Бастауыш мектептің математика сабақтарында ұлттық және дидактикалық мазмұнды ойын есептерін қолдану арқылы оқушылардың ой-өрісін дамыту жайлы
КІРІСПЕ
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
ҚОРЫТЫНДЫ
Диссертацияның негізгі мазмұны келесі басылымдарда жарық көрді
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
ҚОРЫТЫНДЫ
Диссертацияның негізгі мазмұны келесі басылымдарда жарық көрді
Зерттеудің көкейкестілігі. Еліміз егеменді мемлекет болғалы бері барлық салаларда ауқымды өзгерістер жүріп жатыр. Мұндай өзгерістерден білім беру саласы да тыс қалған жоқ. Қазіргі білім беру (саласы) жүйесі әлемдік өркениеттің барлық талабына сай келетін, парасатты, білім мен біліктілігі жетілген мамандар дайындауды қажет етеді. Сондықтан да Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңында білім беру жүйесінің міндеті ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау екендігі айтылған.
Іс-әрекеттің айрықша түрлерінің бірі ойын болып табылады. Ойын оқу әрекетіне тән бірқатар қасиеттерге ие екендігі белгілі. Мұны мектеп оқушыларының білімі мен дағдыларын қалыптастыруға бағыттауына мақсатталуы айқын көрсетеді. Сонымен қатар ойын оқушыларға қозғау салуға, оларға түрткі болуға да бағытталған. Ол төмендегідей бірқатар қайталанбас қасиеттерге ие: балалар мен жасөспірім жеткіншектер үшін оның оңайлығы мен игерімділігі, демократиялылығы («ойын барлығын да қабылдайды»), игерілуі тиіс шынайы ақиқаттың барынша әралуан қырларын модельдеуге мүмкіндік беретін ойындық құралдардың бейімділігі, ең бастысы–балалар үшін ойынның тартымдылығы. Қазақ халқының ұлы ақыны Абай Құнанбаев: «Ойын ойнап ән салмай, өсер бала бола ма?»-деп айтқандай, бала өмірінде ойын ерекше орын алады. Баланың өмірі, қоршаған ортаны танып, еңбекке қатынасы, психологиялық ерекшеліктері ойын үстінде қалыптасады. Олар ойын ойнау барысында өздерін еркін сезінеді. Іздемпаздық, тапқырлық әрекеті (сезіну, қабылдау, ойлау, зейін қою, ерік арқылы) байқалады.
Ойындарды мақсатты пайдалану мәселесі қандай да бір деңгейде бастауыш оқушыларына тәрбие беру теориясы мен оқыту тәжірибесінде шешімін тапқан. Педагогикалық ғылымның аталған саласына Л.А.Венгер, В.В.Давыдов, А.В.Запорожец, Н.Н.Подьяков, А.П.Усова, Д.Б.Эльконин және тағы да басқа ғалымдар өздерінің елеулі үлестерін қосты.
Бастауыш мектеп тәжірибесінде ұлттық және дидактикалық мазмұнды ойын есептерін барынша біржақты түсіну және мұғалімдер мен оқушылар тарапынан оған деген әралуан қарым-қатынасты байқауға болады. Көптеген мұғалімдер мен әдіскерлер, мұндай ойынмен «қызықты» сипатта берілген тапсырмалар мен жаттығуларды ғана байланыстырады. Олар рольдік және басқа да ойындарды сабақтарда қолданудың орынсыздығы мен мақсатқа сай келмейтіндігі туралы айтады. Сондай-ақ қазіргі кезде көбінесе, ойынды екінші қатарға шығару байқалады. Ойын игерілген білімдер мен дағдыларды бекітуге арналған құрал ретінде ғана мойындалды. 1 және 2 сынып арифметика курсына арналған ойындар жүйесін жасап шығарған әдіскер Н.В. Огаркова да осындай ой-тұжырымға келген. Кейбір зерттеулер мен әдістемелік әдебиеттерде оқыту үрдісіндегі ойындарды пайдалану ерекшеліктерін айқындайтын ойын мен оқу іс-әрекеттерінің өзара байланысы жеткілікті айқындалмағаны еместігі байқалады.
Іс-әрекеттің айрықша түрлерінің бірі ойын болып табылады. Ойын оқу әрекетіне тән бірқатар қасиеттерге ие екендігі белгілі. Мұны мектеп оқушыларының білімі мен дағдыларын қалыптастыруға бағыттауына мақсатталуы айқын көрсетеді. Сонымен қатар ойын оқушыларға қозғау салуға, оларға түрткі болуға да бағытталған. Ол төмендегідей бірқатар қайталанбас қасиеттерге ие: балалар мен жасөспірім жеткіншектер үшін оның оңайлығы мен игерімділігі, демократиялылығы («ойын барлығын да қабылдайды»), игерілуі тиіс шынайы ақиқаттың барынша әралуан қырларын модельдеуге мүмкіндік беретін ойындық құралдардың бейімділігі, ең бастысы–балалар үшін ойынның тартымдылығы. Қазақ халқының ұлы ақыны Абай Құнанбаев: «Ойын ойнап ән салмай, өсер бала бола ма?»-деп айтқандай, бала өмірінде ойын ерекше орын алады. Баланың өмірі, қоршаған ортаны танып, еңбекке қатынасы, психологиялық ерекшеліктері ойын үстінде қалыптасады. Олар ойын ойнау барысында өздерін еркін сезінеді. Іздемпаздық, тапқырлық әрекеті (сезіну, қабылдау, ойлау, зейін қою, ерік арқылы) байқалады.
Ойындарды мақсатты пайдалану мәселесі қандай да бір деңгейде бастауыш оқушыларына тәрбие беру теориясы мен оқыту тәжірибесінде шешімін тапқан. Педагогикалық ғылымның аталған саласына Л.А.Венгер, В.В.Давыдов, А.В.Запорожец, Н.Н.Подьяков, А.П.Усова, Д.Б.Эльконин және тағы да басқа ғалымдар өздерінің елеулі үлестерін қосты.
Бастауыш мектеп тәжірибесінде ұлттық және дидактикалық мазмұнды ойын есептерін барынша біржақты түсіну және мұғалімдер мен оқушылар тарапынан оған деген әралуан қарым-қатынасты байқауға болады. Көптеген мұғалімдер мен әдіскерлер, мұндай ойынмен «қызықты» сипатта берілген тапсырмалар мен жаттығуларды ғана байланыстырады. Олар рольдік және басқа да ойындарды сабақтарда қолданудың орынсыздығы мен мақсатқа сай келмейтіндігі туралы айтады. Сондай-ақ қазіргі кезде көбінесе, ойынды екінші қатарға шығару байқалады. Ойын игерілген білімдер мен дағдыларды бекітуге арналған құрал ретінде ғана мойындалды. 1 және 2 сынып арифметика курсына арналған ойындар жүйесін жасап шығарған әдіскер Н.В. Огаркова да осындай ой-тұжырымға келген. Кейбір зерттеулер мен әдістемелік әдебиеттерде оқыту үрдісіндегі ойындарды пайдалану ерекшеліктерін айқындайтын ойын мен оқу іс-әрекеттерінің өзара байланысы жеткілікті айқындалмағаны еместігі байқалады.
1 Бастауыш кластарда оқу процесі арқылы ұлттық тәлім-тәрбие беру мәселелері. Межвузовский сборник научных трудов.- Алматы, 1995 . -19-21-б.
2 Бастауыш сыныптар оқушыларын аға ұрпақтың үлгісінде тәрбиелеудегі ұғымдар мағынасының алатын орны. Теория и практика реализаций Госстандарта при подготовке будущих учителей нач.кл. Межвузовский сборник научных трудов.- Алматы, 2000.- 84-88-б.
3 Қазақ дастарқаны – тәрбие құралы // Вестник АГУ им.Абая.Серия педагогические науки. -Алматы, 2002.-№3 (8). - 47-49-б.
4 Дәстүр – ұлттық тәрбиенің өзегі // Вестник АГУ им.Абая.Серия педагогические науки. –Алматы, 2004.-№2 (6). -15-18-б.
5 Болашақ мұғалімдерді даярлауда әдеп мәселелерінің алатын орны // Вестник КазНПУ им.Абая. Серия педагогические науки.- Алматы, 2006.-№1 (10). -28-29-б.
6 Адами мінез-құлықтық сапаларды қалыптастыруда құранның тәрбиелік рөлі. 12-жылдық білім беруге көшу жағдайында болашақ мұғалімдерді дайындау мәселелері. Халықаралық конфер.материалдары. -Алматы, 2006. -. 58-61-б.
7 Бастауыш мектепте жеті ата шежіресі мен қазақ дастарқаны дәстүрлерін тәрбиенің құралы ретінде пайдалану мәселелері. Мектепке дейінгі және бастауыш білім: қазіргі жағдайы, даму тенденциялары және мәселелері. Халықаралық ғылыми-практикалық конфер.материалдары.- Алматы, 2007.1 том. - 668-675-б.
8 Жеті ата шежіресі мен қазақ дастарқаны дәстүрлерін жас ұрпақтың тұлғалық дамуының құралына айналдыру жолдары. Мектепке дейінгі және бастауыш білім: қазіргі жағдайы, даму тенденциялары және мәселелері. Халықаралық ғылыми-практикалық конфер.материалдары. –Алматы, 2007. 2 том. -655-661-б.
9 Жеті ата шежіресі және қазақ дастарқаны дәстүрлері арқылы жас ұрпақты тәрбиелеу жолдары. Жас ғалымд.респуб.ғылыми конфер.материалдары. Алматы, 2007. -45-47-б.
10 Ата дәстүрің – асыл қазынаң // Бастауыш мектеп. Алматы,2007. -№12. -29-32-б.
11 Халық дәстүрлері – тәрбие негізі // Қазақстан кәсіпкері. Научно-методический журнал. - Алматы, 2008.-№1 (56). -39-41-б.
12 Жеті ата шежіресі – ұлттық тәрбиенің құралы // Білім. Образования ғылыми-педагогикалық журнал. -Алматы,2008. -№1 (37). -48-51-б.
13 Бастауыш сынып оқушыларын халық дәстүрлері арқылы тәрбиелеу жолдары. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауында (2008 ж. 6 ақпан) Қазақстан халқының әл-ауқатын көтерудің негізгі бағыттарын жүзеге асыру. Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. – Алматы, 12 наурыз 2008. - 102-105-б.
14 Қазақ халық дәстүрлері. Бастауыш білім беру саты оқушыларына арналған электрондық оқу құралы. – Алматы, 2008
2 Бастауыш сыныптар оқушыларын аға ұрпақтың үлгісінде тәрбиелеудегі ұғымдар мағынасының алатын орны. Теория и практика реализаций Госстандарта при подготовке будущих учителей нач.кл. Межвузовский сборник научных трудов.- Алматы, 2000.- 84-88-б.
3 Қазақ дастарқаны – тәрбие құралы // Вестник АГУ им.Абая.Серия педагогические науки. -Алматы, 2002.-№3 (8). - 47-49-б.
4 Дәстүр – ұлттық тәрбиенің өзегі // Вестник АГУ им.Абая.Серия педагогические науки. –Алматы, 2004.-№2 (6). -15-18-б.
5 Болашақ мұғалімдерді даярлауда әдеп мәселелерінің алатын орны // Вестник КазНПУ им.Абая. Серия педагогические науки.- Алматы, 2006.-№1 (10). -28-29-б.
6 Адами мінез-құлықтық сапаларды қалыптастыруда құранның тәрбиелік рөлі. 12-жылдық білім беруге көшу жағдайында болашақ мұғалімдерді дайындау мәселелері. Халықаралық конфер.материалдары. -Алматы, 2006. -. 58-61-б.
7 Бастауыш мектепте жеті ата шежіресі мен қазақ дастарқаны дәстүрлерін тәрбиенің құралы ретінде пайдалану мәселелері. Мектепке дейінгі және бастауыш білім: қазіргі жағдайы, даму тенденциялары және мәселелері. Халықаралық ғылыми-практикалық конфер.материалдары.- Алматы, 2007.1 том. - 668-675-б.
8 Жеті ата шежіресі мен қазақ дастарқаны дәстүрлерін жас ұрпақтың тұлғалық дамуының құралына айналдыру жолдары. Мектепке дейінгі және бастауыш білім: қазіргі жағдайы, даму тенденциялары және мәселелері. Халықаралық ғылыми-практикалық конфер.материалдары. –Алматы, 2007. 2 том. -655-661-б.
9 Жеті ата шежіресі және қазақ дастарқаны дәстүрлері арқылы жас ұрпақты тәрбиелеу жолдары. Жас ғалымд.респуб.ғылыми конфер.материалдары. Алматы, 2007. -45-47-б.
10 Ата дәстүрің – асыл қазынаң // Бастауыш мектеп. Алматы,2007. -№12. -29-32-б.
11 Халық дәстүрлері – тәрбие негізі // Қазақстан кәсіпкері. Научно-методический журнал. - Алматы, 2008.-№1 (56). -39-41-б.
12 Жеті ата шежіресі – ұлттық тәрбиенің құралы // Білім. Образования ғылыми-педагогикалық журнал. -Алматы,2008. -№1 (37). -48-51-б.
13 Бастауыш сынып оқушыларын халық дәстүрлері арқылы тәрбиелеу жолдары. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауында (2008 ж. 6 ақпан) Қазақстан халқының әл-ауқатын көтерудің негізгі бағыттарын жүзеге асыру. Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. – Алматы, 12 наурыз 2008. - 102-105-б.
14 Қазақ халық дәстүрлері. Бастауыш білім беру саты оқушыларына арналған электрондық оқу құралы. – Алматы, 2008
ӘОЖ 373.31:37.025:51 Қолжазба құқығында
МЕДЕТБЕКОВА НҰРГҮЛ НИЯЗБЕКҚЫЗЫ
Бастауыш мектептің математика сабақтарында ұлттық және дидактикалық
мазмұнды ойын есептерін қолдану арқылы оқушылардың ой-өрісін дамыту
13.00.02 – Оқыту және тәрбиелеу теориясы мен әдістемесі
(математика)
Педагогика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін
алу үшін дайындалған диссертацияның
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2010
Жұмыс М.О.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университетінде
орындалған
Ғылыми жетекшісі: педагогика ғылымдарының докторы,
профессор Мүбәраков А.М.
Ресми оппоненттер: педагогика ғылымдарының докторы,
профессор Қағазбаева Ә.К.
педагогика ғылымдарының кандидаты
Қайыңбаев Ж.Т.
Жетекші ұйым Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық
университеті
Диссертация 2010 жылы ___________сағат____Абай атындағы Қазақ ұлттық
педагогикалық университетіндегі педагогика ғылымдарының докторы ғылыми
дәрежесін беру жөніндегі Д 14.08.05 диссертациялық кеңесінде өтеді.
Мекен-жайы: 050012, Алматы қаласы, Төле би көшесі 86, 4-қабат, 415
бөлме.
Диссертациямен Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің
кітапханасында танысуға болады (050010, Алматы қаласы, Қазыбек би көшесі,
30)
Автореферат 2010 жылдың ________________ таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы Шоқыбаев Ж.Ә.
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Еліміз егеменді мемлекет болғалы бері барлық
салаларда ауқымды өзгерістер жүріп жатыр. Мұндай өзгерістерден білім беру
саласы да тыс қалған жоқ. Қазіргі білім беру (саласы) жүйесі әлемдік
өркениеттің барлық талабына сай келетін, парасатты, білім мен біліктілігі
жетілген мамандар дайындауды қажет етеді. Сондықтан да Қазақстан
Республикасының Білім туралы заңында білім беру жүйесінің міндеті ұлттық
және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері
негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға
бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау екендігі айтылған.
Іс-әрекеттің айрықша түрлерінің бірі ойын болып табылады. Ойын оқу
әрекетіне тән бірқатар қасиеттерге ие екендігі белгілі. Мұны мектеп
оқушыларының білімі мен дағдыларын қалыптастыруға бағыттауына мақсатталуы
айқын көрсетеді. Сонымен қатар ойын оқушыларға қозғау салуға, оларға түрткі
болуға да бағытталған. Ол төмендегідей бірқатар қайталанбас қасиеттерге
ие: балалар мен жасөспірім жеткіншектер үшін оның оңайлығы мен
игерімділігі, демократиялылығы (ойын барлығын да қабылдайды), игерілуі
тиіс шынайы ақиқаттың барынша әралуан қырларын модельдеуге мүмкіндік
беретін ойындық құралдардың бейімділігі, ең бастысы–балалар үшін ойынның
тартымдылығы. Қазақ халқының ұлы ақыны Абай Құнанбаев: Ойын ойнап ән
салмай, өсер бала бола ма?-деп айтқандай, бала өмірінде ойын ерекше орын
алады. Баланың өмірі, қоршаған ортаны танып, еңбекке қатынасы,
психологиялық ерекшеліктері ойын үстінде қалыптасады. Олар ойын ойнау
барысында өздерін еркін сезінеді. Іздемпаздық, тапқырлық әрекеті (сезіну,
қабылдау, ойлау, зейін қою, ерік арқылы) байқалады.
Ойындарды мақсатты пайдалану мәселесі қандай да бір деңгейде бастауыш
оқушыларына тәрбие беру теориясы мен оқыту тәжірибесінде шешімін тапқан.
Педагогикалық ғылымның аталған саласына Л.А.Венгер, В.В.Давыдов,
А.В.Запорожец, Н.Н.Подьяков, А.П.Усова, Д.Б.Эльконин және тағы да басқа
ғалымдар өздерінің елеулі үлестерін қосты.
Бастауыш мектеп тәжірибесінде ұлттық және дидактикалық мазмұнды ойын
есептерін барынша біржақты түсіну және мұғалімдер мен оқушылар тарапынан
оған деген әралуан қарым-қатынасты байқауға болады. Көптеген мұғалімдер мен
әдіскерлер, мұндай ойынмен қызықты сипатта берілген тапсырмалар мен
жаттығуларды ғана байланыстырады. Олар рольдік және басқа да ойындарды
сабақтарда қолданудың орынсыздығы мен мақсатқа сай келмейтіндігі туралы
айтады. Сондай-ақ қазіргі кезде көбінесе, ойынды екінші қатарға шығару
байқалады. Ойын игерілген білімдер мен дағдыларды бекітуге арналған құрал
ретінде ғана мойындалды. 1 және 2 сынып арифметика курсына арналған ойындар
жүйесін жасап шығарған әдіскер Н.В. Огаркова да осындай ой-тұжырымға
келген. Кейбір зерттеулер мен әдістемелік әдебиеттерде оқыту үрдісіндегі
ойындарды пайдалану ерекшеліктерін айқындайтын ойын мен оқу іс-
әрекеттерінің өзара байланысы жеткілікті айқындалмағаны еместігі байқалады.
Жас ерекшелік психологиясы саласында ойынды Б.Г.Ананьев, А.В.Запорожец,
А.Н.Леонтьев, А.А.Люблинская, С.Л.Рубинштейн, Д.Б.Эльконин ғалымдар
зерттеді.
Ойынды адамзат іс-әрекетінің арнайы формасы ретінде дамытудағы тарихи
аспектті Е.А.Покровский, Р.И.Жуковская, Р.И.Меджерицкая, В.Г.Яковлева
ғалымдардың зерттеулерінде сипатталды.
1980-1985 жылдардан бастап, ұлттық және дидактикалық мазмұнды ойын
есептерінің мазмұны мен қызметін айқындау, нақтылау бағытында бірқатар іс-
әрекеттер жасала бастады. Кіші мектеп жасындағы балаларды оқытуда ойынды
пайдалануға байланысты М.И.Моро, А.М.Пышкало, В.Н.Рудницкая, Л.И.Смагина,
Н.А.Янковская тарапынан жекелеген әдістемелік ұсынылымдар жасалды.
Кейбір әдіскерлердің пікір-көзқарастары бойынша ойын оқыту әдісіне
жатқызыла бастады. Математиканы оқыту үрдісінде мазмұнды ойын есептердің
қолданылымдары жеке оқушылардың ой-өрісін, біліктерін, дағдыларын
қалыптастырудың құралы ретінде ғалым-әдіскерлер А.Е.Әбілқасымова,
Ә.К.Қағазбаева, Д. Рахымбек, Б.Баймұханов, А.М.Мүбәраков, Е.Ж.Смағұлов,
Ж.Т.Қайыңбаев, М.Ө.Мұсабеков, Г.О.Жетпісбаеваның т.б. еңбектерінде
қарастырылған.
Ойынды бастауыш мектепте оқыту барысында қолдануға арналған
Қазақстандық ғалымдардың біраз еңбектері бар. Атап айтсақ: Ж.С.Сардарованың
кандидаттық диссертациясы бастауыш мектептің оқу процесінде пайдаланылатын
дамытушы компьютерлік ойындар жүйесін теориялық тұрғыдан негіздеуге және
оларды пайдаланудың әдістемесін жасауға арналған. Б.А.Нарқұлованың
диссертациялық жұмысы 5-ші сыныптың қазақ тілі сабағында дидактикалық
ойындарды қолданудың тиімді әдістемесін жасау, дидактикалық ойындардың
түрлерін, өзіндік белгілерін айқындау қарастырылған. Бастауыш сыныпта
ұлттық-дидактикалық ойындарды пайдалануға Р.Жиеналиев пен Р.Қ.Керімбековтың
ғылыми жұмыстары арналған. А.Ж.Алдажанова мен З.Н.Күдебаеваның ғылыми
зерттеулерінде бастауыш сынып оқушыларының сабаққа қызығушылығын арттыруда
дидактикалық ойындардың алатын орны жан-жақты қарастырылған.
С.М.Иманбекованың ғылыми еңбектерінде жаңа технология үдерісінде математика
сабағында ойын элементтерін тиімді пайдалану арқылы оқушылардың ой-өрісін
дамыту мәселелері зерттелген. Математика сабақтарында дидактикалық
ойындарды пайдалану арқылы оқушылардың қызығушылығын арттыру проблемасы
Т.Қ.Жаспанованың ғылыми еңбегінде қарастырылған. Г.Қазенованың еңбекгі ойын
арқылы оқытуға арналған. Білім беру барысында ойын технологиясын қолдануда
С.Кемазанова қарастырған. Р.Керімбаева мен Т.Керімбаеваның еңбектерінде
дидактикалық ойындардың түрлері зерттелген. Оқушыға білімінді берік
меңгерту құралы ойын екендігі А.Рысқұлбекованың еңбегінде тұжырымдалған.
Р.И.Кенжебекованың кандидаттық диссертациясы бастауыш мектепте сыныптан тыс
жұмыстарда математикалық ойын есептерін пайдалану әдістемесіне арналған.
А.Ө.Байдыбекованың зерттеу жұмысы бастауыш сыныптардағы математиканы
оқытуда компьютерді пайдаланып кейбір математикалық ойындарды қолдану
қарастырылған. Б.М.Тажиғұлованың кандидаттық диссертациясы пәнаралық
дидактикалық ойындарды оқушылардың танымдық қызығушылығын қалыптастыру
құралы ретінде қарастыруға арналған. А.К.Айтпаеваның зерттеу жұмысында
қазақтың ұлттық ойындары бастауыш сынып оқушыларын тәрбиелеу құралы ретінде
қарастырылған.
Кіші мектеп жас кезеңі (6-10 жас аралығы) ең алдымен жүйелі оқу әрекетін
дамытудың барынша маңызды кезеңі болып табылатындығын атап өту қажет. Бұл
жас кезеңінде балалардың бойында оқу біліктері қалыптастырылады, сол
себепті де оқу іс-әрекеті кіші мектеп жасындағы балалар үшін жетекші іс-
әрекеттердің бірі болып табылады.
Демек, бастауыш мектепте математиканы оқытуда ұлттық және дидактикалық
мазмұнды ойын есептерін қолдану арқылы оқушылардың ой-өрісін дамыту
қажеттілігімен және ондай қолданудың теориялық негізделіп әдістемесінің
жасалмауының арасында қарама-қайшылық бар екендігі анық байқалады. Бұл
қарама-қайшылық Бастауыш мектептің математика сабақтарында ұлттық және
дидактикалық мазмұнды ойын есептерін қолдану арқылы оқушылардың ой-өрісін
дамыту атты тақырыбының көкейкестілігін дәлелдейді.
Осыған орай зерттеудің проблемасы ұлттық және дидактикалық мазмұнды ойын
есептерін қолданып бастауыш мектепте математиканы оқыту барысында
оқушылардың ой-өрісін дамыту болып табылады.
Зерттеудің мақсаты: бастауыш мектептің математика сабағында ұлттық және
дидактикалық мазмұнды ойын есептерін қолдану арқылы оқушылардың ой-өрісін
дамытудың ұйымдастырушылық педагогикалық, дидактикалық шарттарын анықтау
және әдістемесін жасау, оны тәжірибе жүзінде тексеру.
Зерттеу нысаны: бастауыш сыныптарда математиканы оқыту үрдісі.
Зерттеу пәні: бастауыш мектептегі математика сабағында ұлттық және
дидактикалық мазмұнды ойын есептерін қолдану арқылы оқушылардың әдістемесі.
Зерттеудің болжамы: егер бастауыш мектептегі математика сабағында ұлттық
және дидактикалық мазмұнды ойын есептерін қолдану арқылы оқушылардың ой-
өрісін дамыту теориялық-әдістемелік тұрғыда негізделсе және оның
әдістемелік кешені жасалса, онда оқушылардың ой-өрісі артып, оқу сапасы
артады, өйткені бұл жағдайда, оқушылардың математиканы оқуға деген
қызығушылығы мен ынтасы күшейе түседі.
Зерттеу міндеттері:
- бастауыш мектептегі математика сабағында ұлттық және дидактикалық
мазмұнды ойын есептерін қолданудың қазіргі жағдайын анықтау және ол
ойындарды қолданып оқушылардың ой-өрісін дамытудың теориялық негізін
анықтау;
- ұлттық және дидактикалық мазмұнды ойын есептерін қолданып оқушылардың
ой-өрісін дамытудың әдіс-тәсілдерін анықтап, оны психологиялық-
педагогикалық тұрғыда негіздеу;
- бастауыш мектептегі математика сабағында ұлттық және дидактикалық
мазмұнды ойын есептерін қолданып оқушылардың ой-өрісін дамытудың
әдістемесін жасау, оның тиімділігін тәжірибелік эксперимент арқылы тексеру.
Зерттеудің жетекші идеясы: бастауыш мектептегі математика сабағында
ұлттық және дидактикалық мазмұнды ойын есептерін қолданып оқушылардың
теориялық-әдістемелік тұрғыда негіздеп, тиімді қолдану арқылы оқушылардың
қызығушылығы мен ынтасын арттырып, оқу сапасын жақсартуға болады.
Зерттеудің ғылыми-әдіснамалық негіздерін: білім беру жүйесінің
философиялық, психологиялық-педагогикалық, ғылыми-әдістемелік негіздері,
тұлға дамуының жалпы философиялық принциптері, бір тұтастық туралы
диалектикалық теориясы, бастауыш мектепте білім берудің қазіргі мәселелері,
ұлттық және дидактикалық мазмұнды ойын есептерін оқу барысында қолданудың
ғылыми-әдістемелік теориясы, ойындар туралы отандық және шетелдік
ғалымдардың әдістемелік еңбектері құрайды.
Диссертациялық зерттеудің теориялық, әдіснамалық, ғылыми әдістемелік
және эксперименттік қағидаларын негіздеуде дидактикалық ойындарды
қолданудағы жүйелілік, тұлғалық және іс-әрекет тұрғысынан қараудың жалпы
ғылыми қағидалары, іс-әрекеттің философиялық, психологиялық, педагогикалық
теориялары мен әдістемелік негіздері, идеялары қолданылды.
Зерттеудің көздері: зерттеу проблемесы бойынша философтардың,
әлеуметтанушылардың, психологтардың, педагогтардың, математик–әдіскерлердің
еңбектері; Қазақстан Республикасы үкіметінің ресми материалдары; Білім және
ғылым министрлігінің орта мектепте білім беру мәселелеріне қатысты
нормативті құжаттары мен оқулықтары және оқу-әдістемелік кешендері
(стандарттар, типтік оқу бағдарламалары, оқу құралдары және т.б.); білім
беру саласын ақпараттандыру тұжырымдамасы мен бағдарламасы; педагогтардың
ғылыми жетістіктері мен озық тәжірибелері және т.б.
Зерттеудің әдістері: зерттеу жұмыстарын жүзеге асыруда теориялық
(модельдеу, аналитикалық-синтетикалық, салыстырмалы, индуктивті–дедуктивті
талдау), эмперикалық (сұрау, бақылау, педагогикалық эксперимент,
педагогикалық озық іс-тәжірибелерді жинақтау); әлеументтану (сауалнама);
білім беру жүйесі субъектілерінің тәжірибелерін талдау, салыстыру,
зерделеу, жинақтау, тәжірибелік-әдістемелік жұмыстарды жүргізу,
математикалық-статистикалық өңдеу әдістері қолданылды.
Зерттеудің тәжірибелік-эксперименттік базасы. Оңтүстік Қазақстан
облысының Бәйдібек ауданындағы Ж.Жабаев орта мектебі, Төлеби ауданындағы
М.Әуезов орта мектебі, Шымкент қаласындағы Т.Тәжібаев атындағы №47 мектеп-
гимназиясы, Т.Рысқұлов атындағы №25 мектеп–гимназиясы.
Зерттеу жұмыстары: (2003-2009 ж.ж.) үш кезеңде жүргізілді:
Бірінші кезеңде (2003-2004 жылдар) педагогикалық зерттеу-әдіснамасы
теориясының жалпы және қарастырылып отырған проблемаға қатысты отандық және
шетелдік әдебиеттерді мақсатты зерттеу және талдау; бастауыш мектептегі
математика сабағында ұлттық және дидактикалық мазмұнды ойын есептерін
қолданудың қазіргі жағдайын айқындау; бастауыш мектепте математиканы
оқытудың стандарты мен бағдарламасын, оқулықтары мен әдістемелік оқу
құралдарын жоспарлы зерделеу жұмыстары жүргізілді. Нәтижеде зерттеу
жұмысының тақырыбы, нысаны, мақсаты, болжамы, әдіснамасы мен пәні
анықталады. Айқындау эксперименті жүргізіліп, оның нәтижелеріне қорытынды
жасалды.
Екінші кезеңде (2005-2006 жылдар) ғылыми-әдістемелік әдебиеттерді және
озық тәжірибелерді зерттеп талдау негізінде ұлттық және дидактикалық
мазмұнды ойын есептерін бастауыш мектеп оқушыларының атқаратын рөлі мен
қызметі және мүмкіндіктері айқындалды. Сонымен қатар, ұлттық және
дидактикалық мазмұнды ойын есептерін қолдану арқылы меңгерілетін оқу
материалдарының ішкі байланысы анықталды. Жүргізілген эксперимент негізінде
бастауыш мектептегі математика сабағында ұлттық және дидактикалық мазмұнды
ойын есептерін қолданып оқушылардың ой-өрісін дамыту әдістемесі теориялық
тұрғыдан нақтыланды.
Үшінші кезеңде (2007-2009 жылдар) жүргізілген теориялық және тәжірибелік
жұмыстар қорытындыланды. Бастауыш мектептегі математика сабағында ұлттық
және дидактикалық мазмұнды ойын есептерін қолданып оқушылардың ой-өрісін
дамытудың әдістемесі жасалып, оның тиімділігі оқыту эксперименті арқылы
тексерілді. Аталған эксперимент нәтижелері сараланып, өңделді. Зерттеу
жұмысының нәтижелеріне теориялық талдау жасалды, қорытындылар негізделіп
шығарылды. Диссертациялық жұмыс, оған қойылатын талапқа сәйкес рәсімделіп,
ғылыми-әдістемелік ұсыныстар дайындалды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- бастауыш мектептегі математика сабағында ұлттық және дидактикалық
мазмұнды ойын есептерін қолданудың қазіргі жағдайы, оны қолданудағы
кемшіліктер мен қиыншылықтар және оның себептері айқындалып, ұлттық және
дидактикалық мазмұнды ойын есептерін оқушылардың ой-өрісін құралы ретінде
қолданудың теориялық-әдістемесінің негіздері анықталды;
- ұлттық және дидактикалық мазмұнды ойын есептерін бастауыш мектеп
оқушыларының ой-өрісін дамыту құралы екендігі негізделіп, олардың
оқушылардың іс-әрекеттерінің шығармашылығын арттырудағы ролі мен атқаратын
қызметінің ерекшеліктері айқындалды;
- бастауыш мектептегі математика сабағында ұлттық және дидактикалық
мазмұнды ойын есептерін оқушылардың ой-өрісін дамыту құралы ретінде
қолданудың әдістемесі жасалынды.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы: бастауыш мектептегі математиканы оқыту
барысында ұлттық және дидактикалық мазмұнды ойын есептерін қолдану
әдістемесі, бастауыш сыныпта қолданылатын ұлттық және дидактикалық мазмұнды
ойын есептерінің математикалық мазмұны мен оларды қолданудағы мақсаты
ұлттық және дидактикалық мазмұнды ойын есептерін сабақ барысында қолдану
арқылы дайындықтары әртүрлі оқушылардың ой-өрісінің даму ерекшеліктерінің
айқындау жолдары дайындалды.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы: зерттеу нәтижелерін бастауыш
сыныптардың оқулықтарын және әдістемелік құралдарын дайындағанда, бастауыш
мектепте математиканы оқыту барысында оқушылардың ой-өрісін дамытуда
бастауыш мектеп мұғалімдерінің білімін жетілдіру курстарында пайдалануға
болады. Дайындалған ұлттық және дидактикалық мазмұнды ойын есептерін мектеп
мұғалімдері өздерінің күнделікті іс-тәжірибелерінде қолдана алады.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
- ұлттық және дидактикалық мазмұнды ойын есептерін бастауыш мектептегі
математика сабағында оқушылардың ой-өрісін дамыту үшін қолданудың
психологиялық-педагогикалық негізі;
- ұлттық және дидактикалық ойындар мектеп оқушыларының ой-өрісін дамыту
құралы екендігінің дәлелдемесі;
- бастауыш мектептегі математика сабағында ұлттық және дидактикалық
мазмұнды ойын есептерін оқушылардың ой-өрісін дамыту үшін қолданудың
әдістемесі;
Зерттеу нәтижелерінің дәлелдігі мен негізділігі: қойылған проблемаға сай
әдіснамалық және теориялық қағидалар мен зерттеу пәніне сәйкес әдістердің
қолданылуымен, бастапқы теориялық қортындылар мен соңғы тәжірибелік-
эксперименттік көрсеткіштердің өзара дәл келуімен, олардың тиімділігінің
бастауыш сынып оқушыларының ой-өрісін дамыту қорытындысының эксперимент
арқылы тексеріліп, оның нәтижесі жоғары екендігінің дәлелденуімен және
зерттеудің негізгі қорытындылары мен ғылыми-әдістемелік ұсыныстарының
бастауыш мектеп практикасына енгізіліп, мақұлдануымен қамтамасыз етілген.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу мен іс-тәжірибеге енгізу: зерттеу
жұмысының негізгі қағидалары мен нәтижелері тәжірибелік-эксперименттік
сынақтан өткізіліп, өзінің дұрыстығын дәлелдеді. Диссертацияның негізгі
мәселелері келесі халықаралық және республикалық ғылыми-әдістемелік
конференцияларда талқыланды:
Сондай-ақ республикалық ғылыми-педагогикалық басылымдарда зерттеу
жұмысының қорытындылары жарияланды.
Жоғары кәсіптік, базалық білім және жеке пәндерді оқыту әдістемесі
атты ғылыми-әдістемелік конференцияның еңбектері-І (Шымкент, 2005ж.) Білім
берудің инновациялық моделі: бағыттары мен болашағы халықаралық ғылыми-
практикалық конференция материалдары (Ақтөбе, 2007ж.), Әуезов оқулары -7
М.Әуезов және қазақтанудың өзекті мәселелері атты халықаралық ғылыми-
тәжірибелік конференцияның еңбектері. (Шымкент, 2008ж.), XVII
Международная научно методическая конференция Педагогический менеджмент и
прогрессивные технологии в образовании. (Пенза, 2009ж.), М.Сапарбаев
атындағы ОҚГИ-ның 15 жылдығына арналған Қазіргі таңдағы білім мен ғылымның
мәселелері атты VІ Халықаралық ғылыми-практикалық конференция. (Шымкент,
2009ж.)
Оның ішінде Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігінің
білім және ғылым саласын бақылау жөніндегі комитет алқасы ұсынған
баспаларда: Ұлт тағылымы (Алматы, 2008), Ізденіс (Алматы, 2009), Ұлт
тағылымы (Алматы, 2009), Қазақстан жоғары мектебі (Алматы, 2010).
Диссертацияның құрлымы. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, екі тарау мен
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі негізделген, зерттеу нысаны, пәні,
мақсаты, болжамы мен міндеттері анықталған. Зерттеу кезеңдері, зерттеу
жұмысының ғылыми жаңалығы мен практикалық маңыздылығы, зерттеу
нәтижелерінің нанымдылығы көрсетілген.
Бастауыш мектептегі математика сабағында ұлттық және дидактикалық
мазмұнды ойын есептерін оқушылардың ой-өрісін дамытудың писхологиялық-
педагогикалық негізі атты бірінші тарауда бастауыш мектептегі математика
сабағында ұлттық және дидактикалық мазмұнды ойын есептерін қолданудың
қазіргі жағдайы анықталып, ондағы кемшіліктер және олардың себептері
айқындалып, ол ойындарды оқушылардың ой-өрісін дамыту үшін қолданудың
психологиялық-педагогикалық негіздері сипатталған. Сонымен қатар бұл
бөлімде ұлттық және дидактикалық мазмұнды ойын есептерін бастауыш сынып
оқушыларының рөлі мен атқаратын қызметінің ерекшеліктері айқындалған.
Бастауыш мектептегі математика сабағында ұлттық және дидактикалық
мазмұнды ойын есептерін оқушылардың ой-өрісін дамытуда қолданудың
әдістемесі атты екінші тарауда бастауыш сыныптарда математиканы оқыту
барысында ұлттық және дидактикалық мазмұнды ойын есептерін қолданудың
әдістемесінің негізі сипатталып, онда ойындарды қолданудың қажеттілігі
қандай оқу материалдарына байланысты болатындығы жөнінде айтылған және
бастауыш мектепте математиканы оқыту барысында қолданылатын ұлттық және
дидактикалық мазмұнды ойын есептерін математикалық мазмұны ашылып оларды
қолданудағы мақсат айқындалған. Сондай-ақ, ұлттық және дидактикалық
мазмұнды ойын есептерін сабақ барысында қолданғанда дайындықтары әртүрлі
оқушылардың ой-өрісінің дамуының ерекшеліктері айқындалып, педагогикалық
эксперимент пен оның қорытындысы сипатталған.
Қорытындыда жүргізілген зерттеу жұмысының негізгі нәтижелері
тұжырымдалған.
Қосымшада зерттеу барысында қолданылған материалдар енген.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Елімізде жүріп жатқан саяси-әлеуметтік реформаларға байланысты жалпы
білім беру салаларына қойылатын талаптар да өзгеруде. Себебі білім беру
жүйесі қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуында жетекші роль атқарады.
Қазіргі уақыттағы білім беру қызметкерлерінің алдында тұрған басты
мақсат-еліміздегі білім беруді халықаралық деңгейге көтеру және білім
сапасын жетілдіру, жеке тұлғаны қалыптастыру, қоғам қажеттілігін өтеу, оны
әлемдік білім кеңістігіне кіріктіру болмақ.
ХХ ғасырдағы көрнекті Нидерланды ойшылы И. Хейзинг Ойнаушы адам ұғымы
Жасаушы адам ретінде елеулі қызметті бейнелейтіндігін айтады. Шындығында
іс-әрекеттің қалған түрлерінің ешқайсысында да адам ойындағыдай өзінің
психофизиологиялық, интеллектуалдық мүмкіндіктерін әйгілей алмайды. Ойын
оқытады, дамытады, тәрбиелейді, әлеуметтендіреді, көңіліңді аулайды,
демалыс сыйлайды. Баланы ойыннан ажырату–оның дамуының басты көзінен,
шығармашылық импульсінен және әлемді тану үдерісін жандандырудан айыру
болып табылады. Ойын–баланың барлық өмірлік бағыттарының реттеушісі.
Дидактикалық ойындар таным және бастауыш білім беруде оқушылардың іс-
әрекетінің белсендіргіші. Ол балалардағы балаға тән қасиеттерді сақтайды
және дамытады, балалардың өмір мектебі және даму тәжірибесі Бала ойнай
отырып өмірді таниды, өзін оған дайындайды, жасампаз адам ретінде
қалыптасады.
Оқу құралдарының мінезі-мектеп мінезінің айнасы-деп атақты ұлы
педагог, ақын Мағжан Жұмабаев айтқандай, біздің берер білім, тәрбие жолына
пайдаланылатын әдістемелер мәнді болуы керек. Ол үшін бала ұғымына,
қабылдауына сәйкестендіріліп ойын ұйымдастыруы қажет. Балаға арналған білім
баланың ақылына лайықталап, талабын шабыттандыратындай, ойын оятарлық,
іскерлігін дамытарлықтай, бастаған істің нәтижесіне жетуге тырысарлықтай
нәрлі болуы керек. Оқушылардың ой белсенділігін, саналы ойлана білуін
дамыту мұғалімнің негізгі міндеті. Ойын баланың ойлау қабілеті мен сөздік
қорын дамытуға, түрлі дағды мен шеберлікті меңгеруге, қиындықты жеңуге,
төзімділікке баулиды. Олай болса, ойынды қай сәттерде, не мақсаттпен
пайдаланатынымызға аса назар аудару қажет. Мысалы, балалардың ой-өрісін
дамыту үшін Санамақ ойынын қолдануға болады. Оның басты ерекшелігі
баланың ойлау қабілітін жетілдіру. Атау ұйқастарын санау арқылы бала
сандардың атын атауға үйренеді, санға аты ұқсас заттарды танып біледі:
Бір дегеніміз-білеу,
Екі дегеніміз-егеу,
Үш дегеніміз үкі,
Төрт денегіміз төсек, т.б.
Ақсүйек ойыны белгісіз санды табуға арналған ойын. Ойынға толық сынып
қатысады. Кестедегі белгісіз сандардың орнына ақсүйек тағылып жатыр. Кім
дұрыс шығарса, сол табады. Кім ақсүйекті көп тапса, сол ұтады.
Д.Б.Эльконин ойын іс-әрекетінің дамуындағы екі әлеуметтік баспалдақтарды
анықтап көрсетті: 1) заттармен әрекеттестікті бейнелейтін ойындар; 2)
рөлдік ойындар.
Ойын тұтас ұжымды тәрбиелеудің тамаша құралы болып табылады. Ойын
талаптарын орындау арқылы балалар өздерінің мінез-құлқы мен жүріс-
тұрыстарын басқаруды үйренеді, оларда ұжымгершілік пен жауапкершілік сезімі
дами түседі. Бір ойынға қатысушының ереже бұзуы тұтас команда нәтижелерінен
көрініс тауып отырады. Ұжым талаптарын қайта-қайта бұзушылық болған
жағдайда оны ойнаушылар қатарына қабылдамай қоюға болады. Ал бұл ықпал
көрсетудің салмақты, байыпты шарасы болып саналады. Өйткені балаларды
ойынға тартып, қатыстырудан басқа, ұжымда бірлікте болуға ұмтылу және
белгілі орынды иемденуге деген ұмтылыс та олар үшін айрықша роль атқарады.
Ойын балалардың белсенді қарым-қатынасқа және де ұжымдық іс-әрекетке деген
мұқтаждықтарын қанағаттандырады. Ойын ұжымдағы жалпы нормалар мен
құндылықтарды қалыптастырады. Дидактикалық ойындар қоршаған өмір
құбылыстары мен заттары жөніндегі балалардың білімін нақтылайды, елестете
алуды, сөйлеуді дамытып оқумен, санауды және т.б. үйретеді.
Біз өз зерттеуімізде төмендегідей түсініктемені ұстандық: дидактикалық
ойындар-бұл ойындық және танымдық негізден тұратын іс-әрекет түрі. Баланың
мектепке келуінен кейін ойын іс-әрекеттің жетекші түрі болмай қалады,
дегенмен бұрынғыша баланың дамуы мен қалыптасуында елелулі орын алады.
Мұндай пікірлерді Т.Е.Конникова, Ф.И.Фрадкина және т.б. көптеген ғалымдар
қолдайды. Олар мектеп жасына дейінгі балалықтың аяқталуымен бірге ойынның
өлмейтіндігін, тек қана өмір сүруді жалғастырып қана қоймай өзіндік үлгіде
дами беретіндігін айқындайды.
Оқыту, білім беру мақсатында ойындарды пайдаланудың мақсатқа
сәйкестілігін мойындауды біз ежелгі дүниеден де табамыз. Ойынды оқыту,
білім беру және тәрбие беру құралы ретіндегі алғашқы жазбаларды біз ежелгі
грек философы Платонның еңбектерінен кездестіреміз. Ол ойынның маңызды
ролін барынша терең түсінді және ойындық тәсілдер балалардың оқуын, білімді
меңгеруін оңайлатады деп санады. Рим мектептерінде Қайта өрлеу дәуірінде
балаларды оқуға үйрету кезінде ойындарды енгізу міндетті түрде талап
етілген болатын. Оқудағы ойын мәселесіне Р.Оуэн, Ф.Фребель, Ж.Фурье секілді
ғалымдар да айрықша назар аударған. Олар, ойын балалардың ең қиын деген
түсініктерді меңгеруді жеңілдетеді деп көрсетті. Ф.Фребель арнайы әдістеме
әдістеме жасады және балаларды оқыту, оларға білім беру тек қана ойындық
тәсілдер көмегімен ғана жүзеге асырылатын мектептерді Германияда құруға
әрекет жасады.
К.Д.Ушинский бүкіл оқу үрдісін ойынға айналдыруға табанды түрде қарсы
шықты. Дегенмен балалардың есте сақтау қабілетін, ынта мен оқуға деген
қызығушылығын жоғарылатуда ойындардың маңыздылығына педагогтардың назарын
аударуға әрекеттенді. Ол сонымен қоса ойын арқылы тұлғаның қандай да бір
қыры ғана емес, тұтас адам қалыптасады деп санады. Ғалым ойындарды
пайдалануға қатысты көптеген құнды кеңестер берді. Мәселен ойын негізінде
балаларда белсенді шығармашылық іс-әрекетке деген құштарлық пен
ынтызарлықты дамытуды ұсынды.
Педагогика ғылымында ойын әрекетінің оқу үрдісінде алатын орны туралы
зерттеліп жүрген еңбектер аз емес. Себебі ойын-оқу, еңбек іс-әрекеттерімен
бірге адамның өмір сүруінің маңызды бір түрі. Оны мынадай сызба арқылы
суреттесек те болады. (1 сурет)
Оқу әрекеті Еңбек әрекеті Ойын
әрекеті
1-сурет - Ойын-оқудың маңызды бір түрі
Ойын ұғымына түсінік берсек-бұл адамның мінез-құлқын өзі басқарумен
анықталатын қоғамдық тәжірибені қалыптастыруға арналған жағдаяттар
негізіндегі іс-әрекеттің бір түрі. Адамзат тәжірибесінде ойын әрекеті
мыныдай қызметтерді атқарады:
-ойын-сауық;
-коммуникативтік немесе қарым-қатынастық:
-диагностикалық (ойын барысында өзін-өзі тану);
-коррекциялық (өзін-өзі түзету);
-әлеуметтендіру
Әлде де болса ойынның адамның дамуына, қалыптасуына, тәрбиесіне
байланысты функциялары анықталуда.
Ойын-адам өміртанымының алғашқы қадамы. Сондықтан ойын арқылы балалар
өмірден көптеген мәліметтер алып, білімін жетілдіреді.
Ойын-бір қарағанда қарапайым құбылыс не әрекет іспетті. Ол міндетті
түрде ұжымдық әрекет. Ойынның ережелері ойнаушылардың қисынды ой
қабілетінің дамуы, бір-біріне деген сыйластық қажеттіліктерімен санасуы әр
ойыншының жеке әрекеттерінен туындайды. Ойынның басты шарты жеңіске жету
болса, әр ойыншы өз қарсыласының мүмкіндігімен санасып, бір-біріне деген
сенімін арттырады.
Ойынның да өзіне тән мотивтері болады. Мысалы, мазмұндық, рөлдік ойындар
баланың зейінін, есін, ойлауын, қиялын қалыптастыруда зор маңыз атқарады.
Ойын әсері арқылы бала өз қасиетін қалай қанағаттандыра алатынын, қандай
қабілеті бар екенін байқап көреді. Ал, ақыл-ой ойындарында белгілі бір
ережелерді сақтап ойнайды. Ол ойындар баланың тапқырлығын, байқағыштығын,
зейінділігін артырумен қатар, ерік сезім түрлерін де дамытады.
Бастауыш сынып оқушыларының негізгі әрекеті-оқу, қарым-қатынас, ойын
және еңбек болса, бұлардың әрқайсысы негізгі функцияларды атқарып, баланы
дамытады. Оқу-білім алу мен білік дағдыны қалыптастырса, қарым-қатынас-бұл
балалардың бірін-бірі дұрыс қабылдап, сонымен қатар жаңалық алмасуын
арттырады. Ал ойын-баланың дамуын арттырады.
Ойынның нақты мақсаттарына қарай пайдалану әдістемесінің мынадай
компоненттері қарастырылады: ойын мазмұны, ойынды ұйымдастыру формалары,
ойын түрлері, ойындық құралдар, сондай-ақ аталған бөліктер арасындағы
барлық өзара байланыстар. Ойынды пайдалану әдістемесінің құрылымын блок-
сызба түрінде көрсетуге болады. (2 сурет)
2-сурет - Ойындарды пайдалану әдістемесінің құрылымы
Ойынның қолданбалы жағын зерттеген әдіскерлердің дидактикалық ойындарға
деген қызығушылық барынша өсе түсуде. Г.А.Кулагина зерттеу үдерісінде
ойындағы таным дәстүрлі оқытуға ұқсамайтын айрықша түрдегі өзіндік формаға
ие болатындығын анықтады: бұл жерде қиялдау мен жауапты өз бетінше
іздестіру, бұрыннан белгілі дәйектер мен құбылыстарға жаңаша көзқараспен
қарау, білімді толықтыру мен кеңейту, байланыстарды орнату, жекелеген
құбылыстар арасындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтарды табу сияқтылардың
барлығын кездестіретін болады. Ойын қарқыны мектеп оқушыларын жылдам және
шапшаң түрде ойлана білуге үйретеді. Олардың тілдік жадыларының
даярлықтарын жаттықтырады, сөйлеу қарқынын дамытуға мүмкіндік береді.
Сабақта ойнай отырып оқушылар өздерінің ойларын жеткізуге машықтанады,
осының арқасында олардың сөйлеу тілдері бірте-бірте автоматтандырылады.
(К.А.Родкин). Демек, ойын сөйлеу шеберліктерін дамытудың нәтижелі
құралдарының бірі болып табылады. Осылайша дидактикалық ойындар мен оны оқу
үдерісінде пайдалануға қатысты соңғы зерттеулердің барлығын талдап,
қорытындылай отырып төмендегілерді айтуға болады:
а) Дидактикалық ойындар ойлау, ерік, жады, назар, сөйлеу, моторика
сияқты психикалық үрдістерді жандандырады. (Г.А.Ляпина, М.В.Стронин және
т.б.);
б) Сабақтағы ойын жағдайларында мектеп оқушысы іс-әрекеттің үрдістік
жағынан терең қанағаттану сезімінде болады және бұл оқудың тұлғалық мәнінің
ұлғаюына мүмкіндік береді. (Е.Енгабаева, А.А.Баранов, Г.А.Ляпина);
в) Дидактикалық ойындардың жемісті сәтілігі мектеп оқушыларының ойын
үдерісіне қызығушылығымен, ойынға қатысушылардың өз білімдерін шығармашылық
пен пайдалануға ұмтылысымен байланысты. (Ю.П.Азаров, О.С.Кель,
В.Н.Терский);
г) Дидактикалық ойындар таным іс-әрекетін жандандыру құралы ғана болып
табылмайды, ол эстетикалық және мінез-құлықтықты тәрбиелеуге мүмкіндік
береді. (А.А.Баранов, В.И.Иванова).
Әдебиеттерді шолу мен тәжірибелік сараптамалық жұмыстар дидактикалық
ойындардың барынша әралуандығын айқындады.
Жекелеген дидактикалық ойындардың өзіне тән ерекшелігі оқу
тапсырмаларына барынша назар аудару, және мектеп оқушыларын зерттеу
элементтеріне ие іс-әрекетке тарту болып табылады. Мұндай тапсырмаларды
орындау үрдісінде оқушылар бірқатар логикалық операцияларды жүргізеді,
танымдық іс-әрекеттің аралық кезеңдерін шешу жүйелілігін белгілейді. Мұндай
дидактикалық ойындар ізденгіштік деп аталады.
Ізденгіштік дидактикалық ойындар репродуктивті және жартылай ізденгіштік
дидактикалық ойындардан, тұрады. Мұндай тапсырмалар жеткіншекті
шығармашылыққа даярлайды.
Жекелеген дидактикалық ойындар мектеп оқушысын дербестікке баули отырып
оны шығармашылық жұмысқа итермелейді. Себеп-салдарлық байланыстар мен
тәуелділіктерді айқындау кезінде мектеп оқушысы өзінің танымдық іс-
әрекетінің мазмұнына тереңдей отырып, зерттелуші құбылыстың бірқатар
қырларын дербес ашу мүмкіндігіне ие болады. Мұндай дидактикалық ойындарды
біз шығармашылық ойындар деп атадық. Бірқатар шығармашылық-дидактикалық
ойындар мектеп оқушысының суырып салмалылығын іске қосады. Мұндай ойындарды
біз рольдік элементтері бар шығармашылық ойындар деп атадық. Тәжірибе
нәтижелері шығармашылық ойындарды сабақ-мерекелерде сабақ-жарыс, сабақ-
суырып салушылық, сабақ-саяхат тәрізді белгілі пәннің оқу материалдарынан
тұратын үш түрінде пайдаланудың барынша мақсатқа сәйкес екендігін
көрсетеді. Түрткі ретіндегі қызметті дидактикалық ойындар орындайды. Ойын
ситуацияларының эмоциональдылығы барлық мектеп оқушыларының белсенді
қатысуына түрткі болады.
Сабақтағы ойын ситуациялары балаларды тежелушіліктен құтқарады, бір-
біріне сенімділік және іскерлік атмосферасында белгіленген жұмысты
жүргізуге ұмтылады.
Мектеп оқушыларының іс-әрекеттерінің сипаты бойынша дидактикалық
ойындарды топтастыра отырып біз шартты түрде репродуктивті, жартылай-
ізденгіштік, ізденгіштік ролдік элементтері бар шығармашылық және ролдік
элементтері жоқ шығармашылық дидактикалық ойындарды бөліп қарастырамыз.
Ойын ситуацияларында қажетті шеберліктер мен дағдыларды қалыптастыру
мақсатында мектеп оқушыларының білімін жаңғыртатын дидактикалық ойындар
қысқа мерзімділігімен ерекшеленеді. Іс-әрекеттің процессуалдық жағы мұғалім
арқылы бағытталады және бақыланады. Дидактикалық ойындарды сабақтың әралуан
буындарына енгізу:
3-сурет - Дидактикалық ойындардың оқу тапсырмаларын шешу үрдісіндегі
мектеп оқушыларының іс-әрекеттерінің сипаты
Оқу материалын меңгеруге даярлық кезінде қолданылатын дидактикалық
ойындар жаңа материалды қабылдау үрдісіндегі белсенділікті жоғарылатуды
мақсат етеді.
Жаңа материалды бекіту, мақсатында енгізілген дидактикалық ойындар жаңа
нәрсені түсінуді нақтыландырады және үй тапсырмасын орындау кезінде неге
назар аудару қажеттігін көрсетеді. Бұл жағдайда дидактикалық ойындар мектеп
оқушыларының жартылай меңгерген оқу-материалдарына негізделеді.
Қайталау кезінде дидактикалық ойындардың барлық түрлері пайдаланылады.
Ойындар мектеп оқушыларын бұрыннан бар білімдерді жаңа ситуацияларда
қолдануға итермелейді. Дидактикалық ойындар арқылы мектеп оқушысының
танымдық іс-әрекетін жандандыру үшін басты шарт- жалпы білім беретін
мектептердегі бағдарламалық талаптарға негізделген, бірте-бірте күрделеніп
отыратын дидактикалық ойындарды оқу үрдісіне мақсатқа бағытталған түрде
енгізу болып табылады.
Дидактикалық ойын мектеп оқушыларының белсенділігін арттырып, қиын оқу
материалдарын меңгеруді жеңілдетуі және көлемі бойынша үлкен оқу
материалдарды есте сақтауға мүмкіндік беруі тиіс.
Оқушылардың шығармашылық белсенділігін арттыру үшін мыналарды жүзеге
асыру қажет:
1. Жағдайға қарай шығармашылық белсенділікті іске қосу;
2. Төмендегідей шығармашылық белсенділіктің жүйелі циклдарын іске
қосудың алғышарттары ретінде шығармашылық жағдайларын жүзеге асыру:
а) шығармашылықтың Мен–субъектісінің рольдік образын игеру;
б) шығармашылықтың жетекші ішкі орындаушы механизмдерін игеру;
в) шығармашылықтың әралуан түрлерін игеру;
г) ойын ұжымының шығармашылық бағытталушылығын дамыту;
д) ойын арқылы шығармашылық нәтижені елеулі түрде сезінетін жағдайларды
қарастыру.
Белсенділікті дамыту үрдісіне ықпал етуі тұрғысынан келесі ойын типтері
мен ойындық формаларды айқындауға болады:
а) оқушылардың шығармашылық белсенділігін дамытатын ойын формалары
(шығармашылық белсенділікті дамытудың жалпы немесе спецификалы емес
шығармашылық ойындық құралдары).
б) тұлғаның жекелеген қасиеттерін және шығармашылық белсенділікті
құрайтын іс-әрекетті дамытушы ойындар. Бұл тип интеллектуалды–дамытушы,
танымдық және көркемдік сияқты бірқатар қозғалыс ойындарынан да тұрады.
в) ерекше шығармашылық ойындар.
г) арнайы шығармашылық ойындар.
Ойынды шығармашылық деп ажырату мүмкіндігі бәрінен бұрын ойын мақсатының
арнайы шығармашылық сипатымен анықталады.
Шығармашылықтың төмендегідей негізгі деңгейлерін анықтауға болады:
- ойынды таңдау шығармашылығы (тұлғааралық өзара әрекеттестіктермен
байланысты міндеттерге жауап беретін және жеткіншектердің маңызды
мұқтаждықтарын қанағаттандыратын, оның үстіне заттық-ойындық ортаның нақты
жағдайларында мүмкін ойындар мен ойындық формаларды іздеудегі оның мәні);
- ойынды жоспарлау және ұйымдастыру шығармашылығы;
- ойынның түрін өзгерту шығармашылығы;
- ойынды құру шығармашылығы. Бұл жағдайда да негізінен екі негізгі форма
қарастырылады: аналогия немесе үлгі бойынша ойынды құру; элементтерден
ойынның барлық объектілі және кеңістіктік–мезгілдік құрылымын жасау. Соңғы
деңгей жеткіншектердің дербес ойындық іс-әрекетінде сирек көрініс береді
(педагогикалық тәжірибеде де), қарапайым формада жүзеге асырылады.
Дидактикалық ойындарды оқыту мазмұнына сәйкес мынадай түрлеріге
бөлінеді:
1. Ойын-саяхаттар. Олар ертегілерге ұқсас фактілер немесе оқиғаларды
бейнелейді, қарапайым жұмбақ арқылы беріледі;
2. Ойын-тапсырмалар. Бұл ойындардың негізін заттар мен әрекет,сөздік
тапсырмалар құрайды.
3. Ойын-болжамдар. Бұл ойындар не болар еді...?, Мен не істер едім,
егер ... деген сұрақтарға негізделеді.
Ойынның дидактикалық мазмұны балалардың алдына проблемалық міндет пен
ситуацияны қоюымен ерекшеленеді.
4. Ойын-жұмбақтар. Жұмбақтың негізгі ерекшелігі-логикалық астарының
болуында. Олар баланың ой әрекетін белсендіреді. Жұмбақтар салыстыру, теңеу
және сипаттау арқылы ұғымның қасиеттерін ажыратуға тәрбиелейді, оқушы
қиялының дамуына әсер етеді.
5. Ойын-әңгімелер. Ол мұғалімнің балалармен, балалардың мұғаліммен және
балалардың балалармен қарым-қатынасына негізделеді. Бұл қарым-қатынас ойын
мазмұнында ерекше сипаттқа негіз болады. Ойынның құндылығы балаларды
эмоционалдық түрде белсендіруге, өзара әрекет жасауға, бірлесіп ойнауға
мүмкіндік туғызады.
Танымдық іс-әрекет сипатына сәйкес ойын түрлері:
1. Балалардың орындаушылық әрекетті талап ететін ойындар.
2. Қайта жаңғырту іс-әрекетін орындауға бағытталған ойындар.
3. Қайта жасау іс-әрекетін жүзеге асыруға бағытталған ойындар.
4. Оқушылардың іс-әрекетін бақылауға бағытталған ойындар.
5. Ізденіс іс-әрекетіне бағытталған ойындар.
Құрлымы бойынша дидактикалық ойындарды мынадай түрлерге жіктеуге болады:
1. Сюжеттік-рөлдік ойындар.
2. Жаттығу ойындары.
3. Шығармашылық ойындар.
4. Драмалық ойындар.
5. Әдеби-музыкалық ойындар.
Халық ойындарының педагогикалық мүмкіндіктеріне сәйкес мынадай жіктемесі
бар:
1. Білім беретін ойындар.
2. Тәрбиелейтін ойындар.
3. Дамытатын ойындар.
4. Жеке тұлғаны әлеуметтендіретін ойындар.
5. Диагностикалық ойындар.
Халық ойынының келелі бір мақсаты – баланы жан-жақты тәрбиелеу
болғандықтан, бір ойын түрліше ойналуы мүмкін, сондай-ақ, ойлануға берілген
сұрақтың түрліше жауабы болуы мүмкін.
Ойын ережелерінде тәрбиенің үлкен маңызы жатыр. Олар ойынның барысын
белгілейді, балалардың тәртібі мен әрекеттерін, олардың қарым-қатынасын
бақылайды, жігерінің қалыптасуына ықпал етеді.
Ойынға қызығуы үшін ойын өмірмен ұштастырыла алынып, оның
қажеттілігін бала сезінуі тиіс. Сондай-ақ, ойын тұжырымы әдеттегіден
бөлектеу, түсінуге жеңіл, мақсаты айқын болуымен бірге, есептеуі аз, ойлану
арқылы тез табылатын болуы қажет. Әрбір ойын ойналып болғаннан кейін,
қорытындыланып отырылса пайдалы болады.
Ұлттық-дидактикалық ойындарды оқыту мен тәрбие құралына айналдыру
үшін бір қатар әдістемелік талаптардың қатаң сақталуы тиіс:
1. Тәрбиеші ұлттық дидактикалық ойындардың неғұрлым көп түрін білуі тиіс.
2. Ұлттық дидактикалық ойындарын балалардың жас ерекшеліктеріне және
қызығушылығына байланысты іріктей білу.
3. Ойын ережесін өзі жете біліп, балаларға да түсінікті етіп жеткізе
білу.
4. Барлық ойындардың тәрбиелік мақсатын анықтап алу.
5. Ойын барысында ережені сақтауды қатаң түрде қадағалау.
6. Ойынға арналған құрал-саймандарды даярлау. Қажет болған жағдайда өз
қолымен даярлау немесе басқа құралдармен алмастыру.
Бұл жерде атап айтатын бір нәрсе, дидактикалық ұлттық ойындарды
бүгінгі педагогикалық ілім талаптарына сай іріктеп, ретті қолдана білсек,
онда ол сабақтың сапасын көтеріп, тиімділігін арттырады, сыныптан тыс
тәрбие жұмыстарын жандандыра түседі.
Жоғарыда көрсетілген жіктемелердің барлығының мазмұны өте қызық және
өзіндік ерекшеліктерге толы. Олар дидактикалық ойындардың жалпы мақсаты мен
мазмұнынына сәйкестендірілген. Бұл ойынның түрлерін бастауыш сыныптың оқу
үрдісінде кеңінен пайдалануға болады.
Ойындарды қолдауда мыналарды ескерген жөн.
-балалардың тұлғалық шығармашылық белсенділігін дамыту үрдісі циклды,
оны құрастырушы циклдер ахуал мен үрдіс ретінде ситуативті шығармашылық
белсенділіктің туындауымен және бар болуымен байланысты. Шығармашылық
белсенділікті дамыту циклы ойындық іс-әрекет құрылымына енгізіліп жекелеген
ойын немесе ойындар кешені шеңберінде жүргізіле алады.
-құрылымында оқушылардың ситуативті шығармашылық белсенділігі циклы
айналымға түсетін жүйе ретіндегі ойынның жетекші функциялары: ситуативті
шығармашылық белсенділікті іске қосу, шығармашылық белсенділіктің берілген
циклын аяқтауда тиімді нұсқа және келесі циклдарды іске қосудың алғышарты
ретіндегі ойындық шығармашылық табыс жағдаятын құру.
Оқу мен ойынды ұштастыратын дидактикалық ойындарды жүйелі қолдану
әдістемесін эксперимент барысында тексеру 20072008 және 20082009 оқу
жылдарында Шымкент қаласы мен Оңтүстік Қазақстан облыстарның мектептерінде
жүргізілді. Оқыту эксперименттінің барысында, дидактикалық ойындарды
бастауыш сыныптарда математиканы оқыту барысында қолдану әдістемесінің
теориялық және әдістемелік негіздері тексерілді.
Кестедегі берілген нәтижелерге талдау жасай отырып санау шеберлігі
көрсеткішіндегі 10-ға дейін санайтындардың сандық көрсеткіші жоғары (50,6%)
екенін, сондай-ақ ретсіз және ретпен орналастырылған заттарды санай алу
шеберлігі жағынан 10 затқа дейін санағандардың да көрсеткіші 62,8% және
69,5% болғанын байқадық. Ал цифрларды білу шеберлігі бойынша бірде-біреуін
білмейтіндерімен жаза білмейтіндер саны да сәйкесінше, жоғары 52,5 және
62,3 пайызды құрады. Заттарды дұрыс орналастыру мен заттар тобын салыстыру
шеберлігі 86,2%,84,1% көрсеткішке ие. Қосу мен азайтуға арналған мәтіндік
тапсырмаларды шешу шеберлігі дұрыс орындағандар мен дұрыс орындамағандар
саны шамалас (50,6% және 49,4%). Қалған көрсеткіштерде осындай.
Сауалнама мен тапсырма берілген сыныптар екі топқа бөлінді. Бірі
эксперименттік (ЭС), екіншісі бақылау (БС). Математикалық статистика
экспериментке қатысатын әрбір топтағы сыныптардың біріне көрсеткіштеріндегі
айырмашылық елеулі болмауы тиіс. Осы мақсатта жоғарыдағы көрсеткіштердің
бағалану мәндерін жинақтап білім дәрежелерінде елеулі айырмашылық жоқ
екендігін тексереміз. Ол үшін стъюдент критериіне жүгінеміз. Сондықтан
бақылау және эксперименталды сыныптардағы бастапқы білім дәрежелерінде
елеулі айырмашылық жоқ деген және оған қарама-қарсы (альтернативті) болжам
ұсынамыз. Оны анықтау мақсатында жүргізілетін бақылау және басқада жұмыстар
жоспарға сай, ешқандай ауытқусыз жүргізілді.
Қорытынды бақылау нәтижелері кестеге енгізіліп (кесте-1) Стъюдент
критерий формуласымен есептелді.
Кесте 1- Сыныптардың баға көрсеткіштері
Сыныптар Бағасы
2 3 4 5
ЭС
2 3 4 5
А т а
Арғы ата
Б а б а
Түп ата
Тек ата
немере
жиен
Сурет 1 – Қазақ халқының жеті ата ауқымындағы туыстық атау бастаулары
Сонымен, оқушыларды жеті ата шежіресін білуге тәрбиелеу:
– әрбір баланы өзінің жақын және алыс туыстарын танып білуге, ажырата
алуға, туыстық қарым-қатынас жасауға үйретеді;
– рухани адамгершілік, кісілік, имандылық қасиеттерін қалыптастырады;
– үлкеннің алдындағы парыз, борыш, міндеттерін сезінуіне мүмкіндік
жасайды.
Бастауыш сынып оқушыларын тәрбиелеуде дастарқан дәстүрлерін тәрбиенің бір
құралы ретінде қарастырамыз. Мәселен, аяулы ана ас дайындап, дастарқан
мәзірін жасайды, сонда анаға көмектесіп жүріп, әкені ас-дәмге шақырып, ас
алдын әзіз әке татқан соң ғана балалар дәм татады. Бұл – ұлттық әдеп.
Дастарқан басындағы аталы сөз – бата, өсиет, өнеге. Ата-бабаларымыз
болашақ ұрпақтарының адал жанды, әдепті, иманды, батыл да батыр, инабатты,
ізетті болып өсуі үшін өсиет айтуды, өнеге көрсетуді, бата беруді, тілек
айтуды әлеуметтік әдепке, ата-бабалық дәстүрге айналдырған. Ата дәстүрін
ардақтау – қазақ халқының ұлттық қағидасы. Атадан бала тусайшы, ата жолын
қусайшы деп, халқымыз атадан балаға мұра болып келе жатқан жақсы
қасиеттерді келесі ұрпақтың бойына сіңіріп, ізгілікке тәрбиелегендігін
аңғарамыз.
Ата-бабаларымыз өмір тәжірибелерінен, халықтық әдет-ғұрып негізіне
салынған дәстүрлерінен үлгі-нұсқаларды өне бойы өнеге етіп, ұрпақтарына
үйретіп отырған, тілек тілеп, бата беріп, жастарды жақсы жолға бастаған.
Бата – адам баласына тек жақсылық тілеу, халық тарихында ертеден
қалыптасқан дәстүр. Кейіннен тілек айту, сол тілекке жету құдіретке
байланысты деген сеніммен батаның нұсқалары қалыптасты. Үйің құтты
болсын, Сапарың оң болсын, Жайлы жатып, жақсы тұрыңыз деген тілектер –
қысқа да нұсқа баталық сөздер. Бата қарт адамның ризалық сезімін, өсиетті
ой-тұжырымдарын, жақсы тілектерін білдіреді: Еліңнің елеулісі, халқыңның
қалаулысы бол, Шырағың сөнбесін, Отбасыңнан бақыт кетпесін,
Арманыңның асуына жет, Берекелі тірлік, мерекелі бірлік берсін деп,
бата беруші жастарды халқын сүюге, бірлікке, тірлікке тәрбиелейді.
Жауынмен жер көгерер, батамен ер көгерер деп, халық батаны киелі сөз
ретінде жоғары бағалайды, жас ұрпақ жаттап, жадында сақтайды. Киелі сөз –
батаның орындалуы үшін бата алушы арман-мақсаттарының биігіне шырқайды,
яғни арманға жету үшін тірлік-тіршілік жасауға машықтанады. Жас ұрпақты
тәрбиелеудегі қазақ дастарқан дәстүрлерінің тәрбиелік мүмкіндіктерінің мол
екендігіне көз жеткіземіз.
Сонымен, оқушыларды дастарқан дәстүрі арқылы тәрбиелеу:
- ата-баба дәстүрлерін қадірлеуге, ата-анасын, туыстарын сыйлауға
үйретеді;
- ізеттілігін, әдептілігін қалыптастырады;
- мейірімділікке, қонақжайлылыққа, өзгелерге жақсылық ойлауға баулиды.
Әр халықтың ұлттық тарихи дәстүрі оның азаматтық білім берудегі
мәдениеті мен диалектикалық білімі мектептің оқу-тәрбие үдерісіне тікелей
байланысты. Сондықтан біз зерттеуімізде ғылыми-теориялық негіздерге сүйене
отырып, қазақ халқының жеті ата шежіресі мен дастарқан дәстүрлері арқылы
бастауыш білім беру сатысы оқушыларын тәрбиелеу моделін жасап, онда өз
тұғырнамалық идеямызды жүзеге асырдық.
Бастауыш мектептің маңызы мен қызметі оның үздіксіз білім беру
жүйесіндегі басқа буындармен тек сабақтас болуымен ғана емес, ең алдымен,
оқушы тұлғасының қалыптасуы мен дамуы қуатты жүретін ерекше буын
екендігімен анықталады. Сондықтан зерттеу проблемамызға байланысты
мәселелердің бүгінгі күндегі көрінісін анықтау мақсатында бастауыш
мектептің білім мазмұнына қатысты мемлекеттік құжаттарға (стандарт,
тұжырымдама, бағдарлама, оқулық) жасаған талдау және мектеп мұғалімдерімен
жүргізілген әңгімелесулер, педагогикалық үдерісті бақылау, сабаққа,
сабақтан тыс ұйымдастырылып жүрген іс-шаралар қазақ халқының жеті ата
шежіресі мен дастарқан дәстүрлерінің тәрбие құралы ретінде
пайдаланылмайтынын көрсетеді. Мұны мұғалімдермен өткізген сауалнама
нәтижесі дәлелдейді. Мысалы, бастауыш білім беру сатысында оқытылатын
Қазақ тілі, Ана тілі, Математика, Дүниетану пәндерін бір мұғалім
береді. Олардың сол пәндердің бағдарламалары бойынша ұлттық тәрбие беру
мүмкіндіктерін анықтау үшін мұғалімдермен әңгімелесулер өткіздік:
Әңгімелесуге 60 бастауыш сынып мұғалімдері қатысты. Әңгімелесу нәтижесін
талдау барысында мұғалімдердің жеке пәндерді оқытуда ұлттық тәлім-тәрбие
беруге дайындықтары нашар екендігі анықталды. Мұғалімдердің 30-40 % -ы өз
жауаптарында ұлттық тәрбие, ұлттық тәрбиенің бағыттары туралы
ұғымдарға түсінік бере алмайтындықтарын көрсетті. Мұндай көрініс
мұғалімдердің тек типтік бағдарламалардағы тақырыптармен шектелетіндігін,
қазақ халқының жеті ата шежіресі мен дастарқан дәстүрлері арқылы тәрбиелеу
мәселесіне мүлде мән бермейтіндігін, өздіктерінен дербес шығармашылық
ізденіске бармайтындығын аңғартады. Сондай-ақ халық педагогикасының бай
мұрасын пайдалануы, оларды педагогикалық оқу-тәрбие үдерісіне енгізудің
тиімді әдіс-тәсілдерінің қарастырылмайтындығын мұғалімдер бастауыш
сыныптарда қазақ халқының жеті ата шежіресі мен дастарқан дәстүрлерін
тәрбие құралы ретінде пайдалануға арналған арнайы әдістемелік нұсқаулардың
жоқтығымен байланыстырады.
Сөйтіп, бүгінгі таңдағы бастауыш сыныптарда ұлттық тәрбие беру үдерісіне
жасалған талдау бізге қазақ халқының жеті ата шежіресі мен дастарқан
дәстүрлері арқылы оқушыларды тәрбиелеудің теориялық моделін жасаудың
қажеттілігін айқын көрсетті. Мұнда біз көптеген ғалымдардың Б.А.
Глинскийдін, Б.С.Грязновтың, Н.Д.Хмельдің модельдеу әдісіне берген
түсініктемелерін басшылыққа алып, қазақ халқының жеті ата шежіресі мен
дастарқан дәстүрлері арқылы бастауыш білім беру сатысы оқушыларын
тәрбиелеудің моделін жасауда пайдаландық. Осы орайда моделімізді құру үшін
төмендегідей қоғамдық талаптарды ескердік.
– Қоғамның қазіргі даму кезеңінде болып жатқан саяси-экономикалық, мәдени-
әлеуметтік және т.б.өзгерістердің, ұрпақ тәрбиесіндегі бетбұрыстардың білім
және тәрбие беру жүйесінің ісін жаңа сатыға көтеру қажеттілігіне көңіл
бөлу;
– Қазіргі мектептің оқу-тәрбие үдерісінде қазақ халқының жеті ата
шежіресі мен дастарқан дәстүрлерін тәрбие құралы ретінде пайдалану арқылы
оқушының бірегей дүниетанымын, адамгершілік көзқарасын, кісілік, имандылық,
мейірімділік қасиеттерін қалыптастыруды жүзеге асыру, халықтың әдет-
ғұрпын, салт-дәстүрін білуге, оны құрметтеп, үлгі тұтуға үйрету, ұлттық
мақтаныш сезімін ояту, күнделікті өмірлік ұстанымдарына айналдыру
қажеттілігі;
– Өркениетті қоғамға сай білімді, іскер, шығармашыл, өз еркімен жауапты
шешім қабылдай алатын, оның салдарларын болжай білетін, ынтымақтастыққа
икемді, жан-жақты белсенді, елінің тағдырына, салт-дәстүрлеріне, әдет-
ғұрпына үлкен жауапкершілікпен қарайтын дара тұлғаны тәрбиелеу.
Сондықтан біз бастауыш білім беру сатысы оқушыларын қазақ халқының жеті
ата шежіресі мен дастарқан дәстүрі негізінде тәрбиелеуде жоғарыда аталған
қоғам талаптарын ескере отырып, тәрбиелеудің үш компонентін бөліп алдық:
эмоционалды-мотивациялық, мазмұндық, іс-әрекеттік.
Сонымен қатар осы компоненттердің өлшемдерін, көрсеткіштері мен
деңгейлерін анықтадық (Кесте – 1).
Кесте 1 – Бастауыш білім беру сатысы оқушыларын қазақ халқының жеті ата
шежіресі мен дастарқан дәстүрлері арқылы
тәрбиелеу үлгісі
Компоненттері Өлшемдері Көрсеткіштері Деңгейлері
Эмоционалдық-моРухани-мәдени сипаттағы- қазақ халқының жеті ата ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МЕДЕТБЕКОВА НҰРГҮЛ НИЯЗБЕКҚЫЗЫ
Бастауыш мектептің математика сабақтарында ұлттық және дидактикалық
мазмұнды ойын есептерін қолдану арқылы оқушылардың ой-өрісін дамыту
13.00.02 – Оқыту және тәрбиелеу теориясы мен әдістемесі
(математика)
Педагогика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін
алу үшін дайындалған диссертацияның
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2010
Жұмыс М.О.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университетінде
орындалған
Ғылыми жетекшісі: педагогика ғылымдарының докторы,
профессор Мүбәраков А.М.
Ресми оппоненттер: педагогика ғылымдарының докторы,
профессор Қағазбаева Ә.К.
педагогика ғылымдарының кандидаты
Қайыңбаев Ж.Т.
Жетекші ұйым Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық
университеті
Диссертация 2010 жылы ___________сағат____Абай атындағы Қазақ ұлттық
педагогикалық университетіндегі педагогика ғылымдарының докторы ғылыми
дәрежесін беру жөніндегі Д 14.08.05 диссертациялық кеңесінде өтеді.
Мекен-жайы: 050012, Алматы қаласы, Төле би көшесі 86, 4-қабат, 415
бөлме.
Диссертациямен Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің
кітапханасында танысуға болады (050010, Алматы қаласы, Қазыбек би көшесі,
30)
Автореферат 2010 жылдың ________________ таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы Шоқыбаев Ж.Ә.
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Еліміз егеменді мемлекет болғалы бері барлық
салаларда ауқымды өзгерістер жүріп жатыр. Мұндай өзгерістерден білім беру
саласы да тыс қалған жоқ. Қазіргі білім беру (саласы) жүйесі әлемдік
өркениеттің барлық талабына сай келетін, парасатты, білім мен біліктілігі
жетілген мамандар дайындауды қажет етеді. Сондықтан да Қазақстан
Республикасының Білім туралы заңында білім беру жүйесінің міндеті ұлттық
және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері
негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға
бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау екендігі айтылған.
Іс-әрекеттің айрықша түрлерінің бірі ойын болып табылады. Ойын оқу
әрекетіне тән бірқатар қасиеттерге ие екендігі белгілі. Мұны мектеп
оқушыларының білімі мен дағдыларын қалыптастыруға бағыттауына мақсатталуы
айқын көрсетеді. Сонымен қатар ойын оқушыларға қозғау салуға, оларға түрткі
болуға да бағытталған. Ол төмендегідей бірқатар қайталанбас қасиеттерге
ие: балалар мен жасөспірім жеткіншектер үшін оның оңайлығы мен
игерімділігі, демократиялылығы (ойын барлығын да қабылдайды), игерілуі
тиіс шынайы ақиқаттың барынша әралуан қырларын модельдеуге мүмкіндік
беретін ойындық құралдардың бейімділігі, ең бастысы–балалар үшін ойынның
тартымдылығы. Қазақ халқының ұлы ақыны Абай Құнанбаев: Ойын ойнап ән
салмай, өсер бала бола ма?-деп айтқандай, бала өмірінде ойын ерекше орын
алады. Баланың өмірі, қоршаған ортаны танып, еңбекке қатынасы,
психологиялық ерекшеліктері ойын үстінде қалыптасады. Олар ойын ойнау
барысында өздерін еркін сезінеді. Іздемпаздық, тапқырлық әрекеті (сезіну,
қабылдау, ойлау, зейін қою, ерік арқылы) байқалады.
Ойындарды мақсатты пайдалану мәселесі қандай да бір деңгейде бастауыш
оқушыларына тәрбие беру теориясы мен оқыту тәжірибесінде шешімін тапқан.
Педагогикалық ғылымның аталған саласына Л.А.Венгер, В.В.Давыдов,
А.В.Запорожец, Н.Н.Подьяков, А.П.Усова, Д.Б.Эльконин және тағы да басқа
ғалымдар өздерінің елеулі үлестерін қосты.
Бастауыш мектеп тәжірибесінде ұлттық және дидактикалық мазмұнды ойын
есептерін барынша біржақты түсіну және мұғалімдер мен оқушылар тарапынан
оған деген әралуан қарым-қатынасты байқауға болады. Көптеген мұғалімдер мен
әдіскерлер, мұндай ойынмен қызықты сипатта берілген тапсырмалар мен
жаттығуларды ғана байланыстырады. Олар рольдік және басқа да ойындарды
сабақтарда қолданудың орынсыздығы мен мақсатқа сай келмейтіндігі туралы
айтады. Сондай-ақ қазіргі кезде көбінесе, ойынды екінші қатарға шығару
байқалады. Ойын игерілген білімдер мен дағдыларды бекітуге арналған құрал
ретінде ғана мойындалды. 1 және 2 сынып арифметика курсына арналған ойындар
жүйесін жасап шығарған әдіскер Н.В. Огаркова да осындай ой-тұжырымға
келген. Кейбір зерттеулер мен әдістемелік әдебиеттерде оқыту үрдісіндегі
ойындарды пайдалану ерекшеліктерін айқындайтын ойын мен оқу іс-
әрекеттерінің өзара байланысы жеткілікті айқындалмағаны еместігі байқалады.
Жас ерекшелік психологиясы саласында ойынды Б.Г.Ананьев, А.В.Запорожец,
А.Н.Леонтьев, А.А.Люблинская, С.Л.Рубинштейн, Д.Б.Эльконин ғалымдар
зерттеді.
Ойынды адамзат іс-әрекетінің арнайы формасы ретінде дамытудағы тарихи
аспектті Е.А.Покровский, Р.И.Жуковская, Р.И.Меджерицкая, В.Г.Яковлева
ғалымдардың зерттеулерінде сипатталды.
1980-1985 жылдардан бастап, ұлттық және дидактикалық мазмұнды ойын
есептерінің мазмұны мен қызметін айқындау, нақтылау бағытында бірқатар іс-
әрекеттер жасала бастады. Кіші мектеп жасындағы балаларды оқытуда ойынды
пайдалануға байланысты М.И.Моро, А.М.Пышкало, В.Н.Рудницкая, Л.И.Смагина,
Н.А.Янковская тарапынан жекелеген әдістемелік ұсынылымдар жасалды.
Кейбір әдіскерлердің пікір-көзқарастары бойынша ойын оқыту әдісіне
жатқызыла бастады. Математиканы оқыту үрдісінде мазмұнды ойын есептердің
қолданылымдары жеке оқушылардың ой-өрісін, біліктерін, дағдыларын
қалыптастырудың құралы ретінде ғалым-әдіскерлер А.Е.Әбілқасымова,
Ә.К.Қағазбаева, Д. Рахымбек, Б.Баймұханов, А.М.Мүбәраков, Е.Ж.Смағұлов,
Ж.Т.Қайыңбаев, М.Ө.Мұсабеков, Г.О.Жетпісбаеваның т.б. еңбектерінде
қарастырылған.
Ойынды бастауыш мектепте оқыту барысында қолдануға арналған
Қазақстандық ғалымдардың біраз еңбектері бар. Атап айтсақ: Ж.С.Сардарованың
кандидаттық диссертациясы бастауыш мектептің оқу процесінде пайдаланылатын
дамытушы компьютерлік ойындар жүйесін теориялық тұрғыдан негіздеуге және
оларды пайдаланудың әдістемесін жасауға арналған. Б.А.Нарқұлованың
диссертациялық жұмысы 5-ші сыныптың қазақ тілі сабағында дидактикалық
ойындарды қолданудың тиімді әдістемесін жасау, дидактикалық ойындардың
түрлерін, өзіндік белгілерін айқындау қарастырылған. Бастауыш сыныпта
ұлттық-дидактикалық ойындарды пайдалануға Р.Жиеналиев пен Р.Қ.Керімбековтың
ғылыми жұмыстары арналған. А.Ж.Алдажанова мен З.Н.Күдебаеваның ғылыми
зерттеулерінде бастауыш сынып оқушыларының сабаққа қызығушылығын арттыруда
дидактикалық ойындардың алатын орны жан-жақты қарастырылған.
С.М.Иманбекованың ғылыми еңбектерінде жаңа технология үдерісінде математика
сабағында ойын элементтерін тиімді пайдалану арқылы оқушылардың ой-өрісін
дамыту мәселелері зерттелген. Математика сабақтарында дидактикалық
ойындарды пайдалану арқылы оқушылардың қызығушылығын арттыру проблемасы
Т.Қ.Жаспанованың ғылыми еңбегінде қарастырылған. Г.Қазенованың еңбекгі ойын
арқылы оқытуға арналған. Білім беру барысында ойын технологиясын қолдануда
С.Кемазанова қарастырған. Р.Керімбаева мен Т.Керімбаеваның еңбектерінде
дидактикалық ойындардың түрлері зерттелген. Оқушыға білімінді берік
меңгерту құралы ойын екендігі А.Рысқұлбекованың еңбегінде тұжырымдалған.
Р.И.Кенжебекованың кандидаттық диссертациясы бастауыш мектепте сыныптан тыс
жұмыстарда математикалық ойын есептерін пайдалану әдістемесіне арналған.
А.Ө.Байдыбекованың зерттеу жұмысы бастауыш сыныптардағы математиканы
оқытуда компьютерді пайдаланып кейбір математикалық ойындарды қолдану
қарастырылған. Б.М.Тажиғұлованың кандидаттық диссертациясы пәнаралық
дидактикалық ойындарды оқушылардың танымдық қызығушылығын қалыптастыру
құралы ретінде қарастыруға арналған. А.К.Айтпаеваның зерттеу жұмысында
қазақтың ұлттық ойындары бастауыш сынып оқушыларын тәрбиелеу құралы ретінде
қарастырылған.
Кіші мектеп жас кезеңі (6-10 жас аралығы) ең алдымен жүйелі оқу әрекетін
дамытудың барынша маңызды кезеңі болып табылатындығын атап өту қажет. Бұл
жас кезеңінде балалардың бойында оқу біліктері қалыптастырылады, сол
себепті де оқу іс-әрекеті кіші мектеп жасындағы балалар үшін жетекші іс-
әрекеттердің бірі болып табылады.
Демек, бастауыш мектепте математиканы оқытуда ұлттық және дидактикалық
мазмұнды ойын есептерін қолдану арқылы оқушылардың ой-өрісін дамыту
қажеттілігімен және ондай қолданудың теориялық негізделіп әдістемесінің
жасалмауының арасында қарама-қайшылық бар екендігі анық байқалады. Бұл
қарама-қайшылық Бастауыш мектептің математика сабақтарында ұлттық және
дидактикалық мазмұнды ойын есептерін қолдану арқылы оқушылардың ой-өрісін
дамыту атты тақырыбының көкейкестілігін дәлелдейді.
Осыған орай зерттеудің проблемасы ұлттық және дидактикалық мазмұнды ойын
есептерін қолданып бастауыш мектепте математиканы оқыту барысында
оқушылардың ой-өрісін дамыту болып табылады.
Зерттеудің мақсаты: бастауыш мектептің математика сабағында ұлттық және
дидактикалық мазмұнды ойын есептерін қолдану арқылы оқушылардың ой-өрісін
дамытудың ұйымдастырушылық педагогикалық, дидактикалық шарттарын анықтау
және әдістемесін жасау, оны тәжірибе жүзінде тексеру.
Зерттеу нысаны: бастауыш сыныптарда математиканы оқыту үрдісі.
Зерттеу пәні: бастауыш мектептегі математика сабағында ұлттық және
дидактикалық мазмұнды ойын есептерін қолдану арқылы оқушылардың әдістемесі.
Зерттеудің болжамы: егер бастауыш мектептегі математика сабағында ұлттық
және дидактикалық мазмұнды ойын есептерін қолдану арқылы оқушылардың ой-
өрісін дамыту теориялық-әдістемелік тұрғыда негізделсе және оның
әдістемелік кешені жасалса, онда оқушылардың ой-өрісі артып, оқу сапасы
артады, өйткені бұл жағдайда, оқушылардың математиканы оқуға деген
қызығушылығы мен ынтасы күшейе түседі.
Зерттеу міндеттері:
- бастауыш мектептегі математика сабағында ұлттық және дидактикалық
мазмұнды ойын есептерін қолданудың қазіргі жағдайын анықтау және ол
ойындарды қолданып оқушылардың ой-өрісін дамытудың теориялық негізін
анықтау;
- ұлттық және дидактикалық мазмұнды ойын есептерін қолданып оқушылардың
ой-өрісін дамытудың әдіс-тәсілдерін анықтап, оны психологиялық-
педагогикалық тұрғыда негіздеу;
- бастауыш мектептегі математика сабағында ұлттық және дидактикалық
мазмұнды ойын есептерін қолданып оқушылардың ой-өрісін дамытудың
әдістемесін жасау, оның тиімділігін тәжірибелік эксперимент арқылы тексеру.
Зерттеудің жетекші идеясы: бастауыш мектептегі математика сабағында
ұлттық және дидактикалық мазмұнды ойын есептерін қолданып оқушылардың
теориялық-әдістемелік тұрғыда негіздеп, тиімді қолдану арқылы оқушылардың
қызығушылығы мен ынтасын арттырып, оқу сапасын жақсартуға болады.
Зерттеудің ғылыми-әдіснамалық негіздерін: білім беру жүйесінің
философиялық, психологиялық-педагогикалық, ғылыми-әдістемелік негіздері,
тұлға дамуының жалпы философиялық принциптері, бір тұтастық туралы
диалектикалық теориясы, бастауыш мектепте білім берудің қазіргі мәселелері,
ұлттық және дидактикалық мазмұнды ойын есептерін оқу барысында қолданудың
ғылыми-әдістемелік теориясы, ойындар туралы отандық және шетелдік
ғалымдардың әдістемелік еңбектері құрайды.
Диссертациялық зерттеудің теориялық, әдіснамалық, ғылыми әдістемелік
және эксперименттік қағидаларын негіздеуде дидактикалық ойындарды
қолданудағы жүйелілік, тұлғалық және іс-әрекет тұрғысынан қараудың жалпы
ғылыми қағидалары, іс-әрекеттің философиялық, психологиялық, педагогикалық
теориялары мен әдістемелік негіздері, идеялары қолданылды.
Зерттеудің көздері: зерттеу проблемесы бойынша философтардың,
әлеуметтанушылардың, психологтардың, педагогтардың, математик–әдіскерлердің
еңбектері; Қазақстан Республикасы үкіметінің ресми материалдары; Білім және
ғылым министрлігінің орта мектепте білім беру мәселелеріне қатысты
нормативті құжаттары мен оқулықтары және оқу-әдістемелік кешендері
(стандарттар, типтік оқу бағдарламалары, оқу құралдары және т.б.); білім
беру саласын ақпараттандыру тұжырымдамасы мен бағдарламасы; педагогтардың
ғылыми жетістіктері мен озық тәжірибелері және т.б.
Зерттеудің әдістері: зерттеу жұмыстарын жүзеге асыруда теориялық
(модельдеу, аналитикалық-синтетикалық, салыстырмалы, индуктивті–дедуктивті
талдау), эмперикалық (сұрау, бақылау, педагогикалық эксперимент,
педагогикалық озық іс-тәжірибелерді жинақтау); әлеументтану (сауалнама);
білім беру жүйесі субъектілерінің тәжірибелерін талдау, салыстыру,
зерделеу, жинақтау, тәжірибелік-әдістемелік жұмыстарды жүргізу,
математикалық-статистикалық өңдеу әдістері қолданылды.
Зерттеудің тәжірибелік-эксперименттік базасы. Оңтүстік Қазақстан
облысының Бәйдібек ауданындағы Ж.Жабаев орта мектебі, Төлеби ауданындағы
М.Әуезов орта мектебі, Шымкент қаласындағы Т.Тәжібаев атындағы №47 мектеп-
гимназиясы, Т.Рысқұлов атындағы №25 мектеп–гимназиясы.
Зерттеу жұмыстары: (2003-2009 ж.ж.) үш кезеңде жүргізілді:
Бірінші кезеңде (2003-2004 жылдар) педагогикалық зерттеу-әдіснамасы
теориясының жалпы және қарастырылып отырған проблемаға қатысты отандық және
шетелдік әдебиеттерді мақсатты зерттеу және талдау; бастауыш мектептегі
математика сабағында ұлттық және дидактикалық мазмұнды ойын есептерін
қолданудың қазіргі жағдайын айқындау; бастауыш мектепте математиканы
оқытудың стандарты мен бағдарламасын, оқулықтары мен әдістемелік оқу
құралдарын жоспарлы зерделеу жұмыстары жүргізілді. Нәтижеде зерттеу
жұмысының тақырыбы, нысаны, мақсаты, болжамы, әдіснамасы мен пәні
анықталады. Айқындау эксперименті жүргізіліп, оның нәтижелеріне қорытынды
жасалды.
Екінші кезеңде (2005-2006 жылдар) ғылыми-әдістемелік әдебиеттерді және
озық тәжірибелерді зерттеп талдау негізінде ұлттық және дидактикалық
мазмұнды ойын есептерін бастауыш мектеп оқушыларының атқаратын рөлі мен
қызметі және мүмкіндіктері айқындалды. Сонымен қатар, ұлттық және
дидактикалық мазмұнды ойын есептерін қолдану арқылы меңгерілетін оқу
материалдарының ішкі байланысы анықталды. Жүргізілген эксперимент негізінде
бастауыш мектептегі математика сабағында ұлттық және дидактикалық мазмұнды
ойын есептерін қолданып оқушылардың ой-өрісін дамыту әдістемесі теориялық
тұрғыдан нақтыланды.
Үшінші кезеңде (2007-2009 жылдар) жүргізілген теориялық және тәжірибелік
жұмыстар қорытындыланды. Бастауыш мектептегі математика сабағында ұлттық
және дидактикалық мазмұнды ойын есептерін қолданып оқушылардың ой-өрісін
дамытудың әдістемесі жасалып, оның тиімділігі оқыту эксперименті арқылы
тексерілді. Аталған эксперимент нәтижелері сараланып, өңделді. Зерттеу
жұмысының нәтижелеріне теориялық талдау жасалды, қорытындылар негізделіп
шығарылды. Диссертациялық жұмыс, оған қойылатын талапқа сәйкес рәсімделіп,
ғылыми-әдістемелік ұсыныстар дайындалды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- бастауыш мектептегі математика сабағында ұлттық және дидактикалық
мазмұнды ойын есептерін қолданудың қазіргі жағдайы, оны қолданудағы
кемшіліктер мен қиыншылықтар және оның себептері айқындалып, ұлттық және
дидактикалық мазмұнды ойын есептерін оқушылардың ой-өрісін құралы ретінде
қолданудың теориялық-әдістемесінің негіздері анықталды;
- ұлттық және дидактикалық мазмұнды ойын есептерін бастауыш мектеп
оқушыларының ой-өрісін дамыту құралы екендігі негізделіп, олардың
оқушылардың іс-әрекеттерінің шығармашылығын арттырудағы ролі мен атқаратын
қызметінің ерекшеліктері айқындалды;
- бастауыш мектептегі математика сабағында ұлттық және дидактикалық
мазмұнды ойын есептерін оқушылардың ой-өрісін дамыту құралы ретінде
қолданудың әдістемесі жасалынды.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы: бастауыш мектептегі математиканы оқыту
барысында ұлттық және дидактикалық мазмұнды ойын есептерін қолдану
әдістемесі, бастауыш сыныпта қолданылатын ұлттық және дидактикалық мазмұнды
ойын есептерінің математикалық мазмұны мен оларды қолданудағы мақсаты
ұлттық және дидактикалық мазмұнды ойын есептерін сабақ барысында қолдану
арқылы дайындықтары әртүрлі оқушылардың ой-өрісінің даму ерекшеліктерінің
айқындау жолдары дайындалды.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы: зерттеу нәтижелерін бастауыш
сыныптардың оқулықтарын және әдістемелік құралдарын дайындағанда, бастауыш
мектепте математиканы оқыту барысында оқушылардың ой-өрісін дамытуда
бастауыш мектеп мұғалімдерінің білімін жетілдіру курстарында пайдалануға
болады. Дайындалған ұлттық және дидактикалық мазмұнды ойын есептерін мектеп
мұғалімдері өздерінің күнделікті іс-тәжірибелерінде қолдана алады.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
- ұлттық және дидактикалық мазмұнды ойын есептерін бастауыш мектептегі
математика сабағында оқушылардың ой-өрісін дамыту үшін қолданудың
психологиялық-педагогикалық негізі;
- ұлттық және дидактикалық ойындар мектеп оқушыларының ой-өрісін дамыту
құралы екендігінің дәлелдемесі;
- бастауыш мектептегі математика сабағында ұлттық және дидактикалық
мазмұнды ойын есептерін оқушылардың ой-өрісін дамыту үшін қолданудың
әдістемесі;
Зерттеу нәтижелерінің дәлелдігі мен негізділігі: қойылған проблемаға сай
әдіснамалық және теориялық қағидалар мен зерттеу пәніне сәйкес әдістердің
қолданылуымен, бастапқы теориялық қортындылар мен соңғы тәжірибелік-
эксперименттік көрсеткіштердің өзара дәл келуімен, олардың тиімділігінің
бастауыш сынып оқушыларының ой-өрісін дамыту қорытындысының эксперимент
арқылы тексеріліп, оның нәтижесі жоғары екендігінің дәлелденуімен және
зерттеудің негізгі қорытындылары мен ғылыми-әдістемелік ұсыныстарының
бастауыш мектеп практикасына енгізіліп, мақұлдануымен қамтамасыз етілген.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу мен іс-тәжірибеге енгізу: зерттеу
жұмысының негізгі қағидалары мен нәтижелері тәжірибелік-эксперименттік
сынақтан өткізіліп, өзінің дұрыстығын дәлелдеді. Диссертацияның негізгі
мәселелері келесі халықаралық және республикалық ғылыми-әдістемелік
конференцияларда талқыланды:
Сондай-ақ республикалық ғылыми-педагогикалық басылымдарда зерттеу
жұмысының қорытындылары жарияланды.
Жоғары кәсіптік, базалық білім және жеке пәндерді оқыту әдістемесі
атты ғылыми-әдістемелік конференцияның еңбектері-І (Шымкент, 2005ж.) Білім
берудің инновациялық моделі: бағыттары мен болашағы халықаралық ғылыми-
практикалық конференция материалдары (Ақтөбе, 2007ж.), Әуезов оқулары -7
М.Әуезов және қазақтанудың өзекті мәселелері атты халықаралық ғылыми-
тәжірибелік конференцияның еңбектері. (Шымкент, 2008ж.), XVII
Международная научно методическая конференция Педагогический менеджмент и
прогрессивные технологии в образовании. (Пенза, 2009ж.), М.Сапарбаев
атындағы ОҚГИ-ның 15 жылдығына арналған Қазіргі таңдағы білім мен ғылымның
мәселелері атты VІ Халықаралық ғылыми-практикалық конференция. (Шымкент,
2009ж.)
Оның ішінде Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігінің
білім және ғылым саласын бақылау жөніндегі комитет алқасы ұсынған
баспаларда: Ұлт тағылымы (Алматы, 2008), Ізденіс (Алматы, 2009), Ұлт
тағылымы (Алматы, 2009), Қазақстан жоғары мектебі (Алматы, 2010).
Диссертацияның құрлымы. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, екі тарау мен
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі негізделген, зерттеу нысаны, пәні,
мақсаты, болжамы мен міндеттері анықталған. Зерттеу кезеңдері, зерттеу
жұмысының ғылыми жаңалығы мен практикалық маңыздылығы, зерттеу
нәтижелерінің нанымдылығы көрсетілген.
Бастауыш мектептегі математика сабағында ұлттық және дидактикалық
мазмұнды ойын есептерін оқушылардың ой-өрісін дамытудың писхологиялық-
педагогикалық негізі атты бірінші тарауда бастауыш мектептегі математика
сабағында ұлттық және дидактикалық мазмұнды ойын есептерін қолданудың
қазіргі жағдайы анықталып, ондағы кемшіліктер және олардың себептері
айқындалып, ол ойындарды оқушылардың ой-өрісін дамыту үшін қолданудың
психологиялық-педагогикалық негіздері сипатталған. Сонымен қатар бұл
бөлімде ұлттық және дидактикалық мазмұнды ойын есептерін бастауыш сынып
оқушыларының рөлі мен атқаратын қызметінің ерекшеліктері айқындалған.
Бастауыш мектептегі математика сабағында ұлттық және дидактикалық
мазмұнды ойын есептерін оқушылардың ой-өрісін дамытуда қолданудың
әдістемесі атты екінші тарауда бастауыш сыныптарда математиканы оқыту
барысында ұлттық және дидактикалық мазмұнды ойын есептерін қолданудың
әдістемесінің негізі сипатталып, онда ойындарды қолданудың қажеттілігі
қандай оқу материалдарына байланысты болатындығы жөнінде айтылған және
бастауыш мектепте математиканы оқыту барысында қолданылатын ұлттық және
дидактикалық мазмұнды ойын есептерін математикалық мазмұны ашылып оларды
қолданудағы мақсат айқындалған. Сондай-ақ, ұлттық және дидактикалық
мазмұнды ойын есептерін сабақ барысында қолданғанда дайындықтары әртүрлі
оқушылардың ой-өрісінің дамуының ерекшеліктері айқындалып, педагогикалық
эксперимент пен оның қорытындысы сипатталған.
Қорытындыда жүргізілген зерттеу жұмысының негізгі нәтижелері
тұжырымдалған.
Қосымшада зерттеу барысында қолданылған материалдар енген.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Елімізде жүріп жатқан саяси-әлеуметтік реформаларға байланысты жалпы
білім беру салаларына қойылатын талаптар да өзгеруде. Себебі білім беру
жүйесі қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуында жетекші роль атқарады.
Қазіргі уақыттағы білім беру қызметкерлерінің алдында тұрған басты
мақсат-еліміздегі білім беруді халықаралық деңгейге көтеру және білім
сапасын жетілдіру, жеке тұлғаны қалыптастыру, қоғам қажеттілігін өтеу, оны
әлемдік білім кеңістігіне кіріктіру болмақ.
ХХ ғасырдағы көрнекті Нидерланды ойшылы И. Хейзинг Ойнаушы адам ұғымы
Жасаушы адам ретінде елеулі қызметті бейнелейтіндігін айтады. Шындығында
іс-әрекеттің қалған түрлерінің ешқайсысында да адам ойындағыдай өзінің
психофизиологиялық, интеллектуалдық мүмкіндіктерін әйгілей алмайды. Ойын
оқытады, дамытады, тәрбиелейді, әлеуметтендіреді, көңіліңді аулайды,
демалыс сыйлайды. Баланы ойыннан ажырату–оның дамуының басты көзінен,
шығармашылық импульсінен және әлемді тану үдерісін жандандырудан айыру
болып табылады. Ойын–баланың барлық өмірлік бағыттарының реттеушісі.
Дидактикалық ойындар таным және бастауыш білім беруде оқушылардың іс-
әрекетінің белсендіргіші. Ол балалардағы балаға тән қасиеттерді сақтайды
және дамытады, балалардың өмір мектебі және даму тәжірибесі Бала ойнай
отырып өмірді таниды, өзін оған дайындайды, жасампаз адам ретінде
қалыптасады.
Оқу құралдарының мінезі-мектеп мінезінің айнасы-деп атақты ұлы
педагог, ақын Мағжан Жұмабаев айтқандай, біздің берер білім, тәрбие жолына
пайдаланылатын әдістемелер мәнді болуы керек. Ол үшін бала ұғымына,
қабылдауына сәйкестендіріліп ойын ұйымдастыруы қажет. Балаға арналған білім
баланың ақылына лайықталап, талабын шабыттандыратындай, ойын оятарлық,
іскерлігін дамытарлықтай, бастаған істің нәтижесіне жетуге тырысарлықтай
нәрлі болуы керек. Оқушылардың ой белсенділігін, саналы ойлана білуін
дамыту мұғалімнің негізгі міндеті. Ойын баланың ойлау қабілеті мен сөздік
қорын дамытуға, түрлі дағды мен шеберлікті меңгеруге, қиындықты жеңуге,
төзімділікке баулиды. Олай болса, ойынды қай сәттерде, не мақсаттпен
пайдаланатынымызға аса назар аудару қажет. Мысалы, балалардың ой-өрісін
дамыту үшін Санамақ ойынын қолдануға болады. Оның басты ерекшелігі
баланың ойлау қабілітін жетілдіру. Атау ұйқастарын санау арқылы бала
сандардың атын атауға үйренеді, санға аты ұқсас заттарды танып біледі:
Бір дегеніміз-білеу,
Екі дегеніміз-егеу,
Үш дегеніміз үкі,
Төрт денегіміз төсек, т.б.
Ақсүйек ойыны белгісіз санды табуға арналған ойын. Ойынға толық сынып
қатысады. Кестедегі белгісіз сандардың орнына ақсүйек тағылып жатыр. Кім
дұрыс шығарса, сол табады. Кім ақсүйекті көп тапса, сол ұтады.
Д.Б.Эльконин ойын іс-әрекетінің дамуындағы екі әлеуметтік баспалдақтарды
анықтап көрсетті: 1) заттармен әрекеттестікті бейнелейтін ойындар; 2)
рөлдік ойындар.
Ойын тұтас ұжымды тәрбиелеудің тамаша құралы болып табылады. Ойын
талаптарын орындау арқылы балалар өздерінің мінез-құлқы мен жүріс-
тұрыстарын басқаруды үйренеді, оларда ұжымгершілік пен жауапкершілік сезімі
дами түседі. Бір ойынға қатысушының ереже бұзуы тұтас команда нәтижелерінен
көрініс тауып отырады. Ұжым талаптарын қайта-қайта бұзушылық болған
жағдайда оны ойнаушылар қатарына қабылдамай қоюға болады. Ал бұл ықпал
көрсетудің салмақты, байыпты шарасы болып саналады. Өйткені балаларды
ойынға тартып, қатыстырудан басқа, ұжымда бірлікте болуға ұмтылу және
белгілі орынды иемденуге деген ұмтылыс та олар үшін айрықша роль атқарады.
Ойын балалардың белсенді қарым-қатынасқа және де ұжымдық іс-әрекетке деген
мұқтаждықтарын қанағаттандырады. Ойын ұжымдағы жалпы нормалар мен
құндылықтарды қалыптастырады. Дидактикалық ойындар қоршаған өмір
құбылыстары мен заттары жөніндегі балалардың білімін нақтылайды, елестете
алуды, сөйлеуді дамытып оқумен, санауды және т.б. үйретеді.
Біз өз зерттеуімізде төмендегідей түсініктемені ұстандық: дидактикалық
ойындар-бұл ойындық және танымдық негізден тұратын іс-әрекет түрі. Баланың
мектепке келуінен кейін ойын іс-әрекеттің жетекші түрі болмай қалады,
дегенмен бұрынғыша баланың дамуы мен қалыптасуында елелулі орын алады.
Мұндай пікірлерді Т.Е.Конникова, Ф.И.Фрадкина және т.б. көптеген ғалымдар
қолдайды. Олар мектеп жасына дейінгі балалықтың аяқталуымен бірге ойынның
өлмейтіндігін, тек қана өмір сүруді жалғастырып қана қоймай өзіндік үлгіде
дами беретіндігін айқындайды.
Оқыту, білім беру мақсатында ойындарды пайдаланудың мақсатқа
сәйкестілігін мойындауды біз ежелгі дүниеден де табамыз. Ойынды оқыту,
білім беру және тәрбие беру құралы ретіндегі алғашқы жазбаларды біз ежелгі
грек философы Платонның еңбектерінен кездестіреміз. Ол ойынның маңызды
ролін барынша терең түсінді және ойындық тәсілдер балалардың оқуын, білімді
меңгеруін оңайлатады деп санады. Рим мектептерінде Қайта өрлеу дәуірінде
балаларды оқуға үйрету кезінде ойындарды енгізу міндетті түрде талап
етілген болатын. Оқудағы ойын мәселесіне Р.Оуэн, Ф.Фребель, Ж.Фурье секілді
ғалымдар да айрықша назар аударған. Олар, ойын балалардың ең қиын деген
түсініктерді меңгеруді жеңілдетеді деп көрсетті. Ф.Фребель арнайы әдістеме
әдістеме жасады және балаларды оқыту, оларға білім беру тек қана ойындық
тәсілдер көмегімен ғана жүзеге асырылатын мектептерді Германияда құруға
әрекет жасады.
К.Д.Ушинский бүкіл оқу үрдісін ойынға айналдыруға табанды түрде қарсы
шықты. Дегенмен балалардың есте сақтау қабілетін, ынта мен оқуға деген
қызығушылығын жоғарылатуда ойындардың маңыздылығына педагогтардың назарын
аударуға әрекеттенді. Ол сонымен қоса ойын арқылы тұлғаның қандай да бір
қыры ғана емес, тұтас адам қалыптасады деп санады. Ғалым ойындарды
пайдалануға қатысты көптеген құнды кеңестер берді. Мәселен ойын негізінде
балаларда белсенді шығармашылық іс-әрекетке деген құштарлық пен
ынтызарлықты дамытуды ұсынды.
Педагогика ғылымында ойын әрекетінің оқу үрдісінде алатын орны туралы
зерттеліп жүрген еңбектер аз емес. Себебі ойын-оқу, еңбек іс-әрекеттерімен
бірге адамның өмір сүруінің маңызды бір түрі. Оны мынадай сызба арқылы
суреттесек те болады. (1 сурет)
Оқу әрекеті Еңбек әрекеті Ойын
әрекеті
1-сурет - Ойын-оқудың маңызды бір түрі
Ойын ұғымына түсінік берсек-бұл адамның мінез-құлқын өзі басқарумен
анықталатын қоғамдық тәжірибені қалыптастыруға арналған жағдаяттар
негізіндегі іс-әрекеттің бір түрі. Адамзат тәжірибесінде ойын әрекеті
мыныдай қызметтерді атқарады:
-ойын-сауық;
-коммуникативтік немесе қарым-қатынастық:
-диагностикалық (ойын барысында өзін-өзі тану);
-коррекциялық (өзін-өзі түзету);
-әлеуметтендіру
Әлде де болса ойынның адамның дамуына, қалыптасуына, тәрбиесіне
байланысты функциялары анықталуда.
Ойын-адам өміртанымының алғашқы қадамы. Сондықтан ойын арқылы балалар
өмірден көптеген мәліметтер алып, білімін жетілдіреді.
Ойын-бір қарағанда қарапайым құбылыс не әрекет іспетті. Ол міндетті
түрде ұжымдық әрекет. Ойынның ережелері ойнаушылардың қисынды ой
қабілетінің дамуы, бір-біріне деген сыйластық қажеттіліктерімен санасуы әр
ойыншының жеке әрекеттерінен туындайды. Ойынның басты шарты жеңіске жету
болса, әр ойыншы өз қарсыласының мүмкіндігімен санасып, бір-біріне деген
сенімін арттырады.
Ойынның да өзіне тән мотивтері болады. Мысалы, мазмұндық, рөлдік ойындар
баланың зейінін, есін, ойлауын, қиялын қалыптастыруда зор маңыз атқарады.
Ойын әсері арқылы бала өз қасиетін қалай қанағаттандыра алатынын, қандай
қабілеті бар екенін байқап көреді. Ал, ақыл-ой ойындарында белгілі бір
ережелерді сақтап ойнайды. Ол ойындар баланың тапқырлығын, байқағыштығын,
зейінділігін артырумен қатар, ерік сезім түрлерін де дамытады.
Бастауыш сынып оқушыларының негізгі әрекеті-оқу, қарым-қатынас, ойын
және еңбек болса, бұлардың әрқайсысы негізгі функцияларды атқарып, баланы
дамытады. Оқу-білім алу мен білік дағдыны қалыптастырса, қарым-қатынас-бұл
балалардың бірін-бірі дұрыс қабылдап, сонымен қатар жаңалық алмасуын
арттырады. Ал ойын-баланың дамуын арттырады.
Ойынның нақты мақсаттарына қарай пайдалану әдістемесінің мынадай
компоненттері қарастырылады: ойын мазмұны, ойынды ұйымдастыру формалары,
ойын түрлері, ойындық құралдар, сондай-ақ аталған бөліктер арасындағы
барлық өзара байланыстар. Ойынды пайдалану әдістемесінің құрылымын блок-
сызба түрінде көрсетуге болады. (2 сурет)
2-сурет - Ойындарды пайдалану әдістемесінің құрылымы
Ойынның қолданбалы жағын зерттеген әдіскерлердің дидактикалық ойындарға
деген қызығушылық барынша өсе түсуде. Г.А.Кулагина зерттеу үдерісінде
ойындағы таным дәстүрлі оқытуға ұқсамайтын айрықша түрдегі өзіндік формаға
ие болатындығын анықтады: бұл жерде қиялдау мен жауапты өз бетінше
іздестіру, бұрыннан белгілі дәйектер мен құбылыстарға жаңаша көзқараспен
қарау, білімді толықтыру мен кеңейту, байланыстарды орнату, жекелеген
құбылыстар арасындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтарды табу сияқтылардың
барлығын кездестіретін болады. Ойын қарқыны мектеп оқушыларын жылдам және
шапшаң түрде ойлана білуге үйретеді. Олардың тілдік жадыларының
даярлықтарын жаттықтырады, сөйлеу қарқынын дамытуға мүмкіндік береді.
Сабақта ойнай отырып оқушылар өздерінің ойларын жеткізуге машықтанады,
осының арқасында олардың сөйлеу тілдері бірте-бірте автоматтандырылады.
(К.А.Родкин). Демек, ойын сөйлеу шеберліктерін дамытудың нәтижелі
құралдарының бірі болып табылады. Осылайша дидактикалық ойындар мен оны оқу
үдерісінде пайдалануға қатысты соңғы зерттеулердің барлығын талдап,
қорытындылай отырып төмендегілерді айтуға болады:
а) Дидактикалық ойындар ойлау, ерік, жады, назар, сөйлеу, моторика
сияқты психикалық үрдістерді жандандырады. (Г.А.Ляпина, М.В.Стронин және
т.б.);
б) Сабақтағы ойын жағдайларында мектеп оқушысы іс-әрекеттің үрдістік
жағынан терең қанағаттану сезімінде болады және бұл оқудың тұлғалық мәнінің
ұлғаюына мүмкіндік береді. (Е.Енгабаева, А.А.Баранов, Г.А.Ляпина);
в) Дидактикалық ойындардың жемісті сәтілігі мектеп оқушыларының ойын
үдерісіне қызығушылығымен, ойынға қатысушылардың өз білімдерін шығармашылық
пен пайдалануға ұмтылысымен байланысты. (Ю.П.Азаров, О.С.Кель,
В.Н.Терский);
г) Дидактикалық ойындар таным іс-әрекетін жандандыру құралы ғана болып
табылмайды, ол эстетикалық және мінез-құлықтықты тәрбиелеуге мүмкіндік
береді. (А.А.Баранов, В.И.Иванова).
Әдебиеттерді шолу мен тәжірибелік сараптамалық жұмыстар дидактикалық
ойындардың барынша әралуандығын айқындады.
Жекелеген дидактикалық ойындардың өзіне тән ерекшелігі оқу
тапсырмаларына барынша назар аудару, және мектеп оқушыларын зерттеу
элементтеріне ие іс-әрекетке тарту болып табылады. Мұндай тапсырмаларды
орындау үрдісінде оқушылар бірқатар логикалық операцияларды жүргізеді,
танымдық іс-әрекеттің аралық кезеңдерін шешу жүйелілігін белгілейді. Мұндай
дидактикалық ойындар ізденгіштік деп аталады.
Ізденгіштік дидактикалық ойындар репродуктивті және жартылай ізденгіштік
дидактикалық ойындардан, тұрады. Мұндай тапсырмалар жеткіншекті
шығармашылыққа даярлайды.
Жекелеген дидактикалық ойындар мектеп оқушысын дербестікке баули отырып
оны шығармашылық жұмысқа итермелейді. Себеп-салдарлық байланыстар мен
тәуелділіктерді айқындау кезінде мектеп оқушысы өзінің танымдық іс-
әрекетінің мазмұнына тереңдей отырып, зерттелуші құбылыстың бірқатар
қырларын дербес ашу мүмкіндігіне ие болады. Мұндай дидактикалық ойындарды
біз шығармашылық ойындар деп атадық. Бірқатар шығармашылық-дидактикалық
ойындар мектеп оқушысының суырып салмалылығын іске қосады. Мұндай ойындарды
біз рольдік элементтері бар шығармашылық ойындар деп атадық. Тәжірибе
нәтижелері шығармашылық ойындарды сабақ-мерекелерде сабақ-жарыс, сабақ-
суырып салушылық, сабақ-саяхат тәрізді белгілі пәннің оқу материалдарынан
тұратын үш түрінде пайдаланудың барынша мақсатқа сәйкес екендігін
көрсетеді. Түрткі ретіндегі қызметті дидактикалық ойындар орындайды. Ойын
ситуацияларының эмоциональдылығы барлық мектеп оқушыларының белсенді
қатысуына түрткі болады.
Сабақтағы ойын ситуациялары балаларды тежелушіліктен құтқарады, бір-
біріне сенімділік және іскерлік атмосферасында белгіленген жұмысты
жүргізуге ұмтылады.
Мектеп оқушыларының іс-әрекеттерінің сипаты бойынша дидактикалық
ойындарды топтастыра отырып біз шартты түрде репродуктивті, жартылай-
ізденгіштік, ізденгіштік ролдік элементтері бар шығармашылық және ролдік
элементтері жоқ шығармашылық дидактикалық ойындарды бөліп қарастырамыз.
Ойын ситуацияларында қажетті шеберліктер мен дағдыларды қалыптастыру
мақсатында мектеп оқушыларының білімін жаңғыртатын дидактикалық ойындар
қысқа мерзімділігімен ерекшеленеді. Іс-әрекеттің процессуалдық жағы мұғалім
арқылы бағытталады және бақыланады. Дидактикалық ойындарды сабақтың әралуан
буындарына енгізу:
3-сурет - Дидактикалық ойындардың оқу тапсырмаларын шешу үрдісіндегі
мектеп оқушыларының іс-әрекеттерінің сипаты
Оқу материалын меңгеруге даярлық кезінде қолданылатын дидактикалық
ойындар жаңа материалды қабылдау үрдісіндегі белсенділікті жоғарылатуды
мақсат етеді.
Жаңа материалды бекіту, мақсатында енгізілген дидактикалық ойындар жаңа
нәрсені түсінуді нақтыландырады және үй тапсырмасын орындау кезінде неге
назар аудару қажеттігін көрсетеді. Бұл жағдайда дидактикалық ойындар мектеп
оқушыларының жартылай меңгерген оқу-материалдарына негізделеді.
Қайталау кезінде дидактикалық ойындардың барлық түрлері пайдаланылады.
Ойындар мектеп оқушыларын бұрыннан бар білімдерді жаңа ситуацияларда
қолдануға итермелейді. Дидактикалық ойындар арқылы мектеп оқушысының
танымдық іс-әрекетін жандандыру үшін басты шарт- жалпы білім беретін
мектептердегі бағдарламалық талаптарға негізделген, бірте-бірте күрделеніп
отыратын дидактикалық ойындарды оқу үрдісіне мақсатқа бағытталған түрде
енгізу болып табылады.
Дидактикалық ойын мектеп оқушыларының белсенділігін арттырып, қиын оқу
материалдарын меңгеруді жеңілдетуі және көлемі бойынша үлкен оқу
материалдарды есте сақтауға мүмкіндік беруі тиіс.
Оқушылардың шығармашылық белсенділігін арттыру үшін мыналарды жүзеге
асыру қажет:
1. Жағдайға қарай шығармашылық белсенділікті іске қосу;
2. Төмендегідей шығармашылық белсенділіктің жүйелі циклдарын іске
қосудың алғышарттары ретінде шығармашылық жағдайларын жүзеге асыру:
а) шығармашылықтың Мен–субъектісінің рольдік образын игеру;
б) шығармашылықтың жетекші ішкі орындаушы механизмдерін игеру;
в) шығармашылықтың әралуан түрлерін игеру;
г) ойын ұжымының шығармашылық бағытталушылығын дамыту;
д) ойын арқылы шығармашылық нәтижені елеулі түрде сезінетін жағдайларды
қарастыру.
Белсенділікті дамыту үрдісіне ықпал етуі тұрғысынан келесі ойын типтері
мен ойындық формаларды айқындауға болады:
а) оқушылардың шығармашылық белсенділігін дамытатын ойын формалары
(шығармашылық белсенділікті дамытудың жалпы немесе спецификалы емес
шығармашылық ойындық құралдары).
б) тұлғаның жекелеген қасиеттерін және шығармашылық белсенділікті
құрайтын іс-әрекетті дамытушы ойындар. Бұл тип интеллектуалды–дамытушы,
танымдық және көркемдік сияқты бірқатар қозғалыс ойындарынан да тұрады.
в) ерекше шығармашылық ойындар.
г) арнайы шығармашылық ойындар.
Ойынды шығармашылық деп ажырату мүмкіндігі бәрінен бұрын ойын мақсатының
арнайы шығармашылық сипатымен анықталады.
Шығармашылықтың төмендегідей негізгі деңгейлерін анықтауға болады:
- ойынды таңдау шығармашылығы (тұлғааралық өзара әрекеттестіктермен
байланысты міндеттерге жауап беретін және жеткіншектердің маңызды
мұқтаждықтарын қанағаттандыратын, оның үстіне заттық-ойындық ортаның нақты
жағдайларында мүмкін ойындар мен ойындық формаларды іздеудегі оның мәні);
- ойынды жоспарлау және ұйымдастыру шығармашылығы;
- ойынның түрін өзгерту шығармашылығы;
- ойынды құру шығармашылығы. Бұл жағдайда да негізінен екі негізгі форма
қарастырылады: аналогия немесе үлгі бойынша ойынды құру; элементтерден
ойынның барлық объектілі және кеңістіктік–мезгілдік құрылымын жасау. Соңғы
деңгей жеткіншектердің дербес ойындық іс-әрекетінде сирек көрініс береді
(педагогикалық тәжірибеде де), қарапайым формада жүзеге асырылады.
Дидактикалық ойындарды оқыту мазмұнына сәйкес мынадай түрлеріге
бөлінеді:
1. Ойын-саяхаттар. Олар ертегілерге ұқсас фактілер немесе оқиғаларды
бейнелейді, қарапайым жұмбақ арқылы беріледі;
2. Ойын-тапсырмалар. Бұл ойындардың негізін заттар мен әрекет,сөздік
тапсырмалар құрайды.
3. Ойын-болжамдар. Бұл ойындар не болар еді...?, Мен не істер едім,
егер ... деген сұрақтарға негізделеді.
Ойынның дидактикалық мазмұны балалардың алдына проблемалық міндет пен
ситуацияны қоюымен ерекшеленеді.
4. Ойын-жұмбақтар. Жұмбақтың негізгі ерекшелігі-логикалық астарының
болуында. Олар баланың ой әрекетін белсендіреді. Жұмбақтар салыстыру, теңеу
және сипаттау арқылы ұғымның қасиеттерін ажыратуға тәрбиелейді, оқушы
қиялының дамуына әсер етеді.
5. Ойын-әңгімелер. Ол мұғалімнің балалармен, балалардың мұғаліммен және
балалардың балалармен қарым-қатынасына негізделеді. Бұл қарым-қатынас ойын
мазмұнында ерекше сипаттқа негіз болады. Ойынның құндылығы балаларды
эмоционалдық түрде белсендіруге, өзара әрекет жасауға, бірлесіп ойнауға
мүмкіндік туғызады.
Танымдық іс-әрекет сипатына сәйкес ойын түрлері:
1. Балалардың орындаушылық әрекетті талап ететін ойындар.
2. Қайта жаңғырту іс-әрекетін орындауға бағытталған ойындар.
3. Қайта жасау іс-әрекетін жүзеге асыруға бағытталған ойындар.
4. Оқушылардың іс-әрекетін бақылауға бағытталған ойындар.
5. Ізденіс іс-әрекетіне бағытталған ойындар.
Құрлымы бойынша дидактикалық ойындарды мынадай түрлерге жіктеуге болады:
1. Сюжеттік-рөлдік ойындар.
2. Жаттығу ойындары.
3. Шығармашылық ойындар.
4. Драмалық ойындар.
5. Әдеби-музыкалық ойындар.
Халық ойындарының педагогикалық мүмкіндіктеріне сәйкес мынадай жіктемесі
бар:
1. Білім беретін ойындар.
2. Тәрбиелейтін ойындар.
3. Дамытатын ойындар.
4. Жеке тұлғаны әлеуметтендіретін ойындар.
5. Диагностикалық ойындар.
Халық ойынының келелі бір мақсаты – баланы жан-жақты тәрбиелеу
болғандықтан, бір ойын түрліше ойналуы мүмкін, сондай-ақ, ойлануға берілген
сұрақтың түрліше жауабы болуы мүмкін.
Ойын ережелерінде тәрбиенің үлкен маңызы жатыр. Олар ойынның барысын
белгілейді, балалардың тәртібі мен әрекеттерін, олардың қарым-қатынасын
бақылайды, жігерінің қалыптасуына ықпал етеді.
Ойынға қызығуы үшін ойын өмірмен ұштастырыла алынып, оның
қажеттілігін бала сезінуі тиіс. Сондай-ақ, ойын тұжырымы әдеттегіден
бөлектеу, түсінуге жеңіл, мақсаты айқын болуымен бірге, есептеуі аз, ойлану
арқылы тез табылатын болуы қажет. Әрбір ойын ойналып болғаннан кейін,
қорытындыланып отырылса пайдалы болады.
Ұлттық-дидактикалық ойындарды оқыту мен тәрбие құралына айналдыру
үшін бір қатар әдістемелік талаптардың қатаң сақталуы тиіс:
1. Тәрбиеші ұлттық дидактикалық ойындардың неғұрлым көп түрін білуі тиіс.
2. Ұлттық дидактикалық ойындарын балалардың жас ерекшеліктеріне және
қызығушылығына байланысты іріктей білу.
3. Ойын ережесін өзі жете біліп, балаларға да түсінікті етіп жеткізе
білу.
4. Барлық ойындардың тәрбиелік мақсатын анықтап алу.
5. Ойын барысында ережені сақтауды қатаң түрде қадағалау.
6. Ойынға арналған құрал-саймандарды даярлау. Қажет болған жағдайда өз
қолымен даярлау немесе басқа құралдармен алмастыру.
Бұл жерде атап айтатын бір нәрсе, дидактикалық ұлттық ойындарды
бүгінгі педагогикалық ілім талаптарына сай іріктеп, ретті қолдана білсек,
онда ол сабақтың сапасын көтеріп, тиімділігін арттырады, сыныптан тыс
тәрбие жұмыстарын жандандыра түседі.
Жоғарыда көрсетілген жіктемелердің барлығының мазмұны өте қызық және
өзіндік ерекшеліктерге толы. Олар дидактикалық ойындардың жалпы мақсаты мен
мазмұнынына сәйкестендірілген. Бұл ойынның түрлерін бастауыш сыныптың оқу
үрдісінде кеңінен пайдалануға болады.
Ойындарды қолдауда мыналарды ескерген жөн.
-балалардың тұлғалық шығармашылық белсенділігін дамыту үрдісі циклды,
оны құрастырушы циклдер ахуал мен үрдіс ретінде ситуативті шығармашылық
белсенділіктің туындауымен және бар болуымен байланысты. Шығармашылық
белсенділікті дамыту циклы ойындық іс-әрекет құрылымына енгізіліп жекелеген
ойын немесе ойындар кешені шеңберінде жүргізіле алады.
-құрылымында оқушылардың ситуативті шығармашылық белсенділігі циклы
айналымға түсетін жүйе ретіндегі ойынның жетекші функциялары: ситуативті
шығармашылық белсенділікті іске қосу, шығармашылық белсенділіктің берілген
циклын аяқтауда тиімді нұсқа және келесі циклдарды іске қосудың алғышарты
ретіндегі ойындық шығармашылық табыс жағдаятын құру.
Оқу мен ойынды ұштастыратын дидактикалық ойындарды жүйелі қолдану
әдістемесін эксперимент барысында тексеру 20072008 және 20082009 оқу
жылдарында Шымкент қаласы мен Оңтүстік Қазақстан облыстарның мектептерінде
жүргізілді. Оқыту эксперименттінің барысында, дидактикалық ойындарды
бастауыш сыныптарда математиканы оқыту барысында қолдану әдістемесінің
теориялық және әдістемелік негіздері тексерілді.
Кестедегі берілген нәтижелерге талдау жасай отырып санау шеберлігі
көрсеткішіндегі 10-ға дейін санайтындардың сандық көрсеткіші жоғары (50,6%)
екенін, сондай-ақ ретсіз және ретпен орналастырылған заттарды санай алу
шеберлігі жағынан 10 затқа дейін санағандардың да көрсеткіші 62,8% және
69,5% болғанын байқадық. Ал цифрларды білу шеберлігі бойынша бірде-біреуін
білмейтіндерімен жаза білмейтіндер саны да сәйкесінше, жоғары 52,5 және
62,3 пайызды құрады. Заттарды дұрыс орналастыру мен заттар тобын салыстыру
шеберлігі 86,2%,84,1% көрсеткішке ие. Қосу мен азайтуға арналған мәтіндік
тапсырмаларды шешу шеберлігі дұрыс орындағандар мен дұрыс орындамағандар
саны шамалас (50,6% және 49,4%). Қалған көрсеткіштерде осындай.
Сауалнама мен тапсырма берілген сыныптар екі топқа бөлінді. Бірі
эксперименттік (ЭС), екіншісі бақылау (БС). Математикалық статистика
экспериментке қатысатын әрбір топтағы сыныптардың біріне көрсеткіштеріндегі
айырмашылық елеулі болмауы тиіс. Осы мақсатта жоғарыдағы көрсеткіштердің
бағалану мәндерін жинақтап білім дәрежелерінде елеулі айырмашылық жоқ
екендігін тексереміз. Ол үшін стъюдент критериіне жүгінеміз. Сондықтан
бақылау және эксперименталды сыныптардағы бастапқы білім дәрежелерінде
елеулі айырмашылық жоқ деген және оған қарама-қарсы (альтернативті) болжам
ұсынамыз. Оны анықтау мақсатында жүргізілетін бақылау және басқада жұмыстар
жоспарға сай, ешқандай ауытқусыз жүргізілді.
Қорытынды бақылау нәтижелері кестеге енгізіліп (кесте-1) Стъюдент
критерий формуласымен есептелді.
Кесте 1- Сыныптардың баға көрсеткіштері
Сыныптар Бағасы
2 3 4 5
ЭС
2 3 4 5
А т а
Арғы ата
Б а б а
Түп ата
Тек ата
немере
жиен
Сурет 1 – Қазақ халқының жеті ата ауқымындағы туыстық атау бастаулары
Сонымен, оқушыларды жеті ата шежіресін білуге тәрбиелеу:
– әрбір баланы өзінің жақын және алыс туыстарын танып білуге, ажырата
алуға, туыстық қарым-қатынас жасауға үйретеді;
– рухани адамгершілік, кісілік, имандылық қасиеттерін қалыптастырады;
– үлкеннің алдындағы парыз, борыш, міндеттерін сезінуіне мүмкіндік
жасайды.
Бастауыш сынып оқушыларын тәрбиелеуде дастарқан дәстүрлерін тәрбиенің бір
құралы ретінде қарастырамыз. Мәселен, аяулы ана ас дайындап, дастарқан
мәзірін жасайды, сонда анаға көмектесіп жүріп, әкені ас-дәмге шақырып, ас
алдын әзіз әке татқан соң ғана балалар дәм татады. Бұл – ұлттық әдеп.
Дастарқан басындағы аталы сөз – бата, өсиет, өнеге. Ата-бабаларымыз
болашақ ұрпақтарының адал жанды, әдепті, иманды, батыл да батыр, инабатты,
ізетті болып өсуі үшін өсиет айтуды, өнеге көрсетуді, бата беруді, тілек
айтуды әлеуметтік әдепке, ата-бабалық дәстүрге айналдырған. Ата дәстүрін
ардақтау – қазақ халқының ұлттық қағидасы. Атадан бала тусайшы, ата жолын
қусайшы деп, халқымыз атадан балаға мұра болып келе жатқан жақсы
қасиеттерді келесі ұрпақтың бойына сіңіріп, ізгілікке тәрбиелегендігін
аңғарамыз.
Ата-бабаларымыз өмір тәжірибелерінен, халықтық әдет-ғұрып негізіне
салынған дәстүрлерінен үлгі-нұсқаларды өне бойы өнеге етіп, ұрпақтарына
үйретіп отырған, тілек тілеп, бата беріп, жастарды жақсы жолға бастаған.
Бата – адам баласына тек жақсылық тілеу, халық тарихында ертеден
қалыптасқан дәстүр. Кейіннен тілек айту, сол тілекке жету құдіретке
байланысты деген сеніммен батаның нұсқалары қалыптасты. Үйің құтты
болсын, Сапарың оң болсын, Жайлы жатып, жақсы тұрыңыз деген тілектер –
қысқа да нұсқа баталық сөздер. Бата қарт адамның ризалық сезімін, өсиетті
ой-тұжырымдарын, жақсы тілектерін білдіреді: Еліңнің елеулісі, халқыңның
қалаулысы бол, Шырағың сөнбесін, Отбасыңнан бақыт кетпесін,
Арманыңның асуына жет, Берекелі тірлік, мерекелі бірлік берсін деп,
бата беруші жастарды халқын сүюге, бірлікке, тірлікке тәрбиелейді.
Жауынмен жер көгерер, батамен ер көгерер деп, халық батаны киелі сөз
ретінде жоғары бағалайды, жас ұрпақ жаттап, жадында сақтайды. Киелі сөз –
батаның орындалуы үшін бата алушы арман-мақсаттарының биігіне шырқайды,
яғни арманға жету үшін тірлік-тіршілік жасауға машықтанады. Жас ұрпақты
тәрбиелеудегі қазақ дастарқан дәстүрлерінің тәрбиелік мүмкіндіктерінің мол
екендігіне көз жеткіземіз.
Сонымен, оқушыларды дастарқан дәстүрі арқылы тәрбиелеу:
- ата-баба дәстүрлерін қадірлеуге, ата-анасын, туыстарын сыйлауға
үйретеді;
- ізеттілігін, әдептілігін қалыптастырады;
- мейірімділікке, қонақжайлылыққа, өзгелерге жақсылық ойлауға баулиды.
Әр халықтың ұлттық тарихи дәстүрі оның азаматтық білім берудегі
мәдениеті мен диалектикалық білімі мектептің оқу-тәрбие үдерісіне тікелей
байланысты. Сондықтан біз зерттеуімізде ғылыми-теориялық негіздерге сүйене
отырып, қазақ халқының жеті ата шежіресі мен дастарқан дәстүрлері арқылы
бастауыш білім беру сатысы оқушыларын тәрбиелеу моделін жасап, онда өз
тұғырнамалық идеямызды жүзеге асырдық.
Бастауыш мектептің маңызы мен қызметі оның үздіксіз білім беру
жүйесіндегі басқа буындармен тек сабақтас болуымен ғана емес, ең алдымен,
оқушы тұлғасының қалыптасуы мен дамуы қуатты жүретін ерекше буын
екендігімен анықталады. Сондықтан зерттеу проблемамызға байланысты
мәселелердің бүгінгі күндегі көрінісін анықтау мақсатында бастауыш
мектептің білім мазмұнына қатысты мемлекеттік құжаттарға (стандарт,
тұжырымдама, бағдарлама, оқулық) жасаған талдау және мектеп мұғалімдерімен
жүргізілген әңгімелесулер, педагогикалық үдерісті бақылау, сабаққа,
сабақтан тыс ұйымдастырылып жүрген іс-шаралар қазақ халқының жеті ата
шежіресі мен дастарқан дәстүрлерінің тәрбие құралы ретінде
пайдаланылмайтынын көрсетеді. Мұны мұғалімдермен өткізген сауалнама
нәтижесі дәлелдейді. Мысалы, бастауыш білім беру сатысында оқытылатын
Қазақ тілі, Ана тілі, Математика, Дүниетану пәндерін бір мұғалім
береді. Олардың сол пәндердің бағдарламалары бойынша ұлттық тәрбие беру
мүмкіндіктерін анықтау үшін мұғалімдермен әңгімелесулер өткіздік:
Әңгімелесуге 60 бастауыш сынып мұғалімдері қатысты. Әңгімелесу нәтижесін
талдау барысында мұғалімдердің жеке пәндерді оқытуда ұлттық тәлім-тәрбие
беруге дайындықтары нашар екендігі анықталды. Мұғалімдердің 30-40 % -ы өз
жауаптарында ұлттық тәрбие, ұлттық тәрбиенің бағыттары туралы
ұғымдарға түсінік бере алмайтындықтарын көрсетті. Мұндай көрініс
мұғалімдердің тек типтік бағдарламалардағы тақырыптармен шектелетіндігін,
қазақ халқының жеті ата шежіресі мен дастарқан дәстүрлері арқылы тәрбиелеу
мәселесіне мүлде мән бермейтіндігін, өздіктерінен дербес шығармашылық
ізденіске бармайтындығын аңғартады. Сондай-ақ халық педагогикасының бай
мұрасын пайдалануы, оларды педагогикалық оқу-тәрбие үдерісіне енгізудің
тиімді әдіс-тәсілдерінің қарастырылмайтындығын мұғалімдер бастауыш
сыныптарда қазақ халқының жеті ата шежіресі мен дастарқан дәстүрлерін
тәрбие құралы ретінде пайдалануға арналған арнайы әдістемелік нұсқаулардың
жоқтығымен байланыстырады.
Сөйтіп, бүгінгі таңдағы бастауыш сыныптарда ұлттық тәрбие беру үдерісіне
жасалған талдау бізге қазақ халқының жеті ата шежіресі мен дастарқан
дәстүрлері арқылы оқушыларды тәрбиелеудің теориялық моделін жасаудың
қажеттілігін айқын көрсетті. Мұнда біз көптеген ғалымдардың Б.А.
Глинскийдін, Б.С.Грязновтың, Н.Д.Хмельдің модельдеу әдісіне берген
түсініктемелерін басшылыққа алып, қазақ халқының жеті ата шежіресі мен
дастарқан дәстүрлері арқылы бастауыш білім беру сатысы оқушыларын
тәрбиелеудің моделін жасауда пайдаландық. Осы орайда моделімізді құру үшін
төмендегідей қоғамдық талаптарды ескердік.
– Қоғамның қазіргі даму кезеңінде болып жатқан саяси-экономикалық, мәдени-
әлеуметтік және т.б.өзгерістердің, ұрпақ тәрбиесіндегі бетбұрыстардың білім
және тәрбие беру жүйесінің ісін жаңа сатыға көтеру қажеттілігіне көңіл
бөлу;
– Қазіргі мектептің оқу-тәрбие үдерісінде қазақ халқының жеті ата
шежіресі мен дастарқан дәстүрлерін тәрбие құралы ретінде пайдалану арқылы
оқушының бірегей дүниетанымын, адамгершілік көзқарасын, кісілік, имандылық,
мейірімділік қасиеттерін қалыптастыруды жүзеге асыру, халықтың әдет-
ғұрпын, салт-дәстүрін білуге, оны құрметтеп, үлгі тұтуға үйрету, ұлттық
мақтаныш сезімін ояту, күнделікті өмірлік ұстанымдарына айналдыру
қажеттілігі;
– Өркениетті қоғамға сай білімді, іскер, шығармашыл, өз еркімен жауапты
шешім қабылдай алатын, оның салдарларын болжай білетін, ынтымақтастыққа
икемді, жан-жақты белсенді, елінің тағдырына, салт-дәстүрлеріне, әдет-
ғұрпына үлкен жауапкершілікпен қарайтын дара тұлғаны тәрбиелеу.
Сондықтан біз бастауыш білім беру сатысы оқушыларын қазақ халқының жеті
ата шежіресі мен дастарқан дәстүрі негізінде тәрбиелеуде жоғарыда аталған
қоғам талаптарын ескере отырып, тәрбиелеудің үш компонентін бөліп алдық:
эмоционалды-мотивациялық, мазмұндық, іс-әрекеттік.
Сонымен қатар осы компоненттердің өлшемдерін, көрсеткіштері мен
деңгейлерін анықтадық (Кесте – 1).
Кесте 1 – Бастауыш білім беру сатысы оқушыларын қазақ халқының жеті ата
шежіресі мен дастарқан дәстүрлері арқылы
тәрбиелеу үлгісі
Компоненттері Өлшемдері Көрсеткіштері Деңгейлері
Эмоционалдық-моРухани-мәдени сипаттағы- қазақ халқының жеті ата ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz