Сөзжасамның тәсілдері

1. Сөзжасам
2. Сөзжасамның тәсілдері
3. Пайдаланған әдебиеттер

Сөзжасам орыс. словообразование – тіл білімінің жаңа мағыналы туынды сөздердің қалыптасуы мен мағыналық дамуын, жасалу тәсілдерін зерттейтін саласы. Зат не құбылыс туралы ұғым тілде таңбаланып, сөзжасамдық процесс негізінде атау ретінде танылады. Сөзжасамның зерттеу нысанына атаудың жасалуы, қалыптасуы, ұғымда қалыптасқан бейненің тілдік таңбасы, туынды сөздің жасалу сипаты, әдіс-тәсілдері, жаңа мағынаның ішкі құрылымы, т.б. жатады. Қазақ тілінің сөзжасам жүйесі атаудың қалыптасуымен қатар, мағынаның дамуын, ұғым-мағына - атаудың кешенді бірлігін қарастырады.

Сөзжасамның тәсілдері:
Семантика-фонетика – кей дыбыстардың сәйкесуі нәтижесінде жаңа сөз жасау мүмкіндігі;
Семантикалық сөзжасамдық – сөз тұлғасы өзгермей-ақ, жаңа мағыналы туынды сөздің жасалуы;
Семантика-синтетикалық сөзжасамдық – негізге сөз тудырушы жұрнақтардың жалғануы арқылы екіншілік мағынаның туындауы;
Семантика-аналитикалық – негіздердің бірігуі, тіркесуі, қосарлануы арқылы ерекше мағыналы атау жасау қабілеті.
Бір-екі буынды сөздермен салыстырғанда, аналитикалық жолмен жасалған туынды атауларда (тұрақты тіркестерде) ұлттық танымның сипаты айқын көрінеді. Жалпы мағынаның жіктелуінен жеке мағына туындағанда, жалпының негізгі белгілік мәні жекеге көшеді де, атаудың номинативтік мағынасында сақталады. Атау заттың қасиет-белгісінің бар мәнін ашпайды, ерекше белгісін айқындайды. Жеке мағыналы атаулар өздерінің негізгі, өзек мағыналары арқылы жүйеленіп, бір семантикалық өрісті құрайды. Сөзжасамның жүйелілігі оның кешенді бірліктерінің болуымен байланысты. Сөзжасамның кешенді бірліктері мыналар: Сөзжасамдық тұлға, Сөзжасамдық ұя, Сөзжасамдық мағына, Сөзжасамдық үлгі, Сөзжасамдық қалып, Сөзжасамдық тізбек, Сөзжасамдық жұп, Сөзжасамдық саты, Сөзжасамдық тарам, Сөзжасамдық байланыс. Сөзжасамдық тұлғалардың бір-бірімен түрлі тәсілдер негізінде бірігуі, қосарлануы, жалғануының өзіндік ішкі заңдылығы болады, ол сөздердің синтагматикалық байланысу жүйесі негізінде іске асады. Әрбір Сөзжасамдық тұлға кез келген Сөзжасамдық тұлғамен жалғанып не қосарланып кете алмайды. Сөзжасамдық тұлғалардың жаңа мағына жасауы – күрделі процесс.

1. Қазақ ұлттық энциклопедиясы
2. Орысша-қазакша түсіндірме сөздік: Ғылымтану. Жалпы редакциясын
басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын- Павлодар: ҒӨФ «ЭКО», 2006.

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

Сөзжасам
Сөзжасам орыс. словообразование – т іл білімінің жаңа мағыналы туынды
сөздердің қалыптасуы мен мағыналық дамуын, жасалу тәсілдерін зерттейтін
саласы. Зат не құбылыс туралы ұғым тілде таңбаланып,
сөзжасамдық процесс негізінде атау ретінде танылады. Сөзжасамның зерттеу
нысанына атаудың жасалуы, қалыптасуы, ұғымда қалыптасқан бейненің тілдік
таңбасы, туынды сөздің жасалу сипаты, әдіс-тәсілдері, жаңа мағынаның ішкі
құрылымы, т.б. жатады. Қазақ тілінің сөзжасам жүйесі атаудың қалыптасуымен
қатар, мағынаның дамуын, ұғым-мағына - атаудың кешенді бірлігін
қарастырады.

Сөзжасамның тәсілдері:
Семантика-фонетика – кей дыбыстардың сәйкесуі нәтижесінде жаңа сөз
жасау мүмкіндігі;
Семантикалық сөзжасамдық – сөз тұлғасы өзгермей-ақ, жаңа мағыналы
туынды сөздің жасалуы;
Семантика-синтетикалық сөзжасамдық – негізге сөз тудырушы жұрнақтардың
жалғануы арқылы екіншілік мағынаның туындауы;
Семантика-аналитикалық – негіздерді ң бірігуі, тіркесуі, қосарлануы
арқылы ерекше мағыналы атау жасау қабілеті.
Бір-екі буынды сөздермен салыстырғанда, аналитикалық жолмен жасалған
туынды атауларда (тұрақты тіркестерде) ұлттық танымның сипаты айқын
көрінеді. Жалпы мағынаның жіктелуінен жеке мағына туындағанда, жалпының
негізгі белгілік мәні жекеге көшеді де, атаудың номинативтік мағынасында
сақталады. Атау заттың қасиет-белгісінің бар мәнін ашпайды, ерекше белгісін
айқындайды. Жеке мағыналы атаулар өздерінің негізгі, өзек мағыналары арқылы
жүйеленіп, бір семантикалық өрісті құрайды. Сөзжасамның жүйелілігі оның
кешенді бірліктерінің болуымен байланысты. Сөзжасамның кешенді бірліктері
мыналар: Сөзжасамдық тұлға, Сөзжасамдық ұя, Сөзжасамдық мағына, Сөзжасамдық
үлгі, Сөзжасамдық қалып, Сөзжасамдық тізбек, Сөзжасамдық жұп, Сөзжасамдық
саты, Сөзжасамдық тарам, Сөзжасамдық байланыс. Сөзжасамдық тұлғалардың бір-
бірімен түрлі тәсілдер негізінде бірігуі, қосарлануы, жалғануының өзіндік
ішкі заңдылығы болады, ол сөздердің синтагматикалық байланысу жүйесі
негізінде іске асады. Әрбір Сөзжасамдық тұлға кез келген Сөзжасамдық
тұлғамен жалғанып не қосарланып кете алмайды. Сөзжасамдық тұлғалардың жаңа
мағына жасауы – күрделі процесс.
Туынды сөздің екінші мағынасы құрамындағы негіз сөздердің мағынасы
арқылы жасалғанымен, оның мағынасы толық қамтылмайды, тек өзі
таңбалайтын денотат не сигнификатты ң белгісі мен қасиетіне қатысты семаны
алып, метафоралану немесе ауыспалылық якифразеология мән алу арқылы өзінің
ерекше семасын қалыптастырады. Туынды сөздің екіншілік мағынасы негіз
сөздердің тура мағынасы не ауыспалы мағынасы арқылы метафоралануы мүмкін.
Мысалы, ақ алмас, ақ бата, ақ пейіл, ақберен, аққұлақ, аққұман, ақорда,
ақөлең, ақсауыт, ақ сүтін кешті, ақтабан шұбырынды, ақтұйғын, ақ тілек,
т.б. туынды сөздердің мағыналары ақ сөзінің өзек семасы арқылы негізделіп,
ауыспалы мәнге ие болған. Туынды сөздердің құрамындағы мағыналық реңді
айқындау үшін олардыденотаттық
(заттық), сигнификаттық (ұғымдық), коннатациялық (бейнелік) ұғымды
білдіретін атаулар деп бөледі.
Фразеологизмдердің қалыптасуында ұлттық негіз басым,
сөз тіркесінің жасалуында семантика лық негіз бар.
Сөзжасамдық база орыс. словообразовательная база — белглі
бір тілдің сөзжасам жүйесінің негізіне жатқан құрылымдық-
морфологиялық ерекшеліктердің жиынтығы.
Сөзжасамдық қосымша (жұрнақтар) орыс. словообра зовательный
аффикс — Қосымшалар.
Сөзжасамдық мағына орыс. словообразовательное значение — сөз тудырушы
негіз бен сөз тудырушы жұрнақтың мағыналарының негізінде туған жаңа мағына.
Мысалы: төрт түлік малдың бір түрін білдіретін қой сөзіне мамандықты,
кәсіпті білдіретін -шы жұрнағы қосылып, жаңа мағынадағы қойшы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.