Тұрғындардың миграциясының теориялық негiздерi
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
I. ТҰрғындардың миграциясының теориялық негiздерi ... ... ... ... .
1.1. ТҰрғындар, оның сандық және сапалық көрсеткiштерi. ТҰрғындардың классификациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2. ТҰрғындар миграциясы: мәнi, тұрлерi. Миграция факторлары.
1.3. Миграциялық процестердiң әлеуметтiк.экономикалық салдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
II. ТҰрғындардың қалыптасуы мен Ұдайы өндiрiсiне ықпал ететiн факторларды талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1. Іазақстан Республикасы бойынша демографиялық көрсеткiштердi талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Оңтұстiк Іазақстан облысы бойынша демографиялық көрсеткiштердi талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Іорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
°дебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
I. ТҰрғындардың миграциясының теориялық негiздерi ... ... ... ... .
1.1. ТҰрғындар, оның сандық және сапалық көрсеткiштерi. ТҰрғындардың классификациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2. ТҰрғындар миграциясы: мәнi, тұрлерi. Миграция факторлары.
1.3. Миграциялық процестердiң әлеуметтiк.экономикалық салдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
II. ТҰрғындардың қалыптасуы мен Ұдайы өндiрiсiне ықпал ететiн факторларды талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1. Іазақстан Республикасы бойынша демографиялық көрсеткiштердi талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Оңтұстiк Іазақстан облысы бойынша демографиялық көрсеткiштердi талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Іорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
°дебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Іоғамның жағдайы мен дамуы оның тҰрғындарының санымен, қҰрамымен, оның еңбек және соның iшiнде, шығармашылық мұмкiндiктерiмен анықталады.
Халық ретiнде нақты белгiленген территорияда-ауданда, қала, аймақта, елде мекендейтiн адамдардың жиынтығын тұсiнуiмiзге болады. Іоғамдық саяси әдебиеттерде халықты әлеуметтiк-экономикалық сипаттауда оны халық тҰрғындары деп атау қабылданған. Осы жиынтықтың ерекшелiгi болып оның өмiрдiң Ұдайы өндiрiсi процесiнде әрдайым жаңарып отыруы және адам қоғамының басты компонентiн-әлеуметтiк байланыстар субъектiсiн қҰра отырып, өзiн-өзi дамыту жағдайында болатыны табылады. Халық тҰрғындарының Ұдайы өндiрiсiнiң заңдылықтарын зерттеумен демография ғылымы шҰғылданады. Халық тҰрғындарының санын, қҰрамын және өсуiн зерттеу елдiң дамуының әлеуметтiк экономикалык мумкіндіктері, онын тенденциялары жонiнде айтуга мумкiндiк бередi. Халык туруындары курылымындагы негативті процестерді жою немесе онын дамуында онтайлы тенденцияларды нығайту ұшiн мемлекеттiң қолдануы қажет iс-шараларды көрсетiп отырады.
ТҰрғындар зерттеу объектiсi ретiнде көптеген ғылымдарды қызықтырады. Олардың әр-қайсысы осы ғылымның спецификалық мәнiн ашу ұшiн маңызды төрт қасиетiн бөлiп көрсетедi. Сонымен, еңбек нарығы халықты еңбек ұшiн ресурстардың көзi ретiнде, белгiлi бiр экономикалық қатынастарды тасымалдаушы ретiнде
қарастырады. Оның шеңберiнде: тҰрғындардың еңбек нарығының қалыптасуы мен Ұдайы өндiрiсi; адам ресурстарын тиiмдi пайдалану; тҰрғындардың жҰмыспен қамтылуы; жҰмыссыздық; жҰмысшылардың квалификацияларын жоғарылату, оларды дайындау және қайта дайындау мәселелерi қарастырылады. Халықтың саны, оның өзгеру бағыты мен қарқыны елдiң тарихи және экономикалық дамуына байланысты аз нәрсенi кұәландырады. Табиғат ресурстарының шектеулi жағдайларында адамдар санының бақылаусыз өсуi және соған байланысты табыстылықтың кемуiмен экономикалық заңының әрекет етуi тҰрғындардың өмiр сұру деңгейiнiң төмендеуiне әкеп соқтырады. ТҰрғындар санының кемуi—депопуляция қолайсыз, саяси және әлеуметтiк—экономикалық жағдайдарында—экономикалық өсу ұшiн мұмкiндiктердiң нашарлауына әкеледi. ±ылыми—техникалық прогресс материалдық игiлiктер өндiрiсiнiң артуына, еңбек өнiмдiлiгiнiң өсуiне ықпал етедi және табыстық кему заңының әрекет етуiн шектейдi. Медицина және денсаулық сақтау саласындағы жетiстiктер өлiмдердiң төмендеуiн, адам өмiрiнiң созылуын қамтамасыз етедi. Халық тҰрғындарын зерттеу және ол жердегi болып жатқан өзгерiстердi зерттеу нақты тарихи болуы қажет.
ХVIII ғасырдан бастап әлем халқының өсу қарқыны бiздiң жұзжылдықтағы 60-шы жылдардың өзiнде шыңы 2,1%-ға жетiп, әрдайым өсiп отырған. Содан кейiн өсу қарқыны кеми бастады және 80-шi жылдардың ортасына таяу оларда жылына 1,7 % қҰрады. Іазiргi уақытта жерде 5,5 млрд адам өмiр сұредi. Бµµ болжамдары бойынша ХХI ғасырдың басында дұниежұзiнде халықтың өсiмi жылына 1,5 % қҰрайды. °ртұрлi аймақтарда және елдерде өсiм шамасының маңызды ерекшелiктерi болады: Іытайда халқының өсу қарқыны бiрден төмендедi—жылына 2,4 %-дан 1,2 %-ға дейiн, көптеген дамушы елдерде Африкада, Азияда, Оңтұстiк Америкада тҰрғындардың өсу қарқыны жоғары болғанына қарамастан, дамыған елдерде тҰрғындардың өсу қарқыны төмендегенi байқалады. Халықтың өсу қарқыны төмен елдерде оның қартаюы, яғни жасы ұлкен жастағылардың ұлес салмағының артуы байқалып жатыр. ТҰрғындардың сандық көрсеткiштерiнен басқа әр-тұрлi сапалық көрсеткiштерi де бар. Оларға: бiлiм деңгейi мен кәсiптiк—квалификациялық құрылымы, мәдениет деңгейi, тҰрғындардың денсаулық көрсеткiштерi, жастық—жыныстық қҰрылымы, өмiрiнiң орташа созылуы, сапалы және физикалық еңбекпен қамтылғандардың өзара қатынастары, материалдық өндiрiсте және өндiрiстiк емес сферада жҰмыспен қамтылғандардың қҰрылымы, миграция көрсеткiштерi, Ұлттық этникалық қҰрылымдары және тағы басқалар жатады.
Халық ретiнде нақты белгiленген территорияда-ауданда, қала, аймақта, елде мекендейтiн адамдардың жиынтығын тұсiнуiмiзге болады. Іоғамдық саяси әдебиеттерде халықты әлеуметтiк-экономикалық сипаттауда оны халық тҰрғындары деп атау қабылданған. Осы жиынтықтың ерекшелiгi болып оның өмiрдiң Ұдайы өндiрiсi процесiнде әрдайым жаңарып отыруы және адам қоғамының басты компонентiн-әлеуметтiк байланыстар субъектiсiн қҰра отырып, өзiн-өзi дамыту жағдайында болатыны табылады. Халық тҰрғындарының Ұдайы өндiрiсiнiң заңдылықтарын зерттеумен демография ғылымы шҰғылданады. Халық тҰрғындарының санын, қҰрамын және өсуiн зерттеу елдiң дамуының әлеуметтiк экономикалык мумкіндіктері, онын тенденциялары жонiнде айтуга мумкiндiк бередi. Халык туруындары курылымындагы негативті процестерді жою немесе онын дамуында онтайлы тенденцияларды нығайту ұшiн мемлекеттiң қолдануы қажет iс-шараларды көрсетiп отырады.
ТҰрғындар зерттеу объектiсi ретiнде көптеген ғылымдарды қызықтырады. Олардың әр-қайсысы осы ғылымның спецификалық мәнiн ашу ұшiн маңызды төрт қасиетiн бөлiп көрсетедi. Сонымен, еңбек нарығы халықты еңбек ұшiн ресурстардың көзi ретiнде, белгiлi бiр экономикалық қатынастарды тасымалдаушы ретiнде
қарастырады. Оның шеңберiнде: тҰрғындардың еңбек нарығының қалыптасуы мен Ұдайы өндiрiсi; адам ресурстарын тиiмдi пайдалану; тҰрғындардың жҰмыспен қамтылуы; жҰмыссыздық; жҰмысшылардың квалификацияларын жоғарылату, оларды дайындау және қайта дайындау мәселелерi қарастырылады. Халықтың саны, оның өзгеру бағыты мен қарқыны елдiң тарихи және экономикалық дамуына байланысты аз нәрсенi кұәландырады. Табиғат ресурстарының шектеулi жағдайларында адамдар санының бақылаусыз өсуi және соған байланысты табыстылықтың кемуiмен экономикалық заңының әрекет етуi тҰрғындардың өмiр сұру деңгейiнiң төмендеуiне әкеп соқтырады. ТҰрғындар санының кемуi—депопуляция қолайсыз, саяси және әлеуметтiк—экономикалық жағдайдарында—экономикалық өсу ұшiн мұмкiндiктердiң нашарлауына әкеледi. ±ылыми—техникалық прогресс материалдық игiлiктер өндiрiсiнiң артуына, еңбек өнiмдiлiгiнiң өсуiне ықпал етедi және табыстық кему заңының әрекет етуiн шектейдi. Медицина және денсаулық сақтау саласындағы жетiстiктер өлiмдердiң төмендеуiн, адам өмiрiнiң созылуын қамтамасыз етедi. Халық тҰрғындарын зерттеу және ол жердегi болып жатқан өзгерiстердi зерттеу нақты тарихи болуы қажет.
ХVIII ғасырдан бастап әлем халқының өсу қарқыны бiздiң жұзжылдықтағы 60-шы жылдардың өзiнде шыңы 2,1%-ға жетiп, әрдайым өсiп отырған. Содан кейiн өсу қарқыны кеми бастады және 80-шi жылдардың ортасына таяу оларда жылына 1,7 % қҰрады. Іазiргi уақытта жерде 5,5 млрд адам өмiр сұредi. Бµµ болжамдары бойынша ХХI ғасырдың басында дұниежұзiнде халықтың өсiмi жылына 1,5 % қҰрайды. °ртұрлi аймақтарда және елдерде өсiм шамасының маңызды ерекшелiктерi болады: Іытайда халқының өсу қарқыны бiрден төмендедi—жылына 2,4 %-дан 1,2 %-ға дейiн, көптеген дамушы елдерде Африкада, Азияда, Оңтұстiк Америкада тҰрғындардың өсу қарқыны жоғары болғанына қарамастан, дамыған елдерде тҰрғындардың өсу қарқыны төмендегенi байқалады. Халықтың өсу қарқыны төмен елдерде оның қартаюы, яғни жасы ұлкен жастағылардың ұлес салмағының артуы байқалып жатыр. ТҰрғындардың сандық көрсеткiштерiнен басқа әр-тұрлi сапалық көрсеткiштерi де бар. Оларға: бiлiм деңгейi мен кәсiптiк—квалификациялық құрылымы, мәдениет деңгейi, тҰрғындардың денсаулық көрсеткiштерi, жастық—жыныстық қҰрылымы, өмiрiнiң орташа созылуы, сапалы және физикалық еңбекпен қамтылғандардың өзара қатынастары, материалдық өндiрiсте және өндiрiстiк емес сферада жҰмыспен қамтылғандардың қҰрылымы, миграция көрсеткiштерi, Ұлттық этникалық қҰрылымдары және тағы басқалар жатады.
1. О занятости населения: Закон Республики Казахстан от 23.01.01 N 149—II // Казахстанская правда.—2001.—30 январья.—С. 5.
2. О Концепции государственной демографической политики Республики Казахстан: Постановление Правительства Республики Казахстан от 17.08.00 N 1272 // Собрание актов Президента и Правительства РК.—2000.—N 36—37, ст. 432.—С. 148—156.
3. О Концепции миграционной политики Республики Казахстан от 05.09.00 N1346 // Собрание актов Президента и Правительства РК.—2000.—N 38—39, ст. 449.—С. 111—125.
4. Об опубликовании проекта Концепции социальной защиты населения Республики Казахстан от 09.04.01 N481 // Казахстанская правда.—2001.—13 апреля. —С. 1—2.
5. Назарбаев Н.А. Идейная консолидация общества—как условие прогресса Казахстана. –Алматы: ФПИ “Казахстан ХХI”., 1993.—32 с.
6. Назарбаев Н.А. Стратегия становления и развития Казахстана как суверенного государства.—Алматы: ФПИ “Казахстан ХХI”., 1992.—52 с.
7. Назарбаев Н.А. Казахстан—2030: процветание, безопасность и улучшение благосостояния всех казахстанцев: Послание Президента страны народу Казахстана.—Казахстанская правда. –1997. –11 октября.
8. Аймагамбетова Г.Т, Социально—политическая ситуация в Казахстане: демографические и миграционные факторы // Саясат.—1999. –N3—с. 48—51.
9. Анализ динамики ВВП на душу населения в странах СНГ в 1991—1999 годах // Казахстан и страны СНГ. –2000. –N—1. –С. 8—14.
10. Булебаева Л. Основные итоги социально—экономического развития Республики Казахстан в 2000 году.// Экономика и статистика.—2001. N1. –С. 80—83.
11. Величина прожиточного минимума в январе—декабре 2000 года (предварительные данные) // Труд в Казахстане. –2001. –N4.—С. 25.
12. Воспроизводство населения и демографическая политика в СССР/ В.А. Борисов, Г.П. Киселев, Ю.М. Лукашук, А.Б. Синельников; Отв. Ред. Л.Л. Рыбаковский; АН СССР, Ин—т социал. Исслед.—М.: Наука, 1987.—205 с.
13. Демографическая ситуация. // Казахстан и его регионы.—2000. –N3.—С.45.
14. Демографический ежегодник Южно—Казахстанской области за 1997 год/ Южно—Казахстанское областное управление статистики.—Шымкент, 1998. –12с.
15. Итоги социально—экономического развития Южно—Казахстанской области за 1997 год.—Шымкент: Управление экономики, 1998.—35 с.
16. Казахстан 1997: Краткий стат. справочник. Специальный вып. Для депутатов парламента Республики Казахстан.—Алматы: Нацстатагенство, 1997.—58с.
17. Казахстан в цифрах: Статистический справочник. –Алматы: Нацстатагенство, 1997.—58с.
18. Краткий статистический ежегодник Казахстана: Статистический сборник.—Алматы: Нацстатагенство РК, 1997.—154 с.
19. Кривко Н. Оценка уровня бедности в Республике Казахстан. // Экономика и статистика—2000.—N2.—С. 9—16.
20. Максимова А.В. Экономика рынка труда: учебное пособие.—Шымкент, 2000.—132 с.
21. Обзор социально—экономического развития Республики Казахстан: статистика // АльПари.—1999.—N4—5.—С.3—4.
22. О миграции населения РК // Труд в Казахстане: проблемы, факты, комментарии.—2001.—N1.—с. 43—45.
23. Региональный статистический ежегодник Казахстана: Стат.сб./ Ком.по статистике и анализу. Агентство по стрегическому планированию и реформам Республики Казахстан.—Алматы: Статкомитет, 1997.—470 с.
24. Регионы Казахста в цифрах: Краткий стат.справочник/ Ком.по стат.и анализу.—Алматы, 1997.—32 с.
25. Регионы Кахзахстана: карманный справочник.—Алматы.—2000—63 с.
26. Рофе А.И. Экономикаи социоллогия труда: Учебное пособие для вузов.—М.: Изд-во “МИК”, 1996.—128 с.
2. О Концепции государственной демографической политики Республики Казахстан: Постановление Правительства Республики Казахстан от 17.08.00 N 1272 // Собрание актов Президента и Правительства РК.—2000.—N 36—37, ст. 432.—С. 148—156.
3. О Концепции миграционной политики Республики Казахстан от 05.09.00 N1346 // Собрание актов Президента и Правительства РК.—2000.—N 38—39, ст. 449.—С. 111—125.
4. Об опубликовании проекта Концепции социальной защиты населения Республики Казахстан от 09.04.01 N481 // Казахстанская правда.—2001.—13 апреля. —С. 1—2.
5. Назарбаев Н.А. Идейная консолидация общества—как условие прогресса Казахстана. –Алматы: ФПИ “Казахстан ХХI”., 1993.—32 с.
6. Назарбаев Н.А. Стратегия становления и развития Казахстана как суверенного государства.—Алматы: ФПИ “Казахстан ХХI”., 1992.—52 с.
7. Назарбаев Н.А. Казахстан—2030: процветание, безопасность и улучшение благосостояния всех казахстанцев: Послание Президента страны народу Казахстана.—Казахстанская правда. –1997. –11 октября.
8. Аймагамбетова Г.Т, Социально—политическая ситуация в Казахстане: демографические и миграционные факторы // Саясат.—1999. –N3—с. 48—51.
9. Анализ динамики ВВП на душу населения в странах СНГ в 1991—1999 годах // Казахстан и страны СНГ. –2000. –N—1. –С. 8—14.
10. Булебаева Л. Основные итоги социально—экономического развития Республики Казахстан в 2000 году.// Экономика и статистика.—2001. N1. –С. 80—83.
11. Величина прожиточного минимума в январе—декабре 2000 года (предварительные данные) // Труд в Казахстане. –2001. –N4.—С. 25.
12. Воспроизводство населения и демографическая политика в СССР/ В.А. Борисов, Г.П. Киселев, Ю.М. Лукашук, А.Б. Синельников; Отв. Ред. Л.Л. Рыбаковский; АН СССР, Ин—т социал. Исслед.—М.: Наука, 1987.—205 с.
13. Демографическая ситуация. // Казахстан и его регионы.—2000. –N3.—С.45.
14. Демографический ежегодник Южно—Казахстанской области за 1997 год/ Южно—Казахстанское областное управление статистики.—Шымкент, 1998. –12с.
15. Итоги социально—экономического развития Южно—Казахстанской области за 1997 год.—Шымкент: Управление экономики, 1998.—35 с.
16. Казахстан 1997: Краткий стат. справочник. Специальный вып. Для депутатов парламента Республики Казахстан.—Алматы: Нацстатагенство, 1997.—58с.
17. Казахстан в цифрах: Статистический справочник. –Алматы: Нацстатагенство, 1997.—58с.
18. Краткий статистический ежегодник Казахстана: Статистический сборник.—Алматы: Нацстатагенство РК, 1997.—154 с.
19. Кривко Н. Оценка уровня бедности в Республике Казахстан. // Экономика и статистика—2000.—N2.—С. 9—16.
20. Максимова А.В. Экономика рынка труда: учебное пособие.—Шымкент, 2000.—132 с.
21. Обзор социально—экономического развития Республики Казахстан: статистика // АльПари.—1999.—N4—5.—С.3—4.
22. О миграции населения РК // Труд в Казахстане: проблемы, факты, комментарии.—2001.—N1.—с. 43—45.
23. Региональный статистический ежегодник Казахстана: Стат.сб./ Ком.по статистике и анализу. Агентство по стрегическому планированию и реформам Республики Казахстан.—Алматы: Статкомитет, 1997.—470 с.
24. Регионы Казахста в цифрах: Краткий стат.справочник/ Ком.по стат.и анализу.—Алматы, 1997.—32 с.
25. Регионы Кахзахстана: карманный справочник.—Алматы.—2000—63 с.
26. Рофе А.И. Экономикаи социоллогия труда: Учебное пособие для вузов.—М.: Изд-во “МИК”, 1996.—128 с.
МазмҰны
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
I. ТҰрғындардың миграциясының теориялық негiздерi ... ... ... ... .
1.1. ТҰрғындар, оның сандық және сапалық көрсеткiштерi. ТҰрғындардың
классификациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2. ТҰрғындар миграциясы: мәнi, тұрлерi. Миграция факторлары.
1.3. Миграциялық процестердiң әлеуметтiк-экономикалық
салдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..
II. ТҰрғындардың қалыптасуы мен Ұдайы өндiрiсiне ықпал ететiн факторларды
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1. Іазақстан Республикасы бойынша демографиялық көрсеткiштердi
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Оңтұстiк Іазақстан облысы бойынша демографиялық көрсеткiштердi
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Іорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
°дебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кiрiспе
Іоғамның жағдайы мен дамуы оның тҰрғындарының санымен, қҰрамымен,
оның еңбек және соның iшiнде, шығармашылық мұмкiндiктерiмен анықталады.
Халық ретiнде нақты белгiленген территорияда-ауданда, қала, аймақта,
елде мекендейтiн адамдардың жиынтығын тұсiнуiмiзге болады. Іоғамдық саяси
әдебиеттерде халықты әлеуметтiк-экономикалық сипаттауда оны халық
тҰрғындары деп атау қабылданған. Осы жиынтықтың ерекшелiгi болып оның
өмiрдiң Ұдайы өндiрiсi процесiнде әрдайым жаңарып отыруы және адам
қоғамының басты компонентiн-әлеуметтiк байланыстар субъектiсiн қҰра отырып,
өзiн-өзi дамыту жағдайында болатыны табылады. Халық тҰрғындарының Ұдайы
өндiрiсiнiң заңдылықтарын зерттеумен демография ғылымы шҰғылданады. Халық
тҰрғындарының санын, қҰрамын және өсуiн зерттеу елдiң дамуының әлеуметтiк
экономикалык мумкіндіктері, онын тенденциялары жонiнде айтуга мумкiндiк
бередi. Халык туруындары курылымындагы негативті процестерді жою немесе
онын дамуында онтайлы тенденцияларды нығайту ұшiн мемлекеттiң қолдануы
қажет iс-шараларды көрсетiп отырады.
ТҰрғындар зерттеу объектiсi ретiнде көптеген ғылымдарды қызықтырады.
Олардың әр-қайсысы осы ғылымның спецификалық мәнiн ашу ұшiн маңызды төрт
қасиетiн бөлiп көрсетедi. Сонымен, еңбек нарығы халықты еңбек ұшiн
ресурстардың көзi ретiнде, белгiлi бiр экономикалық қатынастарды
тасымалдаушы ретiнде
қарастырады. Оның шеңберiнде: тҰрғындардың еңбек нарығының қалыптасуы мен
Ұдайы өндiрiсi; адам ресурстарын тиiмдi пайдалану; тҰрғындардың жҰмыспен
қамтылуы; жҰмыссыздық; жҰмысшылардың квалификацияларын жоғарылату, оларды
дайындау және қайта дайындау мәселелерi қарастырылады. Халықтың саны, оның
өзгеру бағыты мен қарқыны елдiң тарихи және экономикалық дамуына байланысты
аз нәрсенi кұәландырады. Табиғат ресурстарының шектеулi жағдайларында
адамдар санының бақылаусыз өсуi және соған байланысты табыстылықтың
кемуiмен экономикалық заңының әрекет етуi тҰрғындардың өмiр сұру деңгейiнiң
төмендеуiне әкеп соқтырады. ТҰрғындар санының кемуi—депопуляция қолайсыз,
саяси және әлеуметтiк—экономикалық жағдайдарында—экономикалық өсу ұшiн
мұмкiндiктердiң нашарлауына әкеледi. ±ылыми—техникалық прогресс материалдық
игiлiктер өндiрiсiнiң артуына, еңбек өнiмдiлiгiнiң өсуiне ықпал етедi және
табыстық кему заңының әрекет етуiн шектейдi. Медицина және денсаулық сақтау
саласындағы жетiстiктер өлiмдердiң төмендеуiн, адам өмiрiнiң созылуын
қамтамасыз етедi. Халық тҰрғындарын зерттеу және ол жердегi болып жатқан
өзгерiстердi зерттеу нақты тарихи болуы қажет.
ХVIII ғасырдан бастап әлем халқының өсу қарқыны бiздiң жұзжылдықтағы
60-шы жылдардың өзiнде шыңы 2,1%-ға жетiп, әрдайым өсiп отырған. Содан
кейiн өсу қарқыны кеми бастады және 80-шi жылдардың ортасына таяу оларда
жылына 1,7 % қҰрады. Іазiргi уақытта жерде 5,5 млрд адам өмiр сұредi. Бµµ
болжамдары бойынша ХХI ғасырдың басында дұниежұзiнде халықтың өсiмi жылына
1,5 % қҰрайды. °ртұрлi аймақтарда және елдерде өсiм шамасының маңызды
ерекшелiктерi болады: Іытайда халқының өсу қарқыны бiрден төмендедi—жылына
2,4 %-дан 1,2 %-ға дейiн, көптеген дамушы елдерде Африкада, Азияда,
Оңтұстiк Америкада тҰрғындардың өсу қарқыны жоғары болғанына қарамастан,
дамыған елдерде тҰрғындардың өсу қарқыны төмендегенi байқалады. Халықтың
өсу қарқыны төмен елдерде оның қартаюы, яғни жасы ұлкен жастағылардың ұлес
салмағының артуы байқалып жатыр. ТҰрғындардың сандық көрсеткiштерiнен
басқа әр-тұрлi сапалық көрсеткiштерi де бар. Оларға: бiлiм деңгейi мен
кәсiптiк—квалификациялық құрылымы, мәдениет деңгейi, тҰрғындардың денсаулық
көрсеткiштерi, жастық—жыныстық қҰрылымы, өмiрiнiң орташа созылуы, сапалы
және физикалық еңбекпен қамтылғандардың өзара қатынастары, материалдық
өндiрiсте және өндiрiстiк емес сферада жҰмыспен қамтылғандардың қҰрылымы,
миграция көрсеткiштерi, Ұлттық этникалық қҰрылымдары және тағы басқалар
жатады.
I. ТҰрғындар миграциясының теориялық негiздерi.
24 ТҰрғындар, оның сандық және сапалық көрсеткiштерi. ТҰрғындардың
классификациясы.
Халық тҰрғындарының мәселесiмен демография деп аталатын арнайы ғылым
шҰғылданады. “Демография” терминiнiң грек тамырлары бар: “демос”— “халық”,
“графио”— “жазамын”. БҰл термин ХIХ ғасырдың ортасында пайда болды, ол
халықтың сандық қҰрамын, оның қозғалысын, физикалық, саналық және рухани
жағдайын зерттейтiн ғылымның атын бiлдiре бастады. Демография ХХ ғасырдың
20-30-шы жылдары тәуелсiз өз бетiнше бiр ғылым болып қалыптаса бастады.
°уел бастан-ақ демографияны баяндауда екi қадам анықталды: кең және тар
мағыналарында. Тар мағынасында демография немесе халықтың статистикасы
халық жынысы, жасы, айналысатын жҰмыстары бойынша қҰрамын және оның
қозғалысын: туылуын, өлуiн, миграциялық процестерiн зерттейдi. Кең мағынада
демография туылудың, өлудiң, миграцияның сандық және сапалық заңдылықтарын,
демографиялық процестерге әлеуметтiк, экономикалық, биологиялық, саяси,
медициналық сипаттамалардың, заңдылықтардың ықпалын, сонымен қатар
демографиялық процестермен байланысты әлеуметтiк—экономикалық
проблемалардың жиынтығын: халық пен ресурстарды, депопуляцияны, отбасын
жоспарлауды, мигранттардың өмiр сұрiп кетуiн, урбанизацияны, еңбек
ресурстарын, табыстардың қайта бөлiнуiн зерттейдi. “Халық” терминi көп
мағыналы. Социологтар демографияның зерттелiп жатқан бағытына байланысты
оны әр тұрлi мағынада қолданады. Жас пен жыныс—халықтың қҰрамына ықпал
ететiн ең басты факторлар. Осы элементтердiң теңдiгi бҰзылған қоғам ерекше
проблемаларға тап болады. Осы КССРО-ң мысалында 50-шi жылдардың соңында,
соғыстың және сталиндiк “тазартудың” салдары орын алғанда және елде жалғыз
басты әйелдер көбейгенде.
Халықтың жiктелуiнiң басқа да жағдайлары—көшiру әдiстерi, отбасылық
жағдайлары мен шығу тегi (туылған жерi, этникалық қатыстылығы, ана тiлi).
Демография елдегi туылу сияқты факторларды зерттейдi. БҰл тҰрғыда
“фертильдiк деңгейi” тұсiнiгiне көңiл бөлiнедi. Фертильдiк деңгейi—бҰл
әйел адамның өзiнiң бұкiл өмiрi iшiнде туатын балар саны (социологияда бҰл
15 жастан 45 жасқа дейiн). Халықтың туылуының жалпы деңгейi қоғамда әртұрлi
әлеуметтік салдар туғызады.Демографтар әрбiр жылы адамзат 50млн адамға
өсiп отыратын, ал бiздiң планетамызда өлгендердiң саны жыл сайын 50-ден 55
миллион адамды қҰрайтынын айтып өттi. Дамыған елдердiң ұлесiне 12 миллион
адамнан (соның iшiнде 750 мыңы—зорлық—зомбылық әрекеттерден, 130
мыңы—өзiн—өзi өлтiрушiлер, қалғандары—әртұрлi аурулардың қҰрбандары) тиедi.
Бµµ есептеулерi бойынша тҰрғындардың өзiнiң ең жоғары көрсеткiштерi
әлемнiң ең кедей аймақтарында байқалды. Мысалы, 1995 жылы 90 миллион жаңа
туылғандардың iшiнен 85 миллион оларды қамтамасыз ете алмайтын елдердiң
ұлесiне келедi. Мысалы, Африка елдерiнде Сахараның Оңтұстiгiне таяу
халықтың өсу қарқыны әлемдегi адам орташа есеппен алты баладан аса туады.
Іиыншылықтарға (кедейшiлiк, ресурстардың, ауыз судың тапшылығы) қарамастан
адамдардың көбiсi көп балалы отбасыларға ие болуға Ұмтылуда. “Бiр бала бала
емес,—деп айтады көбiсi.—Екi бала бiр балаға, төрт бала—екеуге тең”. БҰл
осы жерде жаңадан туылғандардың өлiмi дұние жұзiнде ең жоғары болатынымен
тұсiндiрiледi. ґлiм деңгейiнiң “дөрекi” бағалануы—әрбiр 1000 адамға
өлiмдердiң саны. Іоғамда өлiмнiң деңгейiне екi фактор әсер етедi: өмiрдiң
орташа созылуы; әрбiр 1000 өмiр сұрiп кеткен жаңадан туылғандарға осы
жылдағы нәрестелердiң iшiнде өлетiндердiң өлу деңгейi. Демографиялық
статистиканың мәлiметтерi бойынша өмiрдiң созылуының ең жоғары көрсеткiшi
Жапония (78 жас), Канада, Швеция (77 жас), Франция (76 жас), АІШ,
µлыбритания, Германия (75 жас) елдерiнде байқалып отыр.БҰл сандар әртұрлi
елдерде денсаулық сақтау жұйесiнiң жағдайын ғана емес, сонымен қатар, ең
алдымен олардың өмiр сұру деңгейiн сипаттайды. Адамдар Ұзақ өмiр сұруi ұшiн
тек жақсы медициналық көмек жеткiлiксiз, сәйкес еңбек және демалыс
жағдайлары, сапалы тамақтану және т.б. қажет қоғамның адамзат алдындағы
жауапкершiлiгi жеке тҰлғаның қҰқықтарын экономикалық, әлеуметтiк-қҰқықтық
кепiл етудi нығайтумен байланысты. ґмiр сұру деңгейi—демографияның маңызды
категорияларының бiрi. Бұгiнгi кұнi ғалымдар негiзгi критерилердi анықтады:
өмiрдiң орташа созылуы, бiлiм беру мен табыс. Дәл солардың негiзiнде елдегi
өмiрдiң сапасы жөнiнде айтуымызға болады. Бұгiнгi кұнi бақуатты елдер
тiзiмiне Канада; Норвегия, Швеция, Жапония, Франция, Швейцария, Финляндия
және т.б. елдер кiредi.
°леуметтiк кепiлдiктер—қоғам мұшелерiнiң әлеуметтiк—экономикалық және
әлеуметтiк—қҰқықтырының iс жұзiне асырылуын қамтамасыз ететiн материалдық
және қҰқықтық қҰралдар. ґркениеттi қоғамдар—адамдардың жҰмыспен қамтамасыз
етiлуiн, бiлiм беруге қол жеткiзе алуда, жеткiзе алуды кепiл етедi.
ТҰрғындар—бҰл нақты белгiленген территорияларды мекендейтiн адамдардың
жиынтығы. Іоғамдық—саяси әдебиеттерде тҰрғындарды әлеуметтiк—экономикалық
сипаттауда оны халық тҰрғындары деп атау қабылданған. Осы жиынтықтың
ерекшелiгi—олар өмiрдiң Ұдайы өндiрiсi процесiнде ұздiксiз жаңарып отырады
және адам қоғамының басты компонентiн—әлеуметтiк байланыстар субъектiсiн
қҰра отырып өзiн-өзiн дамыту жағдайында болады. Халық тҰрғындарының Ұдайы
өндiрiсiн зерттеумен демография ғылымы шҰғылданады. Халық тҰрғындарының
санын, қҰрамын және өзiн зерттеу елдiң дамуының әлеуметтiк—экономикалық
мұмкiндiктерi, оның тенденциялары жөнiнде айтуға мұмкiндiктер бередi, халық
тҰрғындары қҰрылымындағы негативтi процестердi жою немесе оның дамуында
оңтайлы тенденцияларды нығайту ұшiн мемлекеттiң қолдануы қажет iс
шараларды көрсетiп отырады. ТҰрғындардың саны тҰрғындардың жалпы сандық
сипаттамаларының қатарына жатады. Ол тҰрғындардың санағын жұргiзу
негiзiнде, ал олардың арасында—алдыңғы санақ мәлiметтерi бойынша халық саны
мен есептеу жолымен және жаңадан тҰрғандардың санын, өнiмдердi, көшiп
келгендер мен көшiп кеткендердi тiркеу арқылы есептеледi. Ресейде ең
бiрiншi халық санағын жұргiзу 1897 жылы 28 қаңтарда жұргiзiлдi. Санақ
жұргiзудiң инициаторы әйгiлi географ П.П. Семенов—Тян—Шанский болды. Ол
тҰрғындардың санағын жұргiзудi 25 жыл бойы қол жеткiзуге Ұмтылды. Санаққа
150 мың есепшiлер қатысты және олар қолымен 300 миллион бюллетень толтырды.
Осы санақтың мәлiметтерi бойынша Іазақстанның тҰрғындар саны 4,3 милллион
адам, соның iшiнде қаладағы—0,3 миллион адам, ауылдағылар—4,0 миллион адам
болды. 1999 жылдың 4 наурызында өткен Іазақстан тҰрғындарының санағын
жұргiзудiң алдыңғы қорытындыларын талдау тҰрғындардың саны 1973,7 мың адам
қҰрағанын көрсетедi, яғни 100 жыл iшiнде 3,48 есеге артты. Егер, ең соңғы
(1989ж) тҰрғындар санағын жұргiзудiң санымен салыстырғанда, онда 10 жыл
iшiнде республика саны 1246,5 мың адамға немесе 77%-ға қысқарды. Іалада
тҰрғындардың саны 815 мың адамға немесе 9,5%-ға қысқарды және қазiр 1959
жылы 56,7 % орнына 56 % қҰрайды. ТҰрғылықты халықтың ұлес салмағы 1989 жылы
40,1 % 1999 жылы 53,4 % өстi. Іазақтардың жалпы саны 7984 миллион адамды
қҰрайды. Туылу, өлу және табиғи өсу коэффициенттерi тҰрғындардың 1000
адамына есептеледi және туылу, өлу кестелерi көмегiмен өлшенедi. Туылғандар
саны мен өлгендер санының арасындағы айырмашылық оңтайлы нәтиже бергенде
жеке немесе арнайы коэффициент туылғандар санының репродуктивтi жастағы
әйелдердiң санына қатынасы арқылы анықталатын туылу коэффициентi жатады,
яғни:
F = N*1000Т*W,
БҰл жерде: W—репродуктивтi, дұниеге бала әкелетiн жастағы әйелдердiң саны.
34 ТҰрғындар миграциясы: мәнi, тұрлерi. Миграция факторлары.
Миграция—мекен жайды ауыстыруды, көшудi бiлдiретiн латын сөзi, осы
сөзбен адамдардың, жануарлардың, капиталдың, жер қабатындағы химиялық
элементтердiң және т.б. орнын ауыстыруын бiлдiредi. Бiздi қызықтырып
отырған тҰрғындардың миграциясы адамдардың тҰрғылықты мекен—жайын немесе
оған оралуға байланысты белгiлi бiр территориялардың шекаралары арқалы
орнын ауыстыруды бiлдiредi. ТҰрғындардың әрбiр территорияға қатысты орнын
ауыстырулары эмиграциялық және иммиграциялық ағымдардан қҰралады.
Эмиграция—бҰл азаматтардың бiр елден басқа елге жҰмысқа тҰру немесе
мекен—жайы мен азаматтығын ауыстыру мақсатында кетуi.
Иммиграция—халықаралық келiсiмдер мен келiсiмшарттар негiзiнде бiр
елге басқа елдiң азаматтарының келуi. Осы екi ағым арасындағы айырма таза
миграцияның көлемiн, олардың қосындылары—жалпы миграцияның көлемiн бередi.
Осы ағымдарды реттеу ұшiн миграциялық саясат, яғни мемлекеттiң
тҰрғындардың миграциясы мен еңбек ресурстары саласындағы саясаты әрекет
етедi. Ол екi бағытты—шетел азаматтарын қабылдау нормалары мен
ерекшелiктерiн регламенттейтiн иммиграциялық саясатты, және ел
азаматтарының шетелге кету ережелерi мен тәртiптерiн және қабылдайтын елде
олардың қҰқықтарының қорғалуын регламенттейтiн эмиграциялық саясатты
қамтиды. Бiр халықаралық аймақтан екiншi аймаққа орын ауыстыру әрқашанда
адамдарға тән болған. Ежелгi кездерден бастап—ақ жаулап алу жорықтарының
формасына айналып отырған тҰрғындардың миграциясы адамзат тарихында, оның
бұкiл жер шары бойынша көшiп қонуында, халықтар мен нәсiлдердiң
қалыптасуында маңызды роль атқарды. Географиялық бағыттарына байланысты
тҰрғындардың iшкi және сыртқы миграциясын ажыратады. Lшкi миграция—бҰл
тҰрғындар қарулы конфликтер, iшкi тәртiпсiздiк, адамдардың қҰқықтарының
жұйелi бҰзылуы немесе табиғи апаттар салдарынан әдеттегi өмiр сұру
мекен—жайын немесе ұйiн тастап кетуiне мәжбұр болатын, бiрақ халықаралық
мойындалған мемлекеттiк шекараларды кесiп өтпейтiн миграция. Сыртқы
миграция—бҰл тҰрғындардың бiр елден екiншi басқа елге қоныс аударуы. ґз
кезегiнде сыртқы миграция континентаралық және континент iшiндегi болып
бөлiнедi.
°рбiр орнын ауыстырудың созылу мерзiсмiне байланысты тҰрғындардың
миграциясы: тҰрақты немесе қайтарымсыз (континентаралық және ауылдан қалаға
миграцияның қайтарымсыз сипатта болады); уақытша, әдетте, континент
iшiндегi, жыл сайынғы табыс табумен байланысты маусымдық; өзiнiң
қоныстанған жҰмыс орнына кұнделiктi сапар шегудi бiлдiретiн маятниктiк
болып бөлiнедi. Іұқықтық статусына байланысты тҰрғындардың миграциясы заңды
және заңсыз болуы мұмкiн. Заңсыз мигранттар-—ол жҰмыс iздестiру мақсатында
елге заңсыз келетiн немесе оған заңды тұрде келетiн (мысалы, саяхатшы
болып, шақыру негiзiнде келiп) және заңсыз миграцияның сандық балауын беру
мұмкiн емес. Іашқындар—бҰл нәсiлдiк, дiни сенiмдерi, Ұлты, белгiлi бiр
әлеуметтiк топқа жату немесе саяси нанымдары белгiлерi бойынша қудалаудан
қорғану мақсатында өзiнiң азаматтылығы елiнен тыс өмiр сұретiн және осындай
қорғаныш мақсатында осы елдiң қорғауын қажет етпейтiн немесе өзiнiң бҰрынғы
өмiр сұрген елiнiң азаматтығы жоқ және осы оқиғаларға байланысты оның
шекарасынан тыс жерде бола тҰра осы елге оралғысы келмейтiн тҰлғалар.
Бұкiл тҰрғындардың миграциясымен қатар оның жеке топтарының--
әлеуметтiк, этникалық, жастық—жыныстық және басқа да миграцияны ажыратады.
Мысалы, жҰмыс кұшi миграциясы—өндiрiстi орналастырудағы, өмiр сұру
жағдайларындағы өндiрiстермен сипатталатын еңбекке қабiлеттi тҰрғындардың
орнын ауыстыруы. Бµµ классификациясы бойынша тҰрақты еңбеккерлер болып бiр
жылдан аспайтын мерзiмге ақы төленетiн жҰмысты табу мақсатында кiру елiне
келген тҰлғалар табылады. Миграциялық процестердiң дамуында ұш iрi
әлеуметтiк толқындарды бөлiп көрсетедi. Бiрiншiсi, көне миграция атауын
алған—ХIХ ғасырдың ұштен екiсiн қамтиды. БҰл кезеңге өнеркәсiптiк
жҰмысшылардың қоныс аударулары тән. Екiншi толқын ХIХ-ғасырдың соңында және
ХХ-ғасырдың бiрiншi ұшiнде өттi. Ол жаңа миграция атауына ие болды. БҰл
уақыттарда көбiнесе қҰлдырауға Ұшыраған шаруалар миграцияланады. ЖҰмыс кұшi
миграциясының ұшiншi толқыны екiншi дұниежұзiлiк соғыстан кейiн басталды.
БҰл кезеңде мигранттардың екi қарама—қарсы топтарының артта қалған елдерден
дамыған елдерге қоныс аударулары орын алады. Адамдардың бiр елден екiншi
елге орын ауыстыруына қандай себептер әсер етедi?
Ең алдымен, жҰмыс кұшiнiң миграциясы әртұрлi елдердiң
әлеуметтiк—экономикалық дамуының теңсiздiгiн тудырған iрi машина
өндiрiсiнiң дамуымен байланысты. Жедел даму ұстiндегi елдерде жҰмыс кұшiне
деген тапшылық, ал баяу дамудағы елдерде жҰмыс кұшiнiң артықшылығы мен
жҰмыссыздық қалыптасуы байқалып отыр. Осындай жағдайларды жою ұшiн
қалыптасқан экономикалық шҰқырларды жҰмыс кұшiнiң импортын пайдаланып
кадрлармен толтыру қажет. Баяу дамудағы елдерде өмiр сұру деңгейi төмен,
жалақысы да аз. Имиграция—туылу деңгейi төмен елдердiң еңбек нарығының
толтырудың маңызды көзi. Оның капиталистiк Ұдайы өндiрiстiң
қажеттiлiктерiне бейiмделудiң қҰралы.
°леуметтiк -экономикалықтан басқа тҰрғындар миграциясының басқа да
себептерi бар. Тәртiптердiң саяси тҰрақсыздығы немесе нәсiлдiк, дiни және
Ұлттық дискриминацияның саяси қудалауынан қашу. Басқа елдердiң кең
әлеуметтiк—экономикалық мұмкiндiктерiн адамдардың мойындауына мұмкiндiк
беретiн халықаралық ақпарат жұйесiнiң дамуы. Соңғысы, транспорт
қҰралдарының дамуы мен арзандауы. Миграциялық процестердiң негiздерiн осы
кұнге дейiн жҰмысшалар, ал аз көлемде—қызметкерлер қҰрайды. Миграцияның
қозғаушы факторларының бiрi—материалдық мотивтер. Іазiргi заман халықаралық
миграцияның басты заңдылықтарының бiрi оның маштабтарының әрдайым әрдайым
және көп көлемде артып отыруы, осы процесте барлық континенттердiң
тҰрғындарының тартылуы. 90 жылдың басында тек әлемдiк капиталистiк емес
мигрант есептелдi. Олардың отбасыларының, маусымды мигранттарды және басқа
да категорияларды қосқанда иммигранттардың жалпы саны 3-4 есеге жоғары.
Олардың жартысынан көбi дамушы елдерден кетiп қалған, ал олардың екiден ұшi
өнеркәсiптiк дамыған елдерде қалы.
Соңғы уақыттарда заңсыз иммиграция кұшейдi: Іытайлар АІШ пен Ресей
шекараларын жаулауда,кубалар Флоридаға, алжирлар Францияға, пакистандар
Англияға кетуде. Заңсыз иммигарция кәсiпкерлерге ең арзан және қҰқықсыз
жҰмыс кұшiн пайдалануға және көп пайда алуға мұмкiндiк бередi. Сондықтан
американдық полиция мексикандық иммигранттардың заңсыз ағымымен “кұресе
алмай” жатыр.
44 Миграциялық процестердiң әлеуметтiк—экономикалық салдары.
Географиялық бағыттылығына байланысты континент аралық және континент
iшiндегi миграцияны ажырататыны жоғарыда айтылып кеткен. Сонымен, еңбек
миграциясының ағымдары қай жақтарға қарай нақты қозғалған?
Бiрiншi жҰмыс кұшiнiң бҰхаралық ағымы мәжбұрлi болған. ХVII—ХIХ
ғасырларда қҰлдарды сатудың дамуына байланысты болған. Ал, жалдамалы
еңбектiң еркiн тҰлғаларына келетiн болсақ, онда ХIХ—ХХ ғасырлардағы
еуропалықтардың мҰхиттың арғы беттерiне iрi миграциялық ағымдардың кетуi
болды. ХIХ ғасырда 9 миллион адам эммиграцияланады.
Эммигранттар ең алдымен жҰмыс қолын қажет етiлетiн капитализм дамып
келе жатқан АІШ—қа бет алған. Сонымен қатар Канадаға, Австралияға, Жаңа
Зеландияға, Аргентинаға және басқа да елдерге кетiп жатты. Иммиграция
олардың тҰрғындар санының өсуiнiң басты көзi болды. Соңғы он жылда
тҰрғындардың континентаралық және континент iшiндегi миграциясы салдарынан
жҰмыс кұшiнiң жаңа әлемдiк нарығы қалыптасты. Мигранттардың бiрiншi тартылу
орталығы Батыс Еуропада қалыптасты. БҰл жерде тек Еуропалық одақ елдерiнде
13 миллион мигранттар мен олардың отбасы мұшелерi есептелiнедi.
Иммигранттардың негiзгi бөлiгiн Германия, Франция, Англия, Бельгия,
Нидерланды, Швеция және Швейцария сияқты батыс елдерi қабылдайды. Еуропалық
эксперименттердiң болжамдары бойынша бiртҰтас нарықтың қҰрылымымен
байланысты миграциялық ағымдарда бiрнеше өзгерiстер болады. Төмен
классификациялы жҰмысшылардың дҰрыс Ұйымдастырылған бҰқаралық иммиграциясы
мақсаты бағыттар бойынша Ұжымдық келiсiмдерге орнын бередi. Көп бөлiгiн
төмен және жартылай классификацияланған жҰмысшылар қҰрайтынына қарамастан,
келешекте саны өсетiн жоғары классификациялы мамандар негiзгi қҰқықтарға ие
болады.
Мигранттардың тартылуының екiншi орталығы 70—шi жылдары Таяу Шығыс
аймақтарында қалыптасты. МҰнай өндiрушi елдер жҰмыс iстеуге Индиядан,
Бангладеш, Пакистан, Иордания, Греция, Туркия, Италия елдерiнен адамдардың
көп санын тартады. 90—шы жылдардың басында бҰл жерде 4,5 миллионнан астам
шетелдiктер жҰмыс iстеген, ал сол уақытта жергiлiктi жҰмысшылардың саны тек
2 миллион адамы қҰраған едi. Жекелеген елдердiң жҰмыс кұшiнiң жалпы
санындағы иммигранттардың ұлесi маңызды. Сонымен Бiрiккен Араб эмиратында
ол 97%, Кубейтте—86,5%, Сауд Аравиясында—40%, яғни бұкiл өнеркәсiптiк жҰмыс
кұшiнiң басым бөлiгiн қҰрайды. Таяу Шығыста мигранттардың ерекше тобын
Еврейлер қҰрайды. 1989 жылдан 1994 жылдарға дейiн кезең iшiнде ТМД
елдерiнен Израильге 500 мыңнан астам адам кеттi. Бұрынғы коммунистiк
аймақтар елдерiнен Еврейлердiң кету себептерi келесiдегiдей: этникалық
отанына қайта оралу, саяси тҰрақсыздық пен экономикалық қиыншылықтан кету,
туған туыстарымен және дiни мотивтерi бойынша қосылу қҰштарлығы. Кәзiргi
заман тҰрғындар иммиграциясының ұшiншi орталығы АІШ-та, бҰл елдердiң еңбек
ресурстары көбiне иммигранттардың есебiнен тарихи қалыптасқан. Шетелдiктер
қазiр де елдiң жҰмыс кұшiнiң 5%-ын қҰрайды. Америка Іұрама Штаттарында
Соғыстан кейiнгi иммиграция бiрнеше этаптардан қҰралады. Бiрiншiсi, АІШ-қа
Батыс Еуропа елдерiнен 6,6 миллион адам кеткен кездегi iрi еуропалық ағымды
бiлдiредi. Екiншiсi 1965 жылы басталды. Сол кезде Азия және Латын
Америкасынан шыққандарға қолайлы жағдайлар жасайтын заң қабылданды. 1993
жылдан бастап ұшiншi кезең өзiнiң санағын жұргiзе бастады. БҰл кезде
Еуропа, Ирландия, Италия, Польша, Аргентинадан шыққан эмигранттарға көңiл
бөлiнедi. Миграцияның төртiншi халықаралық аймағы Австралияда қалыптасты.
БҰл елде 200 мыңнан астам шетел жҰмысшылары жҰмыс iстейдi. Австралия да АІШ
секiлдi иммигранттарың ассимилляциясына бағытталған. Сондықтан, ол Ресей
Федерациясынан жҰмыс кұшiнiң миграциясы ұшiн келешегi бар орталық ретiнде
қарастырыла алмайды. БҰдан басқа, 1982 жылдан бастап Австралия елде
бизнестiң дамуын ынталандыратын миграциялық саясатты жұргiзе бастады.
Осыған сәйкес елге ең алдымен оның экономикасына инвестиция жасайтын
иммигранттар қабылданды. Миграцияның бесiншi орталығы—Азия—Тынық МҰқиты
аймақтарының--Бруней, Жапония, Гонконг, Малайзия, Сингапур, Корея
Республикасы, Тайвань, Пакистан едерi болып табылады. Латын Америкасында
мигранттардың тартылуының алтыншы орталығы қалыптасты, ол жерде
иммигранттарды негiзiнен Аргентина мен Венесуэла қабылдайды. Мигранттардың
жалпы саны 3 миллион адам қҰрайды. Олардың көбiсiн латын америкалықтар
қҰрайды. Бiрақ Аргентина, Боливия, Бразилия, Венесуэла, Чили, Парагвай
шығыс еуропалықтарды, соның iшiнде бҰрынғы Кеңестер Одағынан шыққандарды
тарту бойынша арнайы бағдарламаларды субсидиялайды. Олар мҰнай
өндiрушiлерге, инженер—химиктерге, фермерлерге өте мҰқтаж. Америка орталығы
да бар. Елдер аралық миграция Америкада 2 миллион адамды қҰрайды. Бай
африка елдерi квалификациялы емес жҰмысшыларды көршiлес елдерден алады.
Оңтұстiк Африка Республикасы, бҰрынғы КСРО елдерiнен, тҰрақты мекен—жайға
мамандардың ағылуына мұдделi.
Ең алдымен жҰмыс миграциясының импортер—елдерге ықпалын қарастырайық.
Шетел жҰмыс кұшiн қабылдаушы елдер оны өзiнiң өндiрiс кұштерiн дамыту
факторы ретiнде қолданады. Осы жағдайды дәлелдейтiн тәжiрибеде бiрнеше
қҰбылыстар бар. Еңбектi қажетсiнетiн салаларында және жергiлiктi халықта
сҰранысқа ие болмайтын өндiрiс тұрлерiнде иммигранттар “тар жерлердi”
игеруге ықпал етедi және қоғамдық Ұдайы өндiрiстiң дҰрыс процесiн
қамтамасыз етедi. Кейбiр салаларда иммигранттардың ұлес салмағы тым жоғары
болып келедi. Мысалы, қазiргi уақыттарда шетел жҰмысшылары Францияда
автомобиль жасауда жҰмыспен қамтылғандардың 33%, Швейцарияда бұкiл
қҰрылыстағы жҰмысшылардың 40%, Бельгияда шахтерлардың 50%-ын қҰрайды. Еңбек
миграциясы процесiнiң дамуының нәтижесiнде көптеген өнеркәсiптiк дамыған
елдерде еңбектiң екi тұрлi нарығы қалыптасады. Бiрiншiсiнде, Ұлттық жҰмыс
кұшiнiң сатылуы, екiншiсiнде—шетел жҰмыс кұшiнiң сатылуы жұредi. Осы
елдердiң тҰрғындары өнеркәсiпте және қызмет көрсету салаларында
квалификациялы жҰмыстарды орындайды. Ал, иммигранттардың көбiсi еңбектi
қажетсiнетiн және денсаулығына зиянды жҰмыстарда жҰмыс iстейдi. Жергiлiктi
кәсiпкерлер шетел жҰмыс кұшiнiң импортынан өздерiнiң жҰмысшыларының
еңбекақыларының өсу қарқынын Ұстап тҰруға мұмкiндiк беретiндiгiмен Ұтады.
Бiр жағынан, иммигранттардың болуы кәсiпкердiң кәсiподақтар мен келiссөздер
жұргiзуде позициясын нығайтады. Екiншi жағынан, шетелден арзан жҰмыс
кұшiнiң жоқтығы кәсiпкерлердiң өзiн еңбектi қажетсiнетiн және “жағымсыз”
салалар мен өндiрiс тұрлерiнде еңбекақының деңгейiн көтеруге мәжбұр ететiн
едi.
Иммиграцияның дамуы реципиент—елдерге кадрларды даярлауға көп
қаржыларды ұнемдеуге мұмкiндiк бередi. Мысалыға, Іұрама Штаттары “ақылдарды
тонау” нәтижесiнде 1990 жылы миграция республикадағы қылмыстық жағдайға да
ықпал етедi. Мигранттармен жұзеге асырылатын қҰқық бҰзушылардың негiзгi
тұрi—тiркеуге тҰру және Іазақстан Республикасының территориясында өмiр сұру
ерекшелiктерiн бҰзу. Миграцияның бiлiм беру жұйесiне ықпалы осы саладағы
тапшылықтың өршуiнен көрiнедi. Кейбiр қалалар мен аудандарда мектептер 2-3
сменмен жҰмыс iстеуге мәжбұр болады. Мектеп сыныптары артып толған: кейбiр
сыныптарда 30—40 оқушыдан оқиды. ЖҰмыс кұшiн экспорттайтын елдер
эмигранттардың табысының бiр бөлiгiн отанына аударым тұрiнде төлемдердi
алады. ТҰрғындардың көбiсiнiң кетуi жҰмыссыздықты төмендетуге көмектеседi.
Алайда, жоғары квалификациялы жҰмыс кұшiнiң кетуi терiс болып табылады,
себебi технологиялық және ғылыми потенциалдың төмендеуiне әкеп соғады.
Миграцияның нәтижесiнде әртұрлi елдерде еңбекақы деңгейлерiнiң
теңдестiрiлуi жұзеге асырылады және миграцияның нәтижесiнде әлемдiк
өндiрiстiң қайта бөлiну есебiнен оларды тиiмдi пайдалану миграция
тҰрғысында келесi сандық көрсеткiштер қабылданған: еңбек табысы—келу
аймақтарында орындалған жҰмыстарына мигранттармен алынатын еңбекақы және
қолма—қол немесе заттай тұрдегi басқа да төлемдер. БҰған мигранттарды
жҰмысқа қабылдаумен байланысты, зейнеткерлiк сақтандыру, және басқа да
қорларға төлемдердi жатқызады.
Мигранттардың қозғалуы—елге орын ауыстыра отырып, олар өзiмен бiрге
көшiретiн мигранттардың мұлiктерiнiң қҰнын бағалаудың ақшалай эквивалентi.
ЖҰмысшылардың аударымдары—мигранттармен отанында қалған өздерiнiң
туған—туыстарына ақша мен тауарларды салып жiберу.
Жеке төленбеген аударымдар—мигранттардың шетелге кету кезiндегi
олардың көшiрiлетiн мұлiктердiң және отанына тауарларды салып жiберулердi
бағалаудың ақшалай эквивалентi. Тәжiрибеде осы критерийлердiң шектерiн
нақты анықтау өте қиын және есепке алу тек фактi бойынша және сол елдiң
шекарасын кесiп өту ғана мұмкiн. Еңбек миграциясымен байланысты ақшалай
ағымдардың шеңберiнде жҰмысшылардың аударымдары шамамен 62%-ға жуық, еңбек
табыстары 31%, мигранттардың қозғалуын 7% қҰрайды. Теориялық тҰрғыдан жҰмыс
кұшiнiң экспорттайтын елдердiң табыстары шетелден өздерiнiң мигранттарының
аударымдарымен шектелмейдi. Жиынтық Жlґ арттырып отыратын басқа да
табыстардың iшiнде шетелде жҰмыспен қамту фирмаларына салынатын салықтарды,
өз елiнiң экономикасына мигранттардың инвестициялары, басқа елдердi бiлiм
алуға, денсаулық сақтауға және әлеуметтiк қажеттiлiктерге шығындарды
қысқарту жатады. Мигранттар елiне оралғанда олар банктерден аударылған
жинақтарды қайта әкеледi. Бұдан басқа, шетелде тәжiрибе ала отырып және
квалификациясын жоғарылата отырып, мигранттар осы тәжiрибелердi ұйлерiне
алып келедi. Оның нәтижесiнде ел қосымша квалификациялы кадрларды алады.
Еңбектi артықсынатын елдер ұшiн басқа елдерге кетудiң оңтайлы маңызы бар,
себебi жҰмыссыздық масштабтарын қысқартады. Сонымен, тҰрғындарын беретiн
елдер аз Ұтады немесе мигранттардың кетуi нәтижесiнде өзiнiң экономикалық
жағдайын нашарлатпайды. МҰндай көзқарас көптеген экономистермен
мойындалған. Тек жаңа кейнсианстық көзқарас жақтаушылары ғана елдiң жоғары
квалификациялы кадрлардың миграциялануы нәтижесiнде ел экономикасының
нашарлау мұмкiндiгiн мойындайды. Олармен қандай да болмасын дәрежеде
келiсуге де болады, бiрақ ғылыми кадрлардың өз елiне оралу мұмкiндiгiн де
ескеруiмiiз қажет. Мигранттарды интенсивтi қабылдайтын елдерге миграцияның
ықпалы өзгеше. БҰл мәселеге екi қарама-қарсы көзқарас барады. Бiр жағынан,
көбiсi миграцияның еңбек ықпал—терiс деп есептейдi, себебi санын
қысқартады, және тҰрғылықты тҰрғындар арасында жҰмыссыздықты арттырады.
БҰдан басқа мигранттардың интенсивтi келуi квалификациялы емес жҰмыс
кұшiнiң нақты еңбекақының төмендеуiне әкеп соғады. Екiншi жағынан,
мигранттар әртұрлi себептерге байланысты елдiң тҰрғылықты тҰрғындарын
қанағаттандырмайтын “қара” жҰмыстарды орындайды. Кейде иммигранттар
экономиканың бұкiл салаларының экономикалық дамуына өзгерiстердi енгiзедi.
Егер, миграция шектеулi көлемде iс жұзiне асырылған жағдайда, онда еңбек
нарығында бос вакансиялардың санын есептеп алып, сол арқылы мигранттардың
сәйкес санын қабылдап, миграцияның экономикалық салдары жөнiнде
пайдаланбауға болар едi. Алайда, кәзiргi заман қоғамына тән тағы бiр
проблема—заңсыз миграция шығып отыр. Оның салдарын мiндеттi тұрде есептеу
қажет, себебi оның маштабтары көбiнесе ресми статистиканы асып тұседi.
°леуметтiк—экономикалық салдары тҰрғысынан заңсыз миграцияның бұкiл
миграциялық ағымдағы сияқты көзқарастар бар.
Жекелеген кәсiпкерлердiң иммигранттардың әсiресе заңсыз иммигранттардың
еңбегiне экономикалық қызығушылығы иммиграцияның қарапайым экономикалық
кестесiнен көрiнiп тҰр. Ол К.Р. Макконелл мен С.П. Брю Ұсынған. ЖҰмыс
кұшiнiң АІШ-қа, табысы жоғары елге табыс деңгейi төмен Мексикадан
миграциясы Ұлттық өнiмнiң деңгейi мен кәсiпкердiң табысы жоғарылатыды,
сонымен қатар АІШ-та еңбекақының орташа деңгейiн төмендетедi. Мексикада ол
қарама—қарсы нәтижелерге әкеледi.
Миграцияның қарапайым экономикалық кестесi.
Еңбекақы деңгейi
f жҰмысшылардың
саны
а) АІШ Еңбекақы деңгейi
О F жҰмысшылардың саны
б) Мексика.
БҰл суретте Wu ав ұшбҰрыш АІШ кәсiпкерлерiнiң табысын бiлдiредi.
Иммиграция және арзан мексикандық жҰмыс кұшiн пайдалану нәтижесiнде
американдық кәсiпкерлердiң табыстар Wu ав-дан We ав дейiн артады, сол
уақытта елдеге еңбекақының орташа деңгейi келген мигранттар санына
пропорционалды шамаға төмендейдi.
Басқа зерттеулер де шетел жҰмыс кұшiнiң келуiнiң артуы. АІШ
азаматтаының жҰмысбастылығына және жҰмыссыздығын қандай да болмасын
ықпалын көрсетпедi.
Заңсыз мигранттар ең арзан мигранттар ретiнде тҰрғылықты, негiзiнен
квалификациялы емес тҰрғылықты тҰрғындардан жҰмыс орындарын “тартып” алғысы
келедi және сол арқылы белгiлi бiр әлеуметтiк қысымдылықты қалыптастырады,
нәтижесiнде бҰл мемлекет ұшiн тиiмдi, себебi олар “таза салық төлеушiлердi”
бiлдiредi, яғни көп жағдайларда салық төлейдi, бiрақ өте сирек қандай—да
болмасын жеңiлдiктер мен әлеуметтiк жәрдемақылар алады. Заңсыз мигранттарды
әлеуметтi қамсыздандыруға тiкелей шығындар өте аз болып келедi.
Эмиграцияның салдары иммиграцияның салдарына керi пропорционалды. Ел
өндiрiстiк ресурстарын жоғалтады және эммигранттармен өндiрiлуi мұмкiн
экономикалық өнiмнен айырылады. Еңбек нарығында эмигранттармен
бәсекелесетiн тҰрғындардың бөлiгi олардың кетуiнен Ұтады, бiрақ
қалғандардың жиынтық табыстары қысқарады. Эмиграцияның салдарынан елдегi
капиталдың көлемi де қысқаруы мұмкiн. Сонымен, эмиграцияның салдарын екi
тҰрғыдан бағалауға болады. Бiрiншi жағынан, бҰл ел ұшiн кетулер ұлкен
жоғалтулар екенi даусыз. Екiншi жағынан, квалификация деңгейiн
жоғарылатудан кейiн эмигранттардың оралу мұмкiндiгi және тәжiрибелерi
экономиканың кейбiр салаларының экономикалық өсуi ұшiн маңызды алғышарт
болуы мұмкiн. Миграция республикада ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
I. ТҰрғындардың миграциясының теориялық негiздерi ... ... ... ... .
1.1. ТҰрғындар, оның сандық және сапалық көрсеткiштерi. ТҰрғындардың
классификациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2. ТҰрғындар миграциясы: мәнi, тұрлерi. Миграция факторлары.
1.3. Миграциялық процестердiң әлеуметтiк-экономикалық
салдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..
II. ТҰрғындардың қалыптасуы мен Ұдайы өндiрiсiне ықпал ететiн факторларды
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1. Іазақстан Республикасы бойынша демографиялық көрсеткiштердi
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Оңтұстiк Іазақстан облысы бойынша демографиялық көрсеткiштердi
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Іорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
°дебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кiрiспе
Іоғамның жағдайы мен дамуы оның тҰрғындарының санымен, қҰрамымен,
оның еңбек және соның iшiнде, шығармашылық мұмкiндiктерiмен анықталады.
Халық ретiнде нақты белгiленген территорияда-ауданда, қала, аймақта,
елде мекендейтiн адамдардың жиынтығын тұсiнуiмiзге болады. Іоғамдық саяси
әдебиеттерде халықты әлеуметтiк-экономикалық сипаттауда оны халық
тҰрғындары деп атау қабылданған. Осы жиынтықтың ерекшелiгi болып оның
өмiрдiң Ұдайы өндiрiсi процесiнде әрдайым жаңарып отыруы және адам
қоғамының басты компонентiн-әлеуметтiк байланыстар субъектiсiн қҰра отырып,
өзiн-өзi дамыту жағдайында болатыны табылады. Халық тҰрғындарының Ұдайы
өндiрiсiнiң заңдылықтарын зерттеумен демография ғылымы шҰғылданады. Халық
тҰрғындарының санын, қҰрамын және өсуiн зерттеу елдiң дамуының әлеуметтiк
экономикалык мумкіндіктері, онын тенденциялары жонiнде айтуга мумкiндiк
бередi. Халык туруындары курылымындагы негативті процестерді жою немесе
онын дамуында онтайлы тенденцияларды нығайту ұшiн мемлекеттiң қолдануы
қажет iс-шараларды көрсетiп отырады.
ТҰрғындар зерттеу объектiсi ретiнде көптеген ғылымдарды қызықтырады.
Олардың әр-қайсысы осы ғылымның спецификалық мәнiн ашу ұшiн маңызды төрт
қасиетiн бөлiп көрсетедi. Сонымен, еңбек нарығы халықты еңбек ұшiн
ресурстардың көзi ретiнде, белгiлi бiр экономикалық қатынастарды
тасымалдаушы ретiнде
қарастырады. Оның шеңберiнде: тҰрғындардың еңбек нарығының қалыптасуы мен
Ұдайы өндiрiсi; адам ресурстарын тиiмдi пайдалану; тҰрғындардың жҰмыспен
қамтылуы; жҰмыссыздық; жҰмысшылардың квалификацияларын жоғарылату, оларды
дайындау және қайта дайындау мәселелерi қарастырылады. Халықтың саны, оның
өзгеру бағыты мен қарқыны елдiң тарихи және экономикалық дамуына байланысты
аз нәрсенi кұәландырады. Табиғат ресурстарының шектеулi жағдайларында
адамдар санының бақылаусыз өсуi және соған байланысты табыстылықтың
кемуiмен экономикалық заңының әрекет етуi тҰрғындардың өмiр сұру деңгейiнiң
төмендеуiне әкеп соқтырады. ТҰрғындар санының кемуi—депопуляция қолайсыз,
саяси және әлеуметтiк—экономикалық жағдайдарында—экономикалық өсу ұшiн
мұмкiндiктердiң нашарлауына әкеледi. ±ылыми—техникалық прогресс материалдық
игiлiктер өндiрiсiнiң артуына, еңбек өнiмдiлiгiнiң өсуiне ықпал етедi және
табыстық кему заңының әрекет етуiн шектейдi. Медицина және денсаулық сақтау
саласындағы жетiстiктер өлiмдердiң төмендеуiн, адам өмiрiнiң созылуын
қамтамасыз етедi. Халық тҰрғындарын зерттеу және ол жердегi болып жатқан
өзгерiстердi зерттеу нақты тарихи болуы қажет.
ХVIII ғасырдан бастап әлем халқының өсу қарқыны бiздiң жұзжылдықтағы
60-шы жылдардың өзiнде шыңы 2,1%-ға жетiп, әрдайым өсiп отырған. Содан
кейiн өсу қарқыны кеми бастады және 80-шi жылдардың ортасына таяу оларда
жылына 1,7 % қҰрады. Іазiргi уақытта жерде 5,5 млрд адам өмiр сұредi. Бµµ
болжамдары бойынша ХХI ғасырдың басында дұниежұзiнде халықтың өсiмi жылына
1,5 % қҰрайды. °ртұрлi аймақтарда және елдерде өсiм шамасының маңызды
ерекшелiктерi болады: Іытайда халқының өсу қарқыны бiрден төмендедi—жылына
2,4 %-дан 1,2 %-ға дейiн, көптеген дамушы елдерде Африкада, Азияда,
Оңтұстiк Америкада тҰрғындардың өсу қарқыны жоғары болғанына қарамастан,
дамыған елдерде тҰрғындардың өсу қарқыны төмендегенi байқалады. Халықтың
өсу қарқыны төмен елдерде оның қартаюы, яғни жасы ұлкен жастағылардың ұлес
салмағының артуы байқалып жатыр. ТҰрғындардың сандық көрсеткiштерiнен
басқа әр-тұрлi сапалық көрсеткiштерi де бар. Оларға: бiлiм деңгейi мен
кәсiптiк—квалификациялық құрылымы, мәдениет деңгейi, тҰрғындардың денсаулық
көрсеткiштерi, жастық—жыныстық қҰрылымы, өмiрiнiң орташа созылуы, сапалы
және физикалық еңбекпен қамтылғандардың өзара қатынастары, материалдық
өндiрiсте және өндiрiстiк емес сферада жҰмыспен қамтылғандардың қҰрылымы,
миграция көрсеткiштерi, Ұлттық этникалық қҰрылымдары және тағы басқалар
жатады.
I. ТҰрғындар миграциясының теориялық негiздерi.
24 ТҰрғындар, оның сандық және сапалық көрсеткiштерi. ТҰрғындардың
классификациясы.
Халық тҰрғындарының мәселесiмен демография деп аталатын арнайы ғылым
шҰғылданады. “Демография” терминiнiң грек тамырлары бар: “демос”— “халық”,
“графио”— “жазамын”. БҰл термин ХIХ ғасырдың ортасында пайда болды, ол
халықтың сандық қҰрамын, оның қозғалысын, физикалық, саналық және рухани
жағдайын зерттейтiн ғылымның атын бiлдiре бастады. Демография ХХ ғасырдың
20-30-шы жылдары тәуелсiз өз бетiнше бiр ғылым болып қалыптаса бастады.
°уел бастан-ақ демографияны баяндауда екi қадам анықталды: кең және тар
мағыналарында. Тар мағынасында демография немесе халықтың статистикасы
халық жынысы, жасы, айналысатын жҰмыстары бойынша қҰрамын және оның
қозғалысын: туылуын, өлуiн, миграциялық процестерiн зерттейдi. Кең мағынада
демография туылудың, өлудiң, миграцияның сандық және сапалық заңдылықтарын,
демографиялық процестерге әлеуметтiк, экономикалық, биологиялық, саяси,
медициналық сипаттамалардың, заңдылықтардың ықпалын, сонымен қатар
демографиялық процестермен байланысты әлеуметтiк—экономикалық
проблемалардың жиынтығын: халық пен ресурстарды, депопуляцияны, отбасын
жоспарлауды, мигранттардың өмiр сұрiп кетуiн, урбанизацияны, еңбек
ресурстарын, табыстардың қайта бөлiнуiн зерттейдi. “Халық” терминi көп
мағыналы. Социологтар демографияның зерттелiп жатқан бағытына байланысты
оны әр тұрлi мағынада қолданады. Жас пен жыныс—халықтың қҰрамына ықпал
ететiн ең басты факторлар. Осы элементтердiң теңдiгi бҰзылған қоғам ерекше
проблемаларға тап болады. Осы КССРО-ң мысалында 50-шi жылдардың соңында,
соғыстың және сталиндiк “тазартудың” салдары орын алғанда және елде жалғыз
басты әйелдер көбейгенде.
Халықтың жiктелуiнiң басқа да жағдайлары—көшiру әдiстерi, отбасылық
жағдайлары мен шығу тегi (туылған жерi, этникалық қатыстылығы, ана тiлi).
Демография елдегi туылу сияқты факторларды зерттейдi. БҰл тҰрғыда
“фертильдiк деңгейi” тұсiнiгiне көңiл бөлiнедi. Фертильдiк деңгейi—бҰл
әйел адамның өзiнiң бұкiл өмiрi iшiнде туатын балар саны (социологияда бҰл
15 жастан 45 жасқа дейiн). Халықтың туылуының жалпы деңгейi қоғамда әртұрлi
әлеуметтік салдар туғызады.Демографтар әрбiр жылы адамзат 50млн адамға
өсiп отыратын, ал бiздiң планетамызда өлгендердiң саны жыл сайын 50-ден 55
миллион адамды қҰрайтынын айтып өттi. Дамыған елдердiң ұлесiне 12 миллион
адамнан (соның iшiнде 750 мыңы—зорлық—зомбылық әрекеттерден, 130
мыңы—өзiн—өзi өлтiрушiлер, қалғандары—әртұрлi аурулардың қҰрбандары) тиедi.
Бµµ есептеулерi бойынша тҰрғындардың өзiнiң ең жоғары көрсеткiштерi
әлемнiң ең кедей аймақтарында байқалды. Мысалы, 1995 жылы 90 миллион жаңа
туылғандардың iшiнен 85 миллион оларды қамтамасыз ете алмайтын елдердiң
ұлесiне келедi. Мысалы, Африка елдерiнде Сахараның Оңтұстiгiне таяу
халықтың өсу қарқыны әлемдегi адам орташа есеппен алты баладан аса туады.
Іиыншылықтарға (кедейшiлiк, ресурстардың, ауыз судың тапшылығы) қарамастан
адамдардың көбiсi көп балалы отбасыларға ие болуға Ұмтылуда. “Бiр бала бала
емес,—деп айтады көбiсi.—Екi бала бiр балаға, төрт бала—екеуге тең”. БҰл
осы жерде жаңадан туылғандардың өлiмi дұние жұзiнде ең жоғары болатынымен
тұсiндiрiледi. ґлiм деңгейiнiң “дөрекi” бағалануы—әрбiр 1000 адамға
өлiмдердiң саны. Іоғамда өлiмнiң деңгейiне екi фактор әсер етедi: өмiрдiң
орташа созылуы; әрбiр 1000 өмiр сұрiп кеткен жаңадан туылғандарға осы
жылдағы нәрестелердiң iшiнде өлетiндердiң өлу деңгейi. Демографиялық
статистиканың мәлiметтерi бойынша өмiрдiң созылуының ең жоғары көрсеткiшi
Жапония (78 жас), Канада, Швеция (77 жас), Франция (76 жас), АІШ,
µлыбритания, Германия (75 жас) елдерiнде байқалып отыр.БҰл сандар әртұрлi
елдерде денсаулық сақтау жұйесiнiң жағдайын ғана емес, сонымен қатар, ең
алдымен олардың өмiр сұру деңгейiн сипаттайды. Адамдар Ұзақ өмiр сұруi ұшiн
тек жақсы медициналық көмек жеткiлiксiз, сәйкес еңбек және демалыс
жағдайлары, сапалы тамақтану және т.б. қажет қоғамның адамзат алдындағы
жауапкершiлiгi жеке тҰлғаның қҰқықтарын экономикалық, әлеуметтiк-қҰқықтық
кепiл етудi нығайтумен байланысты. ґмiр сұру деңгейi—демографияның маңызды
категорияларының бiрi. Бұгiнгi кұнi ғалымдар негiзгi критерилердi анықтады:
өмiрдiң орташа созылуы, бiлiм беру мен табыс. Дәл солардың негiзiнде елдегi
өмiрдiң сапасы жөнiнде айтуымызға болады. Бұгiнгi кұнi бақуатты елдер
тiзiмiне Канада; Норвегия, Швеция, Жапония, Франция, Швейцария, Финляндия
және т.б. елдер кiредi.
°леуметтiк кепiлдiктер—қоғам мұшелерiнiң әлеуметтiк—экономикалық және
әлеуметтiк—қҰқықтырының iс жұзiне асырылуын қамтамасыз ететiн материалдық
және қҰқықтық қҰралдар. ґркениеттi қоғамдар—адамдардың жҰмыспен қамтамасыз
етiлуiн, бiлiм беруге қол жеткiзе алуда, жеткiзе алуды кепiл етедi.
ТҰрғындар—бҰл нақты белгiленген территорияларды мекендейтiн адамдардың
жиынтығы. Іоғамдық—саяси әдебиеттерде тҰрғындарды әлеуметтiк—экономикалық
сипаттауда оны халық тҰрғындары деп атау қабылданған. Осы жиынтықтың
ерекшелiгi—олар өмiрдiң Ұдайы өндiрiсi процесiнде ұздiксiз жаңарып отырады
және адам қоғамының басты компонентiн—әлеуметтiк байланыстар субъектiсiн
қҰра отырып өзiн-өзiн дамыту жағдайында болады. Халық тҰрғындарының Ұдайы
өндiрiсiн зерттеумен демография ғылымы шҰғылданады. Халық тҰрғындарының
санын, қҰрамын және өзiн зерттеу елдiң дамуының әлеуметтiк—экономикалық
мұмкiндiктерi, оның тенденциялары жөнiнде айтуға мұмкiндiктер бередi, халық
тҰрғындары қҰрылымындағы негативтi процестердi жою немесе оның дамуында
оңтайлы тенденцияларды нығайту ұшiн мемлекеттiң қолдануы қажет iс
шараларды көрсетiп отырады. ТҰрғындардың саны тҰрғындардың жалпы сандық
сипаттамаларының қатарына жатады. Ол тҰрғындардың санағын жұргiзу
негiзiнде, ал олардың арасында—алдыңғы санақ мәлiметтерi бойынша халық саны
мен есептеу жолымен және жаңадан тҰрғандардың санын, өнiмдердi, көшiп
келгендер мен көшiп кеткендердi тiркеу арқылы есептеледi. Ресейде ең
бiрiншi халық санағын жұргiзу 1897 жылы 28 қаңтарда жұргiзiлдi. Санақ
жұргiзудiң инициаторы әйгiлi географ П.П. Семенов—Тян—Шанский болды. Ол
тҰрғындардың санағын жұргiзудi 25 жыл бойы қол жеткiзуге Ұмтылды. Санаққа
150 мың есепшiлер қатысты және олар қолымен 300 миллион бюллетень толтырды.
Осы санақтың мәлiметтерi бойынша Іазақстанның тҰрғындар саны 4,3 милллион
адам, соның iшiнде қаладағы—0,3 миллион адам, ауылдағылар—4,0 миллион адам
болды. 1999 жылдың 4 наурызында өткен Іазақстан тҰрғындарының санағын
жұргiзудiң алдыңғы қорытындыларын талдау тҰрғындардың саны 1973,7 мың адам
қҰрағанын көрсетедi, яғни 100 жыл iшiнде 3,48 есеге артты. Егер, ең соңғы
(1989ж) тҰрғындар санағын жұргiзудiң санымен салыстырғанда, онда 10 жыл
iшiнде республика саны 1246,5 мың адамға немесе 77%-ға қысқарды. Іалада
тҰрғындардың саны 815 мың адамға немесе 9,5%-ға қысқарды және қазiр 1959
жылы 56,7 % орнына 56 % қҰрайды. ТҰрғылықты халықтың ұлес салмағы 1989 жылы
40,1 % 1999 жылы 53,4 % өстi. Іазақтардың жалпы саны 7984 миллион адамды
қҰрайды. Туылу, өлу және табиғи өсу коэффициенттерi тҰрғындардың 1000
адамына есептеледi және туылу, өлу кестелерi көмегiмен өлшенедi. Туылғандар
саны мен өлгендер санының арасындағы айырмашылық оңтайлы нәтиже бергенде
жеке немесе арнайы коэффициент туылғандар санының репродуктивтi жастағы
әйелдердiң санына қатынасы арқылы анықталатын туылу коэффициентi жатады,
яғни:
F = N*1000Т*W,
БҰл жерде: W—репродуктивтi, дұниеге бала әкелетiн жастағы әйелдердiң саны.
34 ТҰрғындар миграциясы: мәнi, тұрлерi. Миграция факторлары.
Миграция—мекен жайды ауыстыруды, көшудi бiлдiретiн латын сөзi, осы
сөзбен адамдардың, жануарлардың, капиталдың, жер қабатындағы химиялық
элементтердiң және т.б. орнын ауыстыруын бiлдiредi. Бiздi қызықтырып
отырған тҰрғындардың миграциясы адамдардың тҰрғылықты мекен—жайын немесе
оған оралуға байланысты белгiлi бiр территориялардың шекаралары арқалы
орнын ауыстыруды бiлдiредi. ТҰрғындардың әрбiр территорияға қатысты орнын
ауыстырулары эмиграциялық және иммиграциялық ағымдардан қҰралады.
Эмиграция—бҰл азаматтардың бiр елден басқа елге жҰмысқа тҰру немесе
мекен—жайы мен азаматтығын ауыстыру мақсатында кетуi.
Иммиграция—халықаралық келiсiмдер мен келiсiмшарттар негiзiнде бiр
елге басқа елдiң азаматтарының келуi. Осы екi ағым арасындағы айырма таза
миграцияның көлемiн, олардың қосындылары—жалпы миграцияның көлемiн бередi.
Осы ағымдарды реттеу ұшiн миграциялық саясат, яғни мемлекеттiң
тҰрғындардың миграциясы мен еңбек ресурстары саласындағы саясаты әрекет
етедi. Ол екi бағытты—шетел азаматтарын қабылдау нормалары мен
ерекшелiктерiн регламенттейтiн иммиграциялық саясатты, және ел
азаматтарының шетелге кету ережелерi мен тәртiптерiн және қабылдайтын елде
олардың қҰқықтарының қорғалуын регламенттейтiн эмиграциялық саясатты
қамтиды. Бiр халықаралық аймақтан екiншi аймаққа орын ауыстыру әрқашанда
адамдарға тән болған. Ежелгi кездерден бастап—ақ жаулап алу жорықтарының
формасына айналып отырған тҰрғындардың миграциясы адамзат тарихында, оның
бұкiл жер шары бойынша көшiп қонуында, халықтар мен нәсiлдердiң
қалыптасуында маңызды роль атқарды. Географиялық бағыттарына байланысты
тҰрғындардың iшкi және сыртқы миграциясын ажыратады. Lшкi миграция—бҰл
тҰрғындар қарулы конфликтер, iшкi тәртiпсiздiк, адамдардың қҰқықтарының
жұйелi бҰзылуы немесе табиғи апаттар салдарынан әдеттегi өмiр сұру
мекен—жайын немесе ұйiн тастап кетуiне мәжбұр болатын, бiрақ халықаралық
мойындалған мемлекеттiк шекараларды кесiп өтпейтiн миграция. Сыртқы
миграция—бҰл тҰрғындардың бiр елден екiншi басқа елге қоныс аударуы. ґз
кезегiнде сыртқы миграция континентаралық және континент iшiндегi болып
бөлiнедi.
°рбiр орнын ауыстырудың созылу мерзiсмiне байланысты тҰрғындардың
миграциясы: тҰрақты немесе қайтарымсыз (континентаралық және ауылдан қалаға
миграцияның қайтарымсыз сипатта болады); уақытша, әдетте, континент
iшiндегi, жыл сайынғы табыс табумен байланысты маусымдық; өзiнiң
қоныстанған жҰмыс орнына кұнделiктi сапар шегудi бiлдiретiн маятниктiк
болып бөлiнедi. Іұқықтық статусына байланысты тҰрғындардың миграциясы заңды
және заңсыз болуы мұмкiн. Заңсыз мигранттар-—ол жҰмыс iздестiру мақсатында
елге заңсыз келетiн немесе оған заңды тұрде келетiн (мысалы, саяхатшы
болып, шақыру негiзiнде келiп) және заңсыз миграцияның сандық балауын беру
мұмкiн емес. Іашқындар—бҰл нәсiлдiк, дiни сенiмдерi, Ұлты, белгiлi бiр
әлеуметтiк топқа жату немесе саяси нанымдары белгiлерi бойынша қудалаудан
қорғану мақсатында өзiнiң азаматтылығы елiнен тыс өмiр сұретiн және осындай
қорғаныш мақсатында осы елдiң қорғауын қажет етпейтiн немесе өзiнiң бҰрынғы
өмiр сұрген елiнiң азаматтығы жоқ және осы оқиғаларға байланысты оның
шекарасынан тыс жерде бола тҰра осы елге оралғысы келмейтiн тҰлғалар.
Бұкiл тҰрғындардың миграциясымен қатар оның жеке топтарының--
әлеуметтiк, этникалық, жастық—жыныстық және басқа да миграцияны ажыратады.
Мысалы, жҰмыс кұшi миграциясы—өндiрiстi орналастырудағы, өмiр сұру
жағдайларындағы өндiрiстермен сипатталатын еңбекке қабiлеттi тҰрғындардың
орнын ауыстыруы. Бµµ классификациясы бойынша тҰрақты еңбеккерлер болып бiр
жылдан аспайтын мерзiмге ақы төленетiн жҰмысты табу мақсатында кiру елiне
келген тҰлғалар табылады. Миграциялық процестердiң дамуында ұш iрi
әлеуметтiк толқындарды бөлiп көрсетедi. Бiрiншiсi, көне миграция атауын
алған—ХIХ ғасырдың ұштен екiсiн қамтиды. БҰл кезеңге өнеркәсiптiк
жҰмысшылардың қоныс аударулары тән. Екiншi толқын ХIХ-ғасырдың соңында және
ХХ-ғасырдың бiрiншi ұшiнде өттi. Ол жаңа миграция атауына ие болды. БҰл
уақыттарда көбiнесе қҰлдырауға Ұшыраған шаруалар миграцияланады. ЖҰмыс кұшi
миграциясының ұшiншi толқыны екiншi дұниежұзiлiк соғыстан кейiн басталды.
БҰл кезеңде мигранттардың екi қарама—қарсы топтарының артта қалған елдерден
дамыған елдерге қоныс аударулары орын алады. Адамдардың бiр елден екiншi
елге орын ауыстыруына қандай себептер әсер етедi?
Ең алдымен, жҰмыс кұшiнiң миграциясы әртұрлi елдердiң
әлеуметтiк—экономикалық дамуының теңсiздiгiн тудырған iрi машина
өндiрiсiнiң дамуымен байланысты. Жедел даму ұстiндегi елдерде жҰмыс кұшiне
деген тапшылық, ал баяу дамудағы елдерде жҰмыс кұшiнiң артықшылығы мен
жҰмыссыздық қалыптасуы байқалып отыр. Осындай жағдайларды жою ұшiн
қалыптасқан экономикалық шҰқырларды жҰмыс кұшiнiң импортын пайдаланып
кадрлармен толтыру қажет. Баяу дамудағы елдерде өмiр сұру деңгейi төмен,
жалақысы да аз. Имиграция—туылу деңгейi төмен елдердiң еңбек нарығының
толтырудың маңызды көзi. Оның капиталистiк Ұдайы өндiрiстiң
қажеттiлiктерiне бейiмделудiң қҰралы.
°леуметтiк -экономикалықтан басқа тҰрғындар миграциясының басқа да
себептерi бар. Тәртiптердiң саяси тҰрақсыздығы немесе нәсiлдiк, дiни және
Ұлттық дискриминацияның саяси қудалауынан қашу. Басқа елдердiң кең
әлеуметтiк—экономикалық мұмкiндiктерiн адамдардың мойындауына мұмкiндiк
беретiн халықаралық ақпарат жұйесiнiң дамуы. Соңғысы, транспорт
қҰралдарының дамуы мен арзандауы. Миграциялық процестердiң негiздерiн осы
кұнге дейiн жҰмысшалар, ал аз көлемде—қызметкерлер қҰрайды. Миграцияның
қозғаушы факторларының бiрi—материалдық мотивтер. Іазiргi заман халықаралық
миграцияның басты заңдылықтарының бiрi оның маштабтарының әрдайым әрдайым
және көп көлемде артып отыруы, осы процесте барлық континенттердiң
тҰрғындарының тартылуы. 90 жылдың басында тек әлемдiк капиталистiк емес
мигрант есептелдi. Олардың отбасыларының, маусымды мигранттарды және басқа
да категорияларды қосқанда иммигранттардың жалпы саны 3-4 есеге жоғары.
Олардың жартысынан көбi дамушы елдерден кетiп қалған, ал олардың екiден ұшi
өнеркәсiптiк дамыған елдерде қалы.
Соңғы уақыттарда заңсыз иммиграция кұшейдi: Іытайлар АІШ пен Ресей
шекараларын жаулауда,кубалар Флоридаға, алжирлар Францияға, пакистандар
Англияға кетуде. Заңсыз иммигарция кәсiпкерлерге ең арзан және қҰқықсыз
жҰмыс кұшiн пайдалануға және көп пайда алуға мұмкiндiк бередi. Сондықтан
американдық полиция мексикандық иммигранттардың заңсыз ағымымен “кұресе
алмай” жатыр.
44 Миграциялық процестердiң әлеуметтiк—экономикалық салдары.
Географиялық бағыттылығына байланысты континент аралық және континент
iшiндегi миграцияны ажырататыны жоғарыда айтылып кеткен. Сонымен, еңбек
миграциясының ағымдары қай жақтарға қарай нақты қозғалған?
Бiрiншi жҰмыс кұшiнiң бҰхаралық ағымы мәжбұрлi болған. ХVII—ХIХ
ғасырларда қҰлдарды сатудың дамуына байланысты болған. Ал, жалдамалы
еңбектiң еркiн тҰлғаларына келетiн болсақ, онда ХIХ—ХХ ғасырлардағы
еуропалықтардың мҰхиттың арғы беттерiне iрi миграциялық ағымдардың кетуi
болды. ХIХ ғасырда 9 миллион адам эммиграцияланады.
Эммигранттар ең алдымен жҰмыс қолын қажет етiлетiн капитализм дамып
келе жатқан АІШ—қа бет алған. Сонымен қатар Канадаға, Австралияға, Жаңа
Зеландияға, Аргентинаға және басқа да елдерге кетiп жатты. Иммиграция
олардың тҰрғындар санының өсуiнiң басты көзi болды. Соңғы он жылда
тҰрғындардың континентаралық және континент iшiндегi миграциясы салдарынан
жҰмыс кұшiнiң жаңа әлемдiк нарығы қалыптасты. Мигранттардың бiрiншi тартылу
орталығы Батыс Еуропада қалыптасты. БҰл жерде тек Еуропалық одақ елдерiнде
13 миллион мигранттар мен олардың отбасы мұшелерi есептелiнедi.
Иммигранттардың негiзгi бөлiгiн Германия, Франция, Англия, Бельгия,
Нидерланды, Швеция және Швейцария сияқты батыс елдерi қабылдайды. Еуропалық
эксперименттердiң болжамдары бойынша бiртҰтас нарықтың қҰрылымымен
байланысты миграциялық ағымдарда бiрнеше өзгерiстер болады. Төмен
классификациялы жҰмысшылардың дҰрыс Ұйымдастырылған бҰқаралық иммиграциясы
мақсаты бағыттар бойынша Ұжымдық келiсiмдерге орнын бередi. Көп бөлiгiн
төмен және жартылай классификацияланған жҰмысшылар қҰрайтынына қарамастан,
келешекте саны өсетiн жоғары классификациялы мамандар негiзгi қҰқықтарға ие
болады.
Мигранттардың тартылуының екiншi орталығы 70—шi жылдары Таяу Шығыс
аймақтарында қалыптасты. МҰнай өндiрушi елдер жҰмыс iстеуге Индиядан,
Бангладеш, Пакистан, Иордания, Греция, Туркия, Италия елдерiнен адамдардың
көп санын тартады. 90—шы жылдардың басында бҰл жерде 4,5 миллионнан астам
шетелдiктер жҰмыс iстеген, ал сол уақытта жергiлiктi жҰмысшылардың саны тек
2 миллион адамы қҰраған едi. Жекелеген елдердiң жҰмыс кұшiнiң жалпы
санындағы иммигранттардың ұлесi маңызды. Сонымен Бiрiккен Араб эмиратында
ол 97%, Кубейтте—86,5%, Сауд Аравиясында—40%, яғни бұкiл өнеркәсiптiк жҰмыс
кұшiнiң басым бөлiгiн қҰрайды. Таяу Шығыста мигранттардың ерекше тобын
Еврейлер қҰрайды. 1989 жылдан 1994 жылдарға дейiн кезең iшiнде ТМД
елдерiнен Израильге 500 мыңнан астам адам кеттi. Бұрынғы коммунистiк
аймақтар елдерiнен Еврейлердiң кету себептерi келесiдегiдей: этникалық
отанына қайта оралу, саяси тҰрақсыздық пен экономикалық қиыншылықтан кету,
туған туыстарымен және дiни мотивтерi бойынша қосылу қҰштарлығы. Кәзiргi
заман тҰрғындар иммиграциясының ұшiншi орталығы АІШ-та, бҰл елдердiң еңбек
ресурстары көбiне иммигранттардың есебiнен тарихи қалыптасқан. Шетелдiктер
қазiр де елдiң жҰмыс кұшiнiң 5%-ын қҰрайды. Америка Іұрама Штаттарында
Соғыстан кейiнгi иммиграция бiрнеше этаптардан қҰралады. Бiрiншiсi, АІШ-қа
Батыс Еуропа елдерiнен 6,6 миллион адам кеткен кездегi iрi еуропалық ағымды
бiлдiредi. Екiншiсi 1965 жылы басталды. Сол кезде Азия және Латын
Америкасынан шыққандарға қолайлы жағдайлар жасайтын заң қабылданды. 1993
жылдан бастап ұшiншi кезең өзiнiң санағын жұргiзе бастады. БҰл кезде
Еуропа, Ирландия, Италия, Польша, Аргентинадан шыққан эмигранттарға көңiл
бөлiнедi. Миграцияның төртiншi халықаралық аймағы Австралияда қалыптасты.
БҰл елде 200 мыңнан астам шетел жҰмысшылары жҰмыс iстейдi. Австралия да АІШ
секiлдi иммигранттарың ассимилляциясына бағытталған. Сондықтан, ол Ресей
Федерациясынан жҰмыс кұшiнiң миграциясы ұшiн келешегi бар орталық ретiнде
қарастырыла алмайды. БҰдан басқа, 1982 жылдан бастап Австралия елде
бизнестiң дамуын ынталандыратын миграциялық саясатты жұргiзе бастады.
Осыған сәйкес елге ең алдымен оның экономикасына инвестиция жасайтын
иммигранттар қабылданды. Миграцияның бесiншi орталығы—Азия—Тынық МҰқиты
аймақтарының--Бруней, Жапония, Гонконг, Малайзия, Сингапур, Корея
Республикасы, Тайвань, Пакистан едерi болып табылады. Латын Америкасында
мигранттардың тартылуының алтыншы орталығы қалыптасты, ол жерде
иммигранттарды негiзiнен Аргентина мен Венесуэла қабылдайды. Мигранттардың
жалпы саны 3 миллион адам қҰрайды. Олардың көбiсiн латын америкалықтар
қҰрайды. Бiрақ Аргентина, Боливия, Бразилия, Венесуэла, Чили, Парагвай
шығыс еуропалықтарды, соның iшiнде бҰрынғы Кеңестер Одағынан шыққандарды
тарту бойынша арнайы бағдарламаларды субсидиялайды. Олар мҰнай
өндiрушiлерге, инженер—химиктерге, фермерлерге өте мҰқтаж. Америка орталығы
да бар. Елдер аралық миграция Америкада 2 миллион адамды қҰрайды. Бай
африка елдерi квалификациялы емес жҰмысшыларды көршiлес елдерден алады.
Оңтұстiк Африка Республикасы, бҰрынғы КСРО елдерiнен, тҰрақты мекен—жайға
мамандардың ағылуына мұдделi.
Ең алдымен жҰмыс миграциясының импортер—елдерге ықпалын қарастырайық.
Шетел жҰмыс кұшiн қабылдаушы елдер оны өзiнiң өндiрiс кұштерiн дамыту
факторы ретiнде қолданады. Осы жағдайды дәлелдейтiн тәжiрибеде бiрнеше
қҰбылыстар бар. Еңбектi қажетсiнетiн салаларында және жергiлiктi халықта
сҰранысқа ие болмайтын өндiрiс тұрлерiнде иммигранттар “тар жерлердi”
игеруге ықпал етедi және қоғамдық Ұдайы өндiрiстiң дҰрыс процесiн
қамтамасыз етедi. Кейбiр салаларда иммигранттардың ұлес салмағы тым жоғары
болып келедi. Мысалы, қазiргi уақыттарда шетел жҰмысшылары Францияда
автомобиль жасауда жҰмыспен қамтылғандардың 33%, Швейцарияда бұкiл
қҰрылыстағы жҰмысшылардың 40%, Бельгияда шахтерлардың 50%-ын қҰрайды. Еңбек
миграциясы процесiнiң дамуының нәтижесiнде көптеген өнеркәсiптiк дамыған
елдерде еңбектiң екi тұрлi нарығы қалыптасады. Бiрiншiсiнде, Ұлттық жҰмыс
кұшiнiң сатылуы, екiншiсiнде—шетел жҰмыс кұшiнiң сатылуы жұредi. Осы
елдердiң тҰрғындары өнеркәсiпте және қызмет көрсету салаларында
квалификациялы жҰмыстарды орындайды. Ал, иммигранттардың көбiсi еңбектi
қажетсiнетiн және денсаулығына зиянды жҰмыстарда жҰмыс iстейдi. Жергiлiктi
кәсiпкерлер шетел жҰмыс кұшiнiң импортынан өздерiнiң жҰмысшыларының
еңбекақыларының өсу қарқынын Ұстап тҰруға мұмкiндiк беретiндiгiмен Ұтады.
Бiр жағынан, иммигранттардың болуы кәсiпкердiң кәсiподақтар мен келiссөздер
жұргiзуде позициясын нығайтады. Екiншi жағынан, шетелден арзан жҰмыс
кұшiнiң жоқтығы кәсiпкерлердiң өзiн еңбектi қажетсiнетiн және “жағымсыз”
салалар мен өндiрiс тұрлерiнде еңбекақының деңгейiн көтеруге мәжбұр ететiн
едi.
Иммиграцияның дамуы реципиент—елдерге кадрларды даярлауға көп
қаржыларды ұнемдеуге мұмкiндiк бередi. Мысалыға, Іұрама Штаттары “ақылдарды
тонау” нәтижесiнде 1990 жылы миграция республикадағы қылмыстық жағдайға да
ықпал етедi. Мигранттармен жұзеге асырылатын қҰқық бҰзушылардың негiзгi
тұрi—тiркеуге тҰру және Іазақстан Республикасының территориясында өмiр сұру
ерекшелiктерiн бҰзу. Миграцияның бiлiм беру жұйесiне ықпалы осы саладағы
тапшылықтың өршуiнен көрiнедi. Кейбiр қалалар мен аудандарда мектептер 2-3
сменмен жҰмыс iстеуге мәжбұр болады. Мектеп сыныптары артып толған: кейбiр
сыныптарда 30—40 оқушыдан оқиды. ЖҰмыс кұшiн экспорттайтын елдер
эмигранттардың табысының бiр бөлiгiн отанына аударым тұрiнде төлемдердi
алады. ТҰрғындардың көбiсiнiң кетуi жҰмыссыздықты төмендетуге көмектеседi.
Алайда, жоғары квалификациялы жҰмыс кұшiнiң кетуi терiс болып табылады,
себебi технологиялық және ғылыми потенциалдың төмендеуiне әкеп соғады.
Миграцияның нәтижесiнде әртұрлi елдерде еңбекақы деңгейлерiнiң
теңдестiрiлуi жұзеге асырылады және миграцияның нәтижесiнде әлемдiк
өндiрiстiң қайта бөлiну есебiнен оларды тиiмдi пайдалану миграция
тҰрғысында келесi сандық көрсеткiштер қабылданған: еңбек табысы—келу
аймақтарында орындалған жҰмыстарына мигранттармен алынатын еңбекақы және
қолма—қол немесе заттай тұрдегi басқа да төлемдер. БҰған мигранттарды
жҰмысқа қабылдаумен байланысты, зейнеткерлiк сақтандыру, және басқа да
қорларға төлемдердi жатқызады.
Мигранттардың қозғалуы—елге орын ауыстыра отырып, олар өзiмен бiрге
көшiретiн мигранттардың мұлiктерiнiң қҰнын бағалаудың ақшалай эквивалентi.
ЖҰмысшылардың аударымдары—мигранттармен отанында қалған өздерiнiң
туған—туыстарына ақша мен тауарларды салып жiберу.
Жеке төленбеген аударымдар—мигранттардың шетелге кету кезiндегi
олардың көшiрiлетiн мұлiктердiң және отанына тауарларды салып жiберулердi
бағалаудың ақшалай эквивалентi. Тәжiрибеде осы критерийлердiң шектерiн
нақты анықтау өте қиын және есепке алу тек фактi бойынша және сол елдiң
шекарасын кесiп өту ғана мұмкiн. Еңбек миграциясымен байланысты ақшалай
ағымдардың шеңберiнде жҰмысшылардың аударымдары шамамен 62%-ға жуық, еңбек
табыстары 31%, мигранттардың қозғалуын 7% қҰрайды. Теориялық тҰрғыдан жҰмыс
кұшiнiң экспорттайтын елдердiң табыстары шетелден өздерiнiң мигранттарының
аударымдарымен шектелмейдi. Жиынтық Жlґ арттырып отыратын басқа да
табыстардың iшiнде шетелде жҰмыспен қамту фирмаларына салынатын салықтарды,
өз елiнiң экономикасына мигранттардың инвестициялары, басқа елдердi бiлiм
алуға, денсаулық сақтауға және әлеуметтiк қажеттiлiктерге шығындарды
қысқарту жатады. Мигранттар елiне оралғанда олар банктерден аударылған
жинақтарды қайта әкеледi. Бұдан басқа, шетелде тәжiрибе ала отырып және
квалификациясын жоғарылата отырып, мигранттар осы тәжiрибелердi ұйлерiне
алып келедi. Оның нәтижесiнде ел қосымша квалификациялы кадрларды алады.
Еңбектi артықсынатын елдер ұшiн басқа елдерге кетудiң оңтайлы маңызы бар,
себебi жҰмыссыздық масштабтарын қысқартады. Сонымен, тҰрғындарын беретiн
елдер аз Ұтады немесе мигранттардың кетуi нәтижесiнде өзiнiң экономикалық
жағдайын нашарлатпайды. МҰндай көзқарас көптеген экономистермен
мойындалған. Тек жаңа кейнсианстық көзқарас жақтаушылары ғана елдiң жоғары
квалификациялы кадрлардың миграциялануы нәтижесiнде ел экономикасының
нашарлау мұмкiндiгiн мойындайды. Олармен қандай да болмасын дәрежеде
келiсуге де болады, бiрақ ғылыми кадрлардың өз елiне оралу мұмкiндiгiн де
ескеруiмiiз қажет. Мигранттарды интенсивтi қабылдайтын елдерге миграцияның
ықпалы өзгеше. БҰл мәселеге екi қарама-қарсы көзқарас барады. Бiр жағынан,
көбiсi миграцияның еңбек ықпал—терiс деп есептейдi, себебi санын
қысқартады, және тҰрғылықты тҰрғындар арасында жҰмыссыздықты арттырады.
БҰдан басқа мигранттардың интенсивтi келуi квалификациялы емес жҰмыс
кұшiнiң нақты еңбекақының төмендеуiне әкеп соғады. Екiншi жағынан,
мигранттар әртұрлi себептерге байланысты елдiң тҰрғылықты тҰрғындарын
қанағаттандырмайтын “қара” жҰмыстарды орындайды. Кейде иммигранттар
экономиканың бұкiл салаларының экономикалық дамуына өзгерiстердi енгiзедi.
Егер, миграция шектеулi көлемде iс жұзiне асырылған жағдайда, онда еңбек
нарығында бос вакансиялардың санын есептеп алып, сол арқылы мигранттардың
сәйкес санын қабылдап, миграцияның экономикалық салдары жөнiнде
пайдаланбауға болар едi. Алайда, кәзiргi заман қоғамына тән тағы бiр
проблема—заңсыз миграция шығып отыр. Оның салдарын мiндеттi тұрде есептеу
қажет, себебi оның маштабтары көбiнесе ресми статистиканы асып тұседi.
°леуметтiк—экономикалық салдары тҰрғысынан заңсыз миграцияның бұкiл
миграциялық ағымдағы сияқты көзқарастар бар.
Жекелеген кәсiпкерлердiң иммигранттардың әсiресе заңсыз иммигранттардың
еңбегiне экономикалық қызығушылығы иммиграцияның қарапайым экономикалық
кестесiнен көрiнiп тҰр. Ол К.Р. Макконелл мен С.П. Брю Ұсынған. ЖҰмыс
кұшiнiң АІШ-қа, табысы жоғары елге табыс деңгейi төмен Мексикадан
миграциясы Ұлттық өнiмнiң деңгейi мен кәсiпкердiң табысы жоғарылатыды,
сонымен қатар АІШ-та еңбекақының орташа деңгейiн төмендетедi. Мексикада ол
қарама—қарсы нәтижелерге әкеледi.
Миграцияның қарапайым экономикалық кестесi.
Еңбекақы деңгейi
f жҰмысшылардың
саны
а) АІШ Еңбекақы деңгейi
О F жҰмысшылардың саны
б) Мексика.
БҰл суретте Wu ав ұшбҰрыш АІШ кәсiпкерлерiнiң табысын бiлдiредi.
Иммиграция және арзан мексикандық жҰмыс кұшiн пайдалану нәтижесiнде
американдық кәсiпкерлердiң табыстар Wu ав-дан We ав дейiн артады, сол
уақытта елдеге еңбекақының орташа деңгейi келген мигранттар санына
пропорционалды шамаға төмендейдi.
Басқа зерттеулер де шетел жҰмыс кұшiнiң келуiнiң артуы. АІШ
азаматтаының жҰмысбастылығына және жҰмыссыздығын қандай да болмасын
ықпалын көрсетпедi.
Заңсыз мигранттар ең арзан мигранттар ретiнде тҰрғылықты, негiзiнен
квалификациялы емес тҰрғылықты тҰрғындардан жҰмыс орындарын “тартып” алғысы
келедi және сол арқылы белгiлi бiр әлеуметтiк қысымдылықты қалыптастырады,
нәтижесiнде бҰл мемлекет ұшiн тиiмдi, себебi олар “таза салық төлеушiлердi”
бiлдiредi, яғни көп жағдайларда салық төлейдi, бiрақ өте сирек қандай—да
болмасын жеңiлдiктер мен әлеуметтiк жәрдемақылар алады. Заңсыз мигранттарды
әлеуметтi қамсыздандыруға тiкелей шығындар өте аз болып келедi.
Эмиграцияның салдары иммиграцияның салдарына керi пропорционалды. Ел
өндiрiстiк ресурстарын жоғалтады және эммигранттармен өндiрiлуi мұмкiн
экономикалық өнiмнен айырылады. Еңбек нарығында эмигранттармен
бәсекелесетiн тҰрғындардың бөлiгi олардың кетуiнен Ұтады, бiрақ
қалғандардың жиынтық табыстары қысқарады. Эмиграцияның салдарынан елдегi
капиталдың көлемi де қысқаруы мұмкiн. Сонымен, эмиграцияның салдарын екi
тҰрғыдан бағалауға болады. Бiрiншi жағынан, бҰл ел ұшiн кетулер ұлкен
жоғалтулар екенi даусыз. Екiншi жағынан, квалификация деңгейiн
жоғарылатудан кейiн эмигранттардың оралу мұмкiндiгi және тәжiрибелерi
экономиканың кейбiр салаларының экономикалық өсуi ұшiн маңызды алғышарт
болуы мұмкiн. Миграция республикада ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz