Тәрбие тарихи-мәдени құбылыс
Лекция тақырыбы:Тәрбие процессінің мәні мен құрылымы (ерекшелігі)
Лекция тақырыбы: Тәрбие қағидалары мен заңдылықтары
Тақырыбы: ТӘРБИЕ ЖҰМЫСЫ ЖҮЙЕСІНДЕГІ СЕНІМ
Тақырыбы: Педагогикалық процестегі балалар ұжымы
Лекция тақырыбы: Мектептің тәрбие жұмысының жүйесі
Лекция: Тәрбие сағатын өткізу жолдары және тәрбие сағатының жоспарының үлгісі
Лекция: Отбасы.тәрбие факторы
Лекция тақырыбы: Тәрбие қағидалары мен заңдылықтары
Тақырыбы: ТӘРБИЕ ЖҰМЫСЫ ЖҮЙЕСІНДЕГІ СЕНІМ
Тақырыбы: Педагогикалық процестегі балалар ұжымы
Лекция тақырыбы: Мектептің тәрбие жұмысының жүйесі
Лекция: Тәрбие сағатын өткізу жолдары және тәрбие сағатының жоспарының үлгісі
Лекция: Отбасы.тәрбие факторы
Тәрбие процесі адамның қоғамдық мәнінің әлеуметтік маңызды сапаларын қалыптастыруға, оның қоғамға, адамдарға өз-өзі қатынастар жасауға және олардың шеңберін кеңейтуге бағытталады. Адамның қоғамдық мәнінің өмірдің түрлі жақтарына қатынасының жүйесі неғұрлым аумақты, кең болған сайын оның рухани жан дүниесі соғұрлым жазиралы, бай болады. Тәрбиенің мәні - адамның қоғамдық мазмұнының әлеуметтендіріп, оның ұжыммен және қоғаммен практикалық қатынастар жүйесін құру. Өзінің табиғаты жағынан тәрбие ісі педагогикалық міндеттердің төмендегідей бір қатар мәселелерін шешуді қамтиды:
1. Педагогикалық жағдайлардың, тәрбиелік әсерлердің нәтижесін талдау, жоспарлау жұмысын реттеу.
2. Тәрбие процесінің жобасын құру және жүзеге асыру. Бұл өзінің мазмұны жағынан педагогикалық іс-әрекетті пайдалы бөліктерге және ықпалдарға бөлудің, оқушылардың іс-әрекетіне педагогикалық басшылық етудің, оқушылар ұжымдары мен шағын топтардың, жеке оқушымен дұрыс қарым-қатынастарды бекітудің, оқушылар тәртібінің әлеуметтік-психологиялық шарттары мен себептерін аңғара білудің, оқушыларға жеке тұрғыда қатынас жасау бірлігінің болуын талап етеді.
3. Тәрбиелік ықпалдарды реттеу және оларға түзетулер енгізу. Бұл мазмұны жағынан педагогикалық міндеттерге енгізілген түзетулерді орынды жүзеге асыруды, сыртқы ықпалдардың қалыпты жағдайға өтуін немесе қабылданбауын қамтамасыз етеді, қоршаған ортаға сай баланы дамыту үшін қажетті материалды таңдап алуды, ұжым мен адамдар арасындағы қарым-қатынасты реттеуді, бағыттауды, дамытуды, пайда болатын жеке шиеленістерді жоюды, оқушылар арасындағы достық пен жолдастық қатынастарды нығайтуды, педагогикалық жағдайға байланысты талап логикасын түрлендіруді, өзгерген жағдайлар да тәрбиелік ықпал жасаудың бағытын дұрыс анықтауды және тәсілдерді қайта құруды т.б. талап етеді.
4. Қорытынды есепке алу және бақылау. Мұның мазмұны әдепті берілгендермен салыстырып; қол жеткен нәтижені талдау, қолданылған тәрбие әдістерінің тиімділік шеңберін анықтау, балалардың дамуындағы және тәртібіндегі ойластырылмаған, қажетсіз құбылыстардың туу себептерін белгілеу, орынды құралдарды, әдістерді, тәсілдерді жинақтау, өз тәжірибесіне енгізу мақсатында басқа, мұғалімдердің іс-әрекетін зерттеу, педагогикалық теория мен тәжірибені сәйкестендіре білу деген сөз.
Тәрбие - бұл педагогикалық құбылыс. Олай болса педагогикалық құбылыстар мен процестер арасындағы байланыс мәселелерін қарайық. Бұл жерде кейбір заңдылықтарды атауға болады.
Тәрбие түсінігі мағыналық жағынан кең ауқымды категория. Мысалы, жоғарыда тәрбиені өсіп келе жатқан әулетті тұрмысқа дайындау деп анықтағанбыз. Ал, бұл дайындықты арнайы ұйымдастырылған тәрбие қызметінің барысында іске асыруға болады, сонымен бірге ол балалардың күнделікті үлкендермен араласа жүріп, тұрмыстық іс-әрекетке үйренумен де орындалуы мүмкін. Бірақ аталған екі жағдайдағы тәрбиелік әрекеттер әртүрлі мағынаға ие болатыны сөзсіз. «Қоршаған орта тәрбиеледі», «Отбасының тәрбие жемісі» деп нақтылап айтатын болсақ, онда бұл бір мақсатты сияқты әрекеттердің өзара теңгерілмейтінін байқаймыз. «Қоршаған орта тәрбиеледі» немесе «Отбасы тұрмысы тәрбиеледі» деумен жеке адам дамуы мен қалыптасуына әлеуметтік-экономикалық және тұрмыстық жағдайлардың күнделікті жоспарсыз, мақсатты бағдары болмаған ықпалын түсінеміз. Ал енді «мектеп тәрбиесі» десек, әңгіме басқаша, бұл ретте арнайы ұйымдастырылған және саналы іске асырылатын тәрбиелік қызметті білеміз.
1. Педагогикалық жағдайлардың, тәрбиелік әсерлердің нәтижесін талдау, жоспарлау жұмысын реттеу.
2. Тәрбие процесінің жобасын құру және жүзеге асыру. Бұл өзінің мазмұны жағынан педагогикалық іс-әрекетті пайдалы бөліктерге және ықпалдарға бөлудің, оқушылардың іс-әрекетіне педагогикалық басшылық етудің, оқушылар ұжымдары мен шағын топтардың, жеке оқушымен дұрыс қарым-қатынастарды бекітудің, оқушылар тәртібінің әлеуметтік-психологиялық шарттары мен себептерін аңғара білудің, оқушыларға жеке тұрғыда қатынас жасау бірлігінің болуын талап етеді.
3. Тәрбиелік ықпалдарды реттеу және оларға түзетулер енгізу. Бұл мазмұны жағынан педагогикалық міндеттерге енгізілген түзетулерді орынды жүзеге асыруды, сыртқы ықпалдардың қалыпты жағдайға өтуін немесе қабылданбауын қамтамасыз етеді, қоршаған ортаға сай баланы дамыту үшін қажетті материалды таңдап алуды, ұжым мен адамдар арасындағы қарым-қатынасты реттеуді, бағыттауды, дамытуды, пайда болатын жеке шиеленістерді жоюды, оқушылар арасындағы достық пен жолдастық қатынастарды нығайтуды, педагогикалық жағдайға байланысты талап логикасын түрлендіруді, өзгерген жағдайлар да тәрбиелік ықпал жасаудың бағытын дұрыс анықтауды және тәсілдерді қайта құруды т.б. талап етеді.
4. Қорытынды есепке алу және бақылау. Мұның мазмұны әдепті берілгендермен салыстырып; қол жеткен нәтижені талдау, қолданылған тәрбие әдістерінің тиімділік шеңберін анықтау, балалардың дамуындағы және тәртібіндегі ойластырылмаған, қажетсіз құбылыстардың туу себептерін белгілеу, орынды құралдарды, әдістерді, тәсілдерді жинақтау, өз тәжірибесіне енгізу мақсатында басқа, мұғалімдердің іс-әрекетін зерттеу, педагогикалық теория мен тәжірибені сәйкестендіре білу деген сөз.
Тәрбие - бұл педагогикалық құбылыс. Олай болса педагогикалық құбылыстар мен процестер арасындағы байланыс мәселелерін қарайық. Бұл жерде кейбір заңдылықтарды атауға болады.
Тәрбие түсінігі мағыналық жағынан кең ауқымды категория. Мысалы, жоғарыда тәрбиені өсіп келе жатқан әулетті тұрмысқа дайындау деп анықтағанбыз. Ал, бұл дайындықты арнайы ұйымдастырылған тәрбие қызметінің барысында іске асыруға болады, сонымен бірге ол балалардың күнделікті үлкендермен араласа жүріп, тұрмыстық іс-әрекетке үйренумен де орындалуы мүмкін. Бірақ аталған екі жағдайдағы тәрбиелік әрекеттер әртүрлі мағынаға ие болатыны сөзсіз. «Қоршаған орта тәрбиеледі», «Отбасының тәрбие жемісі» деп нақтылап айтатын болсақ, онда бұл бір мақсатты сияқты әрекеттердің өзара теңгерілмейтінін байқаймыз. «Қоршаған орта тәрбиеледі» немесе «Отбасы тұрмысы тәрбиеледі» деумен жеке адам дамуы мен қалыптасуына әлеуметтік-экономикалық және тұрмыстық жағдайлардың күнделікті жоспарсыз, мақсатты бағдары болмаған ықпалын түсінеміз. Ал енді «мектеп тәрбиесі» десек, әңгіме басқаша, бұл ретте арнайы ұйымдастырылған және саналы іске асырылатын тәрбиелік қызметті білеміз.
1. Амантурин Ш. Мұғалім және оқу-тәрбие жұмысы. Алматы, 1978.
2. Ж.Б. Қоянбаев., Р.М. Қоянбаев. «Педагогика», Алматы, 2000.
3. Н.И. Болдырев. Мектептегі тәрбие жұмысының методикасы. «Мектеп» баспасы. 1987 ж.
4. Т. Баймолдаев. Қ. Ахметұлы. Ұрпақ тәрбиесі-көпке ортақ. Алматы-2001.
5. Н.В. Савин. Педагогика. Алматы, 1975.
6. И.А. Каиров. О.С. Богданова. «Адамгершілікке тәрбиелеу әліппесі». Алматы, Мектеп-1978 ж.
2. Ж.Б. Қоянбаев., Р.М. Қоянбаев. «Педагогика», Алматы, 2000.
3. Н.И. Болдырев. Мектептегі тәрбие жұмысының методикасы. «Мектеп» баспасы. 1987 ж.
4. Т. Баймолдаев. Қ. Ахметұлы. Ұрпақ тәрбиесі-көпке ортақ. Алматы-2001.
5. Н.В. Савин. Педагогика. Алматы, 1975.
6. И.А. Каиров. О.С. Богданова. «Адамгершілікке тәрбиелеу әліппесі». Алматы, Мектеп-1978 ж.
Тәрбие тарихи-мәдени құбылыс Тәрбие процессінің мәні мен құрылымы
(ерекшелігі)
1. Тәрбиенің мақсаты, мәндеттері
2. Тәрбиеның қозғаушы күші
Лекция мазмұны: Тәрбие процесі адамның қоғамдық мәнінің әлеуметтік
маңызды сапаларын қалыптастыруға, оның қоғамға, адамдарға өз-өзі
қатынастар жасауға және олардың шеңберін кеңейтуге бағытталады. Адамның
қоғамдық мәнінің өмірдің түрлі жақтарына қатынасының жүйесі неғұрлым
аумақты, кең болған сайын оның рухани жан дүниесі соғұрлым жазиралы, бай
болады. Тәрбиенің мәні - адамның қоғамдық мазмұнының әлеуметтендіріп, оның
ұжыммен және қоғаммен практикалық қатынастар жүйесін құру. Өзінің табиғаты
жағынан тәрбие ісі педагогикалық міндеттердің төмендегідей бір қатар
мәселелерін шешуді қамтиды:
1. Педагогикалық жағдайлардың, тәрбиелік әсерлердің нәтижесін талдау,
жоспарлау жұмысын реттеу.
2. Тәрбие процесінің жобасын құру және жүзеге асыру. Бұл өзінің мазмұны
жағынан педагогикалық іс-әрекетті пайдалы бөліктерге және ықпалдарға
бөлудің, оқушылардың іс-әрекетіне педагогикалық басшылық етудің, оқушылар
ұжымдары мен шағын топтардың, жеке оқушымен дұрыс қарым-қатынастарды
бекітудің, оқушылар тәртібінің әлеуметтік-психологиялық шарттары мен
себептерін аңғара білудің, оқушыларға жеке тұрғыда қатынас жасау бірлігінің
болуын талап етеді.
3. Тәрбиелік ықпалдарды реттеу және оларға түзетулер енгізу. Бұл мазмұны
жағынан педагогикалық міндеттерге енгізілген түзетулерді орынды жүзеге
асыруды, сыртқы ықпалдардың қалыпты жағдайға өтуін немесе қабылданбауын
қамтамасыз етеді, қоршаған ортаға сай баланы дамыту үшін қажетті материалды
таңдап алуды, ұжым мен адамдар арасындағы қарым-қатынасты реттеуді,
бағыттауды, дамытуды, пайда болатын жеке шиеленістерді жоюды, оқушылар
арасындағы достық пен жолдастық қатынастарды нығайтуды, педагогикалық
жағдайға байланысты талап логикасын түрлендіруді, өзгерген жағдайлар да
тәрбиелік ықпал жасаудың бағытын дұрыс анықтауды және тәсілдерді қайта
құруды т.б. талап етеді.
4. Қорытынды есепке алу және бақылау. Мұның мазмұны әдепті
берілгендермен салыстырып; қол жеткен нәтижені талдау, қолданылған тәрбие
әдістерінің тиімділік шеңберін анықтау, балалардың дамуындағы және
тәртібіндегі ойластырылмаған, қажетсіз құбылыстардың туу себептерін
белгілеу, орынды құралдарды, әдістерді, тәсілдерді жинақтау, өз
тәжірибесіне енгізу мақсатында басқа, мұғалімдердің іс-әрекетін зерттеу,
педагогикалық теория мен тәжірибені сәйкестендіре білу деген сөз.
Тәрбие - бұл педагогикалық құбылыс. Олай болса педагогикалық құбылыстар
мен процестер арасындағы байланыс мәселелерін қарайық. Бұл жерде кейбір
заңдылықтарды атауға болады.
Тәрбие түсінігі мағыналық жағынан кең ауқымды категория. Мысалы, жоғарыда
тәрбиені өсіп келе жатқан әулетті тұрмысқа дайындау деп анықтағанбыз. Ал,
бұл дайындықты арнайы ұйымдастырылған тәрбие қызметінің барысында іске
асыруға болады, сонымен бірге ол балалардың күнделікті үлкендермен араласа
жүріп, тұрмыстық іс-әрекетке үйренумен де орындалуы мүмкін. Бірақ аталған
екі жағдайдағы тәрбиелік әрекеттер әртүрлі мағынаға ие болатыны сөзсіз.
Қоршаған орта тәрбиеледі, Отбасының тәрбие жемісі деп нақтылап айтатын
болсақ, онда бұл бір мақсатты сияқты әрекеттердің өзара теңгерілмейтінін
байқаймыз. Қоршаған орта тәрбиеледі немесе Отбасы тұрмысы тәрбиеледі
деумен жеке адам дамуы мен қалыптасуына әлеуметтік-экономикалық және
тұрмыстық жағдайлардың күнделікті жоспарсыз, мақсатты бағдары болмаған
ықпалын түсінеміз. Ал енді мектеп тәрбиесі десек, әңгіме басқаша, бұл
ретте арнайы ұйымдастырылған және саналы іске асырылатын тәрбиелік қызметті
білеміз.
К.Д. Ушинский: Педагогикадағы тәрбие - алдын-ала ниеттелген және арнайы
ұйымдастырылған педагогикалық процесс,- деп тұжырымдаған.
Аға ұрпақтардың тәжірибесін беру және игеру, сананы
қалыптастыру, тәрбиеленушілердің сезімін дамыту және мінез-құлық дағдыларын
қалыпқа түсіру, оларды өмір мен еңбекке даярлау тәрбие процесінде жүзеге
асырылады.
Тәрбие процесінде бір мезгілде сананы қалыптастырудың, сезімдерді
дамытудың мінез-құлық дағдылары мен әдеттерін қалыпқа түсірудің маңызы
үлкен.
Педагогтардың тәрбиелік ықпал жасауы алуан түрлі тәрбиелік қызметтерімен
толықтырылады. Оқушылардың санасы мен мінез-құлқының қалыптасуына
сезімдерінің дамуына әдебиет пен өнер, радио мен телевизия, кино мен театр
айтарлықтай әсер етеді. Жеке адамға тәрбиелік ықпал жасау тасқыны едәуір
кеңейіп келеді. Тәрбие процесі барған сайын көп қырлы, көп факторлы бала
түсуде. Оны сабақтар шеңберінде, мектеп шеңберінде ғана шектеуге болмайды.
Тәрбиенің табысты болуы әсер етудің қандай да бір қайнар көзіне емес,
көптеген факторлар мен жағдайларға байланысты.
Тәрбие процесінің көп факторлылығы, тәрбиелік ықпал өрісін кеңейту жеке
адамды қалыптастыру үшін әр түрлі резервтермен, мүмкіндіктерді пайдалануға
септігін тигізеді. Сонымен қатар бұл тәрбие беру процесін біршама
қиындатады. Алуан түрлі әсерлердің ықпалынан өте отырып, балалар тек
жағымдыны ғана емес, кейде жағымсыз тәжірибеде жинақтайды.тәрбие процесінің
екінші ерекшелігі оның ұзақ процесс екендігінде. Ол балалар мектепке
түсерден көп бұрын басталды да мектеп бітіргеннен кейін де жалғасады.
ХҮІІІ ғасырдың Француз материализмнің аса көрнекті өкілдерінің бірі
Гельвецкийдің өзі тәрбиені ұзақ процесс ретінде сипаттай отырып, шындыққа
келгенде, бүкіл өмірдің өзі бір ұзақ тәрбие ғана деп жазды. Адам есейген
жылдарында да тәрбиеленеді немесе қайта тәрбиеленеді. Ол өзінің еңбек және
моральдық тәжірибесін молайтуды және жетілдіруді одан әрі жалғастырады,
өзінің білімін кеңейтеді, және тереңдетеді. Эстетикалық байлықтарды
меңгереді. Әрине, мектептегі жылдар-адамның неңұрлым қарқынды дамитын,
мінезі мен тәртібінің қалыптасатын жылдары. Мектеп оқушысының орталық нерв
жүйесінің жоғары икемділік пен қабылдағыштықпен ерекшеленетіні белгілі.
Соның арқасында жеке адамның ойдағыдай қалыптасуына және жағдай жасалады.
Сондықтан осы жастық шақта арнайы ұйымдастырылған тәрбиелік процесс жүзеге
асырылады.
Тәрбие процесінің үшінші ерекшелігі - оның сатылы сипатта болатындығы.
Оны шартты түрде бірқатар кезеңге бөлуге болады. Бірінші сатысында балалар
жанұядағы, мектептегі тәртіп ережелерінің бастапқы ұғымдарын игереді.
Оларда қарапайым сезімдер ояна бастайды және мінез-құлықтың аса қарапайым
дағдылары бойға сіңеді. Екінші сатысында оқушыларда тәртіп туралы бастапқы
ұғымдардың негізінде этикалық түсініктер қалыптасады, белгілі бір жағдайда
дұрыс қылық көрсете білу қоғамда қабылданған тәртіп ережелерін сақтау
дағдысы бойларына сіңеді. Сонымен бірге жағымды сезімдердің одан әрі дамуы
және жағымсыз сезімдерді жеңу процесі жүріп жатады. Үшінші саты
көзқарастардың қалыптасуымен, мінез-құлықтың тұрақты әдеттерінің бойға
сіңуімен және сезімдердің одан әрі дамып баюмен сипатталады. Осы сатыда
мектеп оқушыларының идеялық адамгершілік принциптерімен анықтиалатын іс-
әрекет мотивтері әлдеқайда айқын көрініс береді. Бұл сатылардың арасында
үзілді-кесілді шек болмайды, олар тығыз байланысты болады.
Балаларды мектепте, әсіресе жанұяда тәрбиелеу процесінің ұйымдастырылуы
бірдей бола бермейді. Тәрбие берудегі кемшіліктердің бұрын игерген жақсы
қасиеттердің бекімеуіне және кейде жойылып кетуіне, жаңа қасиеттердің
бекімеуіне және кейде жайылып кетуіне, жаңа қасиеттерге де ие бола алмай
қалуына әкеліп соғатыны аз емес. Соның нәтижесінде жас шамасы бірдей
оқушылардың даму деңгейі бірдей болмайды. Олардың әрқайсысы өзінің ерекше
өмірлік жолынан өтеді. Осы жолды және оқушының өмірлік тәжірибесін, оның
ұғымының, мінез-құлықтың дағдылары мен әдеттерін білу, ең алдымен, тәрбие
берудің қандай міндеттеріне көңіл аудару қажет екенін көрсетеді. Мұның
әсіресе, қиын мінезді оқушыларды тәрбиелеудегі маңызы үлкен. Мұғалімге, ең
алдымен сынып жетекшісіне балалардың жағымсыз тәртіптерінің себептерін
ашып алу және ата-аналарымен, балалар және жастар ұйымдарымен бірлесе
отырып оларды қайта тәрбиелеудің жолдарын белгілеу қажет.
Тәрбие процесінің келесі төртінші ерекшелігі - тәрбие жұмысы мазмұнындағы
концентризм. Бұл тәрбие процесінде жеке адамның бір қасиетінің өзіне
бірнеше оралып соғуға тура келетінін білдіреді. Бірақ бұл тектен-тек
қайталау емес, ал жас шамалық ерекшеліктерге және тәрбие деңгейіне сәйкес
одан әрі кеңейту және тереңдету бағытындағы қайталау.
Тәрбие беру процесінің бесінші ерекшелігінің мәні - оның екі жақты
белсенді процесс екендігі. Оны тәрбиеленушілерге педагогикалық ықпал
жасаумен ғана шектеуге болмайды. Тәрбиешілердің ықпалы тәрбиеленушілердің
ішкі ойымен қатар жүруі, өзін-өзі тәрбиелеумен толықтырылуы тиіс.
Оқушылардың ынта-жігерін жұмылдырудың, олардың жеке белсенділігін айтудың,
олардың дербестігін дамытудың маңызы үлкен. Тәрбие процесі жеке адамға
мақсатты бағыттағы педагогтық ықпалды тәрбиеленушілердің өмірі мен іс-
әрекетін ұйымдастырумен табиғи үйлестірілген жағдайда ғана өз мақсатына
жетеді. Мұндай жағдайда жеке оқушылардың (әсіресе қиын мінезділердің)
тәрбиелік ықпалға қарсылықтарын жеңу оңай. Мектеп оқушыларының өмірі мен іс-
әрекетін ұйымдастыру процесінде педагогтардың талабындағы біржақтылыққа жол
бермей, балалардың мүдделері мен қажеттіліктеріне сүйену оңайға соғады.
Тәрбиеленуші-тәрбие объектісі ғана емес, субъектісі де. Сондықтан мектеп
практикасында өзін-өзі тәрбиелеуге деген қажеттілікті дамытуға қатаң түрде
және ұзақ уақыт бойы өзін-өзі қолға алу жұмысын ұйымдастыруға көп назар
аударылады. Информациялардың ауқымды тасқыны мектеп жастарының өзін-өзі
тәрбиелеуі үшін мүмкіндіктер туғызады. Керекті қасиеттерді қалыптастыру
үшін осы информацияны пайдалана білудің маңызы зор.
Тәрбие процесінің алтыншы ерекшелігі - онда балалар ұжымы мен
ұйымдастырушылық жұмыс жүргізудің үлкен орын алатындығы. Ал Макаренко
тәрбие беру жұмысы, ең алдымен ұйымдастырушының жұмысы деп кездейсоқ
айтпаған. Тәрбие процесінің ұйымдастырушылары рөлін мектеп басшылары,
сыныптан тыс және мектептен тыс жұмысты ұйымдастырушылар, сынып
жетекшілері, мұғалімдер атқарады. Олар оқушылар ұжымының, бала тәрбиесіне
ата-аналар мен жұртшылықты тартады. Тәрбие процесінің тиімділігі көбіне
мұғалімдердің тәрбиеленушілік күш-жігерін үйлестіруге, оқушылар ұжымында
дұрыс қарым-қатынастар тудыруға, оқушылардың үлкендермен және өз
құрбыластарымен араласу сипатына да тәуелді. Мұның бәрі педагогтан үлкен
шеберлікті, тәрбиелеу өнерін меңгеруді талап етеді. Тәрбие нәтижелері
көбіне тәрбиешінің жеке басына, оның тәрбиеленушілермен қарым-
қатынастарының сипатына тәуелді екені белгілі.
Тәрбие процесіне өмір мен іс-әрекетті ұйымдастыру, оқушылар ұжымындағы
дұрыс қарым-қатынастар тудыру, ата-аналарды және жұртшылықты балаларды
тәрбиелеуге тарту міндетті түрде енеді. Міне сондықтан да ұйымдастыру
жұмысы тәрбие процесінің маңызды және ажырамас элементін құрайды.
Тәрбие процесінің жетінші ерекшелігі - оның нәтижелерінің сырттай
қарағанда бірден аңғарыла қоймайтындығы. Олар оқу жұмысындағыдай өзін
көзге тез түсірмейді. Сондықтан тәрбие нәтижелерін тексеру мен бағалау
оқудағыдан көп күрделірек. Тәрбие берудің аяқталғанын аңғару және анықтау
қиын. Жеке адамның кез-келген қасиеті шексіз дамып, жетіле беруі мүмкін.
Тәрбие процесінің сегізінші ерекшелігі - оның болашаққа ұмтылған іс-
әрекет болатындығында. Тәрбие міндеттері мен мазмұнын ашып көрсету кезінде
қоғамдық даму перспективаларын есте тұтудың маңызы үлкен. Қазіргі кездегі
мектеп оқушыларының өз беттерімен өмір сүруге аяқ басатындықтарын қоғамдық
қарым-қатынастарда қазіргіден белгілі бір айырмашылығы болуы мүмкін екенін
ескеру керек. Сондықтан тәрбие процесін бүгінгі ғана емес, ертеңгі күн
міндеттері мен қажеттіліктерін негізге ала отырып құру керек. Әрине, мектеп
алдында тұрған ағымдағы міндеттерді ұмытпау керек, нақты болмыстан бөлінп
шығуға болмайды.
Тәрбие өз табиғаты бойынша-болашаққа ұмтылған іс-әрекет. Тәрбиешілік
дәрежесін анықтау әртүрлі тәсілдерді қолданған жағдайда ғана мүмкін.
Қандай да бір тәсіл арқылы оқушы мінезі мен тәртібінің ерекшелігін білу,
тәрбие саласындағы оның білімін, бейімділігі мен дағдыларын анықтау мүмкін
емес.
Тәрбие нәтижесінің жинақталған бағасы мсінез-құлыққа берілетін баға болып
табылады. Тәрбие процесін үйлесімді жүргізу көп жағдайда тәрбиеге,
тәрбиелілік дәрежесі туралы білім нәтижелерін ұдайы ескеріп отыруға және
осының негізінде тәрбие процесін жетілдіруге байланысты. Педагогтардың өз
қызметін жоспарлай білуі ғана емес, сонымен бірге оның нәтижелерін
ескеріп, жетістіктер мен кемшіліктерді талдай білу, оларды жою жолдарын
белгілеп отыру да өте маңызды.
Тәрбие нәтижесін есептеу мен бағалаудың барлық мектептер үшін міндетті
бір тұтас жүйесі өкінішке орай әлі белгіленген жоқ. Бұл әлбете, мектептің,
мұғалімнің, сынып жетекшіснің тәрбие саласындағы жұмыс нәтижесіне баға
беруді қиындатады. Әрбір мектепте тәрбие нәтижесін ұдайы есептеп отыруды
реттеу керек.
Тәрбие нәтижесін педагогикалық мінездемеден көрініс табады. Мұнда
оқушының тәрбиелілік дәрежесіне жинақталған түрде баға беріледі.
Педагогикалық мінездеме әлбетте мінез-құлықтан тек сыртқы көрінісін ғана
бейнелеумен шектелмейді. Мұнда оқушының ішкі дүниесін толығырақ сипаттау,
оның мінезі мен тәртібінің ерекшеліктерін толығырақ ашу маңызды. Мұнда
оқушыны ұзақ және жан-жақты зерттеу нәтижесінде ғана істеуге болады.
Мінездеменің қортынды бөлімінде оқушымен қандай жеке тәрбие жұмысы
жүргізілген және оның нәтижесі қандай екені көрсетіледі.
Тәрбиелілік дәрежесін анықтау оқушыны жан-жақты зерттеген жағдайда ғана
мүмкін. Әрқашан мына педагогикалық ережені еске ұстаған жөн: оқушыларды
жақсы зерттеу - тәрбие жұмысын едәуір жеңілдету деген сөз. Оқушылардың
жақсы білу үшін олармен араласу барлық мүмкіндіктерін пайдалану, әртүрлі
тәсілдер мен әдістерді қолдану маңызды.
Тәрбие мақсаты мен тәрбие міндеттері. Мақсат категориясына қарама-қарсы
категория - арман. Екеуінің бір-біріне ортақ ұқсастығы олардың санада
туындап, әрі жасайтын идеялық бейне болуында. Ал айырмашылығы - осы бейнеге
субъект қатынасының әртүрлілігі.
Арман-елестің немесе қиялдың субъектіге берер біршама қанағаттану сезімі.
Арман адамды шындық болмыстан алшақтатады.
Мақсат - бұл да бейне, бірақ онан келетін қанағаттану тек ішкі
қабылдаудан емес, сол бейнені іс-әрекетке қосып шындыққа айналдырудан. Бұл
бейне не субъектіні белсенді әрекетке бағыттайды, ықпал жасайды. Туындай
отырып, мақсат ойға алған, көздеген нәтижеге жетпей, өз қанағатын таппайды.
Бұл арада бейне - нәтиже тек іштей қызығу үшін емес, нақты жетістік үшін
қажет.
Арман субъекттің енжарлығынан келіп шығады, әрекетсіздікке байланысты, ал
мақсат-іс-әрекет, белсенді қызметтің бастау көзі.
Бірақ өзіміз жасап отырған, қарама-қайшылығы қабысқан барша
дүниеміздегідей - бұл екі шекті құбылыс - арман мен мақсат өзара тығыз
байланысқан. Арман-мақсат түзу үшін негіз, арман-мақсаттарды қайта
қарастырып, үйлестіріп отыруға ықпал. Мақсат та өз кезегінде жаңа мақсатқа
жетелейтін жаңа арманға жол ашады. Мақсатқа жетудің жолы тұр-тура болмақ
емес, ол үшін талай міндеттерді іске асыру қажеттіліктері туындайды.
Міндет-бұл мақсатқа жету жолдарындағы бір саты, орындалуы қажет нәтиженің
бір бөлігі, осы бөлік өзінің іс-әрекеттік бітімін таппаса, жалпы нәтиже де
жоқ. Міндет мақсаттың өзін құрайтын элементтерге бөлінуінен пайда болады.
Кейін сол элементтердің бәрі бірігіп, іс-әрекеттің жалпы нәтижесін алуға
жұмсалады. Іс-әрекеттің барысында субъект, әдетте, мақсат жөнінде
ойламайды, оның есінде тек міндеттері, өз іс-әрекетін сол міндеттердің
кезегімен шешілуі деп біледі.
Мақсаттың ұмыт болуы - жалпы стратегиялық бағыттың жойылуына әкеледі,
ендеше, міндеттер де тактикалық бағдар ретінде өз маңызын жояды. Мысалы,
бағбан адамдарға ләззат берер бақ бергісі келді (жалпы мақсат). Бірақ
нақты істерді (міндеттерді) орындау күйбеңімен жүріп, тиісті орынға гүл
егуді ұмытты, соның салдарынан бақ ләззат беру сипатынан айрылды, яғни
негізгі мақсат іске аспады, сонымен атқарылған міндеттер (атызды дайындау,
суғару, күтім жасау-бәрі де) босқа кетті.
Мақсат болжау-мақсат пен міндеттердің өзара байланысын тану нәтижесі.
Міндет - мақсаттың бір бөлігі, құрылым бірлігі. міндет көрер көзге
дербес, өз алдына жасағанымен, мақсат бағытында орындалып барады. Мысалы,
педагог баланы күнделікті адамгершілікке баули отырып, қоғам азаматын
тәрбиелеу бағдарындағы мақсатты мүлде естен шығармауы тиіс, өмірде адамның
тұлғалық мазмұнын оның әр секунд, минут, сағаттағы белсенді тіршілігі
қалайды,- дегендей философиялық тұжырымды бетке ұстау лазым.
Кәсіптік еңбектің ажырамас бөлігі ретінде мақсат болжау мұғалімнің,
жоғары оқу орны оқытушысының қызметінің құрамды бөлігі. Осыдан, ертең
ұстаздық іске араласамын деген студент мақсат болжау проблемасының ғылыми
мағынасын, педагогикалық қызмет құрымындағы мақсат болжаудың мәні мен
мақсаттың орны мен маңызын, мақсаттарды әртүрлі негізде сараптауды жете
түсініп, игеруі міндетті.
Әрбір міндет өзінің орындалу сәтінде субъект үшін нақты бір мақсатқа
айналады да, ол мақсат өз кезегінде төменірек деңгейдегі жаңа міндеттерді
жүзеге әкеледі. Педагог жалпы мақсат бағдарын жаздырмай отырып, таңғажайып
үздіксіз міндетке, міндеттің мақсатқа өзгерісі мен ауысу аймағына тап
болды. Осыдан да, педагогикалық тәжірибеде түсініспестік орын алып келе
жатыр: нені мақсат, нені міндет деп танимыз?
Егер тәрбие мақсатының жалпылығы сақталса, онда педагогтің қадам сайын
алға қойып, әр сәт сайын шешіп отыратын әрекеттерінің бәрі-міндеттер.
Жалпы мақсаттық бағдар назардан ғайып болып, педагог міндет бағытында
жұмыс істеп, ойлай бастағаннан, дәл осы міндет мақсат мазмұнына ие болып,
өзіне қажетті міндеттерге ие болады.
Бақылау сұрақтары :
1. Тәрбие процесінің мәні
2. Тәрбие процесінің ерекшелігі
3. Тәрбиенің мақсаты мен міндеттері
4. Тәрбиенің қозғаушы күші
Лекция тақырыбы: Тәрбие қағидалары мен заңдылықтары
Лекция жоспары
1. Тәрбиенің заңдылықтарына сипаттама
2. Тәрбие процесінің заңдылықтары
Тәрбиенің принциптері дегеніміз - тәрбие процесінің мазмұнын,
ұйымдастырылуы мен әдістерін айқындайтын ережелер, алғышарттар, талаптар
және бағыттаушы қағидалар жиынтығы.
Тәрбиенің принциптері адам факторын жеделдету оқу-тәрбие процесін
гуманитарландыру, жеке адамның жан-жақты даму заңдылықтарына негізделген.
Кеңес мемлекетінің көрнекі педагогтары Н.К. Крупская, А.С. Макаренко,
С.Т. Щацкий, П.П. Блонский, В.А. Сухомлинский т.б. кеңес педагогикасының
теориясын дамыта отырып, тәрбие принциптерінің негізін айқындады.
Кеңес педагогикасында тәрбие принциптерінің төмендегідей жүйесі
қалыптасты:
- тәрбиенің мақсаттылығы;
- тәрбиенің өмірмен, еңбекпен, қоғамдық құрылыс практикасымен
байланыстылығы;
- сана мен мінез-құлықтың бірлігі;
- еңбек арқылы тәрбиелеу принципі;
- жеке адамға талап қоюшылыққа құрметтеу білудің бірлікте болу принципі;
- балалардың жас өзгешелігі мен дара ерекшеліктерін есепке алу принципі;
- жеке адамды коллективте тәрбиелеу принципі;
- оқушылардың саналылығын, белсенділігін, өзіндік әдеттерін дамыту
принципі;
- педагогикалық ықпалдың сабақтастығы мен толыссыздық принципі;
- адам бойындағы жақсылық нышандарға сүйсіну принципі;
- тәрбие процесінде мектеп, семья және жұртшылық әрекетінің бірлік
принципі;
- біртұтас тәрбие процесіндегі тәрбие принциптерінің өзара байланысы.
Соңғы жылдары жарық көрген педагогикалық институттарға арналған
оқулықтарға және оқу программаларында да тәрбие принциптері мен
дидактикалық принциптер өз алдына жеке қарастырылады. Бұл тәрбие процесі
мен оқыту процесінің өзіндік ерекшеліктерін талдап, тақырыпты жете
меңгеруге мүмкіндік береді.
Ал тәрбие мен оқыту принциптерін салыстырып қарағанда олардың
көпшілігінің тәрбие процесіне де, оқыту процесіне тікелей қатысы барлығын
көреміз. Себебі тәрбие мен білім беру бір-бірінен бөлінбейтін өзара тығыз
байланысты біртұтас педагогикалық процесс.
Тәрбие мақсаттылық принципі. А.С. Макаренко педагогикалық жұмыстың
жемісті болуының ең қажетті шарттарының бірі тәрбиенің міндет мақсаттарының
анық, айқын түрде белгіленуі деп есептеген. Тұтас педагогикалық процестің
негізгі мақсаты-жан-жақты дамыған жеке адамды қалыптастыруды іске асыру.
Тәрбие жұмысының мақсаттылығы, идеялық бағыттылығы сананың творчестволық
сипаттама болуы мұғалім мен коллективтің іс-әрекетін бағдарсыздықтан,
кездейсоқтықтан сақтандырады.
Осы мақсаттарға орай, педагогикалық ұжым және әрбір мұғалім-тәрбиеші
тәрбие жұмысын белгілейді, оның мазмұнын анықтайды, жеке оқушылардың,
коллективтің ерекшелігіне, талап-тілектеріне сүйене отырып, жұмысты
жоспарлы түрде және белгілі жүйемен жүргізеді.
Жас ұрпақты әрдайым өмірдегі жаңалықты қуаттайтын алдыңғы қатардағы ойды
қабылдайтын, ескірген, күні біткен ереже, тәртіптерден тез арылатын етіп
тәрбиелеу тәрбиенің идеялық бағытын шешіп отырады.
Өмір мектебі-ең қуатты тәрбие мектебі. Ұлы физиолог И.П. Павлов адам
организмінің өмір әрекеті қоршаған ортаның ықпалымен, адам өмір сүруінің
жағдайларымен байланысты екенін көрсетеді. Осы әсерді ол өмірлік тәрбие
деп атады. Осындай тәрбиеден-өмір мектебінен тек ересектер ғана емес,
жас ұрпақта өтеді. Сондықтан тәрбиенің өмірмен, еңбекпен, қоғамдық
тәжірибемен байланысты болу принципі оқушыларды қазіргі өмірдің барлық
саласынан хабардар болуы, өз елінің, туған өлкесінің өткенімен бүгінгісін
білуде, адамзат мәдениетінің ізгі бастаулары мен жалпы адамзатың ізгілік
қасиеттерін түсінуді, меңгеруді талап етеді.
Қоғамдық экономикалық, әлеуметтік саяси және рухани сауықтыру жолында
елімізде жүріп жатқан қайта құру процесіне жас жеткіншектердің өз
мүмкіндіктерімен белсенді қатысуы, олардың өмірлік позицияларын айқындап,
Отанның азаматы болып қалыптасуларына ықпал жасайды.
Адам белсенді іс-әрекет үстінде ғана азаматтық мінез-құлық ережелерін
меңгереді. Бала табиғатынан әрекеттілікті қалайды. Әрекетсіз, енжар,
пассив, селқос болу бала психологиясына тән емес. Сондықтан мектепте оқыған
алғашқы күндерінен бастап оқушылар сан қырлы жұмыс саласына қатысады оқу
еңбегі, өндірістік еңбек, қоғамға пайдалы еңбек, өзін-өзі күту еңбегі т.т.
Қоғамдық өмір тәжірибесіне қатысуы арқылы балалардың бойында
адамгершілік, ізгілік қасиеттері мен еңбек ету, іс-әрекетті нәтижелі
орындау мүддесі қалыптасады. Сонымен қатар тәрбиенің өмірмен
байланыстылығы, өмірдің келеңсіз құбылыстарымен өзімшілдік, құлқын,
құмарлық, сұғанақтық, қатыгездік, қайырымсыздық, жалқаулық, жауапсыздық,
тәртіпсіздік әміршілдік, әкімшілдік сияқты басқа да жағымсыз жақтарымен
күресе білуге де шынықтырады.
Сонымен тәрбиенің өмірмен байланысы жөніндегі принципі тәрбие жұмысының
мазмұнын және оның ұйымдастырылуын үнемі жаңартып, жетілдіріп отыруды қажет
етеді.
Жеке адамға талап қоюшылық пен құрметтей білудің бірлікте болуы принципі.
Бұл принцип қоғамның гуманистік сипатына негізделген. А.С. Макаренко:
Менің негізгі принципім ал бұл принцип тек қана менікі емес, сондай-ақ
бүкіл советтік педагогтердің де принципі деп санаймын әрқашан адамға
барынша көп талап қою, сонымен қатар оны мейлінше қатты сыйлау болып
табылады- деп өзінің педагогикалық тәжірибесін қорытындылайды.
Балаларға орынды талап қою мен оларға парасатты сүйіспеншілік пен құрмет
көрсете білу бірлігі-тәрбие жұмысының тиімділігін арттырудың ең қажетті
шарты.
Тәрбиеленуші сыйлау және оған талап қою дегеніміз баланы жан-жақты білу,
оның қабілеттері мен мүмкіндіктерін, күшті және осал жақтарын айқындау
және оның жағымды қасиеттерінің дамуына педагогикалық қолайлы жағдай
туғызу, ықпал жасау болып табылады.
Бала әрқашанда өзінің мінез-құлқына, іс-әрекетіне баға беруді қалайды.
Сондықтан балаға жоғары талап қою, оның күш жігері және қабілетіне сенім
көрсетумен ұштасуы керек.
Бұл принцип тәрбиеленушінің жеке басын сыйлауды, оған сергек әрі көңіл
қойып қарауды, шамадан тыс қамқорсу мен әкімшілік етуге жол бермейтін
сенімді және ылтипатты қарым-қатынас жасауды көздейді.
Адамның адамға қамқорлығы адамның адам үшін жауапкершілігі, адамның
адамды қажетсінуі мектеп, семья өмірімен қалыптасады.
Сана мен мінез-құлықтың бірлік принципі. Сана адамның мінез-құлқының іс-
әрекетін бағыттап отырады. Сана мен мінез-құлықтың іс-әрекетінің бірлігі
мектептегі бүкіл оқу-тәрбие процесіндегі ережелер, талаптар, нормалар
оқушылар үшін жаттанды түрде болмай, түсінікті, саналы болуын көздейді.
Бұл принцип адам бойында борыш, ар-ождан, талғам, мәдениетті мінез-
құлықтың, адамгершілік қадір-қасиеттің, өмірлік бағыттың үйлесімді
дамуының қажеттілігін қамтиды. Ұлы Абай тегінде адам баласы адам
баласынан ақыл, ғылым, мінез деген нәрселермен озады. Одан басқа нәрсемен
оздым демектің бәрі де ақымақшылық-деп адамның шынайы саналы өмірін
дәріптеген.
Сана мен мінез-құлықтың бірлігі адамгершілікке жатпайтын іс-әрекетімен
мінез-құлықтарға қарсы күресе білу дағдысын қалыптастырады. Тәрбие
жұмысында формализмнің болмауына елеулі ықпал жасайды.
Еңбек арқылы тәрбиелеу принципі. Жеке адамның бүкіл ең тамаша қасиеттері
жасампаз, творчестволық еңбек процесінде қалыптасады. Еңбек тәрбиенің
күшті құралдарының бірі. Ол адамның жеке басының қасиетін танудың, адамның
қабілеті мен икемділіктерін, ынта-ықыласын ұштай түсудің белгісі әрі шарты
болып табылады.
Еңбек арқылы тәрбиелеу принципінің мәні-адамды тек материалдық және
рухани байлықтарды жасаушы ғана емес, сондай-ақ оны азамат ретінде
көрінетін жеке тұлға етіп қалыптастыруда. Еңбек адамның жан-жақты
жетілуінің негізі. Сөз бен істің, қабілет пен дарындылықтың, қасиет,
сапалардың сыналар жері адал еңбек.
Шығармашылық бай мұрасымен халқымызға қайта оралған ұлы ақын Шәкәрім
Құдайбердиев Бостандық таңы атты өлеңінде:
Адамның бәрі бір, болмайды аласы
Оларды бұзатын нәпсінің таласы
Ар билейтін заманда нәпсі өліп,
Бірігер еңбекте барша адам баласы.
Адалдық жері жоқ ақырда жеңбейтін
Тарихта әрқашан адал жан өлмейтін-
деп еңбектің сырын сөз маржанымен түсіндіреді.
Ақылды сол-ынсап пен ар сақтайды,
Арсыз сол-арамдықпен жан сақтайды,
Адал сол-таза еңбекпен күнін көріп,
Жаны үшін адамшылық ар сақтайды,-
деп ұстаздық жүрек үнімен адам өмірінің мың алуан құбылыстарында еңбектің
адамгершілік сипатын өлең жолдарымен өрнектейді.
Кеңес мектебінде еңбектің тәрбие принципі ретінде жүзеге асырылуының
әдіс-тәсілдері, жұмыс түрлері мен мазмұны айқындалған. Мысалы, еңбектіңәр
салалы түрі, әр жастағы балаларға түрліше әсер ететіні туралы Н.К.Крупская:
Еңбек балалардың күшін әлсіретпеуі тиіс, керісінше, ол шамаға қарай
беріліп ақыл-ойға азық болуға тиіс ескертеді.
Қазір еңбектегі жай атқарушылық қызметі жеткіліксіз, еңбектегі іскерлік,
білгірлік, жаңаны сезіну, инициатива мен батылдық, жауапкершілікті өзіне
алуға әзірлік, жұмыстың нәтижелігін үйренуге талпыныс сияқты қасиеттердің
маңызы барған сайын арта түсуде.
Сондықтан еңбек арқылы тәрбиелеу принципі тәрбие процесінің негізгі
принциптерінің бірі болып саналуы заңдылық.
Тәрбие процесінде мектеп, отбасы және жұртышылық әрекетінің бірлік
принципі. Бастауыш мектебінің озат тәжірибесі балаға қойылатын талаптар
бірлігі мен оларға педагогикалық ықпал ету бірлігінің қажеттігін
дәлелдейді.
Ата-ана - табиғи тәрбиешілер. Ата-ананың жылы жүрегінен мейірімді
жүзінен, аялы алақанынан, ыстық құшағынан балаға дүние есігі ашылады. Оның
дүние танымының бастауы отбасынан басталып, мектеп, мұғалім тәрбиесімен
жалғасып отырады. Сондықтан отбасы мектеп, жұртшылық өзара бірлікте,
педагогикалық ынтымақтықта болуы балаларды дұрыс тәрбиелеудің кепілі.
Қазіргі қоғамдық дамудың динамикасына байланысты туындап жатқан
проблемалар, еліміздегі әлеуметтік-экономикалық түбегейлі өзгерістер, саяси-
рухани саладағы жаңарулар, тұтас комплексті жағдайлар алдына жаңа
міндеттерді жүктейді.
Сонымен тәрбие процесінде барлық тәрбие принциптерінің негізінде
педагогикалық ықпалдың бір-бірімен байланыстылығы, әрі сабақтастығы жүзеге
асырылады.
Тәрбие процесінің заңдылықтары (қозғаушы күштері)
Тәрбие процесі өзінің құрылысына бағыт-бағдарына қарай
диалектика заңына негізделген. Сондықтан да педагогика ғылымын
диалектикалық ғылым деп санаймыз. Өйткені тәрбие процесінде әлеуметтік,
психологиялық және педагогикалық факторлар бір-бірімен ұштасып бірлікте
болатындығын ғалымдар дәлелдеуде.
Тәрбие процесінің заңдылықтары мен қозғаушы күшін кеңес психологтары мен
педагогтары Н.И. Болдырев, М.А. Данилов, Ф.Ф. Королев, Г.С. Костюк, Г.И.
Щукина, Б.Т. Лихачев, т.б. еңбектерінде дәлелденген.
Тәрбие процесінің диалектикалық мәні, оның даму үстінде болып, белгілі
сатымен диалектикалық икемдікте өзгеріп отырады. Себебі, тәрбие процесі
әлеуметтік талапқа негізделіп дами отыра оқушылардың жас және өмір
тәжірибелеріне орай өзгеріске түсіп, кейбір балалардың өмір жағдайларын
ескеріп басқаша да құрылады. Мысалы, бір оқушыға жасалынған педагогикалық
әдіс, тәсіл немесе амал бір жағдайда нәтижесін берсе, екінші жағдайда
ешқандай пайда бермейді.
Тәрбие процесінің диалектикалық мәні, оның қарама-қайшылықта болып
тұратындығында. Өйткені, жеке адамның дамуы шиеленіссіз, қайшылықсыз
өтпейді. Тәрбие жұмыстарында тәрбие мен қайта тәрбиелеу функцияларының
болуы да, бұл процестің біркелкі жүргізілмейтінін дәлелдейді.
Тәрбие процесінің қарама-қайшылықты заңдылықтарынан ішкі және сыртқы
қарама-қайшылықтарын бөліп алғанымыз жөн. себебі, ішкі қарама-қайшылық
оқушының жеке тұлғасы дамуының қозғаушы күші болса, сыртқы қарама-қайшылық
тәрбие процесінің қиындық туғызатын құбылысы ретінде, оның ұтымды
ұйымдастырылуына жағдай туғызады. Ал кей жағдайларда, тәрбие жұмыстарында
сыртқы қарама-қайшылық тәрбие процесіне кедергі келтіріп, нәтижесін
төмендетуі мүмкін.
Сөйтіп, жеке тұлғаның дамуы, қалыптасу кезеңдерінде алдарына қойылатын
қоғамдық мәні бар мақсат-міндеттері, талап-тілектерді іс жүзіне асырудағы
әрекеттері мен оқушының бойындағы бейім-қабілеттері аралықтарына ішкі
қарама-қайшылық туып, бұл құбылыстың баланың дамуына негіз болатын ең
басты қозғаушы күш болып саналады.
Бұл тәрбие процесі ұйымдастырылып жүргізілудің әрбір кезеңдерінде ішкі
қарама-қайшылықтарға кездесіп отырады. Бірақ тәрбиенің әрбір өрбу сатысында
оқушының жинақталған оқу іс-әрекеттері мен мінез-құлық тәжірибелері
байыған сайын және дамып отыруына байланысты, айтылып отырылған ішкі
қарама-қайшылықтар жойылады. Негізінде, тұлғаның дамуы тоқталып қалмайтыны
сияқты, оқушының алдына жаңа міндеттерді шешуді талап ететін қиын сұрақтар
туындап, жаңа дәлелді ішкі қарама-қайшылықтар қайтадан туады.
Сонымен тәрбие процесінің ішкі қарама-қайшылығының мәні-оқушыға
жасалынатын сыртқы әсерлер, педагогикалық ықпалдар мен баланың ішкі
позициясы, яғни жандүниесі мен қызығушылығы аралықтарында туындайды.
Әрине, әркезде сыртқы әсерлер, ықпалдар баланың ішкі мүмкіншіліктерімен
жұптаса бермейді. Сонда да болса, әлеуметтік маңызы зор адамгершілікті
қадыр-қасиеттер жеке тұлғаның ішкі талап-тілектерімен біте қайнасып, тәрбие
жұмысының болашақ бағыт-бағдары соған бағдарлынуы тиіс.
Ал, сыртқы қарама-қайшылықтар тәрбие процесінің кедергісіз, тиянақты,
жүйелі өтуіне кедергі болып, қиындықтар туғызады. Ол қандай қарама-
қайшылықтар:
- мектеп, қоғамдық тәрбие мен жекеленген семья тәрбиелері аралықтарында
көзге түсіп, мектеп талабына тәкелей немесе жанама түрінде қарсылық
білдіреді;
- мектеп тарапынан ұйымдастырылған жоспарлы тәрбие ықпалдары мен баланың
қоршаған кездейсоқ орта әсерлері мен ықпалдары аралықтарынан байқалады;
- педагогикалық колектив мүшелері оқушыларға біркелкі талаптар қоймай,
олардың іс-әрекеттері мен мінез-құлықтарында жағымсыз қылықтардың орын
алуына жағдай жасауынан мұғалімдер мен оқушылар арасында дау-жандал,
келіспеушіліктер болып тұрады.
Әрине, жоғарыда көрсетілгендей тәрбие процесіндегі сыртқы қарама-
қайшылықтарға назар аударып, оқушыларға жан-жақты мақсатты-педагогикалық
ықпалдар жасағанда мұғалімдер мен ата-аналар бірлікте болуы қажет. Сонымен
бірге, оқу-тәрбие процесінің мазмұны өте бай, бүгінгі күнгі өмір талабына
сай романтикалық принципте ұйымдастырылып оқушының ішкі жан дүниесіне, іс-
әрекеттері мен қызметіне бағыт-бағдарларына негізделінуі тиіс.
Бақылау сұрақтары:
1. Тәрбие принципі дегеніміз не?
2. Тәрбие принципіне үлес қосқан ғалымдар .
3. Макаренконың принцип туралы ойы?
4. Еңбек арқылы тәрбиелеу принциптін қалай түсінесіз?
5. Тәрбие процесі қандай заңға негізделеді ?
6. Тәрбие процесінің диалектикалық мәні .
7. Қай уақытта ішкі қарама – қайшылық туады?
8. Сыртқы қарама – қайшылықты ата
Тақырыбы: ТӘРБИЕ ЖҰМЫСЫ ЖҮЙЕСІНДЕГІ СЕНІМ
Жоспары:
1. Сенім және оның тәрбие процесіндегі орны.
2. Сенімнің негізгі формалары мен тәсілдері.
Лекция мақсаты: Студенттерге сенім және оның тәрбие процесіндегі орнын
түсіндіру..
Сенімнің негізгі формалары мен тәсілдерімен таныса отырып, оқушылар
өміріндегі сенімнің формаларының рөлі туралы білу
Лекция мәтіні
1. Сенім және оның тәрбие процесіндегі орны. Сенім бұл тәрбиеленушінің
игі қасиеттерін қалыптастыружәне жағымсыз қасиеттеріне жол бермеу
мақсатымен олардың сана-сезіміне және ерік-жігеріне ықпал жасау. мұның өзі,
әдетте, мінез-құлық нормалары мен ережелерін, адамгершілік принциптерін
түсіндіру арқылы жүзеге асырылды. Алайда мұғалім мұны тек ауызша
түсіндірумен ғана шектеліп қалмауы тиіс. Тәжірибе, практика, нақты істер
де, айналадағы адамдардың және ең алдымен ұстаздардың, ата-аналардың жеке
өнегесі де сендіреді. Бұл үшін кітаптар, кинофильмдер, телевизия және
радио хабарлары пайдаланылады. Сенім арқылы тәрбиешілер шәкірттердің сана-
сезіміне әсер етіп, олардың өз әрекеттері мен іс-қимылдарына деген жауапты.
Қарым-қатынасын дамытуға жағдай жасайды, өмірге деген дұрыс көзқарастарын
қалыптастырады.
Сананы қалыптастырудың аса маңызды және қажеті қайнар көзі-жинақталған
тәжірибе. Тұрмыстағы күнделікті мінез-құлық, сан алуан практика қызмет,
әсіресе қоғамдық коммунистік тұрғыда өзгертуге белсене қатысу қажетті әдет
дағдылар мен іскерлікті игеруге жағдай туғызып қана қоймай, сонымен бірге
сананы, дүниетанымды қалыптастырады. Алайда Коммунистік идеялар мен
көзқарасты меңгерудің коммунистік адамгершілік принциптері мен
нормаларының мен мағынасын түсіндірудің, негізінде ғана коммунисттық сананы
нысаналы және тұрақты түрде қалыптастыру мүмкін болады.
Сенімнің негізгі формалары мен тәсілдері. Тәрбиелеудің нақты міндеттері
мен шарттарын ескере отырып, педагогтар мен оқушылар коллективтері
шәкірттердің сана-сезіміне және тәртібіне әртүрлі ықпал жасауға ұмтылады.
Сенімнің кейбір формалары мен тәсілдерін жалпылама түрде қарастырып
көрейік.
Саяси хабарлама. Бұл-саяси білім берудің аса маңызды және кең тараған
формасы. Мұның өзі оқушылардың еліміздегі және шет елдердегі аса маңызды
саяси оқиғалармен танысуына көмектеседі. Сонымен бірге ол советтік
патриотизм сезімін, басқа елдердің халықтарына деген құрмет, социалистік
елдердің табыстары мен жетістіктеріне деген мақтаныш сезімін тәрбиелеуге
жағдай туғызады.
Мектеп тәжірибесінде шолу, тақырыптық және жедел хабар қолданылады.
Саяси шолу хабарламасында ішкі және халықаралық өмірдің аса маңызды
оқиғалары баяндалады. Тақырыптық саяси хабар белгілі бір саяси оқиғаға,
мерекелік және даңқты күндерге, ғылымның, техниканың, өнердің аса жаңа
жетістіктерін атап өтуге арналады.
Саяси хабарламаны өткізу методикасында ағымдағы оқиғалар туралы қысқа,
әсерліжәне бейнелі әңгімелер және сұрақтарға жауап беру көзделеді. Кейде
әңгімеден кейін әңгімелесу өткізіледі. Мұның өзі саяси хабарламаны
жандандырып, оған деген ынтаны арттыра түседі. Егер оқушылар хабарламаға
жақсы әзірленсе, олар құлшына сұрақ қойып, хабарламаны талқылауға белсене
қатысады.
Жоғары класс оқушыларының бірі, мысалы, өз еліміздегі оқиғалар туралы
әңгімелейді, екіншісі шет елдегі оқиғаларды баяндайды, үшіншісі өз
ауданындағы, қаласындағы, селосындағы ең елеулі оқиғалар туралы хабарлайды.
Саяси хабарлама өткізуге ұстаздардың бірі, көбінесе класс жетекшісі
жауапты болады. Ол кіріспе сөз сөйлеп, оқушылардың пікір алысуын
ұйымдастырады, қорытынды жасайды.
Саяси хабарламадан кейін оқушылардың альбом, плакаттар дайындап,
таблицалар жасағаны жақсы. Ағымдағы хабарлар витринасына, халықаралық
өмірдегі және еліміздің ішкі өміріндегі аса маңызды оқиғалар туралы газет
қиындылары ілінеді. Мұның бәрін кейін сабақ кезінде және бос уақыттан тыс
тәрбие жұмысында пайдалануға болады.
Саяси хабарламаның ауызекі журнал, дөңгелек стол басындағы әңгіме,
баспасөз конференциям, саяси радио хабары тәрізді түрлері де кеңінен қанат
жайып келеді.
Саяси хабарламадан дайындау және өткізу кезінде түрлі мәліметтерді-газет-
журналдардың, радио хабарлардың материалдарын, мектеп, класс, пионер
отрядының өмірінен мейлінше қызықты фактілерді пайдалану қажет. Саяси
хабарламаның нақты материалдармен толыға түсуі ағымдағы оқиғаларды ұғынбай,
үстірт және енжар қабылдауға жол бермейді. Көрнекі құралдарды
(географиялық карталар, портреттер, схемалар, диаграммалар, карикатуралар)
пайдалану да аса маңызды. Мұның бәрі саяси хабарламаны түсінікті етіп, оның
әсерлілігін арттырады.
Саяси хабарламаны өткізуге партия қызметкерлерін, үгіт-насихат жұмысын
жүргізуге дағдыланған ата-аналарды тартқан жөн. Мысалы, бір мектептің класс
жетекшілері мұнай өңдеу заводы мен химия комбинатының цех басшыларын
атақты жұмысшыларын, Еңбек Ерлерін оқушылар алдында сөз сөйлеуге шақырған.
Олар кәсіпорынның еңбектегі өнегелі істері туралы социалистік жарыстағы
табыстары туралы жарқын да тартымды әңгімелеп берді. Бұдан кейін
экскурсиялар, өндіріс озаттарымен кездесулер, техника кештері
ұйымдастырылды. Сөйтіп, саяси хабарламаны өткізу тәрбиенің өзге
формаларымен ұштастырады.
Саяси хабарлама оқу жылының барысында ғана емес, сонымен бірге жазғы
демалыс кезінде де-оқушылардың өндірістік бригадаларында, денсаулық түзеу-
спорт және пионер лагерлерінде өткізіледі. Оқушыларды тәрбиелеуде каникул,
үзіліс жасауға болмайды.
Саяси үйірмелер мен клубтар. Мектептерде ағымдағы саясат үйірмелері
кеңінен қанат жайып отыр. Бұлардағы сабақтар оқу үстінде, саяси хабарлама
кезінде, газеттерде, радио және телевизия хабарларынан алынған саяси
білімді игеруге, кеңейтуге және тереңдетуге көмектеседі.
Үйірмелердегі саяси сабақтарды өткізу методикасы алуан түрлі. Бір
жағдайда жаңа тақырыпты оқып үйрену ұстаздың-үйірме жетекшісінің
әңгімесінен басталады. Осында өздігінен жұмыс істеуге арналған тапсырмалар
беріледі. Келесі сабақта тақырыптың негізгі сұрақтары бойынша әңгімелесу
өткізіледі. Басқа бір жағдайда сабақ кезінде тыңдаушылардың алдын-ала
берілген сұрақтар бойынша дайындаған қысқа баяндамалары тыңдалады.
Баяндамадан кейін әңгімелесу өткізіледі. Кейде аса күрделі тақырыптар
бойынша мұғалімдер, партия және совет қызметкерлері Білім қоғамының
лекторлары лекция оқиды. Үйірмелердегі сабақтарды өткізу методикасын
таңдау ең алдымен тақырыптың күрделілігіне, тыңдаушылардың құрамына,
олардың білім дәрежесіне байланысты.
Ұзартылған күн мектептері мен топтарының кеңеюуіне байланысты үйірме
жұмыстарын сабақтан тыс уақытта жүргізуге қолайлы жағдай туады. Ұзартылған
күн кластары мен топтары қазір төменгі класс оқушыларын ғана емес,
сонымен бірге ортаншы,ал кейде жоғары кластағыларды да қамтиды.
Үйірмелер саяси білім берудің жалғыз ғана формасы емес. Соңғы жылдарда
Отан, Факел, Прюметей саячси клубтары кең тарап отыр. Мұнда саяси
білім беру, оны кеңейтіп, тереңдете түсу жөнінде сан алуан жұмыстар
жүргізіледі. Клубтардағы жұмыстың формалары мен тәсілдері әртүрлі. Мұнда
лекциялар мен баяндамалар оқылады, пікір алысулар мен теориялық
конференциялар өткізіледі. Жоғары класс оқушыларының маркстік-лениндік
теорияны игеру жөніндегі өзіндік жұмыстары елеулі орын алады.
Интернационалдық достық клубтары халықтар достығы фестивальдарын
өткізеді. Оқушылар одақтас республикалар мен шет елдер халықтарының
өмірімен және тұрмысымен алдын ала танысады, осы елдердің тарихы мен
географиясы, экономикасы мен мәдениеті жөнінде материалдар жинайды. Одақтас
республикаларға сапарлар ұйымдастырылады, басқа елдердің оқушыларымен хат
алысады. Клуб мүшелері Отаным менің кең байтақ тақырыбы бойынша
конкурстарға қатысады.
Мектептерде әскери-патриоттық клубтар құрылады. Оқушылар мұнда әскери
антпен, әскердің алуан түрлерімен танысады, азамат және Ұлы Отан
соғыстарына қатысушылармен кездеседі.
Бірқатар мектептерде жас атеистер клубтары құрылған. Олар атеистік
хабарларды, лекция мен баяндамалар оқуды ұйымдастырады. Мектептерде
атеистік кештер, экскурсиялар өткізіледі, дінге қарсы кинофильмдер
көрсетіледі, діннен қол үзген бұрынғы дін қызметкерлерімен кездесулер
ұйымдастырылады. Мұның бәрі атеистер тәрбиелеуге көмектеседі.
Қаласындағы мектептердің бірінде Арманшылдар университеті. Мұнда үш
факультет: табиғаттану білімдері, саяси білімдер мен эстетика факультеті
бар. Университетке қабылдау үшін белгілі бір жұмыс саласын таңдап, алып
ғылыми баяндама жасау қажет. Осының негізінде Ғылыми совет университеттің
толық мүшесі атағын береді.
Мектептерде саяси білімдерді оқып үйрену және насихаттау жөніндегі ғылыми
қоғамдар да құрылады. Мәселен, Арзамас қаласындағы № 2 орта мектепте Жас
марксист қоғамы ұйымдастырылған. Ол ХІІІ-Х кластың оқушыларын біріктіреді.
Оның негізгі міндеттері-қоғамның мүшелерінің саяси білім алуына және
кеңейте түсуіне көмектесу, ағымдағы оқиғаларға дұрыс баға беру және осы
білімдерді оқушыларға жеткізе білу шеберлігін шыңдау. Қоғам мүшелері саяси
хабарламалар мен теориялық конференциялар өткізеді. Мақалалар мен хаттарын
оқып үйренгеннен кейін жоғары класс оқушыларының конференциясы өткізіледі.
Негізгі баяндамашылар-қоғам мүшелері. Н.Д. Крупскаяның өмірі мен қызметі
туралы материалдарды оқып үйренудің негізінде оның юбилейіне байланысты
теориялық конференция өткізілді. Мұның өзі Надежда Константиновна
Крупскаяның өмірімен және қызметімен, сондай-ақ оның жаңа адамды тәрбиелеу
жөніндегі шығармаларымен танысуға көмектесті.
Жоғары кластағы оқушы комсомолецтердің есепке қатысуы өз білімін көтеру
жөніндегі тұрақты жұмыстың жеке комплексті жоспарын жасауды көздейді. Бұл
жоспарларда әдетте Лениннің теориялық мұрасын, партия съездерінің
материалдарын оқып, үйрену, тұрақты және уақытша қоғамдық тапсырмаларды
орындау, мектепке және тұрған жері бойынша практикалық қызмет ету, өзін-өзі
тәрбиелеу және қызметтің басқа да түрлері қарастырылады.
Есептің қорытындылары комсомол жиналыстарында шығарылады. Мұнда әрбір
комсомолдың оқуға және қоғамдық тапсырмаларға деген қарым-қатынасын
айқындауға ерекше көңіл бөлінеді, әрбір комсомолдың лениндік ұраны қалай
оқып, үйренетіні, өз комсомол ұйымының қызметін жандандыруға қандай үлес
қосатыны анықталады.
Әрбір кезеңнің соңында ұйымы мен әрбір комсомолец қызметінің
қорытындысышығарылады. Оның басты сипаты-оқушы білімінің жоғары сапасы мен
қоғамдық белсенділігіне жету. Есептің барысында мектеп комсомол ұйымдары
тәрбиелік қызметінің қорытындылары талданады, әр комсомолецтің идеялық-
саяси тәрбиесінің дәрежесі тексеріледі. Лениндік есеп-мектептегі комсомол
жұмысының, ұстаздар мен оқушылар коллективтерінің күш-жігерін үйлестіру
жөніндегі комплексті формалардың бірі.
Әңгімелесулер. Әңгімелесулерді өткізу әдетте мерекелер мен даңқты
күндерге үйлестіріледі.
Мектеп тәжірибесінде адамгершілік мораль мәселелері бойынша немесе әдетте
аталып жүргендей, этика мәселелері бойынша әңгімелесулер өткізіледі. Олар
адамгершілік принциптерін оңтайлы формада түсіндіруге, адамгершілік
тәжірибесін ұғынуға және жинақтауға көмектеседі. Мұндай әңгімелесулер үшін
мектеп, сынып өмірінен, газет пен журналдардан, көркем әдебиет
шығармаларынан алынған фактілер құнды материал болып табылады. Оқушылардың
өздерін материал жинауға қатыстырған жөн. Мысалы, еңбексүйгіштік туралы
немесе шыншылдық пен адалдық туралы мақал-мәтелдерді жинауды тапсыруға,
содан кейін оларды әңгімелесу кезінде пайдалануға болады. Әсіресе еңбекке
көзқарастың, адамдардың коллективте өмір сүріп, еңбек ете білу
көріністерін, еңбексүйгіштік пен ұқыптылық туралы, мейірімділік,
мейірбандық пен қарапайымдылық турады, адалдық пен сертінде тұру туралы,
Әділдік туралы, Үлкендерге, кішілерге және өз құрдастарына деген қарым-
қатынас туралы, жамандық пен селқостыққа ымырасыздық туралы, ІҮ-ҮІ кластан-
мектепте оқушы тәртібінің ережесі не үшін керек, саналы тәртіп туралы,
коммуниста қоғам адамы қандай болуы керек, тәртіп мәдениеті туралы, достық
туралы, менікі және біздікі.
ҮІІ-ҮІІІ сыныптар-құрылысшының адамгершілік принциптері, комсомолдың
моральдық бейнесі, совет оқушысының, борышы мен намысы туралы, ұлы
адамдардың өз Отанына деген сүйіспеншілігі туралы, менің Отаным-халықтардың
ынтымақты семьясында, пролетарлық интернационализм туралы ерік-жігерді
тәрбиелеу, қарапайымдылық пен менмендік туралы, адамдармен өзара қарым-
қатынастағы ақ жарқындық пен сезімталдық. Шындық бәрінен де қымбат,
мақсаткерлік туралы, ата-анаға деген құрмет туралы, еңбекке деген
коммунистік көзқарас туралы.
Жоғары (ІХ-Х) кластарда коммунистік мораль мәселелері бойынша әдетте
лекция оқылады және диспуттар, оқырмандар конференциялары өткізіледі.
Оқушыларға экономикалық білім беру және тәрбиелеу мақсатында мына
тақырыптарға әңгіме өткізу ұсынылады: І-ІІІ кластар мұны совет халқы
тұрғызып жатыр; Бәрі де адам игілігі үшін, Біз мектеп иесіміз, Тегін
дегеннің өзі қанша тұрады? ІҮ-ҮІІІ кластар-еңбек біртұтас, еңбегіне қарай
құрмет; еңбек адамы-ел иесі, бүкіл еліміз-құрылыс алаңы, еңбегіміз –
Отанға, материалдық байлыққа ұқыпты қарау-совет адамдары өмірі мен
еңбегінің заңы, өз уақытыңды жоспарлай біл. ҮІІІ-ІХ-Х кластар-экономика –
коммунизм жолындағы күрестің шешуші учаскелерінің бірі; жастардың
энтузиазмы мен творчествосы-тиімділік пен сапа бесжылдығына, коллектив
құрметіне ие болатындай еңбек етейік, өз еңбегіңді құрметтеу, тамаша еңбек
ету, елеміздің байлығын шебер және іскерлікпен пайдаланайық, жұмысшының
арнамысы-өнім сапасының басты бақылаушысы, ауыл шаруашылығын көтеру-бүкіл
хлықтық іс, баршаның ортақ қам-қарекеті, жаныңда бірде-бір артта қалушының
болмауы-коллективтік еңбектің ұраны, комсомол- ұлы құрылыстардың сенімді
қамқоршысы, қырсыздық пен ысырапқорлыққа-ымырасыз күрес, экономикалық
дайындық-әр жұмысшының, колхозшының, маманның білгірлігінің міндетті,
маңызды қыры. Жарқын фактілеріне, борышты саналы түрде, тапсырылған істі
зор жауапкершілікпен атқарудың фактілеріне ерекше назар аудару керек.
Этика жөніндегі әңгімелесулердің тақырыбы кластың, мектептің өмірімен
байланысты болуы маңызды.
Этика жөніндегі әңгімелесулердің жүйесі мынадай: оқушының өмірінен
алынған оның мінез-құлқы туралы фактілерді хабарлау немесе көркем
шығармадан әсерлі үзінділер келтіру; келтірілген фактілерді түсіндіру және
оларды оқушылардың белсенді қатысуымен талдау, шиеленісті жағдайларды
талқылау, адамгершілік қасиеттерінің неғұрлым мәнді белгілерін жинақтау
және оларды бұрын қалыптасқан мораль туралы ұғымдармен салыстыр,
адамгершілік ережелерін түсіндіру және айқындау, меңгерілген ұғымдарды
өзінің іс-қимылы мен басқа адамдардың, іс-қимылын бағалау кезінде қолану.
Қорытындысында этика жөніндегі әңгімелесулердің нәтижесін нақты іс жүзінде
нығайта түсу үшін түрлі тапсырмалар беріледі. Этика жөніндегі әңгімелесулер
барлық жағдайда мұндай жүйеде бола бермейді.
ІҮ-Ү кластарда әдетте, индуктивті жол басым болады. Нақты фактілерді
талдап,оларға баға беру арқылы балалар қорытынды жасап, өзіндік пікір
түйіндеуге үйренеді. ҮІ-ҮІІ және бұдан да жоғары кластарда әңгімелесуді
адамгершілік ережесін, принциптерін айқындаудан бастауға және оны көрнекі
ету үшін өмір мен әдебиеттен нақты материал қолдануға болады.
Этика жөніндегі әңгімелесуді өткізу кезінде бұрын белгілі емес мораль
нормалары мен ережелері түсіндіріледі немесе коммунистік дамгершілік
нормалары мен ережелері туралы алынған білім жүйеге түсіріледі. Этика
жөніндегі әңгімелесуге арналған материалда біздің бүгінгі өміріміз,
коммунизм құрыпжатқан адамдардың нақтылы қарым-қатынастары бейнеленгені
маңызды. Ұстаздікі, оқушыларды ашық жарқын болуға, тәрбиешілерге деген
дардың жоғары идеялық-адамгершілік дәрежесі, олардың идеялық-педагогикалық
сенімі және материалды түсіндірудегі әсершіл-сенімін қалыптастыру шеберлігі
этика жөніндегі әңгімелесулердің тиімділігін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
(ерекшелігі)
1. Тәрбиенің мақсаты, мәндеттері
2. Тәрбиеның қозғаушы күші
Лекция мазмұны: Тәрбие процесі адамның қоғамдық мәнінің әлеуметтік
маңызды сапаларын қалыптастыруға, оның қоғамға, адамдарға өз-өзі
қатынастар жасауға және олардың шеңберін кеңейтуге бағытталады. Адамның
қоғамдық мәнінің өмірдің түрлі жақтарына қатынасының жүйесі неғұрлым
аумақты, кең болған сайын оның рухани жан дүниесі соғұрлым жазиралы, бай
болады. Тәрбиенің мәні - адамның қоғамдық мазмұнының әлеуметтендіріп, оның
ұжыммен және қоғаммен практикалық қатынастар жүйесін құру. Өзінің табиғаты
жағынан тәрбие ісі педагогикалық міндеттердің төмендегідей бір қатар
мәселелерін шешуді қамтиды:
1. Педагогикалық жағдайлардың, тәрбиелік әсерлердің нәтижесін талдау,
жоспарлау жұмысын реттеу.
2. Тәрбие процесінің жобасын құру және жүзеге асыру. Бұл өзінің мазмұны
жағынан педагогикалық іс-әрекетті пайдалы бөліктерге және ықпалдарға
бөлудің, оқушылардың іс-әрекетіне педагогикалық басшылық етудің, оқушылар
ұжымдары мен шағын топтардың, жеке оқушымен дұрыс қарым-қатынастарды
бекітудің, оқушылар тәртібінің әлеуметтік-психологиялық шарттары мен
себептерін аңғара білудің, оқушыларға жеке тұрғыда қатынас жасау бірлігінің
болуын талап етеді.
3. Тәрбиелік ықпалдарды реттеу және оларға түзетулер енгізу. Бұл мазмұны
жағынан педагогикалық міндеттерге енгізілген түзетулерді орынды жүзеге
асыруды, сыртқы ықпалдардың қалыпты жағдайға өтуін немесе қабылданбауын
қамтамасыз етеді, қоршаған ортаға сай баланы дамыту үшін қажетті материалды
таңдап алуды, ұжым мен адамдар арасындағы қарым-қатынасты реттеуді,
бағыттауды, дамытуды, пайда болатын жеке шиеленістерді жоюды, оқушылар
арасындағы достық пен жолдастық қатынастарды нығайтуды, педагогикалық
жағдайға байланысты талап логикасын түрлендіруді, өзгерген жағдайлар да
тәрбиелік ықпал жасаудың бағытын дұрыс анықтауды және тәсілдерді қайта
құруды т.б. талап етеді.
4. Қорытынды есепке алу және бақылау. Мұның мазмұны әдепті
берілгендермен салыстырып; қол жеткен нәтижені талдау, қолданылған тәрбие
әдістерінің тиімділік шеңберін анықтау, балалардың дамуындағы және
тәртібіндегі ойластырылмаған, қажетсіз құбылыстардың туу себептерін
белгілеу, орынды құралдарды, әдістерді, тәсілдерді жинақтау, өз
тәжірибесіне енгізу мақсатында басқа, мұғалімдердің іс-әрекетін зерттеу,
педагогикалық теория мен тәжірибені сәйкестендіре білу деген сөз.
Тәрбие - бұл педагогикалық құбылыс. Олай болса педагогикалық құбылыстар
мен процестер арасындағы байланыс мәселелерін қарайық. Бұл жерде кейбір
заңдылықтарды атауға болады.
Тәрбие түсінігі мағыналық жағынан кең ауқымды категория. Мысалы, жоғарыда
тәрбиені өсіп келе жатқан әулетті тұрмысқа дайындау деп анықтағанбыз. Ал,
бұл дайындықты арнайы ұйымдастырылған тәрбие қызметінің барысында іске
асыруға болады, сонымен бірге ол балалардың күнделікті үлкендермен араласа
жүріп, тұрмыстық іс-әрекетке үйренумен де орындалуы мүмкін. Бірақ аталған
екі жағдайдағы тәрбиелік әрекеттер әртүрлі мағынаға ие болатыны сөзсіз.
Қоршаған орта тәрбиеледі, Отбасының тәрбие жемісі деп нақтылап айтатын
болсақ, онда бұл бір мақсатты сияқты әрекеттердің өзара теңгерілмейтінін
байқаймыз. Қоршаған орта тәрбиеледі немесе Отбасы тұрмысы тәрбиеледі
деумен жеке адам дамуы мен қалыптасуына әлеуметтік-экономикалық және
тұрмыстық жағдайлардың күнделікті жоспарсыз, мақсатты бағдары болмаған
ықпалын түсінеміз. Ал енді мектеп тәрбиесі десек, әңгіме басқаша, бұл
ретте арнайы ұйымдастырылған және саналы іске асырылатын тәрбиелік қызметті
білеміз.
К.Д. Ушинский: Педагогикадағы тәрбие - алдын-ала ниеттелген және арнайы
ұйымдастырылған педагогикалық процесс,- деп тұжырымдаған.
Аға ұрпақтардың тәжірибесін беру және игеру, сананы
қалыптастыру, тәрбиеленушілердің сезімін дамыту және мінез-құлық дағдыларын
қалыпқа түсіру, оларды өмір мен еңбекке даярлау тәрбие процесінде жүзеге
асырылады.
Тәрбие процесінде бір мезгілде сананы қалыптастырудың, сезімдерді
дамытудың мінез-құлық дағдылары мен әдеттерін қалыпқа түсірудің маңызы
үлкен.
Педагогтардың тәрбиелік ықпал жасауы алуан түрлі тәрбиелік қызметтерімен
толықтырылады. Оқушылардың санасы мен мінез-құлқының қалыптасуына
сезімдерінің дамуына әдебиет пен өнер, радио мен телевизия, кино мен театр
айтарлықтай әсер етеді. Жеке адамға тәрбиелік ықпал жасау тасқыны едәуір
кеңейіп келеді. Тәрбие процесі барған сайын көп қырлы, көп факторлы бала
түсуде. Оны сабақтар шеңберінде, мектеп шеңберінде ғана шектеуге болмайды.
Тәрбиенің табысты болуы әсер етудің қандай да бір қайнар көзіне емес,
көптеген факторлар мен жағдайларға байланысты.
Тәрбие процесінің көп факторлылығы, тәрбиелік ықпал өрісін кеңейту жеке
адамды қалыптастыру үшін әр түрлі резервтермен, мүмкіндіктерді пайдалануға
септігін тигізеді. Сонымен қатар бұл тәрбие беру процесін біршама
қиындатады. Алуан түрлі әсерлердің ықпалынан өте отырып, балалар тек
жағымдыны ғана емес, кейде жағымсыз тәжірибеде жинақтайды.тәрбие процесінің
екінші ерекшелігі оның ұзақ процесс екендігінде. Ол балалар мектепке
түсерден көп бұрын басталды да мектеп бітіргеннен кейін де жалғасады.
ХҮІІІ ғасырдың Француз материализмнің аса көрнекті өкілдерінің бірі
Гельвецкийдің өзі тәрбиені ұзақ процесс ретінде сипаттай отырып, шындыққа
келгенде, бүкіл өмірдің өзі бір ұзақ тәрбие ғана деп жазды. Адам есейген
жылдарында да тәрбиеленеді немесе қайта тәрбиеленеді. Ол өзінің еңбек және
моральдық тәжірибесін молайтуды және жетілдіруді одан әрі жалғастырады,
өзінің білімін кеңейтеді, және тереңдетеді. Эстетикалық байлықтарды
меңгереді. Әрине, мектептегі жылдар-адамның неңұрлым қарқынды дамитын,
мінезі мен тәртібінің қалыптасатын жылдары. Мектеп оқушысының орталық нерв
жүйесінің жоғары икемділік пен қабылдағыштықпен ерекшеленетіні белгілі.
Соның арқасында жеке адамның ойдағыдай қалыптасуына және жағдай жасалады.
Сондықтан осы жастық шақта арнайы ұйымдастырылған тәрбиелік процесс жүзеге
асырылады.
Тәрбие процесінің үшінші ерекшелігі - оның сатылы сипатта болатындығы.
Оны шартты түрде бірқатар кезеңге бөлуге болады. Бірінші сатысында балалар
жанұядағы, мектептегі тәртіп ережелерінің бастапқы ұғымдарын игереді.
Оларда қарапайым сезімдер ояна бастайды және мінез-құлықтың аса қарапайым
дағдылары бойға сіңеді. Екінші сатысында оқушыларда тәртіп туралы бастапқы
ұғымдардың негізінде этикалық түсініктер қалыптасады, белгілі бір жағдайда
дұрыс қылық көрсете білу қоғамда қабылданған тәртіп ережелерін сақтау
дағдысы бойларына сіңеді. Сонымен бірге жағымды сезімдердің одан әрі дамуы
және жағымсыз сезімдерді жеңу процесі жүріп жатады. Үшінші саты
көзқарастардың қалыптасуымен, мінез-құлықтың тұрақты әдеттерінің бойға
сіңуімен және сезімдердің одан әрі дамып баюмен сипатталады. Осы сатыда
мектеп оқушыларының идеялық адамгершілік принциптерімен анықтиалатын іс-
әрекет мотивтері әлдеқайда айқын көрініс береді. Бұл сатылардың арасында
үзілді-кесілді шек болмайды, олар тығыз байланысты болады.
Балаларды мектепте, әсіресе жанұяда тәрбиелеу процесінің ұйымдастырылуы
бірдей бола бермейді. Тәрбие берудегі кемшіліктердің бұрын игерген жақсы
қасиеттердің бекімеуіне және кейде жойылып кетуіне, жаңа қасиеттердің
бекімеуіне және кейде жайылып кетуіне, жаңа қасиеттерге де ие бола алмай
қалуына әкеліп соғатыны аз емес. Соның нәтижесінде жас шамасы бірдей
оқушылардың даму деңгейі бірдей болмайды. Олардың әрқайсысы өзінің ерекше
өмірлік жолынан өтеді. Осы жолды және оқушының өмірлік тәжірибесін, оның
ұғымының, мінез-құлықтың дағдылары мен әдеттерін білу, ең алдымен, тәрбие
берудің қандай міндеттеріне көңіл аудару қажет екенін көрсетеді. Мұның
әсіресе, қиын мінезді оқушыларды тәрбиелеудегі маңызы үлкен. Мұғалімге, ең
алдымен сынып жетекшісіне балалардың жағымсыз тәртіптерінің себептерін
ашып алу және ата-аналарымен, балалар және жастар ұйымдарымен бірлесе
отырып оларды қайта тәрбиелеудің жолдарын белгілеу қажет.
Тәрбие процесінің келесі төртінші ерекшелігі - тәрбие жұмысы мазмұнындағы
концентризм. Бұл тәрбие процесінде жеке адамның бір қасиетінің өзіне
бірнеше оралып соғуға тура келетінін білдіреді. Бірақ бұл тектен-тек
қайталау емес, ал жас шамалық ерекшеліктерге және тәрбие деңгейіне сәйкес
одан әрі кеңейту және тереңдету бағытындағы қайталау.
Тәрбие беру процесінің бесінші ерекшелігінің мәні - оның екі жақты
белсенді процесс екендігі. Оны тәрбиеленушілерге педагогикалық ықпал
жасаумен ғана шектеуге болмайды. Тәрбиешілердің ықпалы тәрбиеленушілердің
ішкі ойымен қатар жүруі, өзін-өзі тәрбиелеумен толықтырылуы тиіс.
Оқушылардың ынта-жігерін жұмылдырудың, олардың жеке белсенділігін айтудың,
олардың дербестігін дамытудың маңызы үлкен. Тәрбие процесі жеке адамға
мақсатты бағыттағы педагогтық ықпалды тәрбиеленушілердің өмірі мен іс-
әрекетін ұйымдастырумен табиғи үйлестірілген жағдайда ғана өз мақсатына
жетеді. Мұндай жағдайда жеке оқушылардың (әсіресе қиын мінезділердің)
тәрбиелік ықпалға қарсылықтарын жеңу оңай. Мектеп оқушыларының өмірі мен іс-
әрекетін ұйымдастыру процесінде педагогтардың талабындағы біржақтылыққа жол
бермей, балалардың мүдделері мен қажеттіліктеріне сүйену оңайға соғады.
Тәрбиеленуші-тәрбие объектісі ғана емес, субъектісі де. Сондықтан мектеп
практикасында өзін-өзі тәрбиелеуге деген қажеттілікті дамытуға қатаң түрде
және ұзақ уақыт бойы өзін-өзі қолға алу жұмысын ұйымдастыруға көп назар
аударылады. Информациялардың ауқымды тасқыны мектеп жастарының өзін-өзі
тәрбиелеуі үшін мүмкіндіктер туғызады. Керекті қасиеттерді қалыптастыру
үшін осы информацияны пайдалана білудің маңызы зор.
Тәрбие процесінің алтыншы ерекшелігі - онда балалар ұжымы мен
ұйымдастырушылық жұмыс жүргізудің үлкен орын алатындығы. Ал Макаренко
тәрбие беру жұмысы, ең алдымен ұйымдастырушының жұмысы деп кездейсоқ
айтпаған. Тәрбие процесінің ұйымдастырушылары рөлін мектеп басшылары,
сыныптан тыс және мектептен тыс жұмысты ұйымдастырушылар, сынып
жетекшілері, мұғалімдер атқарады. Олар оқушылар ұжымының, бала тәрбиесіне
ата-аналар мен жұртшылықты тартады. Тәрбие процесінің тиімділігі көбіне
мұғалімдердің тәрбиеленушілік күш-жігерін үйлестіруге, оқушылар ұжымында
дұрыс қарым-қатынастар тудыруға, оқушылардың үлкендермен және өз
құрбыластарымен араласу сипатына да тәуелді. Мұның бәрі педагогтан үлкен
шеберлікті, тәрбиелеу өнерін меңгеруді талап етеді. Тәрбие нәтижелері
көбіне тәрбиешінің жеке басына, оның тәрбиеленушілермен қарым-
қатынастарының сипатына тәуелді екені белгілі.
Тәрбие процесіне өмір мен іс-әрекетті ұйымдастыру, оқушылар ұжымындағы
дұрыс қарым-қатынастар тудыру, ата-аналарды және жұртшылықты балаларды
тәрбиелеуге тарту міндетті түрде енеді. Міне сондықтан да ұйымдастыру
жұмысы тәрбие процесінің маңызды және ажырамас элементін құрайды.
Тәрбие процесінің жетінші ерекшелігі - оның нәтижелерінің сырттай
қарағанда бірден аңғарыла қоймайтындығы. Олар оқу жұмысындағыдай өзін
көзге тез түсірмейді. Сондықтан тәрбие нәтижелерін тексеру мен бағалау
оқудағыдан көп күрделірек. Тәрбие берудің аяқталғанын аңғару және анықтау
қиын. Жеке адамның кез-келген қасиеті шексіз дамып, жетіле беруі мүмкін.
Тәрбие процесінің сегізінші ерекшелігі - оның болашаққа ұмтылған іс-
әрекет болатындығында. Тәрбие міндеттері мен мазмұнын ашып көрсету кезінде
қоғамдық даму перспективаларын есте тұтудың маңызы үлкен. Қазіргі кездегі
мектеп оқушыларының өз беттерімен өмір сүруге аяқ басатындықтарын қоғамдық
қарым-қатынастарда қазіргіден белгілі бір айырмашылығы болуы мүмкін екенін
ескеру керек. Сондықтан тәрбие процесін бүгінгі ғана емес, ертеңгі күн
міндеттері мен қажеттіліктерін негізге ала отырып құру керек. Әрине, мектеп
алдында тұрған ағымдағы міндеттерді ұмытпау керек, нақты болмыстан бөлінп
шығуға болмайды.
Тәрбие өз табиғаты бойынша-болашаққа ұмтылған іс-әрекет. Тәрбиешілік
дәрежесін анықтау әртүрлі тәсілдерді қолданған жағдайда ғана мүмкін.
Қандай да бір тәсіл арқылы оқушы мінезі мен тәртібінің ерекшелігін білу,
тәрбие саласындағы оның білімін, бейімділігі мен дағдыларын анықтау мүмкін
емес.
Тәрбие нәтижесінің жинақталған бағасы мсінез-құлыққа берілетін баға болып
табылады. Тәрбие процесін үйлесімді жүргізу көп жағдайда тәрбиеге,
тәрбиелілік дәрежесі туралы білім нәтижелерін ұдайы ескеріп отыруға және
осының негізінде тәрбие процесін жетілдіруге байланысты. Педагогтардың өз
қызметін жоспарлай білуі ғана емес, сонымен бірге оның нәтижелерін
ескеріп, жетістіктер мен кемшіліктерді талдай білу, оларды жою жолдарын
белгілеп отыру да өте маңызды.
Тәрбие нәтижесін есептеу мен бағалаудың барлық мектептер үшін міндетті
бір тұтас жүйесі өкінішке орай әлі белгіленген жоқ. Бұл әлбете, мектептің,
мұғалімнің, сынып жетекшіснің тәрбие саласындағы жұмыс нәтижесіне баға
беруді қиындатады. Әрбір мектепте тәрбие нәтижесін ұдайы есептеп отыруды
реттеу керек.
Тәрбие нәтижесін педагогикалық мінездемеден көрініс табады. Мұнда
оқушының тәрбиелілік дәрежесіне жинақталған түрде баға беріледі.
Педагогикалық мінездеме әлбетте мінез-құлықтан тек сыртқы көрінісін ғана
бейнелеумен шектелмейді. Мұнда оқушының ішкі дүниесін толығырақ сипаттау,
оның мінезі мен тәртібінің ерекшеліктерін толығырақ ашу маңызды. Мұнда
оқушыны ұзақ және жан-жақты зерттеу нәтижесінде ғана істеуге болады.
Мінездеменің қортынды бөлімінде оқушымен қандай жеке тәрбие жұмысы
жүргізілген және оның нәтижесі қандай екені көрсетіледі.
Тәрбиелілік дәрежесін анықтау оқушыны жан-жақты зерттеген жағдайда ғана
мүмкін. Әрқашан мына педагогикалық ережені еске ұстаған жөн: оқушыларды
жақсы зерттеу - тәрбие жұмысын едәуір жеңілдету деген сөз. Оқушылардың
жақсы білу үшін олармен араласу барлық мүмкіндіктерін пайдалану, әртүрлі
тәсілдер мен әдістерді қолдану маңызды.
Тәрбие мақсаты мен тәрбие міндеттері. Мақсат категориясына қарама-қарсы
категория - арман. Екеуінің бір-біріне ортақ ұқсастығы олардың санада
туындап, әрі жасайтын идеялық бейне болуында. Ал айырмашылығы - осы бейнеге
субъект қатынасының әртүрлілігі.
Арман-елестің немесе қиялдың субъектіге берер біршама қанағаттану сезімі.
Арман адамды шындық болмыстан алшақтатады.
Мақсат - бұл да бейне, бірақ онан келетін қанағаттану тек ішкі
қабылдаудан емес, сол бейнені іс-әрекетке қосып шындыққа айналдырудан. Бұл
бейне не субъектіні белсенді әрекетке бағыттайды, ықпал жасайды. Туындай
отырып, мақсат ойға алған, көздеген нәтижеге жетпей, өз қанағатын таппайды.
Бұл арада бейне - нәтиже тек іштей қызығу үшін емес, нақты жетістік үшін
қажет.
Арман субъекттің енжарлығынан келіп шығады, әрекетсіздікке байланысты, ал
мақсат-іс-әрекет, белсенді қызметтің бастау көзі.
Бірақ өзіміз жасап отырған, қарама-қайшылығы қабысқан барша
дүниеміздегідей - бұл екі шекті құбылыс - арман мен мақсат өзара тығыз
байланысқан. Арман-мақсат түзу үшін негіз, арман-мақсаттарды қайта
қарастырып, үйлестіріп отыруға ықпал. Мақсат та өз кезегінде жаңа мақсатқа
жетелейтін жаңа арманға жол ашады. Мақсатқа жетудің жолы тұр-тура болмақ
емес, ол үшін талай міндеттерді іске асыру қажеттіліктері туындайды.
Міндет-бұл мақсатқа жету жолдарындағы бір саты, орындалуы қажет нәтиженің
бір бөлігі, осы бөлік өзінің іс-әрекеттік бітімін таппаса, жалпы нәтиже де
жоқ. Міндет мақсаттың өзін құрайтын элементтерге бөлінуінен пайда болады.
Кейін сол элементтердің бәрі бірігіп, іс-әрекеттің жалпы нәтижесін алуға
жұмсалады. Іс-әрекеттің барысында субъект, әдетте, мақсат жөнінде
ойламайды, оның есінде тек міндеттері, өз іс-әрекетін сол міндеттердің
кезегімен шешілуі деп біледі.
Мақсаттың ұмыт болуы - жалпы стратегиялық бағыттың жойылуына әкеледі,
ендеше, міндеттер де тактикалық бағдар ретінде өз маңызын жояды. Мысалы,
бағбан адамдарға ләззат берер бақ бергісі келді (жалпы мақсат). Бірақ
нақты істерді (міндеттерді) орындау күйбеңімен жүріп, тиісті орынға гүл
егуді ұмытты, соның салдарынан бақ ләззат беру сипатынан айрылды, яғни
негізгі мақсат іске аспады, сонымен атқарылған міндеттер (атызды дайындау,
суғару, күтім жасау-бәрі де) босқа кетті.
Мақсат болжау-мақсат пен міндеттердің өзара байланысын тану нәтижесі.
Міндет - мақсаттың бір бөлігі, құрылым бірлігі. міндет көрер көзге
дербес, өз алдына жасағанымен, мақсат бағытында орындалып барады. Мысалы,
педагог баланы күнделікті адамгершілікке баули отырып, қоғам азаматын
тәрбиелеу бағдарындағы мақсатты мүлде естен шығармауы тиіс, өмірде адамның
тұлғалық мазмұнын оның әр секунд, минут, сағаттағы белсенді тіршілігі
қалайды,- дегендей философиялық тұжырымды бетке ұстау лазым.
Кәсіптік еңбектің ажырамас бөлігі ретінде мақсат болжау мұғалімнің,
жоғары оқу орны оқытушысының қызметінің құрамды бөлігі. Осыдан, ертең
ұстаздық іске араласамын деген студент мақсат болжау проблемасының ғылыми
мағынасын, педагогикалық қызмет құрымындағы мақсат болжаудың мәні мен
мақсаттың орны мен маңызын, мақсаттарды әртүрлі негізде сараптауды жете
түсініп, игеруі міндетті.
Әрбір міндет өзінің орындалу сәтінде субъект үшін нақты бір мақсатқа
айналады да, ол мақсат өз кезегінде төменірек деңгейдегі жаңа міндеттерді
жүзеге әкеледі. Педагог жалпы мақсат бағдарын жаздырмай отырып, таңғажайып
үздіксіз міндетке, міндеттің мақсатқа өзгерісі мен ауысу аймағына тап
болды. Осыдан да, педагогикалық тәжірибеде түсініспестік орын алып келе
жатыр: нені мақсат, нені міндет деп танимыз?
Егер тәрбие мақсатының жалпылығы сақталса, онда педагогтің қадам сайын
алға қойып, әр сәт сайын шешіп отыратын әрекеттерінің бәрі-міндеттер.
Жалпы мақсаттық бағдар назардан ғайып болып, педагог міндет бағытында
жұмыс істеп, ойлай бастағаннан, дәл осы міндет мақсат мазмұнына ие болып,
өзіне қажетті міндеттерге ие болады.
Бақылау сұрақтары :
1. Тәрбие процесінің мәні
2. Тәрбие процесінің ерекшелігі
3. Тәрбиенің мақсаты мен міндеттері
4. Тәрбиенің қозғаушы күші
Лекция тақырыбы: Тәрбие қағидалары мен заңдылықтары
Лекция жоспары
1. Тәрбиенің заңдылықтарына сипаттама
2. Тәрбие процесінің заңдылықтары
Тәрбиенің принциптері дегеніміз - тәрбие процесінің мазмұнын,
ұйымдастырылуы мен әдістерін айқындайтын ережелер, алғышарттар, талаптар
және бағыттаушы қағидалар жиынтығы.
Тәрбиенің принциптері адам факторын жеделдету оқу-тәрбие процесін
гуманитарландыру, жеке адамның жан-жақты даму заңдылықтарына негізделген.
Кеңес мемлекетінің көрнекі педагогтары Н.К. Крупская, А.С. Макаренко,
С.Т. Щацкий, П.П. Блонский, В.А. Сухомлинский т.б. кеңес педагогикасының
теориясын дамыта отырып, тәрбие принциптерінің негізін айқындады.
Кеңес педагогикасында тәрбие принциптерінің төмендегідей жүйесі
қалыптасты:
- тәрбиенің мақсаттылығы;
- тәрбиенің өмірмен, еңбекпен, қоғамдық құрылыс практикасымен
байланыстылығы;
- сана мен мінез-құлықтың бірлігі;
- еңбек арқылы тәрбиелеу принципі;
- жеке адамға талап қоюшылыққа құрметтеу білудің бірлікте болу принципі;
- балалардың жас өзгешелігі мен дара ерекшеліктерін есепке алу принципі;
- жеке адамды коллективте тәрбиелеу принципі;
- оқушылардың саналылығын, белсенділігін, өзіндік әдеттерін дамыту
принципі;
- педагогикалық ықпалдың сабақтастығы мен толыссыздық принципі;
- адам бойындағы жақсылық нышандарға сүйсіну принципі;
- тәрбие процесінде мектеп, семья және жұртшылық әрекетінің бірлік
принципі;
- біртұтас тәрбие процесіндегі тәрбие принциптерінің өзара байланысы.
Соңғы жылдары жарық көрген педагогикалық институттарға арналған
оқулықтарға және оқу программаларында да тәрбие принциптері мен
дидактикалық принциптер өз алдына жеке қарастырылады. Бұл тәрбие процесі
мен оқыту процесінің өзіндік ерекшеліктерін талдап, тақырыпты жете
меңгеруге мүмкіндік береді.
Ал тәрбие мен оқыту принциптерін салыстырып қарағанда олардың
көпшілігінің тәрбие процесіне де, оқыту процесіне тікелей қатысы барлығын
көреміз. Себебі тәрбие мен білім беру бір-бірінен бөлінбейтін өзара тығыз
байланысты біртұтас педагогикалық процесс.
Тәрбие мақсаттылық принципі. А.С. Макаренко педагогикалық жұмыстың
жемісті болуының ең қажетті шарттарының бірі тәрбиенің міндет мақсаттарының
анық, айқын түрде белгіленуі деп есептеген. Тұтас педагогикалық процестің
негізгі мақсаты-жан-жақты дамыған жеке адамды қалыптастыруды іске асыру.
Тәрбие жұмысының мақсаттылығы, идеялық бағыттылығы сананың творчестволық
сипаттама болуы мұғалім мен коллективтің іс-әрекетін бағдарсыздықтан,
кездейсоқтықтан сақтандырады.
Осы мақсаттарға орай, педагогикалық ұжым және әрбір мұғалім-тәрбиеші
тәрбие жұмысын белгілейді, оның мазмұнын анықтайды, жеке оқушылардың,
коллективтің ерекшелігіне, талап-тілектеріне сүйене отырып, жұмысты
жоспарлы түрде және белгілі жүйемен жүргізеді.
Жас ұрпақты әрдайым өмірдегі жаңалықты қуаттайтын алдыңғы қатардағы ойды
қабылдайтын, ескірген, күні біткен ереже, тәртіптерден тез арылатын етіп
тәрбиелеу тәрбиенің идеялық бағытын шешіп отырады.
Өмір мектебі-ең қуатты тәрбие мектебі. Ұлы физиолог И.П. Павлов адам
организмінің өмір әрекеті қоршаған ортаның ықпалымен, адам өмір сүруінің
жағдайларымен байланысты екенін көрсетеді. Осы әсерді ол өмірлік тәрбие
деп атады. Осындай тәрбиеден-өмір мектебінен тек ересектер ғана емес,
жас ұрпақта өтеді. Сондықтан тәрбиенің өмірмен, еңбекпен, қоғамдық
тәжірибемен байланысты болу принципі оқушыларды қазіргі өмірдің барлық
саласынан хабардар болуы, өз елінің, туған өлкесінің өткенімен бүгінгісін
білуде, адамзат мәдениетінің ізгі бастаулары мен жалпы адамзатың ізгілік
қасиеттерін түсінуді, меңгеруді талап етеді.
Қоғамдық экономикалық, әлеуметтік саяси және рухани сауықтыру жолында
елімізде жүріп жатқан қайта құру процесіне жас жеткіншектердің өз
мүмкіндіктерімен белсенді қатысуы, олардың өмірлік позицияларын айқындап,
Отанның азаматы болып қалыптасуларына ықпал жасайды.
Адам белсенді іс-әрекет үстінде ғана азаматтық мінез-құлық ережелерін
меңгереді. Бала табиғатынан әрекеттілікті қалайды. Әрекетсіз, енжар,
пассив, селқос болу бала психологиясына тән емес. Сондықтан мектепте оқыған
алғашқы күндерінен бастап оқушылар сан қырлы жұмыс саласына қатысады оқу
еңбегі, өндірістік еңбек, қоғамға пайдалы еңбек, өзін-өзі күту еңбегі т.т.
Қоғамдық өмір тәжірибесіне қатысуы арқылы балалардың бойында
адамгершілік, ізгілік қасиеттері мен еңбек ету, іс-әрекетті нәтижелі
орындау мүддесі қалыптасады. Сонымен қатар тәрбиенің өмірмен
байланыстылығы, өмірдің келеңсіз құбылыстарымен өзімшілдік, құлқын,
құмарлық, сұғанақтық, қатыгездік, қайырымсыздық, жалқаулық, жауапсыздық,
тәртіпсіздік әміршілдік, әкімшілдік сияқты басқа да жағымсыз жақтарымен
күресе білуге де шынықтырады.
Сонымен тәрбиенің өмірмен байланысы жөніндегі принципі тәрбие жұмысының
мазмұнын және оның ұйымдастырылуын үнемі жаңартып, жетілдіріп отыруды қажет
етеді.
Жеке адамға талап қоюшылық пен құрметтей білудің бірлікте болуы принципі.
Бұл принцип қоғамның гуманистік сипатына негізделген. А.С. Макаренко:
Менің негізгі принципім ал бұл принцип тек қана менікі емес, сондай-ақ
бүкіл советтік педагогтердің де принципі деп санаймын әрқашан адамға
барынша көп талап қою, сонымен қатар оны мейлінше қатты сыйлау болып
табылады- деп өзінің педагогикалық тәжірибесін қорытындылайды.
Балаларға орынды талап қою мен оларға парасатты сүйіспеншілік пен құрмет
көрсете білу бірлігі-тәрбие жұмысының тиімділігін арттырудың ең қажетті
шарты.
Тәрбиеленуші сыйлау және оған талап қою дегеніміз баланы жан-жақты білу,
оның қабілеттері мен мүмкіндіктерін, күшті және осал жақтарын айқындау
және оның жағымды қасиеттерінің дамуына педагогикалық қолайлы жағдай
туғызу, ықпал жасау болып табылады.
Бала әрқашанда өзінің мінез-құлқына, іс-әрекетіне баға беруді қалайды.
Сондықтан балаға жоғары талап қою, оның күш жігері және қабілетіне сенім
көрсетумен ұштасуы керек.
Бұл принцип тәрбиеленушінің жеке басын сыйлауды, оған сергек әрі көңіл
қойып қарауды, шамадан тыс қамқорсу мен әкімшілік етуге жол бермейтін
сенімді және ылтипатты қарым-қатынас жасауды көздейді.
Адамның адамға қамқорлығы адамның адам үшін жауапкершілігі, адамның
адамды қажетсінуі мектеп, семья өмірімен қалыптасады.
Сана мен мінез-құлықтың бірлік принципі. Сана адамның мінез-құлқының іс-
әрекетін бағыттап отырады. Сана мен мінез-құлықтың іс-әрекетінің бірлігі
мектептегі бүкіл оқу-тәрбие процесіндегі ережелер, талаптар, нормалар
оқушылар үшін жаттанды түрде болмай, түсінікті, саналы болуын көздейді.
Бұл принцип адам бойында борыш, ар-ождан, талғам, мәдениетті мінез-
құлықтың, адамгершілік қадір-қасиеттің, өмірлік бағыттың үйлесімді
дамуының қажеттілігін қамтиды. Ұлы Абай тегінде адам баласы адам
баласынан ақыл, ғылым, мінез деген нәрселермен озады. Одан басқа нәрсемен
оздым демектің бәрі де ақымақшылық-деп адамның шынайы саналы өмірін
дәріптеген.
Сана мен мінез-құлықтың бірлігі адамгершілікке жатпайтын іс-әрекетімен
мінез-құлықтарға қарсы күресе білу дағдысын қалыптастырады. Тәрбие
жұмысында формализмнің болмауына елеулі ықпал жасайды.
Еңбек арқылы тәрбиелеу принципі. Жеке адамның бүкіл ең тамаша қасиеттері
жасампаз, творчестволық еңбек процесінде қалыптасады. Еңбек тәрбиенің
күшті құралдарының бірі. Ол адамның жеке басының қасиетін танудың, адамның
қабілеті мен икемділіктерін, ынта-ықыласын ұштай түсудің белгісі әрі шарты
болып табылады.
Еңбек арқылы тәрбиелеу принципінің мәні-адамды тек материалдық және
рухани байлықтарды жасаушы ғана емес, сондай-ақ оны азамат ретінде
көрінетін жеке тұлға етіп қалыптастыруда. Еңбек адамның жан-жақты
жетілуінің негізі. Сөз бен істің, қабілет пен дарындылықтың, қасиет,
сапалардың сыналар жері адал еңбек.
Шығармашылық бай мұрасымен халқымызға қайта оралған ұлы ақын Шәкәрім
Құдайбердиев Бостандық таңы атты өлеңінде:
Адамның бәрі бір, болмайды аласы
Оларды бұзатын нәпсінің таласы
Ар билейтін заманда нәпсі өліп,
Бірігер еңбекте барша адам баласы.
Адалдық жері жоқ ақырда жеңбейтін
Тарихта әрқашан адал жан өлмейтін-
деп еңбектің сырын сөз маржанымен түсіндіреді.
Ақылды сол-ынсап пен ар сақтайды,
Арсыз сол-арамдықпен жан сақтайды,
Адал сол-таза еңбекпен күнін көріп,
Жаны үшін адамшылық ар сақтайды,-
деп ұстаздық жүрек үнімен адам өмірінің мың алуан құбылыстарында еңбектің
адамгершілік сипатын өлең жолдарымен өрнектейді.
Кеңес мектебінде еңбектің тәрбие принципі ретінде жүзеге асырылуының
әдіс-тәсілдері, жұмыс түрлері мен мазмұны айқындалған. Мысалы, еңбектіңәр
салалы түрі, әр жастағы балаларға түрліше әсер ететіні туралы Н.К.Крупская:
Еңбек балалардың күшін әлсіретпеуі тиіс, керісінше, ол шамаға қарай
беріліп ақыл-ойға азық болуға тиіс ескертеді.
Қазір еңбектегі жай атқарушылық қызметі жеткіліксіз, еңбектегі іскерлік,
білгірлік, жаңаны сезіну, инициатива мен батылдық, жауапкершілікті өзіне
алуға әзірлік, жұмыстың нәтижелігін үйренуге талпыныс сияқты қасиеттердің
маңызы барған сайын арта түсуде.
Сондықтан еңбек арқылы тәрбиелеу принципі тәрбие процесінің негізгі
принциптерінің бірі болып саналуы заңдылық.
Тәрбие процесінде мектеп, отбасы және жұртышылық әрекетінің бірлік
принципі. Бастауыш мектебінің озат тәжірибесі балаға қойылатын талаптар
бірлігі мен оларға педагогикалық ықпал ету бірлігінің қажеттігін
дәлелдейді.
Ата-ана - табиғи тәрбиешілер. Ата-ананың жылы жүрегінен мейірімді
жүзінен, аялы алақанынан, ыстық құшағынан балаға дүние есігі ашылады. Оның
дүние танымының бастауы отбасынан басталып, мектеп, мұғалім тәрбиесімен
жалғасып отырады. Сондықтан отбасы мектеп, жұртшылық өзара бірлікте,
педагогикалық ынтымақтықта болуы балаларды дұрыс тәрбиелеудің кепілі.
Қазіргі қоғамдық дамудың динамикасына байланысты туындап жатқан
проблемалар, еліміздегі әлеуметтік-экономикалық түбегейлі өзгерістер, саяси-
рухани саладағы жаңарулар, тұтас комплексті жағдайлар алдына жаңа
міндеттерді жүктейді.
Сонымен тәрбие процесінде барлық тәрбие принциптерінің негізінде
педагогикалық ықпалдың бір-бірімен байланыстылығы, әрі сабақтастығы жүзеге
асырылады.
Тәрбие процесінің заңдылықтары (қозғаушы күштері)
Тәрбие процесі өзінің құрылысына бағыт-бағдарына қарай
диалектика заңына негізделген. Сондықтан да педагогика ғылымын
диалектикалық ғылым деп санаймыз. Өйткені тәрбие процесінде әлеуметтік,
психологиялық және педагогикалық факторлар бір-бірімен ұштасып бірлікте
болатындығын ғалымдар дәлелдеуде.
Тәрбие процесінің заңдылықтары мен қозғаушы күшін кеңес психологтары мен
педагогтары Н.И. Болдырев, М.А. Данилов, Ф.Ф. Королев, Г.С. Костюк, Г.И.
Щукина, Б.Т. Лихачев, т.б. еңбектерінде дәлелденген.
Тәрбие процесінің диалектикалық мәні, оның даму үстінде болып, белгілі
сатымен диалектикалық икемдікте өзгеріп отырады. Себебі, тәрбие процесі
әлеуметтік талапқа негізделіп дами отыра оқушылардың жас және өмір
тәжірибелеріне орай өзгеріске түсіп, кейбір балалардың өмір жағдайларын
ескеріп басқаша да құрылады. Мысалы, бір оқушыға жасалынған педагогикалық
әдіс, тәсіл немесе амал бір жағдайда нәтижесін берсе, екінші жағдайда
ешқандай пайда бермейді.
Тәрбие процесінің диалектикалық мәні, оның қарама-қайшылықта болып
тұратындығында. Өйткені, жеке адамның дамуы шиеленіссіз, қайшылықсыз
өтпейді. Тәрбие жұмыстарында тәрбие мен қайта тәрбиелеу функцияларының
болуы да, бұл процестің біркелкі жүргізілмейтінін дәлелдейді.
Тәрбие процесінің қарама-қайшылықты заңдылықтарынан ішкі және сыртқы
қарама-қайшылықтарын бөліп алғанымыз жөн. себебі, ішкі қарама-қайшылық
оқушының жеке тұлғасы дамуының қозғаушы күші болса, сыртқы қарама-қайшылық
тәрбие процесінің қиындық туғызатын құбылысы ретінде, оның ұтымды
ұйымдастырылуына жағдай туғызады. Ал кей жағдайларда, тәрбие жұмыстарында
сыртқы қарама-қайшылық тәрбие процесіне кедергі келтіріп, нәтижесін
төмендетуі мүмкін.
Сөйтіп, жеке тұлғаның дамуы, қалыптасу кезеңдерінде алдарына қойылатын
қоғамдық мәні бар мақсат-міндеттері, талап-тілектерді іс жүзіне асырудағы
әрекеттері мен оқушының бойындағы бейім-қабілеттері аралықтарына ішкі
қарама-қайшылық туып, бұл құбылыстың баланың дамуына негіз болатын ең
басты қозғаушы күш болып саналады.
Бұл тәрбие процесі ұйымдастырылып жүргізілудің әрбір кезеңдерінде ішкі
қарама-қайшылықтарға кездесіп отырады. Бірақ тәрбиенің әрбір өрбу сатысында
оқушының жинақталған оқу іс-әрекеттері мен мінез-құлық тәжірибелері
байыған сайын және дамып отыруына байланысты, айтылып отырылған ішкі
қарама-қайшылықтар жойылады. Негізінде, тұлғаның дамуы тоқталып қалмайтыны
сияқты, оқушының алдына жаңа міндеттерді шешуді талап ететін қиын сұрақтар
туындап, жаңа дәлелді ішкі қарама-қайшылықтар қайтадан туады.
Сонымен тәрбие процесінің ішкі қарама-қайшылығының мәні-оқушыға
жасалынатын сыртқы әсерлер, педагогикалық ықпалдар мен баланың ішкі
позициясы, яғни жандүниесі мен қызығушылығы аралықтарында туындайды.
Әрине, әркезде сыртқы әсерлер, ықпалдар баланың ішкі мүмкіншіліктерімен
жұптаса бермейді. Сонда да болса, әлеуметтік маңызы зор адамгершілікті
қадыр-қасиеттер жеке тұлғаның ішкі талап-тілектерімен біте қайнасып, тәрбие
жұмысының болашақ бағыт-бағдары соған бағдарлынуы тиіс.
Ал, сыртқы қарама-қайшылықтар тәрбие процесінің кедергісіз, тиянақты,
жүйелі өтуіне кедергі болып, қиындықтар туғызады. Ол қандай қарама-
қайшылықтар:
- мектеп, қоғамдық тәрбие мен жекеленген семья тәрбиелері аралықтарында
көзге түсіп, мектеп талабына тәкелей немесе жанама түрінде қарсылық
білдіреді;
- мектеп тарапынан ұйымдастырылған жоспарлы тәрбие ықпалдары мен баланың
қоршаған кездейсоқ орта әсерлері мен ықпалдары аралықтарынан байқалады;
- педагогикалық колектив мүшелері оқушыларға біркелкі талаптар қоймай,
олардың іс-әрекеттері мен мінез-құлықтарында жағымсыз қылықтардың орын
алуына жағдай жасауынан мұғалімдер мен оқушылар арасында дау-жандал,
келіспеушіліктер болып тұрады.
Әрине, жоғарыда көрсетілгендей тәрбие процесіндегі сыртқы қарама-
қайшылықтарға назар аударып, оқушыларға жан-жақты мақсатты-педагогикалық
ықпалдар жасағанда мұғалімдер мен ата-аналар бірлікте болуы қажет. Сонымен
бірге, оқу-тәрбие процесінің мазмұны өте бай, бүгінгі күнгі өмір талабына
сай романтикалық принципте ұйымдастырылып оқушының ішкі жан дүниесіне, іс-
әрекеттері мен қызметіне бағыт-бағдарларына негізделінуі тиіс.
Бақылау сұрақтары:
1. Тәрбие принципі дегеніміз не?
2. Тәрбие принципіне үлес қосқан ғалымдар .
3. Макаренконың принцип туралы ойы?
4. Еңбек арқылы тәрбиелеу принциптін қалай түсінесіз?
5. Тәрбие процесі қандай заңға негізделеді ?
6. Тәрбие процесінің диалектикалық мәні .
7. Қай уақытта ішкі қарама – қайшылық туады?
8. Сыртқы қарама – қайшылықты ата
Тақырыбы: ТӘРБИЕ ЖҰМЫСЫ ЖҮЙЕСІНДЕГІ СЕНІМ
Жоспары:
1. Сенім және оның тәрбие процесіндегі орны.
2. Сенімнің негізгі формалары мен тәсілдері.
Лекция мақсаты: Студенттерге сенім және оның тәрбие процесіндегі орнын
түсіндіру..
Сенімнің негізгі формалары мен тәсілдерімен таныса отырып, оқушылар
өміріндегі сенімнің формаларының рөлі туралы білу
Лекция мәтіні
1. Сенім және оның тәрбие процесіндегі орны. Сенім бұл тәрбиеленушінің
игі қасиеттерін қалыптастыружәне жағымсыз қасиеттеріне жол бермеу
мақсатымен олардың сана-сезіміне және ерік-жігеріне ықпал жасау. мұның өзі,
әдетте, мінез-құлық нормалары мен ережелерін, адамгершілік принциптерін
түсіндіру арқылы жүзеге асырылды. Алайда мұғалім мұны тек ауызша
түсіндірумен ғана шектеліп қалмауы тиіс. Тәжірибе, практика, нақты істер
де, айналадағы адамдардың және ең алдымен ұстаздардың, ата-аналардың жеке
өнегесі де сендіреді. Бұл үшін кітаптар, кинофильмдер, телевизия және
радио хабарлары пайдаланылады. Сенім арқылы тәрбиешілер шәкірттердің сана-
сезіміне әсер етіп, олардың өз әрекеттері мен іс-қимылдарына деген жауапты.
Қарым-қатынасын дамытуға жағдай жасайды, өмірге деген дұрыс көзқарастарын
қалыптастырады.
Сананы қалыптастырудың аса маңызды және қажеті қайнар көзі-жинақталған
тәжірибе. Тұрмыстағы күнделікті мінез-құлық, сан алуан практика қызмет,
әсіресе қоғамдық коммунистік тұрғыда өзгертуге белсене қатысу қажетті әдет
дағдылар мен іскерлікті игеруге жағдай туғызып қана қоймай, сонымен бірге
сананы, дүниетанымды қалыптастырады. Алайда Коммунистік идеялар мен
көзқарасты меңгерудің коммунистік адамгершілік принциптері мен
нормаларының мен мағынасын түсіндірудің, негізінде ғана коммунисттық сананы
нысаналы және тұрақты түрде қалыптастыру мүмкін болады.
Сенімнің негізгі формалары мен тәсілдері. Тәрбиелеудің нақты міндеттері
мен шарттарын ескере отырып, педагогтар мен оқушылар коллективтері
шәкірттердің сана-сезіміне және тәртібіне әртүрлі ықпал жасауға ұмтылады.
Сенімнің кейбір формалары мен тәсілдерін жалпылама түрде қарастырып
көрейік.
Саяси хабарлама. Бұл-саяси білім берудің аса маңызды және кең тараған
формасы. Мұның өзі оқушылардың еліміздегі және шет елдердегі аса маңызды
саяси оқиғалармен танысуына көмектеседі. Сонымен бірге ол советтік
патриотизм сезімін, басқа елдердің халықтарына деген құрмет, социалистік
елдердің табыстары мен жетістіктеріне деген мақтаныш сезімін тәрбиелеуге
жағдай туғызады.
Мектеп тәжірибесінде шолу, тақырыптық және жедел хабар қолданылады.
Саяси шолу хабарламасында ішкі және халықаралық өмірдің аса маңызды
оқиғалары баяндалады. Тақырыптық саяси хабар белгілі бір саяси оқиғаға,
мерекелік және даңқты күндерге, ғылымның, техниканың, өнердің аса жаңа
жетістіктерін атап өтуге арналады.
Саяси хабарламаны өткізу методикасында ағымдағы оқиғалар туралы қысқа,
әсерліжәне бейнелі әңгімелер және сұрақтарға жауап беру көзделеді. Кейде
әңгімеден кейін әңгімелесу өткізіледі. Мұның өзі саяси хабарламаны
жандандырып, оған деген ынтаны арттыра түседі. Егер оқушылар хабарламаға
жақсы әзірленсе, олар құлшына сұрақ қойып, хабарламаны талқылауға белсене
қатысады.
Жоғары класс оқушыларының бірі, мысалы, өз еліміздегі оқиғалар туралы
әңгімелейді, екіншісі шет елдегі оқиғаларды баяндайды, үшіншісі өз
ауданындағы, қаласындағы, селосындағы ең елеулі оқиғалар туралы хабарлайды.
Саяси хабарлама өткізуге ұстаздардың бірі, көбінесе класс жетекшісі
жауапты болады. Ол кіріспе сөз сөйлеп, оқушылардың пікір алысуын
ұйымдастырады, қорытынды жасайды.
Саяси хабарламадан кейін оқушылардың альбом, плакаттар дайындап,
таблицалар жасағаны жақсы. Ағымдағы хабарлар витринасына, халықаралық
өмірдегі және еліміздің ішкі өміріндегі аса маңызды оқиғалар туралы газет
қиындылары ілінеді. Мұның бәрін кейін сабақ кезінде және бос уақыттан тыс
тәрбие жұмысында пайдалануға болады.
Саяси хабарламаның ауызекі журнал, дөңгелек стол басындағы әңгіме,
баспасөз конференциям, саяси радио хабары тәрізді түрлері де кеңінен қанат
жайып келеді.
Саяси хабарламадан дайындау және өткізу кезінде түрлі мәліметтерді-газет-
журналдардың, радио хабарлардың материалдарын, мектеп, класс, пионер
отрядының өмірінен мейлінше қызықты фактілерді пайдалану қажет. Саяси
хабарламаның нақты материалдармен толыға түсуі ағымдағы оқиғаларды ұғынбай,
үстірт және енжар қабылдауға жол бермейді. Көрнекі құралдарды
(географиялық карталар, портреттер, схемалар, диаграммалар, карикатуралар)
пайдалану да аса маңызды. Мұның бәрі саяси хабарламаны түсінікті етіп, оның
әсерлілігін арттырады.
Саяси хабарламаны өткізуге партия қызметкерлерін, үгіт-насихат жұмысын
жүргізуге дағдыланған ата-аналарды тартқан жөн. Мысалы, бір мектептің класс
жетекшілері мұнай өңдеу заводы мен химия комбинатының цех басшыларын
атақты жұмысшыларын, Еңбек Ерлерін оқушылар алдында сөз сөйлеуге шақырған.
Олар кәсіпорынның еңбектегі өнегелі істері туралы социалистік жарыстағы
табыстары туралы жарқын да тартымды әңгімелеп берді. Бұдан кейін
экскурсиялар, өндіріс озаттарымен кездесулер, техника кештері
ұйымдастырылды. Сөйтіп, саяси хабарламаны өткізу тәрбиенің өзге
формаларымен ұштастырады.
Саяси хабарлама оқу жылының барысында ғана емес, сонымен бірге жазғы
демалыс кезінде де-оқушылардың өндірістік бригадаларында, денсаулық түзеу-
спорт және пионер лагерлерінде өткізіледі. Оқушыларды тәрбиелеуде каникул,
үзіліс жасауға болмайды.
Саяси үйірмелер мен клубтар. Мектептерде ағымдағы саясат үйірмелері
кеңінен қанат жайып отыр. Бұлардағы сабақтар оқу үстінде, саяси хабарлама
кезінде, газеттерде, радио және телевизия хабарларынан алынған саяси
білімді игеруге, кеңейтуге және тереңдетуге көмектеседі.
Үйірмелердегі саяси сабақтарды өткізу методикасы алуан түрлі. Бір
жағдайда жаңа тақырыпты оқып үйрену ұстаздың-үйірме жетекшісінің
әңгімесінен басталады. Осында өздігінен жұмыс істеуге арналған тапсырмалар
беріледі. Келесі сабақта тақырыптың негізгі сұрақтары бойынша әңгімелесу
өткізіледі. Басқа бір жағдайда сабақ кезінде тыңдаушылардың алдын-ала
берілген сұрақтар бойынша дайындаған қысқа баяндамалары тыңдалады.
Баяндамадан кейін әңгімелесу өткізіледі. Кейде аса күрделі тақырыптар
бойынша мұғалімдер, партия және совет қызметкерлері Білім қоғамының
лекторлары лекция оқиды. Үйірмелердегі сабақтарды өткізу методикасын
таңдау ең алдымен тақырыптың күрделілігіне, тыңдаушылардың құрамына,
олардың білім дәрежесіне байланысты.
Ұзартылған күн мектептері мен топтарының кеңеюуіне байланысты үйірме
жұмыстарын сабақтан тыс уақытта жүргізуге қолайлы жағдай туады. Ұзартылған
күн кластары мен топтары қазір төменгі класс оқушыларын ғана емес,
сонымен бірге ортаншы,ал кейде жоғары кластағыларды да қамтиды.
Үйірмелер саяси білім берудің жалғыз ғана формасы емес. Соңғы жылдарда
Отан, Факел, Прюметей саячси клубтары кең тарап отыр. Мұнда саяси
білім беру, оны кеңейтіп, тереңдете түсу жөнінде сан алуан жұмыстар
жүргізіледі. Клубтардағы жұмыстың формалары мен тәсілдері әртүрлі. Мұнда
лекциялар мен баяндамалар оқылады, пікір алысулар мен теориялық
конференциялар өткізіледі. Жоғары класс оқушыларының маркстік-лениндік
теорияны игеру жөніндегі өзіндік жұмыстары елеулі орын алады.
Интернационалдық достық клубтары халықтар достығы фестивальдарын
өткізеді. Оқушылар одақтас республикалар мен шет елдер халықтарының
өмірімен және тұрмысымен алдын ала танысады, осы елдердің тарихы мен
географиясы, экономикасы мен мәдениеті жөнінде материалдар жинайды. Одақтас
республикаларға сапарлар ұйымдастырылады, басқа елдердің оқушыларымен хат
алысады. Клуб мүшелері Отаным менің кең байтақ тақырыбы бойынша
конкурстарға қатысады.
Мектептерде әскери-патриоттық клубтар құрылады. Оқушылар мұнда әскери
антпен, әскердің алуан түрлерімен танысады, азамат және Ұлы Отан
соғыстарына қатысушылармен кездеседі.
Бірқатар мектептерде жас атеистер клубтары құрылған. Олар атеистік
хабарларды, лекция мен баяндамалар оқуды ұйымдастырады. Мектептерде
атеистік кештер, экскурсиялар өткізіледі, дінге қарсы кинофильмдер
көрсетіледі, діннен қол үзген бұрынғы дін қызметкерлерімен кездесулер
ұйымдастырылады. Мұның бәрі атеистер тәрбиелеуге көмектеседі.
Қаласындағы мектептердің бірінде Арманшылдар университеті. Мұнда үш
факультет: табиғаттану білімдері, саяси білімдер мен эстетика факультеті
бар. Университетке қабылдау үшін белгілі бір жұмыс саласын таңдап, алып
ғылыми баяндама жасау қажет. Осының негізінде Ғылыми совет университеттің
толық мүшесі атағын береді.
Мектептерде саяси білімдерді оқып үйрену және насихаттау жөніндегі ғылыми
қоғамдар да құрылады. Мәселен, Арзамас қаласындағы № 2 орта мектепте Жас
марксист қоғамы ұйымдастырылған. Ол ХІІІ-Х кластың оқушыларын біріктіреді.
Оның негізгі міндеттері-қоғамның мүшелерінің саяси білім алуына және
кеңейте түсуіне көмектесу, ағымдағы оқиғаларға дұрыс баға беру және осы
білімдерді оқушыларға жеткізе білу шеберлігін шыңдау. Қоғам мүшелері саяси
хабарламалар мен теориялық конференциялар өткізеді. Мақалалар мен хаттарын
оқып үйренгеннен кейін жоғары класс оқушыларының конференциясы өткізіледі.
Негізгі баяндамашылар-қоғам мүшелері. Н.Д. Крупскаяның өмірі мен қызметі
туралы материалдарды оқып үйренудің негізінде оның юбилейіне байланысты
теориялық конференция өткізілді. Мұның өзі Надежда Константиновна
Крупскаяның өмірімен және қызметімен, сондай-ақ оның жаңа адамды тәрбиелеу
жөніндегі шығармаларымен танысуға көмектесті.
Жоғары кластағы оқушы комсомолецтердің есепке қатысуы өз білімін көтеру
жөніндегі тұрақты жұмыстың жеке комплексті жоспарын жасауды көздейді. Бұл
жоспарларда әдетте Лениннің теориялық мұрасын, партия съездерінің
материалдарын оқып, үйрену, тұрақты және уақытша қоғамдық тапсырмаларды
орындау, мектепке және тұрған жері бойынша практикалық қызмет ету, өзін-өзі
тәрбиелеу және қызметтің басқа да түрлері қарастырылады.
Есептің қорытындылары комсомол жиналыстарында шығарылады. Мұнда әрбір
комсомолдың оқуға және қоғамдық тапсырмаларға деген қарым-қатынасын
айқындауға ерекше көңіл бөлінеді, әрбір комсомолдың лениндік ұраны қалай
оқып, үйренетіні, өз комсомол ұйымының қызметін жандандыруға қандай үлес
қосатыны анықталады.
Әрбір кезеңнің соңында ұйымы мен әрбір комсомолец қызметінің
қорытындысышығарылады. Оның басты сипаты-оқушы білімінің жоғары сапасы мен
қоғамдық белсенділігіне жету. Есептің барысында мектеп комсомол ұйымдары
тәрбиелік қызметінің қорытындылары талданады, әр комсомолецтің идеялық-
саяси тәрбиесінің дәрежесі тексеріледі. Лениндік есеп-мектептегі комсомол
жұмысының, ұстаздар мен оқушылар коллективтерінің күш-жігерін үйлестіру
жөніндегі комплексті формалардың бірі.
Әңгімелесулер. Әңгімелесулерді өткізу әдетте мерекелер мен даңқты
күндерге үйлестіріледі.
Мектеп тәжірибесінде адамгершілік мораль мәселелері бойынша немесе әдетте
аталып жүргендей, этика мәселелері бойынша әңгімелесулер өткізіледі. Олар
адамгершілік принциптерін оңтайлы формада түсіндіруге, адамгершілік
тәжірибесін ұғынуға және жинақтауға көмектеседі. Мұндай әңгімелесулер үшін
мектеп, сынып өмірінен, газет пен журналдардан, көркем әдебиет
шығармаларынан алынған фактілер құнды материал болып табылады. Оқушылардың
өздерін материал жинауға қатыстырған жөн. Мысалы, еңбексүйгіштік туралы
немесе шыншылдық пен адалдық туралы мақал-мәтелдерді жинауды тапсыруға,
содан кейін оларды әңгімелесу кезінде пайдалануға болады. Әсіресе еңбекке
көзқарастың, адамдардың коллективте өмір сүріп, еңбек ете білу
көріністерін, еңбексүйгіштік пен ұқыптылық туралы, мейірімділік,
мейірбандық пен қарапайымдылық турады, адалдық пен сертінде тұру туралы,
Әділдік туралы, Үлкендерге, кішілерге және өз құрдастарына деген қарым-
қатынас туралы, жамандық пен селқостыққа ымырасыздық туралы, ІҮ-ҮІ кластан-
мектепте оқушы тәртібінің ережесі не үшін керек, саналы тәртіп туралы,
коммуниста қоғам адамы қандай болуы керек, тәртіп мәдениеті туралы, достық
туралы, менікі және біздікі.
ҮІІ-ҮІІІ сыныптар-құрылысшының адамгершілік принциптері, комсомолдың
моральдық бейнесі, совет оқушысының, борышы мен намысы туралы, ұлы
адамдардың өз Отанына деген сүйіспеншілігі туралы, менің Отаным-халықтардың
ынтымақты семьясында, пролетарлық интернационализм туралы ерік-жігерді
тәрбиелеу, қарапайымдылық пен менмендік туралы, адамдармен өзара қарым-
қатынастағы ақ жарқындық пен сезімталдық. Шындық бәрінен де қымбат,
мақсаткерлік туралы, ата-анаға деген құрмет туралы, еңбекке деген
коммунистік көзқарас туралы.
Жоғары (ІХ-Х) кластарда коммунистік мораль мәселелері бойынша әдетте
лекция оқылады және диспуттар, оқырмандар конференциялары өткізіледі.
Оқушыларға экономикалық білім беру және тәрбиелеу мақсатында мына
тақырыптарға әңгіме өткізу ұсынылады: І-ІІІ кластар мұны совет халқы
тұрғызып жатыр; Бәрі де адам игілігі үшін, Біз мектеп иесіміз, Тегін
дегеннің өзі қанша тұрады? ІҮ-ҮІІІ кластар-еңбек біртұтас, еңбегіне қарай
құрмет; еңбек адамы-ел иесі, бүкіл еліміз-құрылыс алаңы, еңбегіміз –
Отанға, материалдық байлыққа ұқыпты қарау-совет адамдары өмірі мен
еңбегінің заңы, өз уақытыңды жоспарлай біл. ҮІІІ-ІХ-Х кластар-экономика –
коммунизм жолындағы күрестің шешуші учаскелерінің бірі; жастардың
энтузиазмы мен творчествосы-тиімділік пен сапа бесжылдығына, коллектив
құрметіне ие болатындай еңбек етейік, өз еңбегіңді құрметтеу, тамаша еңбек
ету, елеміздің байлығын шебер және іскерлікпен пайдаланайық, жұмысшының
арнамысы-өнім сапасының басты бақылаушысы, ауыл шаруашылығын көтеру-бүкіл
хлықтық іс, баршаның ортақ қам-қарекеті, жаныңда бірде-бір артта қалушының
болмауы-коллективтік еңбектің ұраны, комсомол- ұлы құрылыстардың сенімді
қамқоршысы, қырсыздық пен ысырапқорлыққа-ымырасыз күрес, экономикалық
дайындық-әр жұмысшының, колхозшының, маманның білгірлігінің міндетті,
маңызды қыры. Жарқын фактілеріне, борышты саналы түрде, тапсырылған істі
зор жауапкершілікпен атқарудың фактілеріне ерекше назар аудару керек.
Этика жөніндегі әңгімелесулердің тақырыбы кластың, мектептің өмірімен
байланысты болуы маңызды.
Этика жөніндегі әңгімелесулердің жүйесі мынадай: оқушының өмірінен
алынған оның мінез-құлқы туралы фактілерді хабарлау немесе көркем
шығармадан әсерлі үзінділер келтіру; келтірілген фактілерді түсіндіру және
оларды оқушылардың белсенді қатысуымен талдау, шиеленісті жағдайларды
талқылау, адамгершілік қасиеттерінің неғұрлым мәнді белгілерін жинақтау
және оларды бұрын қалыптасқан мораль туралы ұғымдармен салыстыр,
адамгершілік ережелерін түсіндіру және айқындау, меңгерілген ұғымдарды
өзінің іс-қимылы мен басқа адамдардың, іс-қимылын бағалау кезінде қолану.
Қорытындысында этика жөніндегі әңгімелесулердің нәтижесін нақты іс жүзінде
нығайта түсу үшін түрлі тапсырмалар беріледі. Этика жөніндегі әңгімелесулер
барлық жағдайда мұндай жүйеде бола бермейді.
ІҮ-Ү кластарда әдетте, индуктивті жол басым болады. Нақты фактілерді
талдап,оларға баға беру арқылы балалар қорытынды жасап, өзіндік пікір
түйіндеуге үйренеді. ҮІ-ҮІІ және бұдан да жоғары кластарда әңгімелесуді
адамгершілік ережесін, принциптерін айқындаудан бастауға және оны көрнекі
ету үшін өмір мен әдебиеттен нақты материал қолдануға болады.
Этика жөніндегі әңгімелесуді өткізу кезінде бұрын белгілі емес мораль
нормалары мен ережелері түсіндіріледі немесе коммунистік дамгершілік
нормалары мен ережелері туралы алынған білім жүйеге түсіріледі. Этика
жөніндегі әңгімелесуге арналған материалда біздің бүгінгі өміріміз,
коммунизм құрыпжатқан адамдардың нақтылы қарым-қатынастары бейнеленгені
маңызды. Ұстаздікі, оқушыларды ашық жарқын болуға, тәрбиешілерге деген
дардың жоғары идеялық-адамгершілік дәрежесі, олардың идеялық-педагогикалық
сенімі және материалды түсіндірудегі әсершіл-сенімін қалыптастыру шеберлігі
этика жөніндегі әңгімелесулердің тиімділігін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz