Өсімдіктердің даму циклі барысында ұрпақтардың ауысуы

І. КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1.1 Өсімдіктердің даму циклі барысында ұрпақтардың ауысуы ... ... ... ... ... ... 4
1.2 Өсімдіктердің дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6

ІІ. Негізгі бөлім.
2.1 Өсімдік ұлпаларының түрлері мен қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
2.2 Өсімдіктердің көбеюі мен түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2.3 Өсімдіктердің экологиялық топтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18

ІІІ. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22

IV. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24

Ботаника өсімдіктер дүниесін зерттейтін биологияның бір саласы болғандықтан, оның мақсаты жер жүзінде өсетін өсімдіктерді жан – жақты зерттеу, құрылысы мен тіршілік үрдісіндегі заңдылықтарын ашу, өз ара байланысы мен қарым – қатынасын танып білу болып табылады. Тірі табиғатты өсімдіктер және жануарлар дүниесі деп бөлу ертеден қалыптасқан. Бұлардың шығу тегі ортақ, яғни ұзақ және күрделі эволюциялық даму процесінің нәтижесінде қарапайым тіршілік формаларынан пайда болған. Жануарлар дүниесінің қарапайым бір жасушалы өкілдері құрылысы жағынан бір жасушалы өсімдіктерге өте ұқсас. Мұндай ұқсастық жер бетінде ең алғаш тіршіліктің пайда болу кезеңіне жақындаған сайын арта түседі.
Барлық тірі организмдердің денесі майда тор тәріздес клеткалардан тұратыны ерте заманнан, лупа мен микроскоп пайда болған кезден, оларды тіршілік құбылыстарын зерттеуге пайдалана бастағаннан белгілі болған. Клетка- өсімдіктер мен хайуанаттардың өте майданегізгі құрылыстық және қызметтік бөлігі.[1]
Тіршілік әрекеттерін өз алдына дербес жүзеге асара алатын бактериялар, балдырлар, саңырауқұлақтар бір клеткалы организмдерге жатады. Бұлардың басым көпшіліктері өте майда, көзге ілінер-ілінбес организмдер.
Өмірімізде күнделікті көзге түсетін жоғары сатыдағы өсімдіктердің барлығы көп клеткалы организмдерге жатады. Мысалы, ағаштың жапырағанда 20000000 клетка бар. Егер бір ағаштың жапырақ саны 4 триллионға жетеді екен.
Өсімдіктің жалпы денесін құрастыратын жеке мүшелері – жапырақ, сабақ, тамыр, гүл шоғырлары өз алдына белгілі қызмет атқарады. Олардың әр қайсысы түрліше қызмет атқаратын бірнеше ұлпалардан құралған. Жеке ұлпалар бір-біріне пішіндері және атқаратын қызметтері жағынан ұқсас клеткалар жиынтығынан тұрады. Бір ұлпадағы клеткалардың пішіндері және атқаратын қызметтері басқа ұлпалардағыдан өзгеше болады.
Алайда көп клеткалы өсімдіктердің жеке клеткалары атқаратын қызметін бір клеткалы организмдердің қызметімен салыстыруға болмайды. Себебі, көп клеткалы организмдердегі жеке клеткалар тіршілік әрекеттері, атқаратын қызметі жағынан бір клеткалы организмдерге тән дербестігін жоғалта бастайды.
Сондықтан жеке клеткаларды бір жағынан дербес организмдер, екіншк жағынан көп клеткалы организмдердің ең майда және қарапайым бөлігі деп қарастырған жөн.
Жекеленіп алынған клеткалар көлемдері жағынан да алуан – түрлі болып келеді.
Ең майда деген бактерия клеткасының біреуінің құрамында 10 молекула болады екен.

1. Ағелеуов Е., Дөненбаева К., Агитова К., Иманкулова С. Ботаника. өсімдіктер анатомиясы мен морфологиясы. Алматы. Санат. 1998.
2. Әметов Ә.Ә. Ботаника. Алматы, 2000.
3. Мухитдинов Н.М., Бегенов А.Б., Айдосова С.С. Өсімдіктер морфологиясы мен анатомиясы. Алматы, 2001.
4. Мәкенова М. Ботаника курсының практикумы. Алматы, 2000.
5. Сыбанбеков К.Ж., Игісінова Ж.Т., Шәріпханова А.С. Өсімдіктер анатомиясы. ШҚМУ, 2004.
6. Васильев А.Е. Ботаника. Морфология и анатомия растений. М: Просвещение, 1988.
7. Воронин Н.С. Руководство к лабораторным занятиям по анатомии и морфологии растений. М., 1972.
8. Кудряшова З.И., Зубкевич Г.И. Курс лабораторных занятий по морфологии растений. Минск, 1970.
9. Курсанов Л.И. и др. Ботаника. Т.1,М., 1966.
10. Барыкина Р.П. и др. Практикум по анатомии растений. М.,1978.
11. Тутаюк Х.А.Анатомия и морфология растений. М., 1972.
12. Лабораторные занятия по анатомии и морфологии растений. Новгород, 1992.
13. Бавтуто Г.А. Лабораторный практикум по анатомии и морфологии растений. Минск, Высш. школа, 1985.
15. Хржановский В.Г. Курс общей ботаники, М., 1982.
16. Хржановский В.Г., Пономоренко С.Ф. Ботаника. М.,1972.
17. Рейвн П.И. и др. Современная ботаника. М., 1990.
18. Грин Н и др. Биология. М., 1990.
19.Чернова Н.И. Экология. М. 1998.
20. Мұсақұлов Т. Ботаника. Өсімдіктер анатомиясы мен морфологиясы. Алматы, 1975.

Пән: Биология
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 23 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

І.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1.1 Өсімдіктердің даму циклі барысында ұрпақтардың
ауысуы ... ... ... ... ... ... 4
1.2 Өсімдіктердің
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..6

ІІ. Негізгі бөлім.
2.1 Өсімдік ұлпаларының түрлері мен
қызметтері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..8
2.2 Өсімдіктердің көбеюі мен
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1
7
2.3 Өсімдіктердің экологиялық
топтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18

ІІІ.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .22

IV. Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24

І. КІРІСПЕ
Ботаника өсімдіктер дүниесін зерттейтін биологияның бір саласы
болғандықтан, оның мақсаты жер жүзінде өсетін өсімдіктерді жан – жақты
зерттеу, құрылысы мен тіршілік үрдісіндегі заңдылықтарын ашу, өз ара
байланысы мен қарым – қатынасын танып білу болып табылады. Тірі табиғатты
өсімдіктер және жануарлар дүниесі деп бөлу ертеден қалыптасқан. Бұлардың
шығу тегі ортақ, яғни ұзақ және күрделі эволюциялық даму процесінің
нәтижесінде қарапайым тіршілік формаларынан пайда болған. Жануарлар
дүниесінің қарапайым бір жасушалы өкілдері құрылысы жағынан бір жасушалы
өсімдіктерге өте ұқсас. Мұндай ұқсастық жер бетінде ең алғаш тіршіліктің
пайда болу кезеңіне жақындаған сайын арта түседі.
Барлық тірі организмдердің денесі майда тор тәріздес клеткалардан
тұратыны ерте заманнан, лупа мен микроскоп пайда болған кезден, оларды
тіршілік құбылыстарын зерттеуге пайдалана бастағаннан белгілі болған.
Клетка- өсімдіктер мен хайуанаттардың өте майданегізгі құрылыстық және
қызметтік бөлігі.[1]
Тіршілік әрекеттерін өз алдына дербес жүзеге асара алатын бактериялар,
балдырлар, саңырауқұлақтар бір клеткалы организмдерге жатады. Бұлардың
басым көпшіліктері өте майда, көзге ілінер-ілінбес организмдер.
Өмірімізде күнделікті көзге түсетін жоғары сатыдағы өсімдіктердің барлығы
көп клеткалы организмдерге жатады. Мысалы, ағаштың жапырағанда 20000000
клетка бар. Егер бір ағаштың жапырақ саны 4 триллионға жетеді екен.
Өсімдіктің жалпы денесін құрастыратын жеке мүшелері – жапырақ, сабақ,
тамыр, гүл шоғырлары өз алдына белгілі қызмет атқарады. Олардың әр қайсысы
түрліше қызмет атқаратын бірнеше ұлпалардан құралған. Жеке ұлпалар бір-
біріне пішіндері және атқаратын қызметтері жағынан ұқсас клеткалар
жиынтығынан тұрады. Бір ұлпадағы клеткалардың пішіндері және атқаратын
қызметтері басқа ұлпалардағыдан өзгеше болады.
Алайда көп клеткалы өсімдіктердің жеке клеткалары атқаратын қызметін бір
клеткалы организмдердің қызметімен салыстыруға болмайды. Себебі, көп
клеткалы организмдердегі жеке клеткалар тіршілік әрекеттері, атқаратын
қызметі жағынан бір клеткалы организмдерге тән дербестігін жоғалта
бастайды.
Сондықтан жеке клеткаларды бір жағынан дербес организмдер, екіншк
жағынан көп клеткалы организмдердің ең майда және қарапайым бөлігі деп
қарастырған жөн.
Жекеленіп алынған клеткалар көлемдері жағынан да алуан – түрлі болып
келеді.
Ең майда деген бактерия клеткасының біреуінің құрамында 10 молекула
болады екен.

1.1 Өсімдіктердің даму циклі барысында ұрпақтардың ауысуы

Көбеюдің жыныссыз және жынысты түрлері бірін-бірі толықтырып отырады.
Өйткені жыныссыз көбею кезінде түрдің саны артса, жынысты көбеюде ұрпақтың
сапасы жақсарады. Сондықтан да өсімдік түрлерінің басым көпшілігіне ұрпақ
ауысу тән, яғни жыныссыз ұрпақ жынысты ұрпақпен және керісінше ауысып
отырады. Әрқашан гаметофит гаплоидты (n), спорофит диплоидты (2n). Гамета
мейоз жолымен, ал спора митоз жолымен бөліну арқылы жасалады. [2]
Қосарынан ұрықтанғаннан кейін ұрық қалтасындағы 2 синергид, 3 антипод
ұрық дамуында жұмсалады; түйіннен – жеміс; тұқым бүршіктен – тұқым; тұқым
бүршік жабынынан – тұқым қабықшасы дамиды.


Тұқымды өсімдіктерде жынынысты көбею кезінде көп жасушалы тұқым
түзіледі. Тұқым қоректік заттарға бай. Өсімдіктер тұқым арқылы жер бетіне
таралады. Тұқымды өсімдіктер өмірін спорафитті кезеңде өткереді. Оларда екі
түрлі спора түзіледі. Ұсақ спорадан вегетативті және генеративті жасушадан
тұратын аталық гаметофит (тозаң) дамиды, антеридий болмайды. Генеративті
жасуша бөлініп, екі спермии түзеді. Ірі спора тұқымбастама ішінде жасалады.
Онда жұмыртқа жасушасы дамиды.
Ашық тұқымды өсімдікке жататын өсімдіктердің барлығы сүректі
өсімдіктер, яғни ағаш және бұта тектес, мәңгі жасыл. Олардың гүлі болмайды,
аталық және аналық бүрлері бар. Жер бетіне көп таралғаны – қылқан
жапырақтылар. Оларға қарағай, шырша, бал қарағай, самырсын, туя, қылша және
арша жатады. Қылқан жапырақтыларда микориза құбылысы жиі байқалады. Олар
жылу сүйгіш, тік, өте баяу өсетін өсімдіктер. Қылқан жапырақтылардың
біререкшелігі – шайыр жолдарыныңболуы. Сабағының құрылысы барлық ағаш
тектес өсімдіктер секілді қабықтан, сүректен және өзектен тұрады, бірақ
өзегі анық байқалмайды, сүрек жасушалары біркелкі. өркенде аталық және
аналық бүрлер болады. Қызғылт түсті аналық бүр өзекше мен оған тығыз
орналасқан қабықшадан тұрады. Сыртқы қабыршағы жабын, ішкісі – тұқымдық деп
аталады. Тұқымдық қабыршақта екі тұқымбастама түзіледі. Тұқымбастама ашық
орналасқан. Ал сары түсті аталық бүр өркеннің ұшында болады. Аталық бүрдің
төменгі жағында тозаң түзілетін тозаңқапшығы болады. Ауаға толы тозаңдар
өте жеңіл болғандықтан желмен ұшып келіп, ашық жатқан аналық бүрдегі
тұқымбастамаға түскен кезде, олардың қабыршағы жабылады да, шайырмен
жабысады. Бірақ бұл сәтте жұмыртқа жасушасы дайын болмағандықтан ұрықтану
жүрмейді. Аналық бүрдің көлемі үлкейіп, жасыл түске боялады. Тозаңданудан
ұрықтануға дейін бір жыл уақыт қажет. Демек, ұрықтану келесі жылы жазда
ғана жүреді. Зиготадан тұқым дамиды. Ол эндосперм есебінен қоректенеді.
Тұқымның шашылуы үшін жарты жыл қажет. Пісіп – жетілген аналық бүр қоңыр
түске ауысады, қабыршақтары ашылып, тұқым анық көрінеді.
Қылқан жапырақты өсімдіктердің тамыры терең бойлайтындықтан топырақты
эрозиядан сақтайды. Олардан зиянды бактерияларды жоятын ұшқыш заттар
бөлінеді. Қарағай сүрегінен химиялық жолмен өңдеп, жасанды талшық алады.
Шырша сүрегі қағаз жасауда шикізат ретінде қолданылады. Ашық тұқымды
өсімдіктерден құрылыс материалдары дайындалады. Арша, қылша халық
медицинасында қолданылады. [3]

1.2 Өсімдіктердің дамуы

Жер бетінде миллиардтаған жылдар бұрын өсімдіктер пайда болып, әр
дәуірде өзгеріп отырған (2-кесте).
Жер бетінде өсімдіктердің дамуы (В.Г. Хржановский бойынша)

Эралар ұзақтығы Дәуірлер Дәуірдегі басым болған өсімдік топтары
Төрттік Мәдени өсімдіктер пайда болды.
(антропоген) Жабық тұқымды өсімдіктер басым болған.
Кайнозой Жоғарғы үштік
62-70 млн. жыл (неоген)

Төменгі үштік Жабық тұқымды өсімдіктер көбейіп, ашық
(палеоген) тұқымдылар азая бастаған.
Бор Қылқан жапырақтылар және цикадалықтар
басым болғанымен, жабық тұқымдылар
көбейіп тарала бастаған.
Мезозой
240 млн. жыл

Юра Ашық тұқымдылардан қылқан жапырақтылар
мен цикадофиттер үстем болған. Тұңғыш
жабық тұқымдылар пайда бола бастаған.
Триас Тұқымды папоротниктер жойылып, ашық
тұқымдылар қаулап өсті.
Палеозой Перм Климаттың өзгеруі салдарынан флоралар
570 млн. жыл тропиктік және тропиктен тыс деп
бөлінді. Ашық тұқымды өсімдіктер пайда
болды.
Тас көмір Плаундар мен қырықбуындардың басым
болуы. Жоғары сатыдағы споралылар мен
тұқымды папоротниктердің дамуы.
Саңырауқұлақтардың дамуы. Қалың қабатты
тас көмірдің пайда болуы.
Девон Псилофиттердің дамуы және олардың құрып
кетуі.саңырауқұлақтардың пайда бола
бастауы.
Силур Псилофиттердің пайда бола бастауы.
Ордовик Теңіз балдырлары басым болған.
Кембрий Ірі көп жаушалы балдырлар пайда болды.
Протерозой Иотний Қызыл балдырлар пайда болды.
2600 млн. жыл
Карель Балдырлар мен бактериялар пайда бола
бастады.
Архей Жоғарғы свионий Бактерия тектес ізбестілердің болуы.
3500 млн. жыл

Жасуша құрылысына байланысты өсімдіктер бір жасушалы, жасушаланбаған,
колониялы және көп жасушалы деп бөлінеді.
Бір жасушалы өсімдіктер денесі бір ғана жасушадан тұрғанымен барлық
тіршілік иелеріне тән күрделі тіршілік үрдістері (зат алмасу, көбею,
қозғалу, тітіркену т.б.) жүреді. Оларға бір жасушалы балдырлар –
хламидамонада, хлорелла т.б. жатады.
Жасушаланбаған өсімдіктер денесі өте үлкен, 0,5-1 метрге дейін жетеді.
Жасушасының жеке бөліктері жапырақтың, сабақтың, тамырдың қызметін
атқарады. Олар көп ядролы ағзалар болып табылады. Жасуша тұтас бір
қабықшамен қапталып жатқандықтан, зақымдалуға өте сезімтал. [4]
Жасушаланбаған өсімдіктерге вошерия, ботридиум,каулерпа секілді
балдырлар жатады.
Колониялы өсімдіктер - ұсақ жасушалы ағзалар бөлінгеннен соң ажырап
кетпей ортақ қабықша ішінде тіршілік етіп қалған ағзалар. Олар бір және көп
жасушалы ағзалар арасында аралық орын алады. Колониялы ағзаларға пандорин,
вольвокс т.б. жатады.
Көп жасушалы өсімдіктер денесі көп жасушалардан, тіпті әртүрлі қызмет
атқаратын күрделі ұлпадан құралған. Төменгі сатыдағы өсімдік денесі
талломнан, жоғарғы сатыдағы өсімдік денесі мүшелерден тұрады.

ІІ. Негізгі бөлім
2.1 Өсімдік ұлпаларының түрлері мен қызметтері

Ұлпа дегеніміз – шығу тегі және құрылысы ұқсас, бір немесе бірнеше
қызмет атқаруға бейімделген, тұрақты және заңды қайталанатын жасушалар
жиынтығы.
Өсімдіктердің жер шарынан барлық табиғат зоналарында таралуы, олардың
флоралық құрамының алуан түрлілігі – эволюциялық дамудың нәтижесі. Тарихи
даму барысында өсімдіктер қарапайым жасушаланбаған түрден, ядросыз, бір
жасушалы эукариотты формадан құрылысы күрделі ағзаларға айналды.
Өсімдіктердің сулы ортадан құрлыққа бейімделуі олардың вегетативтік
денесінің қарқынды жіктеліп, ең алдымен біркелкі жасушалар қабатынан
тұратын талломдық құрылысқа, одан біртіндеп тамыр, сабақ және жапырақ
сияқты негізгі мүшелерге ие болуымен жалғасады. Жоғары сатыдағы
өсімдіктердің денесі құрылымы әр түрлі жасушалардың жиынтығынан тұрады.
Жасушалар жиынтығынан белгілі бір қызмет атқаруға бейімделген жасушалар
тобын Н.Грю (1671) ұлпалар деп атауды ұсынып, паренхималық және
прозенхималық деп екі топқа бөлген. Қазіргі уақытта бұл ұғымдар жасушаның
түрі ретінде қарастырылады. Ұзындығы мен ені шамамен тең жасушалар
паренхималық, ал ұзындығы енінен бірнеше, тіпті жүздеген есе артық
жасушалар прозенхималық жасушалар деп аталады. [5]
Өсімдіктер әлемінің эволюциялық даму процесінде құрылымы жағынан
күрделі ұлпалар гүлді өсімдіктерде қалыптасты. Осы уақытта ұлпаларды
жіктегенде жасушалар тобының анатомиялық құрылысы мен морфологиясы,
физиологиялық қызметі және шыққан тегі басшылыққа алынады. Өсімдік
ағзасында әр түрлі қызмет атқаруға бейімделген тоғыз түрлі ұлпалар
кездеседі: түзуші, жабындық, механикалық, өткізгіш, сорып алушы, қор
жинаушы, бөліп шығарушы, ассимиляциялық және ауа жинаушы. Түзуші ұлпадан
басқа ұлпалар түпкілікті деп аталады (3-кесте).

Ұлпа атауы Құрамындағы Құрылыс Орналасуы Атқаратын
жасушалар ерекшеліктері қызметі
Түзуші ұлпа
(меристема):
1.Төбе Промеристема, Жасушалары ұсақ,Сабақ пен тамырСабақ пен
меристемасы бастама ұшында (бой тамырдың
(инициалды) жасуша қабықшасыконус) ұзарып өсуін
2.Бүйір жұқа, қоймалжың орналасқан қамтамасыз
меристемасы цитоплазмаға етеді
А) алғашқы прокамбий толы, вакуольдер
перицикл саны аз,
ұсақ, ядросы ірі
Б) соңғы камбий феллогенжәне жасуша
ортасында
3.Қыстырма орналасқан
   меристема

4.Жарақат
меристемасы

Өстік
мүшелердің Сабақ пен
көлденең тамыр
кесіндісінде жуандайды
сақина түзіп,
тін мен сүрек
арасында,
орталық цилиндр
мен алғашқы
қабық арасында
орналасады

Буында Буын аралығы
орналасады ұзарады

Жарақаттанған Жарақат
жерде пайда жазылады
болады
Жабындық ұлпа:
1.Үлпекқабат
Негізгі Тығыз орналасқанЖапырақ, жас Жабындық
жасушалар, сыртқы қабырғасысабақ, гүлді ұлпалар
лептесік, қалыңдаған тірі қаптап жатады өсімдіктердің
2.Соңғы    түктер жасушалар нәзік
қабық Тоз, жасымықша Тығыз орналасқан бөліктерін
(перидерма) біреше қатар шамадан тыс
тірі және өлі Көп жылдық буланудан,
жасушалардан өсімдіктердің құрғап
тұрады бұтақтарын, кетуден,
3.Қыртыс түйнек, зиянды
Қабаттасқан өлі тамырсабақ, микроағзалард
тоз тамырды қаптап ың әсерінен,
жасушаларынан тұрады төменгі және
құрылады жоғарғы
температурада
н қорғайды.
Ағаштардың
діңінде пайда
болады
Өткізгіш ұлпа:
1. Ксилема Түтік (трахея Жасуша қабырғасыСабақта және Су мен
(сүрек) немесе сосуд), сүректеніп, тамырда флоэма минералдық
түтікше қалыңдап кеткен астында, заттарды
(трахеид) өлі жапырақтың тамырдан
прозенхималық астыңғы бетіне басқа
2.Флоэма (тін)Сүзгілі түтік, жасушалар қарай мүшелерге
серік жасушаларКөлденең орналасқан жеткізеді.
қабырғасы сүзгі
тәрізді тірі
жасушалардан Сабақ пен Фотосинтез
тұрады тамырда үрдісінде
ксилеманың сырттүзілген
жағында, органикалық
жапырақтың заттарды
үстіңгі бетіне мүшелерге
қарай таратады
орналасқан
Механикалық Коленхима Жасуша қабырғасыШоқтарды қоршапӨсімдік
Склеренхима қалыңдап жатады және мүшелеріне
Склереид сүректеніп сабақ пен сағақберіктік,
кеткен өлі қырларында серпімділік,
жасушалар орналасады мықтылық
қасиет береді
Ассимиляция-лыМезофилл Хлоропласттарға Жапырақ пен жасФотосинтез
қ (борпылдақ, бай тірі сабақтың
бағаналы) паренхималық үлпекқабатының
жасушалар астында
орналасады
Қор жинаушы Өсімдіктер Жемісте, Ақуыз, май,
ағзасында жұқа тұқымда, көмірсуларды,
қабықшалы түйнекте, суды,
паренхималық тамырсабақта, минералды
жасушалар пиязшықта, заттарды қоға
жемтамырда, жинау
суккуленттерде
кездеседі
Бөліп шығарушыБездеуіт Жасушалар Өсімдіктің Артық
түктер, борпылдақ барлық заттарды,
шірнелік, орналасып, мүшелерінде шырынды
гидатодтар, өткізгіш шоқтар кездеседі заттарды,
шайыр және сүт келіп ашылады эфир
жолдары майларын,
суды бөліп
шығарады
Сорып алушы Эпиблема Зат алмасу Тамырдың сору Сыртқы
(ризодерма) үрдісі өте аймағы; астық ортадан су
активті, жұқа тұқымдастарыныңжәне онда
қабықшалы дәнегіндегі еріген
жасушалар ұрықтың заттарды
қалқаншасы; қабылдайды.
паразит
өсімдіктердің
гаусториялары.
Аэренхима (ауа Жасуша аралық Ауа алмасуы Су мен
алмастырушы) қуыстары өте қиын, батпақты батпақта
үлкен паренхимажерлер мен судаорналасқан
өсетін мүшелерді
өсімдіктерде оттегімен
дамиды және
көмірқышқыл
газымен
қамтамасыз
ету

Түзуші ұлпа (меристема)
Өсімдіктің мүшелері мен түпкілікті ұлпаларды түзетін жасушалар тобын
түзуші ұлпа дейді.
Түзуші ұлпаға ядросы ірі, вакуольдері өте ұсақ, жасуша қабықшасы жұқа,
тығыз орналасқан ұсақ жасушалар тән. Ол атқаратын қызметі мен орналасуына
байланысты төбе, бүйір, қыстырма және жарақат меристемасына жіктеледі.
Төбе (апикалдық) меристемасы өркеннің және тамырдың ұшына орналасып,
мүшелердің ұзарып өсуін қамтамасыз етеді. Төбе меристемасы ұрықтан бастама
алады. Алғашқы жапырақ, сабақ және тамыр   Өсімдіктердің тамыры мен
сабағының және бұдан өсіп шыққан бұтақтарының, өркендерінің ұшындағы бой
немесе өсу конусын алғашқы түзуші ұлпалардан тұратын төбе меристемасы
құрайды. Бой конусының дәл төбесін өсу нүктесі дейді. Өсу нүктесінің
жасушалары кариокинез жолымен бөліне келіп, олардан көптеген жас жасушалар
пайда болады. Осы жолмен пайда болған бой конусының барлық жасушалары
мөлшері және пішіні жағынан біркелкі келеді; олардың қабықшалары өте жұқа
және жасунықтан ғана тұрады; вакуолялары жоқ, егер болған кезде де олар тым
ұсақ; ядролары ірі болады. Бірінен бірін ажыратуға болмайды. [6]
Өсімдіктер сабағының бой конусының ең жоғарғы жағындағы жасушалар
промеристема немесе алғашқы түзуші ұлпа делінеді. Оның бөлінуге қабілетін
жоймайтын жасушалар тобы инициалды немесе бастама жасушалар беп аталады.
Промеристема жіктеле келе өсімдік мүшелерінің мынандай түпкілікті ұлпаларын
жасап шығарады:
1)Промеристеманың ең сыртқы қабатының жасушалары бір-бірімен өте
жақын, тығыз орналасады. Бұның жасушаларынан алғашқы жабындық ұлпа –
үлпекқабат (эпидермис) пайда болады. Ол жасушалар бір қабат болады.
Өйткені, оның жасушалары бөлінген кезде, пайда болған жас жасушалар
өсімдіктің ұзына бойына қатарласып көлденең орналасады.
2)Периблема - бірнеше қабат болып жататын паренхималық жасушалар тобы.
Бұдан алғашқы қабықтың жасушалары жасалады.
3) Плерома - промеристеманың өзек жағында орналасқан жасушалар тобы.
Бұның жасушаларынан өсімдік сабағының орталық цилиндріне (стелласында)
орналасқан түпкілікті ұлпалар пайда болады.
Өсімдіктер құрылысының бұл сияқты түзілісі кейбір су өсімдіктерінде,
мысалы элодеяда болады.
Сонымен қатар өсімдік сабағының бой конусындағы алғашқы түзуші
ұлпаларды осы кезде екі қабатқа бөледі. Оның біріншісі –туника, екіншісі-
корпус.
Негізгі меристема жасушалары жіктеледі де, оның арасында прокамбий
пайда болады, оны кейде десмоген деп те атайды. Прокамбий жасушалары ұзын
және жіңішке болады да, жіктеле келе олардан негізгі сосуд-талшық шоқтары
түзіледі.
Өсімдік тамырының бой конусында да, сабақтағы сияқты, алғашқы түзуші
ұлпа – промеристеманың бір түрі болады. Оның қызметі сабақтың бой
конусындағы промеристема бөлімімен бірдей болғанымен, орналасуы жағынан
кейбір айырмашылықтары бар.
Тамыр промеристемасы сабақтағы сияқты ұзынынан қабаттасып жатпастан,
көлденеңінен үш қабат болып орналасады. Бұлардың ең бірінші ұшындағы
қабатынан – тамыр оймақшасы мен алғашқы жабындық ұлпаның (эпиблеманың)
жасушалары, ал үшінші қабатынан – тамырдың орталық цилиндрінде орналасқан
түпкілікті ұлпа жасушалары пайда болады.
Элодея өсімдігінің бой конусынан жасалған препараттан бір-біріне тығыз
орналасқан, ядролалары ірі, көлемі ұсақ жасушаларды көреміз. Сонымен қатар
бой конусынан төмендеу жерде оның сыртында бірнеше төмпешіктерді байқауға
болады. Олардың бой конусына жақын орналасқандары әлсіз білінеді де, одан
төмендеген сайын жақсы көрініп, біраздан соң ұзара бастайды. Бұлар - бой
конусында жаңадан пайда болған алғашқы жапырақтар.
Өсімдік тамырларының бой конуысында да алғашқы түзуші ұлпалар бар.
Оларды бидай немесе жүгерінің жас өскіндерінің тамырынан айқын көруге
болады. [7]
Тамырдың бой конусын оймақша (саусақтың ұшына киген оймақ тәрізді)
қаптап тұрады. Сондықтан мұны тамыр оймақшасы деп атайды.
         Ескі жасушалар тамыр оймақшасының сырт жағынан біртіндеп
түлеп отырады да, жас жасушалар оның ішкі жағында орналасқан
промеристемалық жасушалардың (гистогеннің) бірінші қабатынан
(калиптрогеннен) өсіп шығып үздіксіз толысып отырады.
Сонымен қатар, калипроген жасушаларынан сабақтағы дермотоген сияқты
жасушалар бөлініп шығады да, бұлардан эпиблема деп аталатын алғашқы
жабындық ұлпа пайда болады. Мұның құрылысы да сабақтың бой конусындағы
үлпекқабат тәрізді жалаң қабат болады.
Эпиблема басқа жасушалар секілді құрамында тек жасунық
болмайтындығымен ерекшеленеді. Амилоидтан тұратын қабықшасының сыртқы
бетінде бірте-бірте тамыр түктері пайда болады. Бұлар өскен ортасына
байланысты ұзынды - қысқалы жалпы пішіні цилиндр тәрізді және бір жасушадан
тұратын эпиблеманың өскіншесі болып табылады. Жас тамырлардың бұл сияқты
түктер өсіп шыққан деңгейін сору аймағы дейді. Сору аймағының ұзындығы
үнемі 2-3 мм шамасында болады. Оның алдыңғы ұшына жақын жағында жаңа түктер
пайда болады, артқы жағында олар біртіндеп түлеп отырады. Соның арқасында
сору аймағының ұзындығы азды-көпті біркелкі күйінде қала береді.
Тамырдың бой конусында орналасқан промелистемалық жасушалардың екінші
қабаты ары қарай өсе келе периблемаға айналады. Мұның әрбір жасушалары тағы
да үздіксіз бөлініп, көбею арқасында, олардан өсімдік тамырының келешектегі
алғашқы қабығы жасалады. Бой конусының үшінші қабатының жасушалары
плеромаға айналады да, одан тамырдың орталық цилиндірі пайда болады.
Тамырдың бой конусынан бастап, тамыр түгіне дейінгі деңгейді өсу
аймағы деп атайды. Бұл аймақтың жасушалары изодиометрлі. Өсу аймағының ұш
жағындағы бөлімінің жасушалары тез бөлініп өседі, оның артқы жағынадағы
бөлімінің жасушалары құрылысы жағынан бірінен-бірі өзгеше келіп, олар әрмен
қарай жіктеле бастайды, сондықтан оны жіктелгіш бөлім деп те атайды.
Өсімдік тамырының орталық цилиндірінде кездесетін негізгі түпкілікті
ұлпалар осы жерден бастап пайда болады.
Бүйір (латеральдық) меристемасы өсімдік сабағы мен тамырының бүйірінде
орналасады да мүшелердің жуандауына қатысады. Оған перицикл, прокамбий,
камбий және феллоген немесе тоз камбийі жатады. Бүйір меристемасы алғашқы
және соңғы деп бөлінеді. Алғашқы бүйір меристемасы прокамбий мен
перициклден соңғы бүйір меристемасы түзіледі. Соңғы түзуші бүйір
меристемасы өсімдіктің негізгі мүшелеріңде жүре пайда болады. Олар алғашқы
меристеманың қалдығы болуға да сонымен қатар мүшелердің өсуге қабілетті,
көбейгіш келетін жасушаларының тобынан да жаңадан пайда болуы мүмкін.
Соңғы бүйір меристемаға камбий және феллоген жатады. Камбий
өсімдіктердің сабағы мен тамырын жуандатып өсіреді. Меристеманың жасуша
қабықшасында жасунық (целюллоза) аз, оның қабырғаларының 92,5 пайызы су,
7,5 пайызы жасушаның құрамында кездесетін көбінесе органикалық зат-пектин,
басқа да кейбір полисахарид түрлері, протоин және т.б болады. Сонымен
қатар, меристема жасушаларының қабықшасы әр түрлі микроталшықтардан
түзелетінін электрондық микроскоп анықтап берді. [8]
Қыстырма (интеркалярлық) меристема кейбір өсімдік (астық
тұқымдастары, жылбұрын) сабағаның буын аралығы түбінде орналасады да,
өсімдік сабағы соның есесінде бойлап, ұзарып өседі.
Жарақат меристемасы өсімдіктердің жарақаттанған жерінде түпкілікті
ұлпадан пайда болады да жарақаттың бетінде тоз түзілген соң жойылып кетеді.
Жабындық ұлпа
Өсімдік мүшелері сыртынан қоршаған орта физикалық және механикалық
әсерлерінен қорғайтын жабындық ұлпамен қапталған. Ол өсімдіктерді артық
буланудан және микроағзалардың еніп кетуінен қорғайды. Жабындық ұлпаны
алғашқы және соңғы деп бөледі. Алғашқы жабындық ұлпаға үлпекқабат немесе
эпидерма, соңғы жабындық ұлпаға соңғы қабық немесе перидерма және қыртыс
жатады.
Үлпекқабат құрамында құрылысы мен атқаратын қызметі әртүрлі элементтер
болғандықтан күрделі ұлпалардың қатарына жатқызамыз. Үлпекқабаттың
элементтері – негізгі жасушалар, лептесік, түк, кремделген төмпешіктер,
қосарланған және қызмет жасушалары.
Үлпекқабат негізінен түссіз, мөлдір, сыртқы қабырғасы қалың
кутикуламен жабылған, тығыз орналасқан бір қатар жасушадан тұрады. Кейбір
өсімдіктерде екі, көп қабатты да болуы мүмкін. Хлоропластар болмағандықтан
астында жатқан жасушаларға күн сәулесін еркін өткізеді. Дара жарнақты
өсімдіктердің үлпекқабат жасушалары төрт немесе алты қырлы болса, қос
жарнақты өсімдіктердің үлпекқабат жасушаларының белгілі пішіні болмайды.
Көп уақытқа дейін үлпекқабат бөлінуге қабілетті болғандықтан өсімдік
мүшелерінің өсуіне кедергі келтірмейді.
Лептесік (устьице) ішкі жасушалар мен сыртқы орта арасында газ алмасуы
мен транспирацияны жүзеге асырады. Лептесік үрмебұршақ тәрізді екі жанаспа
жасуша мен жасуша арасындағы саңылаудан тұрады. Саңылау ауа камерасына
ашылады. Жанаспа жасушаның саңылауға қараған беті қалыңдап кетсе, қарсы
қабырғасы жұқа күйінде қалады. Осындай құрылысындағы ерекшеліктеріне
байланысты лептесік ашылып, жабылып газ және су алмасуын реттеп отырады.
Жапырағы су бетінде қалқып жүретін су өсімдіктерінде лептесіктер жапырақтың
үстіңгі бетінде, ал құрлық өсімдіктерінде көбінесе жапырақтың астыңғы
бетінде кездеседі. Дара жарнақты өсімдіктердің лептесіктері үлпекқабатта
параллель, ал қос жарнақтыларда ретсіз орналасады.[9]
Кремделген төмпешіктер, қосарланған және қызмет жасушалары әсіресе күн
сәулесі мол түсетін ашық жерлерде өсетін өсімдіктерде жақсы байқалады. Олар
күн сәулесін кері шағылдырып, өсімдіктерді күйіп кетуден сақтайды.
Кремделген төмпешіктердің сыртқы қабырғасына кремний тұздары сіңгендіктен
жалтырап тұрады. Қосарланған жасушаларды көптеген ботаник – ғалымдар
жетілмей қалған лептесік дейді. Қызмет жасушалары жапырақты күннің ыстық
кезінде түтікке орап тастағанда лептесіктер түтік ішінде қалатындықтан су
булануы азаяды да күйіп кетуден сақтайды.
Түктер - үлпекқабаттың өсіндісі. Олар тірі және өлі, бір жасушалы және
көп жасушалы, жай және бездеут, басты болып келеді.
Соңғы жабындық ұлпа. Көптеген қос жарнақты өсімдіктерде үлпекқабат
соңғы жабындық ұлпа перидермамен алмасады. Перидерма тығыз орналасқан көп
қабатты жасушадан тұрады. Перидерманы соңғы бүйір меристемасы феллоген
немесе тоз камбиі түзеді. Феллоген үлпекқабат астындағы паренхималық
жасушалардан пайда болып, камбий тәрізді бөлініп, сыртқа феллема, ішке
феллодерма жасушаларын жасайды. Осы кезде лептесік орнында газ және су
алмасуын жүзеге асыратын жасымықшы түзіледі.
Көп жылдық бұта және ағаш өсімдіктерінде перидерманың жыл сайын жаңа
қабаттары түзіліп, соңғы жабындық ұлпаның бір түрі қыртыс жасалады.
Сору қызметі жоғары жабындық ұлпа
Тамыр өсімдіктің минералдық қоректенуін ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.