуекел, несиелік операциядан келетін кездейсоқ, яғни
детерминирленген шама емес (несиелеу шешімін қабылдау моментінде белгісіз)
және шығын шамасы да осы тектестігімен байланысты.
Несиелік тәуекел жеке қарыз алушыға мөлшерлік бағалауда оның несиеге
қабілеттілігін анықтаудан тұрады.
Клиент несиеге қабілеттілігінде, Банк сондай қаржылық – шаруашылық
жағдайда кәсіпорынның қарызға алған қаражатын тиімді жұмсаған жағдайда,
қарыз алушының келісім шартқа сәйкес несиенің қайтаруға дайындығы және
қабілеттілігіне сенімділігін түсінуі.
I тарау. Теориялық негізі және қарыз алушының несие алуы туралы түсінік.
1.1. Қарыз алушының несие алуы туралы түсінік.
Несиелеу процесі көпсанды және тәуекелділіктің әртүрлі факторлары
әсерімен байланысты, ол нәтижесінде белгіленген мерзімде алған қарызды
қайтармауы салдарына алып келуі мүмкін.
Несиелік тәуекелдік экзогендік факторларға (сыртқы, экономикалық орта
жағдайы т.б байланысты) және эндогендік факторларға (ішкі, банктің
қателіктер жіберу әсеріне) байланысты.
Сыртқы факторларды басқару мүмкіндігі шектеулі, бірақ дер кезінде әсер
ету арқылы банк әжептеуір мөлшерде оның әсерін жұмсарта алады және ірі
шығындарды алдын-ала алады.Несиелік тәуекелдікті басқарудың негізгі
тұтқалары банктің ішкі саясат аясында жатыр.Соңғы есепте несиелік
тәуекелділікті басқару банк жетекшілері компентенттілігіне және банк
қызметкерлерінің мамандануы деңгейіне байланысты, ол несие беру келісім
шартын жасауда нақты несиелік жобалар жасаумен айналысатын мамандарға өте
байланысты.
Несие алуға қабілеттілікті оқудың негізгі мақсаты – қарыз алушының
алған қаржыны қайтаруға дайындығын және қабілеттілігін, қарызды қайтару
талабына сай міндетін орындауға бейімдігін анықтау.Банк әрбір нақты
жағдайда өзіне алуға дайын және несие өлшемін берілген нақты жағдайда
ұғынылатын міндеттерде тәуекелдік дәрежесін анықтау керек.
Несие беру бөлімінің міндеті, мәнділігі барлық банктерде бірдей, бірақ
әртүрлі банктерде кейбір функциялар айрықша меңгеріледі.Тұтас алғанда олар
несиеге қабілеттілікті бағалауға қатысты хабарлар жиылып, жиналған
хабарларды талдау және өңдеу, оны қорыту және келешекте қолдану үшін
сақтауды қамтиды.Кейбір банктерде несие беру бөлімі несиелік тапсырыс
бойынша қорытындылар бере алады, бірақ соңғы шешімді несиелік комитет
қабылдайды.Осылай қарыз алушының несие алуға қабілеттілігі заңды және жеке
тұлғаның несиелік келісім шарт талабына сай, өз міндеттерінен белгілі
мерзімде есептесу қабілетін білдіреді.Қарыз алушының несиеге қабілеттілігі
клиенттің моральдық сапасын және қарыз алған қаражатын пайдаға асырып алған
несие сомасын пайызымен қайтаруға қабілеттілігін анықтайды.Қарыз алушының
несиеге қабілеттілігін анықтау – несиенің қайтарылуын болжау.Клиенттің
несиеге қабілеттілігін анықтау кешенді мәселе және жетекшілер әдісін және
компентенттілігін бағалауды, қызметшілер мамандануын, жетекшілер
жинақтығын, қарыз алушының несиелік тарихын, қарыз алушының қаржылық
іскерлігін және нақты банктың іс-тәжірибесіндегі қабылданған басқа
факторларды қосады.
Қарыз алушының несиеге қабілеттілігін талдау несиені қайтару көзін
талдаудан басталады.Бұл талдау клиент арызын ары қарата қарауды жалғастыру
керек пе немесе одан бас тарту керек пе сол туралы алдын ала шешім қабылдап
болжауға мүмкіндік береді.Клиенттің несиеге қабілеттілігін оқудағы алдын-
ала шешім қабылдау оң деп танылса, онда жобаның келешек жетістіктілігі
жалғасады.Қарыз алушының барлық іскерлігі компания іскерлігін анықтау
мақсатында уақытша кескінде талданады.Қарыз алушының бағалануы негізгі
әртүрлі көрсеткіштер көмегімен жинақталады.Бағалау мәліметтері өте маңызды
бағыттаушы болып табылады, бірақ талдауды ауыстыра алмайды.Анағұрлым
дәстүрлісіне екі сипаттамасын жатқызуға болады К қосу бір З.Несиелік
рейтинг, капитал, қарыз қуаты.Бұл үш сипаттамаға екі қосымша бар олар
сызықты жалғастырады К-К-3 және оны К-К-3-Д-З айналдырушы несиелік
рейтинг, капитал, қарыз қуаты, ақша қаражатының қозғалысы,
кепілдік.Көрсеткіштердің келесі қатары анағұрлым кең және жоғары мәнді,
әдетте оларды Несие саласының бес тірегі деп атайды; саланың жағдайының
жалпы сипаттамасы, кәсіпорынның бәсекелестік жағдайы, қаржылық шарт,
басқару сапасы және кепілдік сапасы.Және де бес си ережесі қолданылады,
онда клиенттерді теріп алу критерииі сөздермен белгіленген, сөздер си
әрпімен басталады:
1. Character (қарыз алушы мінездемесі);
2. Capital (капитал);
3. Capacity (қаржылық мүмкіндіктері);
4. Collateral (қамтамасыз ету);
5. Conditions (экономикалық жалпы шарттар).
Қарыз алушы мінездемесі ол оның репутациясы, дәрежесі,
қарызды қайтаруға дайындығы және ұмтылысы.Банк қарыз алушының несие тарихын
ұғынуға тырысады: клиент қарыз алушы бұрынғысында өз міндеттеріне қалай
қарағанын, қарызды қайтаруда кешіктіргендері болғанба, іскерлік әлемде оның
статусы қандай екені т.б.Банк қарыз алушының психологиялық портретін алуға
тырысады, онда ол онымен жеке сөйлеседі, жеке архивпен досье алады, басқа
банктермен, кәсіпорындармен және басқа қол жеткізген хабарлармен кеңеседі.
Қарыз алушының қаржылық мүмкіндіктері, оның несиені қайтару
қабілеттілігі оның кірісін, шығынын және болашақтағы өзгеру бағыттарын
мұқият талдау арқылы анықталады.
Қарыз алушыда мәні жағынан алған қаражатты қайтаруда үш қаражат көзі
бар:
• қазіргі кассалық түсімі (cast flow);
• активін сату;
• басқа қаржылану көздері (ақшалық займдары).
Коммерциялық банктер әдетте қарыз алушылардың осы категориясына
жатады, олардың қарыздары таза сальдо күнделікті кассалық түсімдер есебінен
қайтарылады (net cast flow), ол келесі формула бойынша есептеледі:
Күнделікті кассалық түсімдер сальдосы = таза операциялық пайда +
аммортизациялық түсім – дебиторлық қарыз өсуі – тауарлық қор өсімі +
төлемге кететін есеп шот сомасы.
Қарызды қайтаруда кәсіпорынның дебиторлық қарыздары динамикасы және
тауарлық қордың өзгеруі өте маңызға ие.Көбінесе бұл баптармен қарызды
қайтарудағы қиындықтар байланысты болып келеді.
Банктер одан басқа кәсіпорын капиталына, оның құрылымына, активтердің
және пассивтердің басқа баптарымен қатынастарына және қаржымен қамтамасыз
етілуіне, оның жеткіліктілігіне, кепілдің қарыз қайтарылмаған жағдайда
таратылу дәрежесі және саласына үлкен маңыз аударады.
Жалпы экономикалық шарттар түбінде елдегі іскерлік климат,
экономикалық коньюктуралар жағдайы, басқа компаниялар тарапынан
бәсекелестік мөлшері, салықтар, шикізат құны және т.б. түсіндіріледі.
Қарыз алушының несие алуға қабілеттілігін анықтау үшін банк компания
іскерлігімен және несиенің қайтарылуы әсер ететін байланысты істерді,
тәуекелдікті ескеруі керек.Тәуекелдікті бағалау және оларды бақылау
дәрежесі несиелік тапсырыстар туралы сұрақтарды қанағаттандыруда шешім
қабылдаудағы маңызды факторлардың бірі болып табылады.Қаржылық тәуекелдік
сәтсіз болуы әр уақытта кездеседі.Себебі кәсіпкерлік табиғаты өзімен бірге
тәуекелдікті және анық еместікті көрсетеді.Қолданбалы несиеге
қабілеттілікті бағалауда банк жұмысы компаниямен байланысты келесі
тәуекелдікті бағалайды.
Компания іскерлігі түрі (саласы ескеріледі: мысалы, бакалейлік іске
барлық тәуекелдік тән, ал автомобиль өндірісіне - басқалар).
Бәсекеге қабілеттілік: өндірістердің саласының бір айнасында барлық
кәсіпорындар басқаларына қарағанда өндіру сату тауары, бәсеке, құн түзу
жүйесінен бәсекеге қабілетті болуы мүмкін.
Операциялық тиімділік: кәсіпорын жаңа тиімді зауыттарда және
бәсекелесті құнды өнім өндіре ме немесе ол сондай көлемдегі өндіріске
жетуге тырыса ма, көп жоғары шығында бәсекелі ме.
Жетекшілік Компания – қарыз алушы жетекшілігінің сапасы тәуекелділікті
бағалауда өте маңызды.Компания жетекшілігінің тереңдігін бағалау,
жетекшілік денсаулығының жағдайы және жасы, алдыңғы посттардағы оның
жұмысы, орын басушылар мөлшерін бағалау өте маңызды.Әсіресе, қиын
кезеңдерде компания неғұрлым жақсы жұмыс істесе, оның жетекшілері құрметке
ие.Ең бастысы – бұл жинақтылық және әділдік сұрағы.Банк егер компания
жетекшілері сенімге тұрарлықтай болмаса немесе қарыз алушы несиелік келісім
шарттарына тыңғылықты қарамайтын белгілері байқалса, клиентке несие бермеуі
қажет.Адал клиент қандай болмасын қиын жағдайда болса да алған міндеттерді
орындау үшін максимум күш жігер жұмсайды.Сенімсіз клиент банкке қарызын
егер онда бос ақша қаражаты болса ғана қайтарады.Тек қиындық туған сәтте
ғана ол қарызды төлеуді тоқтатады және банкті соңғы кезекке қояды.
Қарыз алушыны тексеріп бағалауда банк оны жеке өміріне үлкен маңыз
бөліп қарайды, өмір ерекшелігіне қарайды.Банк үйі бар және онда бірнеше жыл
көлемінде тұрып келе жатқан, жұмыс орнын жиі ауыстырмайтын, үйленген,
отбасысы бар т.б. клиентпен жұмыс істегенді қалайды.Бұл ереже бойынша
жағымды сенімділік куәлігі болып белгілі бір кепілдік бере алады, клиент
экстремалды жағдайларда қарызды төлеуді тоқтатпайды.
Қаражат бөлу туралы сұрақты шешуде банк үшін қарыз алушының алдыңғы
несиелік тарихи маңызға ие.Егер клиент банктен несие алған болса, оған
несиені қайтару жөнінен кемшіліктер кездеспеген болса, онда ол клинеттің
сенімділігін әжептеуір арттырады.
Несиеге қабілеттілікті талдауда барлық аталып өткен факторлар маңызға
ие болса да, көптеген банкирлер қаржыны қамтамасыз ету – осылардың ішіндегі
ең маңыздысы деп санайды.Қамтамасыз ету тек бір немесе бірнеше несиеге
қабілеттік факторлары сенімсіздігін компенсирлеу, мысалы пайда табу
қабілеті ғана қажет.
Әр несиелік тапсырыс уникалды.Бір жағдайда шешуші мәнге бір фактор ие,
ал басқасында екінші фактор, бірақ ең маңыздысы қарыз алушы репутациясына
беріледі.Қарыз алушы туралы белгілі бір ойды құру үшін банкке ол туралы
көптеген хабарлар көзін талдау қажет.
1.2. Потенциалды қарыз алушы туралы хабар көздері.
Бұл сұрақта несиені беру туралы шешім қабылдау процесіндегі клиентке
банк жауап беретін негізгі басты сұрақтар анықталады.Сәйкес банк өз
сұрақтарына жауапты қалай алады деген сұрақ туады.
Клиент туралы негізгі хабар көзі мыналар:
• банк архивінде бар клиент туралы мәліметтері жекеменшік және мемлекеттік
мекемелер және агенствалар (несиеге қабілеттілігі туралы есептер,
салалық аналитикалық зерттеулер, инвестиция бойынша анықтамалар және
т.б.) есептері және басқа материалдар;
• клиентпен іскерлік қатынаста болған хабарлаушы тақырыптар, мәліметтер
(оның жеткізіп берушілері, кредиторлары, оның өнімін сатып алушылар,
банктер және т.б.);
• потенциалды қарыз алушыдан алынған материалдар – компания іскерлігі жайлы
есеп жазбалар, оның ішіндегі қаржылық есеп шот;
• несиелік эксперттің клиетпен жеке байланыстары, кеңсені аралау, клиент
кәсіпорыны, компания – тапсырыс беруші қызметкерімен әңгімелесулер.
Несиеге тапсырысты қарауда несиелік эксперттер ең алдымен өз банкінің
архивін қарайды.Егер арыз беруші банктен алдын несие алған болса, онда
банкте клиент қаншалық өз міндетін жақсы атқарғаны туралы мәліметтер
сақталады.Несиелік эксперт арнайы несиелік агенстваларға барып және
компанияның қаржылық жағдайы немесе заңды тұлға есептерін ала алады (егер
персоналды қаражат алған болса).Есеп жазбада компания тарихы, оның
операциялары, өнім қаражат нарығы, филиалдары, есеп шотты төлеудегі
реттілігі, қарыз көлемі және т.б. мәліметтер кездеседі.АҚШ-та ірі несиелік
агентство Дан и Бредетрит тұрақты миллиондаған коммерциялық кәсіпорындар
ісі жағдай жөнінде есеп жазбаларды жариялап отырады.Америкалық компаниялар
саудалық есептердегі төлемдері туралы мәліметтерді Ұлттық хабарлама
несиелік қызметі береді және көп мөлшерде жұмыста қолданылуы мүмкін
анықтамалар мен аналитикалық есеп жазбалар кездеседі.Мысалы Робберт Моррис
Ассошиетс ассоциациясы біріккен қаржылық есеп жазбалар және 300 шаруашылық
саласы бойынша коэффициенттерді есептеп жариялайды.
Германиялық Крединформ агентствасы ұсақ және ірі компаниялар
сипаттамасы жайлы бастан аяқ картотека жүргізеді (жұмысты жүргізу:
тұрақты, бағалы қағаздар портфелі саласы, жақсы, төлемдер өндіру
мерзімде) тексті бойынша сонымен қатар әртүрлі мәндегі үздікті немесе
комбинирленген көрсеткіштерді есептеу, цифрлар жүргізіп отырады.
Ірі агентстволар ретті ірі компаниялар котировкасын немесе баланс
бөлігін жүргізеді.Одан басқа көптеген елдерде тәуекелдік бойынша
орталықтанған мәліметтер базасы бар, онда бір компанияның әртүрлі
кредиторлардан алған несиелері туралы мәліметтер қамтылады.Осы жағдайда
қатынасты компания қаржылық сенімділігін бағалау бірлік соммаға байланысты
болғандықтан тәуекелдік жоғары тіркеледі.
Мемлекеттік, мамандықтық немесе жеке картотекаларды қолданудан басқа
белгілі бір мәліметтерді банктерден және басқа қаржылық мекемелерден арыз
беруші қатынаста болған болса алуға болады.Банктер, инвестициялық және
қаржылық компаниялар компания депозиті мөлшері және өтелмеген қарызы,
төлеудегі ұқыптылығы туралы материалдар бере алады.Бірақ бұл әдіс әдетте аз
тиімді болып келеді: қарапайым жауабы ретінде есеп-белсенді немесе есеп
счет бойынша қозғалыс бәсеңдеу деген жауаптар алынады және ол қарыз
алушының мұқият сипаттамасын бере алмайды.Компанияның саудалық серіктестері
оған берілген тауарлық несие көлемі туралы мәліметтерді бере алады және осы
бойынша клинет өзге қаражатты өз капиталы қаржылық айналымын қаржыландыру
үшін қолдану жайлы сөз қорғауға мүмкіндік береді.
Көбінесе банктерде қауіпсіздік қызметі деп аталатын ұйым
құрылады.Оның функциясында қорғаныс, ішкі қауіпсіздікті және проблемалық
қарыз алушылар мен жұмысты қауіпсіз ұстау, кейде арыз беруші туралы хабар
жинағы да қосылады.Бұл қызмет, ресми және бейресми әдістерді қолданып,
клиент жайлы үлкен хабарлар жинауға тырысады.Мұнда компания – арыз беруші
жасыруға тырысатын хабарларды, мәліметтерді білуге тырысады.
Сыртқы информация көздерін қолдану саласында потенциалды қарыз алушыда
Қазақстандық қаржылық саудада батыс елдерден даму жағынан әжептеуір артта
қалғандық байқалады.Қазақстанда жоғарыда аталғандар тәрізді мемлекеттік
картотекалар және арнайы несиелік агентстволар жоқ.Қазақстандық банктер өз
мұрағаттарын кеңінен қолдануға тырысады, клиент туралы әр уақытта хабарлар
бола бермейді.Оң несиелік тарих клиент жайлы банкте клиент мүддесіне
шешілетін маңызды мәселе болып саналады.Клиентке қызмет көрсететін басқа
банктерге сұраулар жүргізу шекті түрде болады.
Қазақстан Республикасы Президентінің бұйрығының 50-ші бабына сай заң
күшінде Қазақстан Республикасы банктері және банк іскерлігі жайлы іс
жүзінде клиент жайлы барлық мәліметтер банк құпиясы болып табылады, клиент
жайлы мәліметтер тек клиенттің келісім берген жазба арқылы ғана берілуі
мүмкін.Осы жағдайды есепке ала отырып банктің конфеденциалды сұрау арқылы
ғана клиент жайлы мүмкін мәліметтер ғана алынады, басқа банктерге сұрау
жүргізілмейді.Мұндай жағдайда тек жеке таныстықты пайдаланады, егер
кредитор банк қызметшісі, банк қызметкерімен таныс болса, қызмет
көрсетілген қарыз алушы жайлы хабар ала алады.
Несиені қайтарылуын қамтамасыз етудің бір формасы кепілдік адамның
болуы болып табылады.Кепілдік ету жағдайында қарыз алушының мүліктік
жауапкершілігіне ереже бойынша үшінші жақ жауапкершілікте болады.Қазақстан
Республикасы Азаматтық Кодексінің 323 бабына сай кепілдік ету жағдайында
кепілдік етуші кредитор алдында басқа тұлғаның сол қарызын толық немесе
жартылай орындауға міндетті болып есептеледі.
Кепілдік ету банктің заңды және де жеке тұлғалармен өзара қатынас
жасауын да қолданылады.Заңды тұлғалар үшін кепілдік ету нотариалды
бекітілген банк және кепілдік етуші арасындағы хаттама келісім шартпен
безендіріледі.Осыған байланысты кепілдік етуші кредиторға қарыз алушының
қарызын белгілі бір мерзімде төлеу үшін міндеттілікте болады.Келісім шартта
кепілдік беруші төлем жүргізе алатын максималды шама көрсетілуі
мүмкін.Несиенің қайтарылуы қамтамасыз етудің бұл формасы нарықтық экономика
шартында қолдану, кепілдік етушінің несиеге қабілеттілігін мұқият талдауды
қамтамасыз етеді.
Кепілдік ету келісім – шарты, егер кепілдік етуші кредиторды қарыз
алушының міндетін атқаруға жауапшы болатындығы жайлы ескертпе жазу және
кредитордың кепілдік етуші ұсынылған бас тартпағаны жайлы келісімі
жүргізілген жағдайы жүзеге асырылған деп саналады.Кепілдік етуші ретінде
тұрақты жұмыс орны бар, тұрақты кірісі немесе тұрақты мүлігі бар жеке және
заңды тұлға әрекет ете алады.Кепіл етуші тұлғаның қойған қолын банк таза
және сенімді екенін мұқият тексеріп алу қажет.Кепіл тұлға кредитор алдында
да қарыз алушы сияқты жзауапкершілікте болады, оған пайыздық төлемдер,
қарыз қайтаруда жұмсаған банк шығындары және кредитордың басқа да шығындары
қатысады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің 333 бабына сай кепіл
тұлға кредитордың талаптарын қанағаттандырылуына міндетті.Кепіл тұлға
кредиторға қарыз иесі қоятын қарсы талаптарды қоюға құқылы.
Кепіл тұлғаға, егер өз міндетін орындаса, кредитордың осы міндет
бойынша барлық құқығы және кредитор кепілі ұстаушының талаптарын
қанағаттандырылған көлеміндегі барлық құқығы беріледі.Кепіл тұлға өз
міндетін орындағанда кредитор оған қарыз алушының өзіне қойылатын
талаптарды куәландырушы құжаттарды беруі тиіс және осы талапты қамтамасыз
етуші құқықты береді.Кепіл тұлға міндеттерін орындаған қарыз алушы осы
туралы кепіл тұлғаны хабардар етуі қажет.Кері жағдайда, кепіл болушы тұлға
өз кезегінде кредиторда қарыз алушыға деген регрессті талаптарды ұсынылуын
талап ете алады.
Кепіл болу келесі жағдайларда тоқтатылады:
1. Осымен қамтамасыз етілген міндеттің аяқталған кезінде.
2. Бұл міндетті жауапкершілікті жоғарылату мақсатында пайдаланғанда.
3. Қарызды қамтамасыз еткен кепіл міндетінің басқа тұлғаға берілуінде.
4. Онымен қамтамасыз етілген міндетті атқару мерзімі кепіл жеткенде, егер
кредитор атқарудан бас тартса.
5. Ол берілген мерзімі аяқталғанда.
1.3. Несиенің қайтарымдылығын қамтамасыз ету формалары.
Қаржы көзі ретінде өнімді таратудан түскен пайда және қарыз алушы
сүйеніп отырған мүлік саналады.Өнімді таратудан түскен қаражат – банктік
қарыздың қайтарылуының негізгі көзі болып табылады.Бірақ ол несиенің
қайтарылуының шын кепіл формасы ретінде әр уақытта мақсатты болып
саналмайды.Несиенің қайтарылуының шын кепілі ретінде ол тек қаржылай
тұрақты кәсіпорындарда ғана бола алады.
Бірінші класты қарыз алушыларға жатқызылған кәсіпорындар үшін қосымша
және несиенің қайтарылуының шын кепілі қажет.Несиенің қайтарылуын
қамтамасыз ету формаларына келесілер жатқызылуы мүмкін:
• мүлік кепілі және оның құқығы;
• талаптардың түсірілуі және құқығы;
• меншікті беру құқығы;
• кепілдік және кепіл болушы тұлға;
• сақтандыру.
Аталып отырған несиенің қайтарылуын қамтамасыз ету кәсіпорындары заңды
күшке ие және кредитормен парызды егер қарыз алушыда міндетін орындау
мерзімі аяқталғанда оның төлемді жүргізу үшін қаражат болмаған жағдайда,
несиенің уақытылы қайтарылуы кепілдік жүйесін құру қазіргі уақытта банктер
үшін әр түрлі меншікті кәсіпорындардың дамуымен байланысты ерекше
актуалдылыққа ие болып отыр.Олардың несиеге қабілеттілігін көп жағдайда
бағалау қиын болады, сондықтан олармен несиелік байланыс орнатудың негізгі
шарты қарыздың қайтарылуын қамтамасыз етудің қосымша формаларын қолдану
болып табылады.
Егер қарыздың қайтарылу механизмі, оның несиелік келісім шарттарда
бекітілуі несиенің қайтарылуының негізгі сілтемесі болатын болса, онда
несиенің қайтарылуын қамтамасыз ету формасы осы қарыздың қайтарылуының
кепілі болып табылады.Мұндай кепілдік төлемнің кешіктірілуінің жоғары
тәуекелділіктің болғаны да қажет болады.Несиенің қамтамасыз етілу формасы
кредиторға оның қарыздық қорының мобильді және сақталымды екеніне кепілдік
береді.
Клиенттің кепіл мүлкі банктік несиенің қайтарылуын қамтамасыз етудің
ең тараған түрі.Мүлік кепілі операцияларын банктер және арнайы жасалған
несиені – қаржылық институттар, қаржылы – материалдық құндылық кепілімен
қарыз беруші инстуттар жүргізеді.Мүлік ретінде – кредитор қарыз алушы өз
міндеттерін атқармаған жағдайда, кепілдегі мүлікті қолданып, оның құнымен
қанағаттана алатын қамтамасыз ету әдісі саналады.Кепіл мүлкі үшін қарыз
беру оның барлық сомасына емес, тек 50-90% құны мөлшеріне ғана
беріледі.Кредитор кепілде тұрған мүлікті тартқаннан соң өзінің қарызының
негізгі бөлігін, сол мүлікті сақтауға және таратуға жұмсалған шығын сомасын
қайтара алуы қажет.Қарыз алушының өз міндетін орындамау тәуекелділігі
жоғары болған сайын кепіл мүлкі құны және берілетін қарыз соммасы
арасындағы алшақтық жоғары бола береді.Мүлік кепілі келісім – шарт күніне
енгізіледі және заңнамалық актілермен оған жүктелген міндеттер күніне
енгенде жүреді.
Кепіл мүлкі туралы келісім шартта келесілер көрсетілуі қажет;
• кепіл заты және оның құны;
• мәні, бар екендігі;
• міндеттің көлемі және оны орындау мерзімі;
• кепіл мүлкінің қай жақта тұрғандығы және оны қолдануға жол берілуі,
көрсетілуі.
Кепіл – мүлкі туралы келісім шартты ресімдеуде келесі құжаттамаларды
ұсыну қажет:
1. Банкке кепілдікке берілетін мүліктер тізімі.
2. Мүлікке қойылатын құжаттамалар.
3. Қойманың арендасы үшін құжаттар.
4. Меншік иесінің мүлікке құқылығын дәлелдеуші құжаттар.
5. Кепілге берілуші заттың сақтандырылу құжаттарының көшірмесі,
6. Егер кепіл мүлкі шет елден алынған болса, онда онымен бірге кедендік
декларациялар ұсынылады.
7. Аталып отырған кепіл мүлкіне мемлекеттік экспертизадан өткен сапа
сертификаты.
Кепілі мүлкі туралы келісім шарт мүлік тіркеуін жүргізетін аренда
тіркелуі қажет, ол қарыздық талаптың мазмұны мен сипаты өзгергенде
қамтамасыз етілген кепіл үшін қосымша тіркеу жүргізіледі.Кепіл мүлкі
ретінде барлық заттар және мүліктік құқықтар, айналымнан алынған мүліктер,
талаптары кредитормен тікелей байланысты заттар алынуы мүмкін; жеке алғанда
алименттер туралы талаптар, денсаулығы және өміріне келтірілген залалдық
туралы, басқа тұлғаларға түсуі заңмен тиым салынған талаптар болуы қажет.
Кепіл заты үшін қойылатын талаптар:
1. Кепіл заты үшін меншік құқығы, оперативті басқарудағы шаруашылық
жүргізудің толық меншіктігі.
2. Басқа кредиторлардың міндеттерінің болмауы.
3. Сала критерийлеріне сәйкестігі.
4. Санының жеткіліктілігі.
5. Кепіл туралы келісім – шартты заңды ресімдеу.
Қазақстан Республикасы қысқа мерзімді несие беру ережелеріне сай
қарыз бойынша кепілге келесілер қабылдануы мүмкін емес:
• жылдам бұзылатын шикізаттар;
• аяқталмаған өндіріс;
• тамақ өнімдері;
• тұтынушыларда сұраныспен қолданылмайтын тауарлы – материалдық
құндылықтар.
Кепіл мүлкіні – фактілі қанағаттандыру моментінде қандай, онымен қоса
пайыздар, шығындар, атқарудың кешігуінен таратылатын шығындар,
тұрақсыздығы, кепіл мүлікті ұстап тұру үшін керекті ұсталымдар және басқа
шығындарды қосқандағы көлемдегі талаптар қойылады.Егер кепіл заты өссе
немесе бұзылса, болмаса оған құқылы заңды актілермен тоқтатылған болса,
онда кепіл беруші анықталғаны мерзімде оны қалпына келтіруге немесе орнын
басқа затпен алмастыруына болады.Одан басқа және мүлік кепілін ұстаушымен
келісіп мүлік кепілінде тұрған затты қайта кепілдеуге немесе басқа
талаптарды қамтамасыз ету үшін қайта жасауына жол беріледі.Бұл жағдайда
кепіл мүлкін ұстаушы талаптары мүлік затының құнымен қанағаттандырылады
және кепіл беруші кепіл ұстаушы алдында міндеттерді себепті орындамағанынан
келген шығындарына жауап береді.
Осымен бірге айта кететін жағдай, клиенттік кепіл мүлкін несиенің
қайтарылуын қамтамасыз ету формасында қолданылуында бірқатар абайсыздықтар
бар.Қарыз алушы үшін кредиторға мүлік беруді жүзеге асыруда, ол мүлікті өз
қолдану сферасынан шығарып беруі қажет.Бірақ қарыз алушыға қозғалмалы
мүлігімен құқығын айыруы тиімсіз болып табылады.Екінші жағынан, қарыз
алушыға келісім шартта көрсетілген кепіл мүлкін қолдануға беріп қою
кредитор үшін белгілі бір тәуекелділіктер береді және олардың бүтіндей
аяқталуын бақылау жүргізуі, құжаттар бойынша тексерулерді және фактілі
мөлшерін және құндылық өлшемін, оларды сақтау шартын және жағдайын тексеріп
тұру қажеттілігі туындайды.
Кепіл объектісіне байланысты кепілдің бірнеше түрі болады:
• клиенттің кепіл мүлігі;
• кепіл құқығы.
Клиенттің кепіл мүлігі келесілерден тұрады:
• тауарлы – материалдық құндылықтар кепілі;
• дебиторлық шот кепілі;
• бағалы қағаздар кепілі;
• вексельдер кепілі;
• депозиттер кепілі;
• ипотека, бұған келесілер тән: мүліктің қарыз адам қолында болуы,
кепілге сол бір мүлікті алу мүмкіндігі, кепіл заты сақталғандығын
бақылаудың қарапайымдығы және кепілдік жер кітабында міндетті тіркелуі
тән;
• араластырылған кепіл, бұл жиынтық материалды қорларды несиелеуді
қарастырады.Оған қоймадағы тауар, тауарлы құжаттар, вексельдер кіреді.
Жоғарыда келтірілген классификациядан, кепіл мүлкі ретінде кез келген
затты бола алатындығын, соның ішінде айналымнан алынып тасталған заттар
және мұліктік құқықтар да қатыса алады.Осы уақытта бұл мүлік оны кепіл
объектісіне жатқызуда екі критерийге: қолдануға тұрарлығы және
жеткіліктілігі талаптарына жауап беруі керектігі қарастырылды.
Тауарлы – материалды құндылықтардың қолдануға тұрарлығы екі моментпен
анықталады:
• құндылық саласымен;
• кредитордың оны бүтіндігін бақылай алу мүмкіндігімен. Тауарлы –
материалды құндылықтардың салалық критерийлері төмендегілер болып
табылады: таратылу тездігі, құнының салыстырмалы тұрақтылығы, сақтандыру
мүмкіндігі, сақтаудың ұзақтығы.
Кепілдендірілген заттардың бүтіндігін қамтамасыз етудің ең сенімді
әдісі оны банк кредиторға беру болып табылады.Осы жағдайда қарыз лушы
кепілдендірілген заттың тікелей иесі болып қалады.Ол кепілденген құндылықты
басқара және қолдана алмайды.Кепілдің бұл айтылған түрі алдын ала кепіл
өткізу деп аталады.Алдын ала берілетін кепіл ретінде: валюталы құндылықтар,
бағалы металдар, өнер бұйымдары, сәнді бұйымдар.
Алдын ала кепіл берудегі кепіл ұстаушының міндеттері;
1. Кепілге алынған мүліктің бүтіндігін сақтауды қамтамасыз ететін шараларды
қабылдауы.
2. Екінші жақты кепілге алынған заттың жоғалғандығы немесе бұзылғандығы
туралы міндетті түрде хабарлауы.
3. Кепілге алынған затты бөгде тұлға иелігінен, соның ішінде және кепіл
берушінің өзінен талап етуі.
4. Кепіл берушіге кепіл мүлкін қарыз алушы өз міндеттерін орындап болғаннан
соң немесе үшінші тұлғаға міндетті түрде қайтарып беруі.
Кепілдің бұл түрі екі негізгі формада болуы мүмкін:
• қатты кепіл;
• кепіл құқығы.
Қатты кепіл – кепілденген құндылықтың өз құрамын және құнын
өзгертпейтіндігін сипаттайды.Бұл жағдайда қарыз алушы бұл құндылықтарды
олардың өз қоймасында немесе басқа жерде сақталып тұрғандығына қарамастан
жұмсауға құқы жоқ.Алдын ала кепілдік – қолданылуы банктер үшін белгілі
қиыншылықтар және шығындармен сипатталады, себебі, ол банктерге оларға
қажетсіз функцияларды сақтауды жүргізумен байланысты.Бұл функцияны қоймалық
компанияны орындаған жөн.Банктер қоймалық квитанцияларды банкке беру
құқығынсыз деп санайды, олар несиенің қамтамасыз етілуіне несиенің
қайтарылуы орын алмаған жағдайда құндылықты қоймадан алуға анағұрлым
сенімділік береді.
Банктер үшін қатты кепілдің ең ыңғайлылары тауарлы және тауарлы –
транспорттық құжаттамалар және бағалы қағаздар болып саналады, себебі олар
қарызды қамтамасыз етуші ретінде кепіл ұстаушыға беріледі және ерекше
шығындарды қажет етпейді және екіншіден, жоғары ликвидтілігімен
сипатталады.Құқық кепілі – біздің елімізде 1992 жылдан бастап
қолданылады.Құқық кепілі кезіндегі кепіл заттарына кәсіпорындарға арендалық
құқық, құрылысқа,ғимараттарға, өнертабыстарға және басқа құқықтар
жатқызылады.Жылдам құқық кепіл мүлігі ретінде тек оның әсер ету мерзімі
аяқталғанға дейін ғана бола алады.Жылжымалы мүлік қарыз алушының тұтынуында
болады және несие қайтарылуын қамтамасыз етуші болып табылады.
Алдын ала кепіл беруден ерекшелігі қолдану құқығын кредитор құзырына
берген кезде де, мүлік клиенттің қолдануында болады.Бұл құндылықты
кредиторға беру мүмкін емес және мақсатсыз болғанда және қарыз алушы
қарызды қамтамасыз етушіні қолданудан бас тарта алмаған жағдайда
жүргізіледі.Қарыз алушы бұл жағдайда оның пайдалануында қалған құндылық
сақталуына жауап береді және оған өздігінен үкім жүргізуге құқы болмайды.
Банк меншік құқығын ондағы қарызды қамтамасыз етуге алғандағы келісім
шартты түзуде, қарыз алушы сол құндылық мүлкінің шын мәнінде иесі екендігі
туралы анық көзін жеткізуі қажет.Тәуекелділікті азайту мақсатында банктер
қамтамасыз ету мөлшерін абайлап анықтауға қадам жасайды және осымен
байланысты берілетін қарыз сомасы оның құнының 20-30% құрайды.Мүлікті қарыз
алушының пайдалануында қалдыратын негізгі кепіл формалары ретінде:
айналымдағы тауарлар, өңдеудегі тауарлар және ипотека санала алады.
Айналымдағы тауарлар кепілі көбінесе саудалық ұйымдарды несиелеу
кезінде қолданылады.Кепілдің бұл түрі классификацияда үшінші орынға
ие.Кепілдің осы түрінде тауар тек сақтауда ғана емес сонымен бірге қарыз
алушы пайдалануында және құзырында болады.Одан басқа қарыз алушы қойылған
бір құндылықты екінші біріне алмастыруға құқылы болады, бірақ мұнда
жұмсалған құндылықтың сомасы жаңартылып отыруы қажет.Айналымдағы тауарлар
кепілі және өзгерісті құрамдағы кепілдер деп те аталады.Тауар және кепілді
алу және оның сомасын жаңартылып отыруда айырмашылықтар болатындықтан,
мұндай түрдегі кепілдік міндет әр уақытта несие қайтарылуын кепілдендіре
алмайды.Сонда да кепілдің бұл түрі сауда ұйымдары үшін ең тартымды болып
табылады.
Өңдеудегі тауардың кепілі - өндірістік кәсіпорындарды несиелеуде
қолданылады.Бұл түрдегі кепілдің ерекшелігі, қарыз алушыны шикізат пен
материалдарды өндірісте қолдануға құқылы болуында және кепіл заттарына
жартылай өнімдер мен дайын өнімнің қосылуы болып табылады.Бірақ бұл
құндылықтарды өңдеу банкпен, егер өңделіп шыққан өнім құны оны өңдеуге
дейінгі құнынан жоғары болатын жағдайда ғана рұқсат етіледі.Мұны дәлелдеу
үшін кепілге қосылған шикізат саны және құны, өңделген өнімнің орташа
шығыны, оны скақтау орны көрсетілетін арнайы есеп жазба жасалады.Мұнда банк
кепілге қойылған құндылыққа толық бақылау жүргізуге күшсіз болып табылады.
II тарау. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдау.
2.1. Қарыз алушының қаржылық есебін оқу.
Қарыз алушының қаржылық есебі, пайда және шығын жайлы есебі
балансынан тұрады, ол негізгі хабар көздерінің бірі болып есептеледі.
Несиелік жұмысшылар компанияның нақты жағдайын анықтау үшін қаржылық
есебін тексереді, компания бұрынғы өмірінде өзгерістерді оқу арқылы
болашақтағы дамуы және несиелік қайтарылу ықтималдық дәрежесін
анықтайды.Зерттеуде тұтас бейнесін құру үшін компания іскерлігін және оның
нарықтағы алатын ролін білу үшін пайда және шығын есебі пайда, балансы
барлық статьясының өзгеруі және динамикасы да қаралады.Компанияның жағымсыз
жағының ықтималдығын анықтаудың қарапайым әдісі зияндар және мерзімінде
өтелмеген несие мен заимдар қайтарылмаған қарыз жазбаларын келесі тарауда
байқауға болады.Бұл тарауда сомманың байқалуы компанияның қаржылық
проблемаларын немесе салық төлеуден жалтаруды көрсетеді.Қалай болғанда да
бұл кредиторлар үшін қосымша тәуекелділікке алып келеді.
Банк жұмысшылары, несие берушілер өткен жылғы мәліметтерге көп сене
бермеуі керек.Себебі, қаржылық шығындардың туындауынан фирма жағдайы күрт
нашарлап кетуі мүмкін.Өткен жылғы мәліметтер негізінен қарыз алушы туралы
болжамдарды алуға ғана негіз бола алады.Мысалы, егер қарыз алушы кірісінде
соңғы жылдары шамамен бес пайыз құрап, бір ретте алтыға көтерілмеген болса,
онда болжау сегіз пайызға деп сенімсіздік қоюға болады.
Қысқа мерзімді қарызда қаражатты қайтару негізгі көз болғандықтан және
нақты ақшаға ең жақыны болғандықтан дебиторлық қарыздар мұқият
талданады.Көлемі, өтеу мерзімі және сәйкес дебиторлық есеп шот көзі жайлы
хабарлар маңызға ие.Егер мәселе бірнеше ірі дебиторлар жайлы болса, ұсақ
есеп шоттарға қарағанда потенциалды тәуекелдігі жоғары болып саналады.Осы
қатарда дебиторлық төлемдік реті және қаржылық жағдайын оқыған мақсат болып
табылады.Егер банк қызметкері көптеген есеп шот осы кәсіпорында несие
шартынан бөлек төленеді деген қорытындыға келсе, онда өткен жыл бойынша
бақылау балансын құрастыруын талап ете алады.Егер көптеген шоттар кешіккен
болса, онда сенімсіз қарыздардың өтелуіне сәйкес резервтік баға қойылады.
Банк үшін ликвидтілік және тауарлы-материалдық қор тұрақтылығы оның
ескеруге немесе басқаға жақын болуы, сақтандырылуынан жеткілікті, клиент
қолданатын есеп әдісі, жасы зор маңызға ие.Және қорлар инвестициясы
жүгізілеме, олар түсу-шығу әдісімен тіркелеме (first-in,first-out FIFO)
немесе қалдық әдісімен (lastin, first-out LIFO) тіркелеме, қалдық қорлары
бар ма осыларды білу керек.Кәсіпорын ликвидациялық құнын алып қарайтын
болсақ, онда жартылай фабрикаттар және қосымша материалдар жоғары
бағаланады.Себебі, олардың шығу көзі шектеулі.Шикізат ереже бойынша жылдам,
оңай таратылады, дайын өнімге қарағанда, ондай болса оның құнының сақталу
ықтималдығы жоғары.Егер қорларды қаражатты қайтару көзі деп есептесе, онда
оларды бақылап отыру қажет.
Негізгі капиталды әдетте банктер қаражатты қайтару көзі деп
есептемейді.Егер орта және ұзақ мерзімді несие болса, негізгі капитал
үлкен маңызға ие.Соңғысы әсіресе, негізгі капитал қаражатты қамтамасыз ете
алса, өтей алса әділ болады.Ереже бойынша несиеге қабілеттілікті талдауда
негізгі капиталдың мәні табыс әкелуге қабілетті болса ғана.Банк қызметкері
кәсіпорын сәйкес амортизация жинаса, жақсы қалыптағы ғимарат жабдықтары
және сақтандырылғаны туралы сенім алуы қажет.Ликвидациялық құны жөнінен
алып қарағанда, жабдық кең немесе арнайы мақсатта қолданылады ма соған мән
береді, егер солай болса, оны сату мүмкін болады.
Материалды емес активіне гудвилл (кәсіпорын репутациясы, саудалық
маркасы, авторлық құқықтары, патенттер, аренда құқы, арнайы ерекшеліктері
және т.б.) банк әдетте аса маңыз аудармайды.Патенттер, авторлық құқықтар,
жеңілдіктер, үлкен құнға ие болуы сирек жағдай.Банкты ереже бойынша
материалды активтер және меншіктің нақты құны ғана қызықтырады.
Коммерциялық банктерді несиеге тапсырыс берушінің барлық міндеттері
бойынша төлем мерзімі және көлемі аса қызықтырады.Кәсіпорын қарызы оның
масштабтық іскерлігімен салыстырғанда жоғары болса, онда оған қосымша
капитал немесе қарыз қаражат керек.Әдетте жеткізіп берушілермен есептесу
үшін вексель мөлшері тексеріледі, ол кәсіпорын өзінің міндеттері бойынша
контрагенттер алдында ұқыпсыз есептескені немесе оларға өтінішпен, немесе
қарызды дәлелдеу үшін вексель беруге мәжбүр еткені белгілері байқалғаны.
Ұзақ мерзімді қаражат қарызы мүлік, облигация, вексель, жылдам қаражат
және қарыздардың басқа түрлерінің төлену уақыты бір жылдан асатындары
жатады.Банк қызметкері міндеттер, олар бойынша төлеу мерзімін және қарызды
мерзімінде қамтамасыз ету шарты жайлы мінездемені түсінеді.
Несиені берген кезде банкирлер меншікті капиталға немесе мүліктің таза
құнына аса көңіл бөледі.Егер жеке меншік иелері немесе серіктестер жайлы
мәселе болса, кәсіпорын қарызы үшін операциядан тыс нақты тұлғалар жауап
береді.Мұнда тек пайда мен кәсіпорынның меншікті капиталын ғана емес,
сонымен бірге шет пайдалар, активтер, несиенің қарызын, мүлігін ескеру
қажет.
Әр уақытта кәсіпорынның жасырын немесе ескерілмеген міндеттері бар
деген ықтималдық кездеседі.Мұндай түрдегі қарыз, мысалы, қарыз алуда
вексель немесе дебиторлық есеп шот, басқа қарыздар үшін кепіл болу, өнім
сапасы кепілдігі, үшінші жақ шығыны немесе мүлігі, кіріс салығы азаюы т.б.
туындауы немесе байқалуы мүмкін.Мұндай түрдегі қарыздар ойламаған жерден
тап болуы және кәсіпорынның несиені қайтаруға қабілеттілігіне әжептеуір
әсер етуі мүмкін; мұндай жағдайлардан барынша сақтанған жөн.Банкир
төленбеген қарыздар шығып қалуы жайлы тәуекелдік жоғары емес екендігіне
сенімді болуы керек.
Кәсіпорын кірістері (пайдасы) актив сапасының белгілі көрсеткішімен
және басқару тиімділігінен анықталатын көрсеткіш болып табылады.Кіріс
жөніндегі есепті талдау маңызы, қаражат беру мерзімінің өсуіне байланысты
артады.Қысқа мерзімді несие жайлы келісуде банкирлер баланс статьясына аса
көңіл бөледі, бірақ анағұрлым ұзақ мерзімде кіріс жөніндегі есепке көңіл
бөледі.Кәсіпорынның кірісі жөніндегі есебі кәсіпорын операцияларының
тұрақтылығын және басқару тиімділігін бағалауға мүмкіндік береді.Мұнда
өткен жылғы мәліметтерге сай келмейтін өзгерістер болмағанына сенімді болу
үшін мұқият есеп беру әдісі тексеріледі.
Кіріс жөніндегі талдау егер оның барлық элементтері сату соммасына
пайыз түрінде көрсетілген болса жеңілдейді.Салыстырмалы мәндерді соңғы
периодтағы сол саладағы басқа аналогты кәсіпорын мәліметтерімен салыстыру
жеңіл түседі.Мысалы, егер талдау кезінде өнімді таратуға кеткен кәсіпорын
шығыны сату көлеміне пайыз түрінде көрсетілген болса, бірқатар жылдарда
үздіксіз өскен болса және соңғы жылдары салыстырмалы жоғары болса, басқа
кәсіпорындарға қарағанда байқалса, онда ол мұндай жағымсыз жағдай себебін
білу қажет.
Бұл факт басқа кәсіпорындар шығын көрсеткіштерінен асып түсетін кейбір
элементтер олардың аса даңқты екенін көрсетпейді.Егер кәсіпорын қандайда да
бір мақсатқа өте көп немесе өте аз қаражат жұмсаса, банкир бұл жағдайда
қарыз алушымен бірге талқылауы қажет, ол істі жөндеуге әсіресе, сай салада
банкир компентентті болса, өте нақты болады.
Маңызды назар және де экстраординарлы кіріс және шығындарға, егер ірі
статьялар жайлы сөз болса аударылады.Мұндай шығындар мүлікті сатудан,
көлденең құбылыстардан (сәйкес сақтандырудың болмауынан), материалды
құндылықтардың жеткіліксіздігіне және тәуекелділіктен бас тартуға алып
келуі мүмкін.Экстраординарлы пайда көбіне түсіммен байланысты, ол түсім
функцирленуші активтерді немесе жер учаскелерін сатудан түсуі мүмкін.Мұндай
түсімдер немесе шығындар ереже бойынша екінші рет қайталанбайды.
Қаржылық есеп беру негізінде компания қаржылық жағдайын талдау үшін
пайданы құрал болып табылатын қаржылық көрсеткіштер есептеледі.Атап өтетін,
есте сақтайтын жағдай бизнестің қандай да бір саласына дұрыс мән
жоқ.Мезгілден мезгілге көрсеткіштің өзгеру интерпретациясы, т.б.
тенденциялар жеке көрсеткіш және интерпретациясынан маңызды.
Есте сақтайтын жайт, көрсеткіштерді қолдануда бірқатар кемшіліктері
бар, ол банк қызметкерлерінің өлшемсіз қолдануы және алынған сандарға
сенуін қосқанда.Көрсеткіштер тек ары қарай саланы оқуда, анықтауда қосымша
құрал ретінде ғана қарастырылуы керек.
Кәсіпорынның қарыз алуда қабілеттілігін оқуда коэффициенттерді талдау
маңызға ие, ол баланс статьясы әр түрінің қатынасын және бұл көрсеткіштер
динамикасын сипаттайды.
Несиелік талдау практикасында қолданылатын коэффициенттерді төрт топқа
бөлуге болады:
1. Ликвидитілік көрсеткіші.
2. Айналымдық көрсеткіші.
3. Қаражат тарту көрсеткіші.
4. Пайдалылық көрсеткіші.
Дәстүрлі қаржылық коэффициенттер.
1 - кесте
Кәсіпорын қаржылық есебі базасында есептеуге болатын көрсеткіштер
шексіз көп, бірақ тәжірибе сол немесе басқа коэффициенттер қатары келесі
сұрақтарға жауап беретінін көрсетті:
1. Кәсіпорын төлеу мерзімі келген шарада алған қарызын қайтара ала ма?
2. Дебиторлық есеп шот және материалды қорлар қаншалықты нақты және
ликвидитті?
3. Кәсіпорын сату көлемі анық айналымы және негізгі капитал қатынасы
жеткілікті ме?
4. Кәсіпорынның пайдасы айналымы және негізгі капиталына қатынасты
жеткілікті пайда нормасын бере ме?
5. Кәсіпорынның фиксирленген төлемдерді төлеуге, мысалы, арендалық төлем,
пайыздар, қарызды төлеуге вснос сияқты төлемдерді төлеуге қабілеттілігін
сақтай алатындай, пайдасының көлемі қай шекке дейін шектейді?
6. Егер кәсіпорын тақырға отырса, кредиторлар шығынға отыра бастаған
кездегі баланстық мәліметтермен салыстырғанда актив құны қаншаға
төмендейді?
7. Кәсіпорынның жалпы жағдайы тұрақты, тұрақсыз немесе орташа бола ма?
Экономикасы дамыған елдер үшін күрделі және клиент бойынша
дифференциалды банктерге клиенттердің несиеге қабілеттілігін бағалау
әдістемесі тән.
Қазақстан Республикасында Орталық банкпен реттелетін, несиеге
қабілеттілікті бағалауға бірыңғай принципиалды жағдай жасау дифференциясы
жүргізіледі.Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі қарыз алушының несие алуға
қабілеттілігін талдау бойынша әдістемелік нұсқауын жасап ұсынды.
2.2. Қарыз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz