Мухаммед Насыреддин Әт-Туси ғылым-тәлім тур алы (1201-1274)

Жоспар
Кіріспе

1 Мухаммед Насыреддин Әт.Туси ғылым.тәлім тур алы (1201.1274)
2 Фирдоуси Әбілқасымның . әлемдік тәлімі
3 Низами Гәнжауи тагылымы . тәрбие тәлімі
4 Қожа Ахмет Иассауидің әлеуметтік және ағартушылық ой.пікірлері

Әбунасыр Фараби, Ибн Сина, Омар Хайям сияқты аты шығыс пен Батысқа түгсл мөшһүр болған, Орта Азия топырағынан шыққан ұлы ғалымдардың бірі- Мухаммед Насыреддин Әт-Туси. Ол 1201 жылы 18 февральда (11 жұмада, хиджраныц 597 жылы) туған. Туси деген ныспысына қарағанда Тус қаласында туып, жастық шағын сонда өткізген деуге негіз болады. Әт-Тусидің толық аты жоні - Әбу Жафар Мухаммед ибн Хасен Насыреддин әт-Туси. Насыреддиннің әкесі жайлы мардымды дерек жоқтың қасы, ол алғашқы кезде баласын өзі оқытқан. Кейіннен Насыреддин Тус қаласындағы Ибн Синаның, Омар Хайямның жолын қуған ірі ғұламалардан тәрбие алады. Насыреддиннің жан-жақты білімпаздығы, оның жас ксзіндс қалай болғанда да түбегейлі терең білім алғандығын сипаттайды. Насыреддиннің ғалым ретінде атағы жастай шыққан. Біраз еңбектер жазғаннан кейін ол аббасидтер халифатының оргалығы Бағдатқа келеді. Бірак, халиф жас оқымыстынын еңбектерін менсінбейді, бағалай алмайды.
Отыздар шамасында ол Кухистандағы исмайлидтердің көсемі Насыреддин Мұхташамның талабы бойынша Насыреддин осында "Насыр моралі" ("Ахлаки Насири") деген өзінің атақты еңбегін жазып бітіреді. Сонан соң көп кешікпей-ақ ассиндер мемлекетінің орталығы — Аламуш қамалына апарылады.
"Ассасиндер мемлекеті — басында арабтарға және сәлжүктерге (түріктерге) қарсы ұйымдасқан астыртың діни ұйым болатын. Мұны Иран мен Азербайжан феодалдары ұйымдастырған еді. Бұлар мұсылман дінінің жолынан ауытқушы топ - исмаилидтер қозғалысын жақтады, кейін оларды өздеріне қосып алды. Ассасиндер мемлекетінің таулы аудандарында бірнеше мықты қамалдары мен көптеген әскерлері болды. Олар өздеріне ұнамаған топтарды, адамдарды террор жолымен жоқ қылып отырады. Ассиндер кейіннен Бағдат халифатымен астыртын ынтымақта болды. Жергілікті халық ассиндерден өте қатты зорлық-зомбылық көреді.
Міне, Насыреддин осы ассасиндердің қол астында 20 жылдан артық жұмыс істейді. Бұл кезең оның оміріндегі ең бір қысыл-таяң ауыр кезең болды. 1242 жылы ол Ибн Синаның "Ишрат" деген кітабына түсініктеме жазып бітіреді. Осы еңбегінде ғалым өзінің аянышты ауыр халі туралы баяндайды.

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 26 бет
Таңдаулыға:

Мухаммед Насыреддин Әт-Туси ғылым-тәлім тур алы (1201-1274)
Әбунасыр Фараби, Ибн Сина, Омар Хайям сияқты аты шығыс пен Батысқа түгсл
мөшһүр болған, Орта Азия топырағынан шыққан ұлы ғалымдардың бірі- Мухаммед
Насыреддин Әт-Туси. Ол 1201 жылы 18 февральда (11 жұмада, хиджраныц 597
жылы) туған. Туси деген ныспысына қарағанда Тус қаласында туып, жастық
шағын сонда өткізген деуге негіз болады. Әт-Тусидің толық аты жоні - Әбу
Жафар Мухаммед ибн Хасен Насыреддин әт-Туси. Насыреддиннің әкесі жайлы
мардымды дерек жоқтың қасы, ол алғашқы кезде баласын өзі оқытқан. Кейіннен
Насыреддин Тус қаласындағы Ибн Синаның, Омар Хайямның жолын қуған ірі
ғұламалардан тәрбие алады. Насыреддиннің жан-жақты білімпаздығы, оның жас
ксзіндс қалай болғанда да түбегейлі терең білім алғандығын сипаттайды.
Насыреддиннің ғалым ретінде атағы жастай шыққан. Біраз еңбектер жазғаннан
кейін ол аббасидтер халифатының оргалығы Бағдатқа келеді. Бірак, халиф жас
оқымыстынын еңбектерін менсінбейді, бағалай алмайды.
Отыздар шамасында ол Кухистандағы исмайлидтердің көсемі Насыреддин
Мұхташамның талабы бойынша Насыреддин осында "Насыр моралі" ("Ахлаки
Насири") деген өзінің атақты еңбегін жазып бітіреді. Сонан соң көп кешікпей-
ақ ассиндер мемлекетінің орталығы — Аламуш қамалына апарылады.
"Ассасиндер мемлекеті — басында арабтарға және сәлжүктерге
(түріктерге) қарсы ұйымдасқан астыртың діни ұйым болатын. Мұны Иран мен
Азербайжан феодалдары ұйымдастырған еді. Бұлар мұсылман дінінің жолынан
ауытқушы топ - исмаилидтер қозғалысын жақтады, кейін оларды өздеріне қосып
алды. Ассасиндер мемлекетінің таулы аудандарында бірнеше мықты қамалдары
мен көптеген әскерлері болды. Олар өздеріне ұнамаған топтарды, адамдарды
террор жолымен жоқ қылып отырады. Ассиндер кейіннен Бағдат халифатымен
астыртын ынтымақта болды. Жергілікті халық ассиндерден өте қатты зорлық-
зомбылық көреді.
Міне, Насыреддин осы ассасиндердің қол астында 20 жылдан артық жұмыс
істейді. Бұл кезең оның оміріндегі ең бір қысыл-таяң ауыр кезең болды. 1242
жылы ол Ибн Синаның "Ишрат" деген кітабына түсініктеме жазып бітіреді. Осы
еңбегінде ғалым өзінің аянышты ауыр халі туралы баяндайды.
Алайда, Насыреддин ассасиндер тарапынан болған осындай ауыр
жағдайларға шыдай жүріп құнды-құнды ғылыми еңбектер жазып қалдырады. Ол Ибн
Синаның "Ишаратына" түсініктемеден басқа, "Алмагесті баяндау", "Евклидті
баяндау"," дегең математикалық кітаптар жазады. Кейінірек "Евклиіті
баяндауды" басқа бір вариантын жазып шығады. 1253 жылы монголдар Таяу жоне
Орта Шығыс елдсріне жорыққа шығады. Бұл жорықты аты — шулы Хұлағу хан
басқарады. Хұлағу ханның жорықтарының иәтижесінде ассасиндер талқандалып,
Бағдат халифатының күлі көкке ұшады. Шежіреші Рашид - ад-динніц мәліметі
бойынша "Фазлуллах Рашид - ад-дин", "Жамихат-таварих", 3-том, Хұлағу ханның
Аламуш қамалын басып алуына Насыреддиннің ассасиндерге қарсы ұйымдастырған
астыртын жұмысының көп көмегі тиеді. Ол ассасиндерге наразы басқа ғалымдар
мен жай адамдарды топтастырып, Хұлагу ханнын жағына шығады. Осыдан кейін
Насыреддин Хұлағудың ең жақын адамдарының бірі болады. Мұнда Хұлағу екінші
жағынан Насыреддиннің ғалым ретінде асқан беделін еске алған болу керек.
Оның үстіне Насыреддин Бағдатқа шабуылға шығу,шықпау мәселесін талқылауда
Хұлағуға Бағдатты алу жөнінде үзілді-кесілді кеңес береді. Осы шабуылдың
сәтті шығуы Насыреддиннің монгол ханының көз алдьндағы беделін одан сайын
арттыра түседі. Насыреддин осылайша Хұлағулдың ең басты кеңесшісі болады.
Бұл тұстағы Насыреддиннің ғылым тарихы үшін игілікті бір ісі - оның
Хұлағуды обсерватория салдыруға көндіруі болып табылады. Рашид-ад-диннің
деректері бойынша, Хұлағу өзі ғалым болмаса да жалпы ғылым жолындағы
әрекеттерді реті келгенде қолдап қаржат беріп отырган. Оның ісіне ағасы
Мөңке хан монғол хандарының ішіндегі ең білімдісі болған. Ол тіпті
Евклидтің кейбір теоремаларын білген және соғыс мақсатында қытай
инженерлері мен ғалымдарының өнеріне сүйенген. Рашид-ад-дин обсерватория
салу ісінде осы Мөңке ханның көп көмегі болды деп жазады. .
Алайда обсерваторияны салуда шешуші рөлді Насыреддин атқарды.
Мәселен, ол Хұлағуға обсерваторияны салу үшін керек қаржының көлемін
айтқанда Хұлағу шошып кетті, мұнша қаржы бөлерлік астрономиянын не пайдасы
бар еді деп сұрапты. Сонда Насыреддин жұлдыздар туралы ғлымның пайдасын
мынандай нақты мысалмен дәлелдепті. Ол Хұлағуға: сіз түн ішінде таудың
басынан бір қаңылтыр шылапшын тастаңыз, бірақ мұны жалпы жұрт білмесін
депті. Хан ғалымның бұл айтқакын орындапты. Түн ішінде шыққан оқыс даңғұр-
дүңгір дыбыстан әскерлер қорқып, үлкен дүрлігіс болады. Сонда Насыреддин
Хұлағуға: міне, тақсыр біз бұл оқиғаның себебін білеміз, сондықтан да
қорқып тұрғанымыз жоқ, ал басқа жұрт, себебін білмегендіктен үрейленіп
жатыр. Ғылымның, оның ішінде астрономияның да пайдасы осындай деуге болады
дейді. Жауапқа дән риза болған хан табанда обсерватория құрылысына 2000
динар бөліпті.
Насыреддин өзінің математикалық, астрономиялық және басқа да ғылыми
еңбектерінің басым көшпілігін осы Марагада жазған. Оның қазіргі бізге
белгілі жүзгетарта шығармаларынын қолжазбалары (көбінесе араб тілінде,
кейбіреуі парсы тіліндс жазылған) дүние жүзінің түрлі кітапханаларында
сақтаулы, оларды біртіндеп Европа тілдеріндс аударып бастыру, ғылыми талдау
жасау жұмыстары қазіргі кезде кеңінен жүріп жатыр. Насыреддин сол түстағы
барлық ірі ғалымдар сияқты емшілік өнермен де шұғылданған. Ол рубаяттар
жазумен де шұғылданған. Насыреддин 1274 жылы Бағдатта қайтыс болады.
Насыреддин — астроном. Монғол хандары Таяу және Орта Шығыста
өздерінің орталық резиденциясы етіп Азербайжанды таңдап алады. Азарбайжанға
басып алған басқа елдердің байлық-тарын тасып, мұнда мәдени орындар
салдырады, ғалымдар жинайды. Сондықтан да Насыреддин жоғарыда айтылған
обсерваторияны Оңтүстік Азербайжанның өсем және мәдени дәстүрі мол
қалаларының бірі - Мараганың түбіне салдырады. Насыреддин обсерватория
үйінің жобасын сызу түрлі астрономиялық құрал-жабдықтар жасау ісіне тікелей
өзі басшылық етеді. Мұнда оған басқа да көптеген ғалымдар көмектеседі,
кейіннен Насыреддиннің маңында топтасқан бұл оқымыстылар саны жүзге жетеді.
Насыреддиннің тікелей басшылығымен обсерваторияда ұзақ жылдар бойы
бақылаулар жүргізіліп, осының нәтижесінде "Зидж эльхани" ("Эльхан
таблицалары") деп аталатын астрономиялық зерттеулер мен мағлұмтар жиынының
тұратын каталог жасалады. "Эльхан", яғни "ел ханы" деп алғашқы монғол
хандарын атаған.
Бұл еңбек орта ғасырларда жазылған астрономиялық еңбектердің ішіндегі
көрнекілерінің бірі болып саналады. "Зидж Эльханидың" бірінші кітабы әр
түрлі халықтардың ғылым хронологиясына арналған. Мұнда, қытай, үйғыр,
еврей, араб, (хиджра) календарьлары баяндалады, бір жыл санаудан екінші жыл
санауға ауысу тәсілдері көрсетіледі. Мәселен, Насыреддин қытай календарын
баяндағанда осыған байланысты түркі халықтарының календарын қатар
келтіреді. Насыреддиннін түркі жәпе қытай халықтарының "шақ" ("чаг") деп
аталатын уакыт өлшемінің таблицасын келтірейік (орысша аудармасын өзіміз
қостық): "Шақ" — сол кездегі ұғым бойынша тәуліктің он екіден бірі, яғни
біздің екі сағатқа тең немесс жылдың он екіден бір бөлігі, яғни айға тең.
Қазақтың "он екі жыл - бір мүшел" деген өлшемі осы шақтың үшінші сатысы
болуы ықтимал.
"Зидж" "Эльханидың" екінші кітабы планеталардың қозғалысы мен олардың
эвклиптикалық координаттарын табуға арналған. Кітап он бес тараудан тұрады.
Бұл кітапта астрономиялық өте маңызды деректер келтіріледі. Ол деректермен
азербайжан ғалымы Г.Д. Мамедбейлінің 1961 жыл Баку қаласында шыққан
"Насыреддин Туси-Марага обсерваториясының негізін салушы" деген кітабынан
оқьп, толық танысуға болады. Мәселен, бұл кітапта эвклиптиканың
көлбеулігінің өте дәл мәні беріледі (20°, 30°). Мұнда "Догалар мен
синустардың таблицалары"
"Догалар мен тангенстердің таблицалары" келтіріледі. Бұл таблицаларда
синус пен тангенстің мәндері әр 1 минут аралықпен табылған. Кейінгі кезге
дейін тарихшылар мұндай таблицалар тек Ұлықбек обсерваториясында жасалды
деп келген болатын.
Бұл кітаптің соңғы тарауында жер шарындағы 279 елді мекеннің
бойлықтары мен енділіктерін көрсететін кестеде келтірілген. Нөлдік меридиан
үшін Насыреддин гринвечтен 34,5° батысқа қарай орналасқан Атлант мұхитының
аралдарынан өтетін меридиады алады. Бұл аралдар (оларды арабтар "Бақыт
аралдары" деп атаған) сонда Америка құрылығының маңына орналасқан болып
шығады. Айта кетерлік бір жағдай, осы тәріздес деректер Насырсддинге
дейінгі астрономдар мен географтарда да ұшырасады (мысалы, Бируниде).
Ендеше Орта ғасырларда Шығыс ғалымдары Америка құрылығының бар екенін
білген болып шығады. Бұл деретерді Колумб білген бе деген сұраққа,
бірсыпыра зерттеушілер, мәселен, жоғарыда айтылған Г. Д. Мамедбейлі білген
деген пікір айтады. Әрине, бұл мәселе әлі де көп зерттеуді қажет етеді.
Насыреддии "Зидж Эльханиден" басқа "Астрономия ғылымытуралы естелік",
"Меркурийдің қозғалысы", "Алмагесті баяндау", "Календарь және аспан
сферасының қозғалысы жонінде", "Астрология туралы" сияқты бірсыпыра
еңбектер жазған. Насырелдин негізін салған Марата обсерваториясы және онда
жүргізілгеи астрономиялық зерттеулер шығыс пен батыстың көптеген
обсерваторияларына үлгі болды. Мәселен, атақты Ұлықбек обсерваториясында
орындалған бірсыпыра көрнекті істер осы Марата обсерваториясында басталған
көп жұмыстардың жалғасы болып табылады.
Евклид және Насыреддин. Насыреддин ең әуелі математик. Ол математика
саласында ірі-ірі жаңалықтар ашып, жалпы математиканың дамуына орасаң зор
ықпал еткен ғалым. Насыреддин ежелгі грек математикасының Евклид, Архимед,
Апполоний, Птоломей, Менелей сияқты ірі өкілдерінің негізгі еңбектерін араб
тіліне жаңадан баяндап, оларға көптеген сын-пікірлер айтқан, түбегейлі
толықтырулар жасаған. Ол Ғаббас әл-Жауһари Собит ибн Қорра, әл-Хайсам, Омар
Хайям және басқа да шығыс математикасы алыптарының математикалық мұраларын
дамытып, алға апарушы оқымысты болып табылады. Насыреддиннің тыңнан жазған
математикалық еңбектері өзінше бір төбе. Насыреддиннің "Евклидті баяндау"
("Тахрир Уклдис")деген еңбегі ежелгі Александрия математигі Евклидтің
"Негіздер" деп аталатын әйгілі кітабын толықтырып өңдеу негізінде жазылған.
Бізге бұл еңбектің екі нұсқасы келіп жетті. Бұрынырақ жазылған бірінші
редакциясы 15 кітаптан тұрады және евклидтің текстіне жақындау. Бұл
еңбектің 13 кітаптан тұратын екінші редакциясында Евклидтің тексті бұтіндей
жөндеуге алынады. Евклидтің "Негіздері" - математика тарихында өте көрнекті
рөл атқарған күрделі еңбек. Алайда бұл шығарманың көп жерлерінде көптеген
олқылықтар барлығын гректердің өздері-ақ байқаған болатын. Сондықтан
мұсылман елдерінің математиктері Евклидің "Негіздерін" отыз рет қайта
аударып, жөндеуге әрекет жасады.
Насыреддинніц Евклид еңбегіне жасаған түзетулерін бұл мақалада айтып
шығу мүмкін емес. Сондықтан бірер мысалмен шектелуге тура келеді. Мәселен,
"Евклидті баяндауды" бірінші кітабында Пифагор теоремасын дәлелдеудің 36
түрі келтіріледі, ал екінші вариантында тағы да 12 жаңа дәлелі беріледі.
Геометрия тарихында Евклидтің бесінші постулаты немесе параллель түзулер
туралы аксиома 2000 жыл бойы математиктер арасында үлкен таластар туғызып
келеді. Бұл аксиоманың тұжырымы мынандай: Егер бір түзу екі түзуді қиып
өтіп, олармен қосындысы екі тік бұрыштан кем болатын тұтас ішкі бұрыштар
жасайтын болса, онда ол екі түзу созған кезде міндетті түрде өзара
қиылысады.
Өзі күрделі, әрі дұрыстығы жай көзге онша анық болмағандықтан, бұл
аксиоманы көптеген математиктер аксиомалар қатарынан шығарып, теорема
ретінде дәлелдеуге әрекеттенген. Насыреддин бұл мәселе жөнінде өзінен
бұрынғы Ғаббас әл-Жауһари, әл-Хайсам, Омар Хайямдардың жұмыстарына сүйсне
отырып, бесінші постулаттың өзінше дәлелдерін келтіреді. Бұл туралы ол
"Евклидті баяндаудың" екі нұсқасында да айырықша тоқталады. Оның үстінде ол
арнайы "Параллель түзулер туралы күмәннан айықтыратын трактат" ("Ар-рисала
аш-фашиййан ашшакк фил-хутут ал-мугавазийа") деп аталатын шығарма жазған.
БҰл трактатта және "Евклидті баяндаудың" бірінші редакциясында
Насыреддин V постулатты дәлелдейді. "Евклидті баяидаудың" екінші
редакциясында жоғарыдағы бір постулаттары V постулаттарға балама
постулаттар болғандықтан V постулатты дәлелдеуге жарамды болмайды. Алайда
дәлелдеу әрекеті үстінде Насыреддин бірнеше көрнекті жаңалықтар ашады.
Мәселен, ол V постулат пен үшбұрыштың ішкі бұрыштарының
қиындысы екі тік бұрышқа тең болу фактісі арасындағы екі жақты тәуелділікті
тағайындайды. "паш аксиомасы" деп аталатын геометриялық тұжырымды анықтап,
ашық пайдаланады.
Насыреддиннің бұл саладағы көп идеялары Лобачевский геометриясы
тарихында үлкен рөл атқарады. "Евклидгі баяндаудың" екінші нұсқасы 1594
жылы Римде араб тілінде, ал 1657 жылы латын тілінде басылып шығады. Бұл
еңбек Еуропа математиктері Валлис, Саккеридің зертгеулеріне негіз болады.
Ал соңғылардың еңбектерінің Лобачевскийдің евклидтік емес тригоно-метрияны
жасауына тікелей әсер еткені мәлім. Насыреддиннің көрнекті математикалық
еңбектерінің бірі - "Толықтөрт бұрыш туралы трактат" деп аталады. Бұл кітап
1260 жылы парсы тіліндс жазылып, артынан (сірә. Марата обсерваториясының
мұқтаждығы үшін болу керек) іле араб тіліне автордың өзі аударады. Мұны
Насыреддин "Қиюшылардан тұратын фигура туралы кітап" ("Китаб аш-шакл ал
Кита") деп атаған. Бұл трактат 1891 жылы француз және араб тілдерінде
басылып шығады. Ал 1952 жылы француз және араб тілдеріндегі нұсқалары
бойынша ("Трактат о полном четырехстороннике" (Шаклу Гита) деген атпен
Бакуде орыс тілінде жарық көрді. "Толық төртбұрыш туралы трактат" 5
кітаптан тұрады. Бірінші кітапта кұранды қатынастар қарастырылады. Мұнда
Насыреддин Омар Хайямның идеясын дамыта отырып, әрбір қатынасты санмен
ауыстыру керетігі туралы тамаша тұжырым жасайды, яғни ол сан ұғымын бүтін
нақты санға дейін кеңейту идеясын ұсынады. Екінші кітапта б.э. III ғасырда
өмір сүрген грек математигі Менелайдың жазық толық төртбұрыш туралы
теоремасы дәлелденеді. Үшінші кітапта жазықтықтағы дөңгелек іщіндегі
тригонометриялык қатынастар қарастырылады. Төртінші кітап Менелайдың
сфералық толық төртбұрыш туралы теоремасына арналған.
Насыреддиннің бұл еңбегінің бесінші кітабы сфералық үшбұрыштары
бұрыштары және қабырғалары бойынша классификациялауға және оларды шешуге
арналған. Насыреддин "Доғаның косинусы", "Доғаның тангенсі", "Доғаның
котангенс!", "Доғаның секансы", "Доғаның косекансы" ұғымдарын енгізеді.
Үшбұрыштарды шешу ол синус және тангенс теоремаларын дәлелдейді. Насыреддин
алдымен бұл теоремаларды" Әбу-әл-Вафа, Әбу Насыр әл-Бируни бойынша
дәлелдерін келтіріп, артынан өзінше өте жеңіл дәлелдеу жолдарын береді.
Насыреддин математика тарихында бірінші болып полярлық үшбұрыш ұғымын
енгізеді және сол арқылы берілген үшбұрыш бойынша сфералық үшбұрышты шешу
жолын көрсетеді. Ал Еуропа математиктері полярлық үшбұрышты XVII ғасырда
ғана енгізді.
Қорыта келгенде, "Толық төрт бұрыш туралы трактат" тригонометрия тарихында
ерекше мәні бар еңбек. Бұл үшбұрыштарды шешуді яғни тригономстрияны дербес
ғылым ретінде қарастырған тұңғыш еңбек, бұған дейін тригонометрия жөіндегі
мағлұматтар астрономия кітаптарына қосалқы материал ретінде беріліп келген.
Мұнда негізгі ұғымдар мен қатынастардан бастап барлық типті есептерді шешу
алгоритміне дейіи тригонометрияның барлық системасы жүйелі де толық
құрылған.
Насыреддиннің бұл еңбегі Еуропада ертеден-ақ мәлім болып
тригонометрияның дамуына үлкен ықпал жасайды. Соңғы кезге дейін
тригонометрияны жасаушы деп айтылып келген неміс математигі Региомонтоп
1533 жылы жары көрген "Түрлі үшбұрыштар туралы бес кітабында" Насыреддиннен
көп мағлұматтар алған.
Архимед және Насыреддин. Насыреддин ежелгі гректің данышпан
математигі Архимедтің де бір сыпыра еңбсктеріне түсініктеме жазып, талдауға
тырысқан. Алайда осы уақытқа дейін Насыреддиннің бұл еңбектері Еуропа
елдері тілдеріне аударылмай келді, сондықтан да оларды тарихи математикалық
тұрғыдан зерттеуге мүмкіндік болмады.
Зерттеу көрсеткеніндей, Насыреддиннің Архимедтің әсіресе "Шар және
цилиндр туралы" атты кітабына жазылған түсініктемелерінде математика тарихы
үшін өте бағалы идеялар, әдістер мен фактілер бар екендігі айқындалып отыр.
Архимедтің "Шар және цилиндр туралы"' деген шығармасы цилиндр, конус,
шар және оның бөліктерінің беттері мен көлемдерін табуға арналған. Бұл
мәсслелерді Архимедтен бұрынғы грек математиктері (Евклид және басқалар)
қарастырамыз деп келген болатын. Мұндағы негізгі қиындық - қисық сызықтың
ұзындықтарын, қисық беітердің аудандарын салыстыру болды. Архимед бұл
қиындықтарды өзінше төрт аксиома енгізу арқылы шешкен болатын. Ал
Насыреддин Архимедтің бұл ойларына үзілді-кесілді қарсы шығып, бұл
аксиомаларды Евклид геометриясының принциптері арқылы дәлелдеуге болады
дегсн мәселе қойып, өзі дәлелдеп шығады. Математиканың даму барысы
Насыреддиннің бұл әрекеттерін толық қуаттады, қазір жоғарғы геометрияда
әлгі айтылған аксиомалар қарастырылмайды.
Осы аксиомаларды дәлелдеу үшін Насыреддин алдымен мынадай бір тұжырым
енгізеді. Қисық сызықты өте кішкентай, кіші болғанда кішіліктің барып
түрған шегі, бұрыштары өте жақын, болғанда жақындықтың барып тұрған шегі,
көп түзу сызықтардан тұратын басқа бір сызықпен ауыстыруға болады.
Осы тұжырымды пайдаланып, Архимед аксиомаларын дәлелдеу барысында
Насыреддин қазіргі математикалық анализдегі шексіз аздар теориясының
бастамасы болып табылатын бір - ипфипитеземальдық әдісті егіздейді.
Насыреддиинің бұл еңбегінде геометрияға қозғалысты қолдану жөнінде жаңа
идеялар айтылған. Математикаға қозғалысты қолдануға Аристотель қарсы шықаны
мәлім. Алайда, Евклид және Архимед еңбектерінде аз-аздап геометрияға
қозғалыс қолдана бастайды. Орта ғасырларда Аристотельдің пікірін Омар Хайям
қолдайды, әл-Хайсам қозғалысты математикаға кеңінен пайдаланды. Насыреддин
"Евклидті баяндауында" әл Хайсамның идеясын онан әрі дамытады. Біз
зерттеген еңбегінде Насыреддин түзу сызық пеп қисық сызықты жазықтық пен
қисық бетті өзара салыстыру үшін қозғалысты қатыстыру керек екендігін атап
айтады. Ол, мәселен, дөңгелектеу арқылы шеңберді түзу сызыққа беттестіруге,
ал конус пен цилиндр беттерін жазықтыққа беітестіруге болатынын, шарды
жазықтыққа беттестіруге болмайтынын көрсетеді. Атап өтетін бір жайт, мұндай
дөңгелектеу математика тарихында бірінші рет қолданылып отыр. Насыреддиннің
қозғалысты математикада қолдану жөніндегі идеялары дамытылып, қазіргі
жоғары математикада үлкен орын алып отыр.
Насыреддин ежелгі гректерден қалған кубты екі еселеу есебінің өзінше
жаңа шешуін табады. Ол мұнда шеңбер мен гиперболаны пайдаланады.
Күрделі қатынастарды және корпустық қисықтарды шеңер пайдалана
отырып, Насыреддин куб тендеудің шешуін зерттеуде көп ілгері кетеді.
Мәселен, ол әл-Кухи есебі деп аталатын куб теңдеуге келтіретін есептің
шешуін зерттеуде шар ішіндегі геометриялық шамалар арасындағы байланысты
функция түрінде қарастырып, оның анықталу аймағын табады, оған кері
функнияны да қарастырып, оның да анықталу аймағын табады. Қатынастар
теңсіздігі арқылы бірсыпыра элементтер функдияның өзгеру сипатын,
максимумы, минимумын зерттейді. Бұл функцияларды Насыреддин шар ішіндегі
күрделі геометриялық қатынастарды ашуға пайдаланады, солар арқылы
Архимедтің теоремаларын толықтырады, жаңадан теоремалар ашады.
Фирдоуси Әбілқасымның - әлемдік тәлімі
Фирдоуси Хорасандағы Табахан мекені, қазіргі Фердоус қаласында
дүйиеге келген. Парсы – Тәжік ұлы ақыны. Қатардағы шаруа отбасында дүниеге
келген. Білімді үйінде алып, парсы, араб тілін, тарихын терең білген.
Фирдоуси - оның бүркеншік аты, мағынасы "жұмаққа" деген ұғымды аңғартады.
Шығармаларын осы "жұмаққа" деген есіммен жазған'. Ирандағы Сасани әулетіне
тән тарихи Хроника жанрында жазылған "Патшалар кітабы" (Хватай намап)
негізіндегі мәліметтерге сүйеиіп, Фирдоусиге өз "Шаһнамасын" жазуға парсы
ақыны Дакини кеңес береді. Дакини бастаған осы ұлы істі әрі қарай
жалғастыруды Фирдоуси қолға алады. Ол өзіне дейінгі жазба деректерге
сүйеніп, әрі оз бетімен көне мифтік мағлұматтар мен эпостық аңыздарға,
халық санасынан орын алған деректерді, шежірелерді сұрау салып ізденеді.
Өзі жазғаи "Шахнамаға" Сасани әулетінің тарихи хроникасында жоқ Систан елі
мен Рүстем жайлы зор аңыз жырларды тыңнан қосады. Рүстем образы кейіннен
бүкіл әлем әдебиетіндегі ең тандаулы ұнамды кейіпкер бейнесіне айналып
кетті. Фирдоусидің "Шахнамасы" үш саладан турады.
1. Мифологиялық - бұл бөлім мифтік, космогониялық аңыздар мен
зороастризм дінінің қасиетті кітабы "Авестадағы" кейбір деректерді қамтиды.
2. Ерлік, батырлық бөлімінде Систан батырлары мен Рустемнің
қаһармандық істері арнайы жырланады.
3. Тарихи бөлімінде Дари, Ескендір т.б. тарихи адамдар сөз етіледі.
Осы саланың бәрінде ираи, туран халқының басынан кешкен төрт мың жолдық
тарихи оқиғалары тұтастай шығарма желісіне сіңірілген. Дастанға енуге
патшаның өмір тарихы суреттелгендіктен Фирдоуси шығармасының атын "Шаһнама"
деп атаған. Шаһнаманың көлемі 110 мың өлең жолдан тұрады. Мұның ақын 35 жыл
бойы жазған. Шығарманың көлемі орасаң зор болса да, ол бастан аяқ он бір
буынды муткариб өлшемімен жазылған.
"Шаһнама" Европаға XVIII ғасырда тарап зерттеле бастады. 1829 жылы
Калькутта қаласында ағылшын оқымыстысы Т. Мокан 17 түрлі қолжазба нұсқаға
сүйеніп, "Шахнаманы" төрт том етіп бастырды. 1838-78 жылдар аралығында
Француз ғалымы Ж. Молб Парижде 30 түрлі қолжазбаға сүйеніп жарыққа шығарды.
1877-84 жылдары неміс ғалымы И. А. Вуллерс жариялады. XIX ғасырда
"Шаһнаманың" бір өолімін "Рүстем-Зорабаты" орыс ақыны В. А- Жуковский неміс
тілінен орыс тіліне аударып бастырды. Фирдоусидің. мың жылдық мерейтойына
байланысты "Шаһнама, ХІІІ-ХІУ ғасырдағы қолжазбаның негізімен салыстырылып,
1960-71 жылдар аралығында 9 том болып жарияланды. "Шаһнаманың" өлеңмен,
қарасөзбен жазылған нұсқалары Орта Азия мен қазақ елі арасына көп тараған.
Қазақ әдебиетінің классигі Абайдан бастап, кейінгі буын ақындардың (Ораз
Молда, Майлықожа, Шәді, Төре, Түрмағанбет т.б.) шығармаларында шығыстық
сюжеітердің ену дәстүрі молынан кездеседі. Ораз Молда, 1856-70 ж.
"Шахнаманың" көлемді үш аудармасын жасады. "Шаһнаманы" қазақ тіліне
аударуда Тұрмағамбет Ізтілеуов зор еңбек сіңірді. Оның аудармасы үш
бөлімнен: ("Жамшид-нама", "Рүстем-Дастаны", "Дарап-нама") және 40 мың өлең
жолынан тұрады. Осылардыц ішінен "Рүстем-Дастан" ғана алғаш рет 1961 жылы
жарық көрді.
Низами Гәнжауи тагылымы - тәрбие тәлімі
Азербайжан ақыны әрі ойшылы Низами Гәнжауи 1141 жылдар шамасында
туған. Еңбектерін парсы тіліндс жазған. Өз заманы үшін едәуір білім алды.
Жас кезіндс лирикалық өлеңдер жазып көрді. 1173 жылы Аппақ атты қыпшақ
қызына үйленіп, көп өлеңдерін соған арнаған. Низами Гәпжауидың негізгі
шығармасы "Хомсе" ("Бес кітаи"). Оған "Құпия қазына" (1173-80), "Ләйлі мен
Мәжнүн" (1188), "Жеті ару" (1197) және "Ескендірнама" (1203) атты бес
дастаны кіреді. Лирикалык өлеңдер жииағында (динаванның) жекеленген
бөлімдері 6 қасида, 116 ғазсл, 20 рубай сақтаған. Низами дастандары
композициялық құрылысы, сюжет тартымдылығы көркем тілі, биік гумманистік
идеясымен ерекшеленеді. "Құпия қазына-дидактикалық-философиялык поэма. Ақын
онда өкіме-басшыларын әділ болуға, қармағындағы халқына қамқорлық жасауға
шақырады. Поэма діни сарында жазылғанымен негізінен гуманистік мақсаты
көздейді. "Хұсрау мен Шырын" поэмасыида Хұсрау Шаһхтың Шырын сұлуға деген
махаббаты суреттелген. Шығармада басты кейіпкер ретінде Шаһх емес, әйел
бейнесі алынған. Автор Шырынды ғажайып қасиет иесі етіп көрсетеді. Поэмада
ерлік пен адамгершілік үлгісі ретінде Фарһал суреттелген, "Ләйлі-Мәжнүн"
поэмасы екі араб аңызының сюжеті негізінде жазылған. "Жеті ару", Баһрам Гур
шаһ жөніндегі аңызға негізделген. Поэма Баһрам Гурдің жеңіл, мінезді
Шаһзададан біртіндеп ақылды да әділ патшаға айналуы, жолсыздық пен
зұлымдыққа қарсы күресі суреттеледі. Автор халықтың ауыр тұрмысын, қайғылы
хәлін көрсетумен бірге сарай маңындағылардың қорқаулығы мен зұлымдығын
әшкерлейді. Соңғы поэма "Ескеңдірнама" деп аталады. Автор бұл поэмасын өз
шығармашылығының қортындысы - деп санайды. Низами Гәнжу шығармашылығы
кейінгі дәуірлерде, шығыстың көптеген ақын-жазушыларына елеулі эсер етті.
XIII ғасырдан бастап Низами поэмаларына еліктеп жазылған ондаған шығарма
пайда болды. Мысалы, оған Әмір Хұсрау Дехлеун, Ә. Науаи, Ә. Жоми Каши тағы
басқалардың дастандарын жатқызуға болады. Низами шығармалары қазақ еліне
көптен мәлім. Оның дастандары ерте кездің өзінде-ақ қазақ арасына ауызша
және жазбаша түрінде таралған. Низами Гәнжауи негізінде Абай "Ескендір"
атты поэма жазып, ұлы ақынның идеяларын одан әрі дамыта түсті. Совет
өкіметі жылдарында Низами шығармасы Қазақстанға кеңінен тарады. Оның "Лөйлі-
Мәжнүн" дастаны қазақ елінде бірнеше кітап болып басылды. Ақын шығармасы
жөпінде казақ ғалымдары М. Әуезов, Е. Исмаилов, А. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.