Орта шамалар және оларды құқықтық статистикада қолдану
І КІРІСПЕ
ІІ НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. Орта шамалардың ұғымы, маңызы
2. Орта арифметикалық шама
3. Орта геометриялық шама
4. Орта прогессивтік және орта гармониялық шамалар
5. Мода және медиана
6. Вариация көрсеткіштері және оны есептеу тәсілдері
ІІІ ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ІІ НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. Орта шамалардың ұғымы, маңызы
2. Орта арифметикалық шама
3. Орта геометриялық шама
4. Орта прогессивтік және орта гармониялық шамалар
5. Мода және медиана
6. Вариация көрсеткіштері және оны есептеу тәсілдері
ІІІ ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Қорытылған көрсеткіштердің келесі бір түрі орта шамала болып табылады. Орта шамалар статистиканың барлық салалырнда қолданылып, мағынасы жағынан әлеуметтік – қоғамдық құбылыстарды вариациялық белгілеріне қарай сандық жағынан Назар аудару кезінде кейде жиынтық бірліктерінің және жиынтықты құрайтын бір лік топтардың орташа алғандағы көрсеткішін анықтау туралы мақсат туындайды. Зерттеуге алынған жиынтық құрамы элементтерінің орташа көрсеткішін анықтау – статистикалы талдау жұмысының аяқталуын білдірмейді. Құбылыстың орташа таралуы немесе көлемі – бұл жұмыстан кейін де әрі қарай талдауларға қолданылады. Қоғамда, оның ішінде құқық қорғау органдарының қызметінде атқарылған жұмыстардың орташа деңгейін анықтау жиі кездесетін жәйт, мысалы тергеу органдарының қылмыстық істерді тергеу мерзімдерінің орташа көрсеткіші, әр тергеушіге келетиін қылмыстық істердің орташа саны, тағайындал,ған жазалардың орташа мерзімі т.б. кейде анықтауға жататын мәліметтер болып табылады. Сонымен қатар, жалпы статистикада халықтың орташа жас шамсасы, орташа айлық тиабысы, тауарлар түрлерінің орташа бағасы, белгілі бір салалар бойынша жұмысшылардың орта еңбек жүктемесі т.б. анықталады және қоғам тарапынан сұраныс тудырып жатады. Әртүрлі әлеуметтік-қоғамдық құбылыстардың орташа даму мен нақты бір уақыттардағы деңгейін көрсету – зерттеуге алынған құбылыстар бірліктерінің сандық деңгейін асырмай да кемітпей де көрсетіп беруге мүмкіншілік береді.сонымен, орта шамала дегеніміз бір вариациялық белгінің негізінде бір тектес құбылыс жиынтығының әдеттегі деңгейін анықтайтын қорытылған көрсеткіштер болып табылады.
1. ҚР-ның Конституциясы
2. ҚР Азаматтық Кодексі
3. ҚР Қылмыстық Кодексі
4. Құқықтық статистика С.Әпенов Алматы “Жеті жарғы” 2004 ж.
5. ҚР статистика жөніндегі агенттігі. 2001 жылдың Қаңтар – Желтоқсан айларында ҚР жасалған қылмыстың жекелеген көрсеткіштері туралы.
2. ҚР Азаматтық Кодексі
3. ҚР Қылмыстық Кодексі
4. Құқықтық статистика С.Әпенов Алматы “Жеті жарғы” 2004 ж.
5. ҚР статистика жөніндегі агенттігі. 2001 жылдың Қаңтар – Желтоқсан айларында ҚР жасалған қылмыстың жекелеген көрсеткіштері туралы.
ОРТА ШАМАЛАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ СТАТИСТИКАДА ҚОЛДАНУ.
ЖОСПАР:
І КІРІСПЕ
ІІ НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. Орта шамалардың ұғымы, маңызы
2. Орта арифметикалық шама
3. Орта геометриялық шама
4. Орта прогессивтік және орта гармониялық шамалар
5. Мода және медиана
6. Вариация көрсеткіштері және оны есептеу тәсілдері
ІІІ ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Орта шамалардың ұғымы
Қорытылған көрсеткіштердің келесі бір түрі орта шамала болып табылады.
Орта шамалар статистиканың барлық салалырнда қолданылып, мағынасы жағынан
әлеуметтік – қоғамдық құбылыстарды вариациялық белгілеріне қарай сандық
жағынан Назар аудару кезінде кейде жиынтық бірліктерінің және жиынтықты
құрайтын бір лік топтардың орташа алғандағы көрсеткішін анықтау туралы
мақсат туындайды. Зерттеуге алынған жиынтық құрамы элементтерінің орташа
көрсеткішін анықтау – статистикалы талдау жұмысының аяқталуын білдірмейді.
Құбылыстың орташа таралуы немесе көлемі – бұл жұмыстан кейін де әрі қарай
талдауларға қолданылады. Қоғамда, оның ішінде құқық қорғау органдарының
қызметінде атқарылған жұмыстардың орташа деңгейін анықтау жиі кездесетін
жәйт, мысалы тергеу органдарының қылмыстық істерді тергеу мерзімдерінің
орташа көрсеткіші, әр тергеушіге келетиін қылмыстық істердің орташа саны,
тағайындал,ған жазалардың орташа мерзімі т.б. кейде анықтауға жататын
мәліметтер болып табылады. Сонымен қатар, жалпы статистикада халықтың
орташа жас шамсасы, орташа айлық тиабысы, тауарлар түрлерінің орташа
бағасы, белгілі бір салалар бойынша жұмысшылардың орта еңбек жүктемесі т.б.
анықталады және қоғам тарапынан сұраныс тудырып жатады. Әртүрлі әлеуметтік-
қоғамдық құбылыстардың орташа даму мен нақты бір уақыттардағы деңгейін
көрсету – зерттеуге алынған құбылыстар бірліктерінің сандық деңгейін
асырмай да кемітпей де көрсетіп беруге мүмкіншілік береді.сонымен, орта
шамала дегеніміз бір вариациялық белгінің негізінде бір тектес құбылыс
жиынтығының әдеттегі деңгейін анықтайтын қорытылған көрсеткіштер болып
табылады. Яғни орта шамалардың мақсаты құбылыстарды белгілі бір белгілеріне
қарай орташа алғандағы сандық деңгейінің мәлметін шығаруды білдіреді.
Мұндай кездерде жиынтық бірліктерінде орын алған әртүрлі сандық
белгілердің ауытқулары жойылып, сол вариациялық белгінің құбылысқа тән
деңгейі анықтаалды. Жиынтық бірлікетерінде вариациялық белгілердің әртүрлі
сандық көрсеткішпен сипатталуы заңды, қажетті жәйт. Мысалы, бір мекемедегі
жұмысшылардың айлық табысы, қылмыскерлердің жасы, сотталған адамдарға
белгіленген жаза мерзімдері бірдей бола бермейді. Егер жиынтық
бірліктерінде аталған белгілер бірдей санмен анықталатын болса, онда ол
белгінің орташа шамасын анықтау ғана емес, тіптен статистикалық зерттеуге
алуға мүмкін болмаған болар еді. Себебі, жиынтықтың барлық бірліктерінде ол
белгі бірдей санмен анықталса, ол сан орта көрсеткішін емес қарапайым
деңгейін, табиғи жаратылысын білдіреді. Орташа шамаларды қолданудың негізі,
орташаланатын белгінің жиынтық бірліктерінде сапалық тұрғыдан бір тек тілі
болып табылады. Бір тектілік – жиынтықты сипаттайтын белгілердің ішіндегі
есептеуге алынған белгінің барлық жиынтық бірліктерінде кездесуін
білдіреді. Келесі негізі ол белгінің барлық бірліктерде немесе олардың
сапалық топтарында әр түрлі сандық сипатта кездесуі болып саналады. Әр
түрлілік немесе әр түрлі сандық немесе сапалық дәрежеде көрсетілу, ол
қатыстық шамаларда жиынтық сандық белгілері бойынша алынады. Қатыстық
шамаларда абсолют тік шамала бір-бірі үшін вариациялық белгілр болып
табылмайды. Ол шамада жиынтық тұтас алына отырып, басқа жиынтықпен
салыстырылады. Мысалы, құбылыстың динамикасын анықтағанда салыстыруға
алынатынжиынтық, біртектілікті білдіреді де, оның өзгермелі белгілері
ескерілмейді. Қатыстық шамаларда бүтіндей қолданылатын жиынтық, орта
шамаларда вариациялық белгілеріне қарай топталып, ол құбылыс үшін барынша
қарапайым, соған тән сандық дәреже анықталады. Демек, орта шамаларда
жиынтықтар қатыстық шамалардағыдай салыстырылмайды.
Орта шамалардың маңызы
Орта шамаларда да жиынтықты сандық жағынан сипаттайтын абсолюттік
шамалардың қорытылған көрсеткіштері анықталады. Орта шамала да абсолют тік
шамала ретінде, жиынтық құрамынан алынған, вариациялық белгісіне қарай
ерекшелігі бар бір топқа жататын бірліктер алынады. “Жеке бірліктері
ретінде” деген сөзді мысалы жұмысшылардың әрқайсысының ай ішінде орындаған
жұмыс көлемінің жеке-жеке сандық мәліметі ретінде түсіну керек. Ал, “бір
топқа жататын жиынтық бірліктер” деген сөзді, жұмысшылардың орындаған әр
түрлі жұмыс көлемін топтастыра отырып, анықтау мағынасында түсіну керек.
Құбылыс белгілерінде вариацияның болуы, зерттеу жүргізу барысына
міндеттер қояды: олар вариацияның шамасын анықтау, он өлшеу құралдарын
белгілеу, оның өлшемін сипаттайтын көрсеткіштерді анықтау.
Жиынтықтың бірліктеріндегі вариациялық белгілердің барлығы орта
шамаларда қолданыла бермейді. Орта шамаларда тек сандық белгілер ғана
ескері леді. Сапалық белгілерде вариациялық болып есептелгенмен, ол сапалық
белгі бойынша орташа қарқын, орташа даму көрсеткішін анықтау мүмкін емес.
Мысалы, бір інші сотталушыға айыппұл, екіншісіне қоғамдық жұмыстарға тарту,
үшіншісіне бас бостандығынан айыру тағайындалса, онда бұл үш сотталушының
орташа жазасын анықтау мүмкін емес, ондай есептеу жүргізілмейді. Ал,
вариациялық белгі сандық белгіге жатқанда мысалы, адамның жасы, табыс
көлемі, жаза мерзімдері, жұмыс нормасы тәрізді анықталғанда, олардың орташа
шамасын анықтауға болады.
Орта шамалар атаулы сандар болып табылады, оның көрсеткіштері
жиынтықтың есептеуге алынған белгісі қандай мағынаны білдірсе, сондай
мағынадағы көрсеткішті білдіреді және тек сан ретінде ғана бері леді.
Қатыстық шамала барлық түрлері бойынша атаулы сандарға жата бермейді.
Қатыстық шасалар көбінесе пайыз түрінде, сондай-ақ промилле т.б. түрлерде
бейнеленсе, орта шамала жиынтық бірліктерінің орташа жасы, орташа айлық
табысы ретінде бейнеленеді. Бір ескер те кететін жәйт ол, егер жиынтық
бірліктеріндегі вариациялық бір сандық белгіге жатқанмен, олардың
мағынасында айырмашылықтар байқалса, дәлірек айтқанда, сапалық
айырмашылықтар болса, онда ол бірліктерді қосып орта шаманы анықтау дұрыс
нәтиже бермейді. Мысалы, жалпы халықтың орташа табысын бірден анықтауға
болмайды. Себебі, халықтың әлеуметтік-мүліктік жағдайларының әртүрлі
деңгейде болуына байланысты айлық табыстың көлемі де әртүрлі, ол бір-
бірінен алшақ мағынада анықталады. Халықтың бір тобі төменгі табыстың
мөлшеріне сәйкес келмейтін, бөлек мағынадағы табыс иеленеді. Мұндай
мәселеге байланысты орта шаманы анықтағанда халықты әлеуметтік-мүліктік
жағадйына қарай топтарға бөліп, олардың әрқайсысының орташа табысын
анықтаған дұрыс.
Орта шамаларды анықтауда қолданылып отырған сандық вариациялық белгілер
жекелеген мәндерді білдіреді және ол мәндер статистикада Х1, Х2, Х3, ... Хп
символымен бейнленеді. N – ең соңғы жиынтық бірлігі туралы мәнді білдіреді.
Ол мәндер вариант деп аталатынын бұдан бұрынғы тарауда, статистикада
қолданылатын ұғымдар мен категорияларды қарастырғанда келтірдік. Орта
шамала осындай варианттардың барлығын қосып, шыққан қосындыны варианттардың
жалпы санына бөлу арқылы анықталады. Шыққан сан құбылыс жиынтығына тән
орташа сандық көрсеткішті білдіреді. Яғни, жиынтық бірліктерінің барлығын
бірдей шамада деп тұжырым жасауға мүмкіншілік беретін, сырттай
бағалағандағы немесе жалпылай алғандағы құбылыстың даму деңгейін, өлшемін
шығарады. Орта шаманы анықтаудың қарапайым және негізгі есептеу тәсілі
былай келтіріледі. Мысалы, бір тергеу мекемесінде 6 тергеуші бар. Олардың
біреуінде 2 қылмыстық іс, екнішісінде 3, үшіншісінде 4, төртіншісінде 5,
соңғы екі тергеушіде 6 қылмыстық істен бар екен дейік. Әр тергеушіге
келетін қылмыстық істердің орташа Санин анықтау үшін ол мәндерді қосып,
біркелкі жұмыс орындаған тергеушілердің санына бөлу керек:
2+3+4+5+6 = 20 = 4 қылмыстық істен келеді.
5 5
Егер варианттар мәндерін оның орташа көрсеткішімен салыстырсақ, онда
мәндердің қосындысы мен орташа көрсеткіштердің қосындысы бірдей санмен
анықталады немесе өзгермейді. 2+3+4+5+6=4+4+4+4+4. Демек, жиынтықты
сипаттайтын орта көреткіштердің қосындысы жиынтықтың жоғарғы санымен
(мысалда 20) дәл келуі керек.
Орта шамалардың көрсеткіштерін өзі тәріздес басқа уақыттардың, басқа
жерлердің орташа көреткіштерімен салыстыруға болады. Мысалы, екі аудандағы
тергеу органдарының әр тергеушіге келетін орташа қылмыстық істер Санин
салыстыра қарау қиын емес.
Орта шамала жай және өлшенген түрлерде, яғни ұқсас екі тәсілмен
есептеледі. Бұлардың түрлерін қолдану – есептеуге алынатын материалдардың
құрамына, дәлірек айтқанда мәндер мен жиіліліктердің көлеміне байланысты
жүргізіледі. Ал арифметикалық және геометриялық орта шамаларды таңдау –
зерттеу мақсатына байланысты анықталады.
Орта арифметикалық шама
Орта арифметикалық шама құқықтық статистикада кең қолданылады. өйткені
ол қылмыстылықтың дамуын орташа анықтауда, қылмыскерлерді түрлі сандық
белгілеріне қарай топтастыра отырып орташа деңгейін көрсетуде, сондай-ақ
сот, прокуратура, тергеу органдары қызметкерлерінің орташа жұмыс деңгейін
анықтауда т.б. қолдануға ыңғайлы.
Орта арифметикалық шама вариациялық белгілердің топтастырылған
мағыналарын жиналып, сол жиынтықтың абсолюттік санын шығарғанда
қолданылады. әдетте, орта шаманы анықтағанда барлық варианттардың шамаларын
қосып, шыққан санды, варианттардың санына бөледі. Шыққан сан орташа
көрсеткішті немесе шаманы білдіреді. Бұл орта арифметикалық шаманың жай
түрінің анықтамасы.
Белгінің жеке мәндері статистикада вариант деп аталады. Және вариант
(х) әрпімен белгіленеді. Есептеулерде жиынтық мәндері немесе варианттар көп
болғандықтан х1+х2+х3 деп қосылады.
Жеке мәндердің саны n - әрпімен белгіленеді, демек n – варианттардың саны.
Орташа шама – х деп белгіленеді.
Орта геометриялық шама
Орта геометриялық шама құбылыстың орташа дамуын немесе орта өсу
қарқынын анықтау үшін қолданылады. Құқықтық статистикада қылмыстардың
немесе өзге де зерттелуге жататын құбылыстардың орташа өсу қарқынын анықтау
туралы қажеттілік жиі туындайды.
Қатыстық шамаларда динамиакны сипаттайтын қатыстықты қарастырған
кезде, біз тек құбылысты уақыттармен салыстыра отырып, динамикасын
коэффициент және пайыз түрінде анықтауда үйрендік. Бірақ ол тақырыпта
құбылыстың бірнеше уақыттародағы көрсеткіштерін шамти отырып, орташа өсуі
немесе кемуі қарастырылған жоқ. Орта шаманың бұл түрінде, зерттеуге алынған
құбылыстың орташа өсу қарқынын ғана емес, өсімше қарқынын да есептеп
анықтауға болады.
Құқықтық статистикалық зерттеуге алынатын құбьылыстардың динамикасы
көптеген көрсеткіштермен, оның ішінде орта арифметикалық және орта
геометриялық шамалармен анықталады. Орта арифметикалық шаманың
көрсеткіштері, атаулы сандар түрінде бейнеленген мәліметтерден жылдық
орташа абсолют тік өсімшені анықтау үшін қолданылады. Бірақ бұл орташа
өсуді немесе кемуді білідретін көрсеткіштер мәліметтерді салыстыру үшін
қолдануға тиімсіз. Салыстыруға қолдануға пайыз түрінде алынған орташа
өсімді немесе өсімше қарқынын білдіретін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЖОСПАР:
І КІРІСПЕ
ІІ НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. Орта шамалардың ұғымы, маңызы
2. Орта арифметикалық шама
3. Орта геометриялық шама
4. Орта прогессивтік және орта гармониялық шамалар
5. Мода және медиана
6. Вариация көрсеткіштері және оны есептеу тәсілдері
ІІІ ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Орта шамалардың ұғымы
Қорытылған көрсеткіштердің келесі бір түрі орта шамала болып табылады.
Орта шамалар статистиканың барлық салалырнда қолданылып, мағынасы жағынан
әлеуметтік – қоғамдық құбылыстарды вариациялық белгілеріне қарай сандық
жағынан Назар аудару кезінде кейде жиынтық бірліктерінің және жиынтықты
құрайтын бір лік топтардың орташа алғандағы көрсеткішін анықтау туралы
мақсат туындайды. Зерттеуге алынған жиынтық құрамы элементтерінің орташа
көрсеткішін анықтау – статистикалы талдау жұмысының аяқталуын білдірмейді.
Құбылыстың орташа таралуы немесе көлемі – бұл жұмыстан кейін де әрі қарай
талдауларға қолданылады. Қоғамда, оның ішінде құқық қорғау органдарының
қызметінде атқарылған жұмыстардың орташа деңгейін анықтау жиі кездесетін
жәйт, мысалы тергеу органдарының қылмыстық істерді тергеу мерзімдерінің
орташа көрсеткіші, әр тергеушіге келетиін қылмыстық істердің орташа саны,
тағайындал,ған жазалардың орташа мерзімі т.б. кейде анықтауға жататын
мәліметтер болып табылады. Сонымен қатар, жалпы статистикада халықтың
орташа жас шамсасы, орташа айлық тиабысы, тауарлар түрлерінің орташа
бағасы, белгілі бір салалар бойынша жұмысшылардың орта еңбек жүктемесі т.б.
анықталады және қоғам тарапынан сұраныс тудырып жатады. Әртүрлі әлеуметтік-
қоғамдық құбылыстардың орташа даму мен нақты бір уақыттардағы деңгейін
көрсету – зерттеуге алынған құбылыстар бірліктерінің сандық деңгейін
асырмай да кемітпей де көрсетіп беруге мүмкіншілік береді.сонымен, орта
шамала дегеніміз бір вариациялық белгінің негізінде бір тектес құбылыс
жиынтығының әдеттегі деңгейін анықтайтын қорытылған көрсеткіштер болып
табылады. Яғни орта шамалардың мақсаты құбылыстарды белгілі бір белгілеріне
қарай орташа алғандағы сандық деңгейінің мәлметін шығаруды білдіреді.
Мұндай кездерде жиынтық бірліктерінде орын алған әртүрлі сандық
белгілердің ауытқулары жойылып, сол вариациялық белгінің құбылысқа тән
деңгейі анықтаалды. Жиынтық бірлікетерінде вариациялық белгілердің әртүрлі
сандық көрсеткішпен сипатталуы заңды, қажетті жәйт. Мысалы, бір мекемедегі
жұмысшылардың айлық табысы, қылмыскерлердің жасы, сотталған адамдарға
белгіленген жаза мерзімдері бірдей бола бермейді. Егер жиынтық
бірліктерінде аталған белгілер бірдей санмен анықталатын болса, онда ол
белгінің орташа шамасын анықтау ғана емес, тіптен статистикалық зерттеуге
алуға мүмкін болмаған болар еді. Себебі, жиынтықтың барлық бірліктерінде ол
белгі бірдей санмен анықталса, ол сан орта көрсеткішін емес қарапайым
деңгейін, табиғи жаратылысын білдіреді. Орташа шамаларды қолданудың негізі,
орташаланатын белгінің жиынтық бірліктерінде сапалық тұрғыдан бір тек тілі
болып табылады. Бір тектілік – жиынтықты сипаттайтын белгілердің ішіндегі
есептеуге алынған белгінің барлық жиынтық бірліктерінде кездесуін
білдіреді. Келесі негізі ол белгінің барлық бірліктерде немесе олардың
сапалық топтарында әр түрлі сандық сипатта кездесуі болып саналады. Әр
түрлілік немесе әр түрлі сандық немесе сапалық дәрежеде көрсетілу, ол
қатыстық шамаларда жиынтық сандық белгілері бойынша алынады. Қатыстық
шамаларда абсолют тік шамала бір-бірі үшін вариациялық белгілр болып
табылмайды. Ол шамада жиынтық тұтас алына отырып, басқа жиынтықпен
салыстырылады. Мысалы, құбылыстың динамикасын анықтағанда салыстыруға
алынатынжиынтық, біртектілікті білдіреді де, оның өзгермелі белгілері
ескерілмейді. Қатыстық шамаларда бүтіндей қолданылатын жиынтық, орта
шамаларда вариациялық белгілеріне қарай топталып, ол құбылыс үшін барынша
қарапайым, соған тән сандық дәреже анықталады. Демек, орта шамаларда
жиынтықтар қатыстық шамалардағыдай салыстырылмайды.
Орта шамалардың маңызы
Орта шамаларда да жиынтықты сандық жағынан сипаттайтын абсолюттік
шамалардың қорытылған көрсеткіштері анықталады. Орта шамала да абсолют тік
шамала ретінде, жиынтық құрамынан алынған, вариациялық белгісіне қарай
ерекшелігі бар бір топқа жататын бірліктер алынады. “Жеке бірліктері
ретінде” деген сөзді мысалы жұмысшылардың әрқайсысының ай ішінде орындаған
жұмыс көлемінің жеке-жеке сандық мәліметі ретінде түсіну керек. Ал, “бір
топқа жататын жиынтық бірліктер” деген сөзді, жұмысшылардың орындаған әр
түрлі жұмыс көлемін топтастыра отырып, анықтау мағынасында түсіну керек.
Құбылыс белгілерінде вариацияның болуы, зерттеу жүргізу барысына
міндеттер қояды: олар вариацияның шамасын анықтау, он өлшеу құралдарын
белгілеу, оның өлшемін сипаттайтын көрсеткіштерді анықтау.
Жиынтықтың бірліктеріндегі вариациялық белгілердің барлығы орта
шамаларда қолданыла бермейді. Орта шамаларда тек сандық белгілер ғана
ескері леді. Сапалық белгілерде вариациялық болып есептелгенмен, ол сапалық
белгі бойынша орташа қарқын, орташа даму көрсеткішін анықтау мүмкін емес.
Мысалы, бір інші сотталушыға айыппұл, екіншісіне қоғамдық жұмыстарға тарту,
үшіншісіне бас бостандығынан айыру тағайындалса, онда бұл үш сотталушының
орташа жазасын анықтау мүмкін емес, ондай есептеу жүргізілмейді. Ал,
вариациялық белгі сандық белгіге жатқанда мысалы, адамның жасы, табыс
көлемі, жаза мерзімдері, жұмыс нормасы тәрізді анықталғанда, олардың орташа
шамасын анықтауға болады.
Орта шамалар атаулы сандар болып табылады, оның көрсеткіштері
жиынтықтың есептеуге алынған белгісі қандай мағынаны білдірсе, сондай
мағынадағы көрсеткішті білдіреді және тек сан ретінде ғана бері леді.
Қатыстық шамала барлық түрлері бойынша атаулы сандарға жата бермейді.
Қатыстық шасалар көбінесе пайыз түрінде, сондай-ақ промилле т.б. түрлерде
бейнеленсе, орта шамала жиынтық бірліктерінің орташа жасы, орташа айлық
табысы ретінде бейнеленеді. Бір ескер те кететін жәйт ол, егер жиынтық
бірліктеріндегі вариациялық бір сандық белгіге жатқанмен, олардың
мағынасында айырмашылықтар байқалса, дәлірек айтқанда, сапалық
айырмашылықтар болса, онда ол бірліктерді қосып орта шаманы анықтау дұрыс
нәтиже бермейді. Мысалы, жалпы халықтың орташа табысын бірден анықтауға
болмайды. Себебі, халықтың әлеуметтік-мүліктік жағдайларының әртүрлі
деңгейде болуына байланысты айлық табыстың көлемі де әртүрлі, ол бір-
бірінен алшақ мағынада анықталады. Халықтың бір тобі төменгі табыстың
мөлшеріне сәйкес келмейтін, бөлек мағынадағы табыс иеленеді. Мұндай
мәселеге байланысты орта шаманы анықтағанда халықты әлеуметтік-мүліктік
жағадйына қарай топтарға бөліп, олардың әрқайсысының орташа табысын
анықтаған дұрыс.
Орта шамаларды анықтауда қолданылып отырған сандық вариациялық белгілер
жекелеген мәндерді білдіреді және ол мәндер статистикада Х1, Х2, Х3, ... Хп
символымен бейнленеді. N – ең соңғы жиынтық бірлігі туралы мәнді білдіреді.
Ол мәндер вариант деп аталатынын бұдан бұрынғы тарауда, статистикада
қолданылатын ұғымдар мен категорияларды қарастырғанда келтірдік. Орта
шамала осындай варианттардың барлығын қосып, шыққан қосындыны варианттардың
жалпы санына бөлу арқылы анықталады. Шыққан сан құбылыс жиынтығына тән
орташа сандық көрсеткішті білдіреді. Яғни, жиынтық бірліктерінің барлығын
бірдей шамада деп тұжырым жасауға мүмкіншілік беретін, сырттай
бағалағандағы немесе жалпылай алғандағы құбылыстың даму деңгейін, өлшемін
шығарады. Орта шаманы анықтаудың қарапайым және негізгі есептеу тәсілі
былай келтіріледі. Мысалы, бір тергеу мекемесінде 6 тергеуші бар. Олардың
біреуінде 2 қылмыстық іс, екнішісінде 3, үшіншісінде 4, төртіншісінде 5,
соңғы екі тергеушіде 6 қылмыстық істен бар екен дейік. Әр тергеушіге
келетін қылмыстық істердің орташа Санин анықтау үшін ол мәндерді қосып,
біркелкі жұмыс орындаған тергеушілердің санына бөлу керек:
2+3+4+5+6 = 20 = 4 қылмыстық істен келеді.
5 5
Егер варианттар мәндерін оның орташа көрсеткішімен салыстырсақ, онда
мәндердің қосындысы мен орташа көрсеткіштердің қосындысы бірдей санмен
анықталады немесе өзгермейді. 2+3+4+5+6=4+4+4+4+4. Демек, жиынтықты
сипаттайтын орта көреткіштердің қосындысы жиынтықтың жоғарғы санымен
(мысалда 20) дәл келуі керек.
Орта шамалардың көрсеткіштерін өзі тәріздес басқа уақыттардың, басқа
жерлердің орташа көреткіштерімен салыстыруға болады. Мысалы, екі аудандағы
тергеу органдарының әр тергеушіге келетін орташа қылмыстық істер Санин
салыстыра қарау қиын емес.
Орта шамала жай және өлшенген түрлерде, яғни ұқсас екі тәсілмен
есептеледі. Бұлардың түрлерін қолдану – есептеуге алынатын материалдардың
құрамына, дәлірек айтқанда мәндер мен жиіліліктердің көлеміне байланысты
жүргізіледі. Ал арифметикалық және геометриялық орта шамаларды таңдау –
зерттеу мақсатына байланысты анықталады.
Орта арифметикалық шама
Орта арифметикалық шама құқықтық статистикада кең қолданылады. өйткені
ол қылмыстылықтың дамуын орташа анықтауда, қылмыскерлерді түрлі сандық
белгілеріне қарай топтастыра отырып орташа деңгейін көрсетуде, сондай-ақ
сот, прокуратура, тергеу органдары қызметкерлерінің орташа жұмыс деңгейін
анықтауда т.б. қолдануға ыңғайлы.
Орта арифметикалық шама вариациялық белгілердің топтастырылған
мағыналарын жиналып, сол жиынтықтың абсолюттік санын шығарғанда
қолданылады. әдетте, орта шаманы анықтағанда барлық варианттардың шамаларын
қосып, шыққан санды, варианттардың санына бөледі. Шыққан сан орташа
көрсеткішті немесе шаманы білдіреді. Бұл орта арифметикалық шаманың жай
түрінің анықтамасы.
Белгінің жеке мәндері статистикада вариант деп аталады. Және вариант
(х) әрпімен белгіленеді. Есептеулерде жиынтық мәндері немесе варианттар көп
болғандықтан х1+х2+х3 деп қосылады.
Жеке мәндердің саны n - әрпімен белгіленеді, демек n – варианттардың саны.
Орташа шама – х деп белгіленеді.
Орта геометриялық шама
Орта геометриялық шама құбылыстың орташа дамуын немесе орта өсу
қарқынын анықтау үшін қолданылады. Құқықтық статистикада қылмыстардың
немесе өзге де зерттелуге жататын құбылыстардың орташа өсу қарқынын анықтау
туралы қажеттілік жиі туындайды.
Қатыстық шамаларда динамиакны сипаттайтын қатыстықты қарастырған
кезде, біз тек құбылысты уақыттармен салыстыра отырып, динамикасын
коэффициент және пайыз түрінде анықтауда үйрендік. Бірақ ол тақырыпта
құбылыстың бірнеше уақыттародағы көрсеткіштерін шамти отырып, орташа өсуі
немесе кемуі қарастырылған жоқ. Орта шаманың бұл түрінде, зерттеуге алынған
құбылыстың орташа өсу қарқынын ғана емес, өсімше қарқынын да есептеп
анықтауға болады.
Құқықтық статистикалық зерттеуге алынатын құбьылыстардың динамикасы
көптеген көрсеткіштермен, оның ішінде орта арифметикалық және орта
геометриялық шамалармен анықталады. Орта арифметикалық шаманың
көрсеткіштері, атаулы сандар түрінде бейнеленген мәліметтерден жылдық
орташа абсолют тік өсімшені анықтау үшін қолданылады. Бірақ бұл орташа
өсуді немесе кемуді білідретін көрсеткіштер мәліметтерді салыстыру үшін
қолдануға тиімсіз. Салыстыруға қолдануға пайыз түрінде алынған орташа
өсімді немесе өсімше қарқынын білдіретін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz