Мектепке дейінгі мекемелерде балалардың ойын әрекеті. Оның түрлері. оларды ұйымдастыру әрекеті
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 1 . 2 бет
I. Негізгі бөлім. Мектепке дейінгі мекемелерде балалардың ойын әрекеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3 . 5 бет
I.I. Балабақшадағы жүргізілетін ойындардың маңызы мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6 . 8 бет
I.II. Мектепке дейінгі мекемелерде балалардың ойын туралы зерттеген ғалымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 9 . 10 бет
I. III. Балабақшада жас ерекшелігіне байланысты жүргізілетін ойын түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 11 . 13 бет
II. Бөлім. Ерте тас дәуіріндегі ойынның даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14 . 16 бет
II.I. Мектепке дейінгі мекемелерде ойынның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17 . 23 бет
II.II. Мектепке дейінгі жасөспірім баланы тәрбиелеу мен дамыту ісіне байланысты мақсаттарды шешуде театрдың ерекше рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 24 . 28 бет
II. III. Мектепке дейінгі мекемелерде балалардың ойындарында көзделетін басты мақсат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29 . 30 бет
III. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31 . 32 бет
IV. Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 33 . 35 бет
V. Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 36 бет
I. Негізгі бөлім. Мектепке дейінгі мекемелерде балалардың ойын әрекеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3 . 5 бет
I.I. Балабақшадағы жүргізілетін ойындардың маңызы мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6 . 8 бет
I.II. Мектепке дейінгі мекемелерде балалардың ойын туралы зерттеген ғалымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 9 . 10 бет
I. III. Балабақшада жас ерекшелігіне байланысты жүргізілетін ойын түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 11 . 13 бет
II. Бөлім. Ерте тас дәуіріндегі ойынның даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14 . 16 бет
II.I. Мектепке дейінгі мекемелерде ойынның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17 . 23 бет
II.II. Мектепке дейінгі жасөспірім баланы тәрбиелеу мен дамыту ісіне байланысты мақсаттарды шешуде театрдың ерекше рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 24 . 28 бет
II. III. Мектепке дейінгі мекемелерде балалардың ойындарында көзделетін басты мақсат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29 . 30 бет
III. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31 . 32 бет
IV. Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 33 . 35 бет
V. Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 36 бет
«Бесіктен бағу көрмеген, өмірден қағу көрер» , - дегендей
Егеменді еліміздің тәуелсіз Мемлекет мәртебесін алғаннан кейінгі негізгі мақсаттарының бірі жан-жақты дамыған, парасатты бүлдіршін тәрбиелеу. Ел Президентінің «Қазақстан – 2030» бағдарламасында біздің жас мемлекетіміз өсіп-жетіліп кемелденді, біздің балаларымызбен немерелеріміз онымен бірге ержетеді. Олар өз ұрпағының жауапты да, жігерлі, білім өрісі биік, денсаулығы мықты өкілдері болады – деген сенімді сөз бекер айтылмаған.
Бала тәрбиесі – күн сайын жүргізілетін тынымсыз процесс. Республикамызда қазіргі таңда бала тәрбиесіне үлкен көңіл бөлініп келеді. Еліме, жеріме деген сүйіспеншілік балабақшадан бастап қаланады. Қоғам талабына сай балабақшадағы тәрбиеші ой-өрісі жаңашыл, шығармашыл деңгейде қызмет атқара алатын, мәдениеті жоғары, ізденімпаз, нәзік психолог, тынымсыз еңбекқор, терең білімпаз, шеберліктің шыңына шыққан тәрбиеші болуы керек. Әрбір тәрбиеші бүгінгі күн талабына сай тәрбиенің мазмұнын, мақсатын, ғылымилығын, міндеттері мен қағидаларын қайта қарас-тырып, әр түрлі пайда беретін тәсілдерді пайдаланудың мәні жеке тұлға ретінде дамуына, жалпы азаматтық, ұлттық сана-сезімін қалыптастыруға міндеттіміз.Ал мектеп жасына дейінгі баланы тәрбиелеудің басты құралы – ойын. Ойын балалар үшін оқу да, еңбек те. Ойын- балаларға ақыл-ой, дене шынықтыру және сұлулық тәрбие берудің маңызды құралы. Ойын айналадағыны танудың тәсілі. Балалардың өмірінде кездескен қиыншылықтарды жеңудің жолын үйретіп қана қоймайды, ұйымдастырушылық қабілетін қалыптастырады, логикалық ойлауын дамытады.
Ойынды ұйымдастыру тәрбиешіден көп ізденісті талап етеді, себебі бала білімді игереді, ақыл-ой қызметі дамиды, өзара қарым-қатынас жасайды, белгілі бір нәтижеге жетеді. Дұрыс ұйымдастырылған ойын үлкен жетіс-тіктер есігін ашады, бала еркін, қызығушылықпен ойнап қана қоймай ізденімпаздық, тап-қырлық т.б. сезім қабілеттерін қалыптастырады.
Мектепке дейінгі балалардың жан-жақты дамуы үшін ойынның ролі ерекше. Ойын – жалпы адамзат мәдениетінің бірегей феномені, оның қайнар көзі мен шыңы. Мәдениет феномені ретінде ойын оқытады, дамытады, тәрбиелейді, әлеуметтендіреді, көңіл көтертеді, дем алдырады, сонымен қатар, ол сықақтап, күлдіріп, кез-келген әлеуметтік мәртебенің шартты екендігін көрсетеді Мектепке дейінгі мекемелерде адамгершілік тәрбиесі тәрбиелеу және білім беру үрдісінде әр түрлі іс-әрекеттер арқылы жүзеге асырылады. Ұлы педагог В.Сухомлинский «Ойынсыз, музыкасыз, ертегісіз, шығармашылықсыз, қиялсыз толық мәніндегі ақыл-ой тәрбиесі болмайды» дейді, демек, шәкірттің ақыл-ойы, парасаты ұлттық салт-сананы сіңіру арқылы байи түспек. Фольклортанушы ғалым Ә.Диваев «Қазақ балаларының ойындары» деген еңбегінде адамның жас ерекшелігін үш топқа бөледі: «…өмірге келгеннен бастап жеті жасқа дейінгі бала, жеті жастан он бес жасқа дейінгі балалар, он бес пен жиырма жас аралығындағы жастар…». Осының негізінде қазақтың ұлттық ойындарын үш топқа бөліп қарастырып, бірінші топқа, сол жастағыларға лайықты: «санамақ, тәй-тәй, айгөлек, соқыр теке, қуырмаш, алақан соқпақ, ақ серек-көк серек» т.б. ойындарын, ал одан кейінгі топқа: «тақия тастамақ, тартыс, сиқырлы қоржын, бәйге, көкпар, асық, хан талапай, теңге алу, қыз қуу, орамал тастамақ, ақсүйек, күрес» т.б. ойындарын жатқызуға болады. Мұндай ойындар баланы тез ойлауға, тапқырлыққа баулып, жаңа тақырыптарды жылдам меңгеруге ықпал етеді, сөз тіркесіне, ұйқастыруға дағдыландырады.
Егеменді еліміздің тәуелсіз Мемлекет мәртебесін алғаннан кейінгі негізгі мақсаттарының бірі жан-жақты дамыған, парасатты бүлдіршін тәрбиелеу. Ел Президентінің «Қазақстан – 2030» бағдарламасында біздің жас мемлекетіміз өсіп-жетіліп кемелденді, біздің балаларымызбен немерелеріміз онымен бірге ержетеді. Олар өз ұрпағының жауапты да, жігерлі, білім өрісі биік, денсаулығы мықты өкілдері болады – деген сенімді сөз бекер айтылмаған.
Бала тәрбиесі – күн сайын жүргізілетін тынымсыз процесс. Республикамызда қазіргі таңда бала тәрбиесіне үлкен көңіл бөлініп келеді. Еліме, жеріме деген сүйіспеншілік балабақшадан бастап қаланады. Қоғам талабына сай балабақшадағы тәрбиеші ой-өрісі жаңашыл, шығармашыл деңгейде қызмет атқара алатын, мәдениеті жоғары, ізденімпаз, нәзік психолог, тынымсыз еңбекқор, терең білімпаз, шеберліктің шыңына шыққан тәрбиеші болуы керек. Әрбір тәрбиеші бүгінгі күн талабына сай тәрбиенің мазмұнын, мақсатын, ғылымилығын, міндеттері мен қағидаларын қайта қарас-тырып, әр түрлі пайда беретін тәсілдерді пайдаланудың мәні жеке тұлға ретінде дамуына, жалпы азаматтық, ұлттық сана-сезімін қалыптастыруға міндеттіміз.Ал мектеп жасына дейінгі баланы тәрбиелеудің басты құралы – ойын. Ойын балалар үшін оқу да, еңбек те. Ойын- балаларға ақыл-ой, дене шынықтыру және сұлулық тәрбие берудің маңызды құралы. Ойын айналадағыны танудың тәсілі. Балалардың өмірінде кездескен қиыншылықтарды жеңудің жолын үйретіп қана қоймайды, ұйымдастырушылық қабілетін қалыптастырады, логикалық ойлауын дамытады.
Ойынды ұйымдастыру тәрбиешіден көп ізденісті талап етеді, себебі бала білімді игереді, ақыл-ой қызметі дамиды, өзара қарым-қатынас жасайды, белгілі бір нәтижеге жетеді. Дұрыс ұйымдастырылған ойын үлкен жетіс-тіктер есігін ашады, бала еркін, қызығушылықпен ойнап қана қоймай ізденімпаздық, тап-қырлық т.б. сезім қабілеттерін қалыптастырады.
Мектепке дейінгі балалардың жан-жақты дамуы үшін ойынның ролі ерекше. Ойын – жалпы адамзат мәдениетінің бірегей феномені, оның қайнар көзі мен шыңы. Мәдениет феномені ретінде ойын оқытады, дамытады, тәрбиелейді, әлеуметтендіреді, көңіл көтертеді, дем алдырады, сонымен қатар, ол сықақтап, күлдіріп, кез-келген әлеуметтік мәртебенің шартты екендігін көрсетеді Мектепке дейінгі мекемелерде адамгершілік тәрбиесі тәрбиелеу және білім беру үрдісінде әр түрлі іс-әрекеттер арқылы жүзеге асырылады. Ұлы педагог В.Сухомлинский «Ойынсыз, музыкасыз, ертегісіз, шығармашылықсыз, қиялсыз толық мәніндегі ақыл-ой тәрбиесі болмайды» дейді, демек, шәкірттің ақыл-ойы, парасаты ұлттық салт-сананы сіңіру арқылы байи түспек. Фольклортанушы ғалым Ә.Диваев «Қазақ балаларының ойындары» деген еңбегінде адамның жас ерекшелігін үш топқа бөледі: «…өмірге келгеннен бастап жеті жасқа дейінгі бала, жеті жастан он бес жасқа дейінгі балалар, он бес пен жиырма жас аралығындағы жастар…». Осының негізінде қазақтың ұлттық ойындарын үш топқа бөліп қарастырып, бірінші топқа, сол жастағыларға лайықты: «санамақ, тәй-тәй, айгөлек, соқыр теке, қуырмаш, алақан соқпақ, ақ серек-көк серек» т.б. ойындарын, ал одан кейінгі топқа: «тақия тастамақ, тартыс, сиқырлы қоржын, бәйге, көкпар, асық, хан талапай, теңге алу, қыз қуу, орамал тастамақ, ақсүйек, күрес» т.б. ойындарын жатқызуға болады. Мұндай ойындар баланы тез ойлауға, тапқырлыққа баулып, жаңа тақырыптарды жылдам меңгеруге ықпал етеді, сөз тіркесіне, ұйқастыруға дағдыландырады.
1. Э. Аглакова «Ойын- балалардыы тәрбиелеу және дамыту құралы»// Отбасы және балабақша № 1,2008 ж.
2. В. С. Мухина «Мектеп жасына дейінгі балалар психологиясы», Москва, 1988ж
3. Р. Керімбаева «Ойын түрлері және оның ерекшеліктері»//Бастауыш мектеп №3, 2008 ж.
4. Н. Крупская «Мектепке дейінгі тәрбие», Алматы, Мектеп, 1988 ж.
5. Г. Қайбұлдаева, М. Жаздықбаева, С. Әлімбекова «Ойын технологиясы», Түркістан, 2007 ж.
6. А. Абежанова «Бала тәрбиесінде ұлттық ойындарды қолдану тиімділігі»// Отбасы және балабақша № 4, 2009 ж.
7. А. П. Усова «балалабақшадағы оқыту», Москва, 1987 ж.
8. Б. Баймұратова «Мектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамыту методикасы», Алматы, 1991 ж.
9. Т. Қараева «Т. Тәжібаев зерттеулеріндегі ойын әрекетінің мәселелері»// Қазақстандағы психология және педагогика ғылымдарының өзекті проблемалары, І – том, Алматы, 2000 ж.
10. Е. Сағындықов « Ұлттық ойындардың бала ақыл- ойын дамытудағы
ролі»//Қазақстандағы психология және педагогика ғылымдарының
өзекті проблемалары, І – том, Алматы, 2000 ж.
11. А. Мамыржанова «Мектепке дейінгі мекемелерде балаларға ойынның жүргізу түрлері»// отбасы және балабақша № 7, 2007 ж
12. Google.kz
2. В. С. Мухина «Мектеп жасына дейінгі балалар психологиясы», Москва, 1988ж
3. Р. Керімбаева «Ойын түрлері және оның ерекшеліктері»//Бастауыш мектеп №3, 2008 ж.
4. Н. Крупская «Мектепке дейінгі тәрбие», Алматы, Мектеп, 1988 ж.
5. Г. Қайбұлдаева, М. Жаздықбаева, С. Әлімбекова «Ойын технологиясы», Түркістан, 2007 ж.
6. А. Абежанова «Бала тәрбиесінде ұлттық ойындарды қолдану тиімділігі»// Отбасы және балабақша № 4, 2009 ж.
7. А. П. Усова «балалабақшадағы оқыту», Москва, 1987 ж.
8. Б. Баймұратова «Мектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамыту методикасы», Алматы, 1991 ж.
9. Т. Қараева «Т. Тәжібаев зерттеулеріндегі ойын әрекетінің мәселелері»// Қазақстандағы психология және педагогика ғылымдарының өзекті проблемалары, І – том, Алматы, 2000 ж.
10. Е. Сағындықов « Ұлттық ойындардың бала ақыл- ойын дамытудағы
ролі»//Қазақстандағы психология және педагогика ғылымдарының
өзекті проблемалары, І – том, Алматы, 2000 ж.
11. А. Мамыржанова «Мектепке дейінгі мекемелерде балаларға ойынның жүргізу түрлері»// отбасы және балабақша № 7, 2007 ж
12. Google.kz
Жоспар
Кіріспе ----------------------------------- ----------------------------
---- 1 – 2 бет
I. Негізгі бөлім. Мектепке дейінгі мекемелерде балалардың ойын әрекеті
----------------------------------- ----------------------------------- ----
3 – 5 бет
I.I. Балабақшадағы жүргізілетін ойындардың маңызы мен мазмұны------
----------------------------------- --------------------- 6 – 8 бет
I.II. Мектепке дейінгі мекемелерде балалардың ойын туралы
зерттеген ғалымдар ----------------------------------- ----------------------
9 – 10 бет
I. III. Балабақшада жас ерекшелігіне байланысты жүргізілетін ойын
түрлері ----------------------------------- ---------------------------------
------ 11 – 13 бет
II. Бөлім. Ерте тас дәуіріндегі ойынның даму тарихы ------------------
----------------------------------- ----------------------------------- ------
--------- 14 – 16 бет
II.I. Мектепке дейінгі мекемелерде ойынның түрлері --------------------
----------------------------------- ----------------------------------- ------
------- 17 – 23 бет
II.II. Мектепке дейінгі жасөспірім баланы тәрбиелеу мен дамыту
ісіне байланысты мақсаттарды шешуде театрдың ерекше рөлі -------------
----------------------------------- ------------------------------ 24 – 28
бет
II. III. Мектепке дейінгі мекемелерде балалардың ойындарында
көзделетін басты мақсат ----------------------------------- ----------------
29 – 30 бет
III. Қорытынды ----------------------------------- --------------------
31 – 32 бет
IV. Қосымша ----------------------------------- -----------------------
33 – 35 бет
V. Пайдаланған әдебиеттер тізімі ----------------------------------- --
36 бет
Кіріспе
Бесіктен бағу көрмеген, өмірден қағу көрер , - дегендей
Егеменді еліміздің тәуелсіз Мемлекет мәртебесін алғаннан кейінгі
негізгі мақсаттарының бірі жан-жақты дамыған, парасатты бүлдіршін
тәрбиелеу. Ел Президентінің Қазақстан – 2030 бағдарламасында біздің жас
мемлекетіміз өсіп-жетіліп кемелденді, біздің балаларымызбен немерелеріміз
онымен бірге ержетеді. Олар өз ұрпағының жауапты да, жігерлі, білім өрісі
биік, денсаулығы мықты өкілдері болады – деген сенімді сөз бекер
айтылмаған.
Бала тәрбиесі – күн сайын жүргізілетін тынымсыз процесс.
Республикамызда қазіргі таңда бала тәрбиесіне үлкен көңіл бөлініп келеді.
Еліме, жеріме деген сүйіспеншілік балабақшадан бастап қаланады. Қоғам
талабына сай балабақшадағы тәрбиеші ой-өрісі жаңашыл, шығармашыл деңгейде
қызмет атқара алатын, мәдениеті жоғары, ізденімпаз, нәзік психолог,
тынымсыз еңбекқор, терең білімпаз, шеберліктің шыңына шыққан тәрбиеші болуы
керек. Әрбір тәрбиеші бүгінгі күн талабына сай тәрбиенің мазмұнын,
мақсатын, ғылымилығын, міндеттері мен қағидаларын қайта қарас-тырып, әр
түрлі пайда беретін тәсілдерді пайдаланудың мәні жеке тұлға ретінде
дамуына, жалпы азаматтық, ұлттық сана-сезімін қалыптастыруға міндеттіміз.Ал
мектеп жасына дейінгі баланы тәрбиелеудің басты құралы – ойын. Ойын балалар
үшін оқу да, еңбек те. Ойын- балаларға ақыл-ой, дене шынықтыру және сұлулық
тәрбие берудің маңызды құралы. Ойын айналадағыны танудың тәсілі.
Балалардың өмірінде кездескен қиыншылықтарды жеңудің жолын үйретіп қана
қоймайды, ұйымдастырушылық қабілетін қалыптастырады, логикалық ойлауын
дамытады.
Ойынды ұйымдастыру тәрбиешіден көп ізденісті талап етеді, себебі бала
білімді игереді, ақыл-ой қызметі дамиды, өзара қарым-қатынас жасайды,
белгілі бір нәтижеге жетеді. Дұрыс ұйымдастырылған ойын үлкен жетіс-тіктер
есігін ашады, бала еркін, қызығушылықпен ойнап қана қоймай ізденімпаздық,
тап-қырлық т.б. сезім қабілеттерін қалыптастырады.
Мектепке дейінгі балалардың жан-жақты дамуы үшін ойынның ролі
ерекше. Ойын – жалпы адамзат мәдениетінің бірегей феномені, оның қайнар
көзі мен шыңы. Мәдениет феномені ретінде ойын оқытады, дамытады,
тәрбиелейді, әлеуметтендіреді, көңіл көтертеді, дем алдырады, сонымен
қатар, ол сықақтап, күлдіріп, кез-келген әлеуметтік мәртебенің шартты
екендігін көрсетеді Мектепке дейінгі мекемелерде адамгершілік тәрбиесі
тәрбиелеу және білім беру үрдісінде әр түрлі іс-әрекеттер арқылы жүзеге
асырылады. Ұлы
педагог В.Сухомлинский Ойынсыз, музыкасыз, ертегісіз, шығармашылықсыз,
қиялсыз толық мәніндегі ақыл-ой тәрбиесі болмайды дейді, демек, шәкірттің
ақыл-ойы, парасаты ұлттық салт-сананы сіңіру арқылы байи түспек.
Фольклортанушы ғалым Ә.Диваев Қазақ балаларының ойындары деген еңбегінде
адамның жас ерекшелігін үш топқа бөледі: ...өмірге келгеннен бастап жеті
жасқа дейінгі бала, жеті жастан он бес жасқа дейінгі балалар, он бес пен
жиырма жас аралығындағы жастар.... Осының негізінде қазақтың ұлттық
ойындарын үш топқа бөліп қарастырып, бірінші топқа, сол жастағыларға
лайықты: санамақ, тәй-тәй, айгөлек, соқыр теке, қуырмаш, алақан соқпақ, ақ
серек-көк серек т.б. ойындарын, ал одан кейінгі топқа: тақия тастамақ,
тартыс, сиқырлы қоржын, бәйге, көкпар, асық, хан талапай, теңге алу, қыз
қуу, орамал тастамақ, ақсүйек, күрес т.б. ойындарын жатқызуға болады.
Мұндай ойындар баланы тез ойлауға, тапқырлыққа баулып, жаңа тақырыптарды
жылдам меңгеруге ықпал етеді, сөз тіркесіне, ұйқастыруға дағдыландырады.
Олармен ойынның әр түрін ұйымдастыра отырып, бір-
біріне деген қайырымдылық, мейірімділік, жанашырлық, достық, жолдастық
сезімдерді тәрбиелеуге болады. Ал балаларды қоршаған ортамен таныстыру, тіл
дамыту, табиғатпен таныстыру, бейнелеу өнері сабақтарында өлі-тірі
табиғатқа деген сүйіспеншілік, үлкендердің еңбегіне қызығу мен сыйластық
сияқты адамгершілік сапалары қалыптастырылады
Ойын бала үшін — нағыз өмір. Егер тәрбиеші ойынды ақылмен ұйымдастырса, ол
балаларға ықпал жасауға мүмкіндік алады. А.П.Усова былай деп атап көрсетті:
Балалардың өмірі мен іс-әрекетін дұрыс ұйымдастыру — оларды тәрбиелеу
деген сөз. Тәрбиенің тиімді процесі ойын және ойынның өзара қарым-
қатынастары формаларында жүзеге асырылатын себебі сол, бала мұнда өмір
сүруді үйренбейді, өз өмірімен тіршілік етеді. Ойынды балалар
өмірін ұйымдастырудың формасы ретінде пайдалана отырып алдымен солардың
ортақ мүддесін бағыттап және дамытып отыру, балалар ұжымын топтастыруға күш
салу керек. А.С.Макаренко ойынның балалар өмірін ұйымдастырудағы ролін
жоғары бағалай келіп, тәрбиешінің ролі туралы былай деп жазды: Мен де
педагог ретінде олармен аздап ойнауға тиіспін. Егер мен тек қана үйретіп,
талап етіп, айтқанымды істетіп тұрсам, онда мен, бәлкім, пайдалы, бірақ
жақындығы жоқ бөгде күш қана боламын. Мен міндетті түрде аздап ойнауға
тиіспін және мен өзімнің барлық әріптестерімнен осыны талап еттім.
Ойнамайтын бала жоқ. Ойынға қызықпайтын адам жоқ.
Көңiл көтермейтiн адам, сауық құрмайтын халық жоқ. Үлкен де, кiшi де ойнап
көңiл көтередi, бiр нәрсеге берiле қызығады, әр жетiстiктен қанағат табады.
Ал қызығу, қуану, қанағаттану - өмiрдi тамашалаудың көрiнiсi немесе өмiрде
сауық құрудың нышаны. Ойын-сауыққа үлкен-кiшiнiң бәрi де әуес. Айтпағымыз,
өмiр кейде ойын-сауыққа ұқсас, ойын-сауықсыз адамның өмiрiн көз алдыңа
елестете алмайсың. Ойынның тарихы тереңде, көне дәуiрден басталады. Оның
қалыптасу кезеңдерi мен тарихы өз алдына әңгiме. Ойын халықтың өмiр сүру
салтынан, өмiр сүру үшiн күресiнен туындаған қажеттiлiктiң бiрi. Ойын-сауық
еңбектiң мазмұны мен құралына орай түрленген, жетiлген. Қазақ — ойын-
сауықшыл халық. Бүгiнде қазақтың 100 ден аса ойын түрлерi мәлiм. Қазақ
"баланы жастан” дегенде, ойын-сауық арқылы жасөспiрiммен тәрбиелiк жұмысты
ертерек және жас ерекшелiктерiне қарай жүргiзудi пайымдайды.
I. Негізгі бөлім. Мектепке дейінгі мекемелерде балалардың ойын әрекеті
Ойын- бала әрекетінің негізгі түрі. Ойын арқылы балалар
қоғамдық тәжірибені меңгереді, өзінің психологиялық ерекшеліктерін
қалыптастырады. Бала ойынында да қоғамдық, ұжымдық сипат болады. Мәселен,
кез- келген бала еш уақытта жалғыз ойнамайды, қатар құрбыларымен бірлесіп
ойнайды, сол арқылы бала бір- бірімен өзара қарым- қатынас жасайды. Ойын
балалар үшін айналадағыны танып, білу тәсілі. Балалар ойындарының
тәрбиелік маңызын жоғары бағалай келіп, А. С. Макаренко былай жазады:
Бала ойында қалай болса, өскен соң жұмыста да көп жағынан ұқсас болады.
Сондықтан келешек қайраткер азаматты тәрбиелеу алдымен ойыннан
басталады.Ойынның негізгі ерекшелігі – ол балалардың қоршаған ортаны –
адамдардың қимылын, іс- әрекеттерін, олардың бала қимылынан туған
жағдайдағы қарым- қатынасын бейнелеуі болып табылады. Ойында бөлме, теңіз
де, ұшақ та, темір жол вагоны да болуы мүмкін. Балалар үн- түнсіз
ойнамайды, жүреді. Ойын процесінде сөйлесу қарым- қатынасы үлкен роль
атқарады. Сөйлесе жүріп, балалар пікірлесіп, әсер алысады, ойынның түпкі
ниеті, сюжеті немес мазмұнын анықтайды. Ойынның негізгі құрылымдық
элементтері мыналар: ойынныі түпкі ниеті, сюжеті немесе мазмұны, ойын
әрекеттері, рольдер, ойынның өзінен туатын және балалар жасайтын немесе
ересектер ұсынатын ойын ережесі.
Ойынның түпкі ниеті- бұл балалардың нені және қалай ойнайтынының
жалпы анықтамасы. Мысалы, Дүкен, Аурухана, Ұшақтар, Отбасы, Бала
бақшасы және т.с.с болып ойнайды.
Ойынның сюжеті, мазмұны- бұл оның жанды тұлғасын құрайтын, ойын
әрекеттерінің, балалардың өзара қарым- қатынастарының дамуын, көпжақтылығын
және өзара байланысын анықтайтын нәрсе Ойынның мазмұны оның қызықты етеді,
ойнауға ықылас пен ынтаны қоздырады. Ойын процесінде балалардың өздері
ойнаушылардың мінез- қүлқы мен өзара қарым- қатынасын анықтайды және
реттейтін ереже белгілейді. Ойын бала үшін нағыз өмір. Егер тәрбиеші ойынды
ақылмен ұйымдастырса, ол балаларға ықпал жасауға мүмкіндік алады. Тәрбиеші
балаларға жақын болуға, олардың ойындарының сүйікті қатысушысы болуға тиіс.
Ойынның мазмұны мен ережесін, өзінің ойындағы ролін пайдаланып,
ойнаушылардың ынтасын басып тастамай, әдеппен ойынның барысын, олардың
өзара қарым- қатысын бағыттап отырады. Өзі де сол рольге қатыса алады.
Ойынның көп уақыты серуенде өтеді. Сондықтан, аулада арнаулы құрылыстар,
ғимараттар (кемелер, автобустар), көптеген құрылыс материалдары- күректер,
доптар, секіргіштер болуға тиіс. Ойын сонымен бірге оқу үстіндегі оқытумен
де тығыз байланысты. Ойын ешқашанда өзінің қызығушылығын жоғалтпайды, тек
оның мазмұны, сипаты өзгереді.
Рольді ойын элементтері сәбилік шақта пайда болып, дами
бастайтындығын біз айтып өткенбіз. Рольді ойындарда балалар үлкендермен
бірге болуға тырысып, ерекше ойын түрінде ересектердің өзара қарым-
қатынастары мен еңбектегі қызметін еске түсіреді.
Мектепке дейінгі шақта ойын іс-әрекеттің басты түріне
айналады,алайда бұл қазіргі баланың, әдетте, көп уақытын өзіне қызғылықты
ойындармен өткізетіндігінен емес, ойын баланың психикасында сапалық
өзгерістер туғызатындығынан болады.
Мәселен, қолына түскен затпен қимылдар жасағанда немесе
үлкендердің үйреткендерін орындағанда әсіресе,шынайы заттармен емес,
ойыншықтармен орындалса бала ойнап отыр деп жиі айтамыз. Бірақ бір
әрекетімен екінші бір әрекетті, бір затпен екінші бір затпен бейнелегенде
ғана нағыз ойын болады. Ойын әрекеті белгілік сипатта өтеді. Тек ойында
ғана бала санасында белгілік функция қалыптасатындығы неғұрлым айқын
байқалады. Белгілік функцияның ойын үстінде көрінуінің өз ерекшеліктері
бар. Заттар мен ойын балаларының ұқсастығы, мәселен суреттің бейнеленген
болмысқа, (шындыққа) ұқсастығы әлдеқайда төмен болады. Әйтсе де ойындық
алмастырғыштар балама затпен әрекет жасағандай дәрежеде олармен әрекет
жасауға мүмкіндік беруге тиіс. Сондықтан бала таңдап алынған заттың
баламасына өзінше ат беріп және оған белгілі бір тән қасиеттерді таңа
отырып, оның да кейбір ерекшеліктерін ескертеді. Мектеп жасына дейінгі
бала негізгі заттың баламаларын таңдағанда олардың нақты шынайы қарым-
қатынастарын негізге алады. Мысалы, шырпы талы - қонжық, тұтас талы-
кірекей, шырпы қорабы- қонжықтың төсек- орны болатындығына ол бірден
келіседі. Бірақ, қораптың- қонжық, шырпы талы оның төсек орны болуы керек
деген шешімге ол мүлде келіспейді. Бала бұған: Бұлай болмайды,- деп
жауап береді.
Мектеп жасына дейінгі бала ойын іс- әрекетінде заттарды ажыратып
қана қоймай, сонымен қатар өзіне қандай да бір рольді алады да, сол рольге
сәйкес іс- әрекет жасай бастайды. Бала өзін аттың немесе қорқынышты аңның
орнына қоя тұрса да, көбіне ол ересек адамдарды: анасын, тәрбиешісін,
ұшқышты, шоферді бейнелейді. Балаға ойын іс- әрекеті процесінде адамдар
арасындағы қарым- қатынасты, олардың құқықтары мен міндеттері біртіндеп
ашыла түседі.
Айналасындағыларға қатысты міндеттер- баланың өз басына алған
рольді орындау қажет екендігін сезгендігі. Өзге балалар одан өзіне алған
ролін дұрыс орындауды күтеді және талап етеді. Мысалы, сатып алушының
ролінде бала өзінің алғандары үшін ақша төлемей кетуге болмайтындығын
түсінеді. Дәрігердің ролі оны шыдамды болуға және ауруға талап қоя отырып,
бала ойынға қатысушылардың ролін орындайтын басқалардың да құқықтарына ие
болады. Мәселен, сатып алушының роліндегі бала өзіне ойыншықтар сөресінде
бар кез келген товарды жіберуді талап етуге және басқа сатып алушыларға
жасалатындай қатынасты талап етуге құқықтары бар. Дәрігер өзіне құрмет пен
сенімділік қарым- қатынасты, өзі берген нұсқауларды емделушілердің
орындауларын талап етуге құқықтары бар. Сюжетті ойынның мәні рольді
орындаушының өзіне қойылған міндеттерді орындауы мен ойынға қатысушы
өзгелерге де қатысты құқықтарды іске асыру болып табылады.
Балалар өздерінің рольді ойындарында айналасындағы шындықтың көп
жақтылығын көрсетеді. Олар үй тұрмысынан, үлкендердің еңбектегі іс- әрекеті
мен олардың еңбектегі қарым- қатынастарынан көріністер көрсетіп, замана
оқиғаларын (космостық ұшулар, арктикалық экспедициялар) және басқаларды
бейнелейді. Балалар ойындарында көрсетілетін шындық рольді ойындардың
сюжеті болады. Балалар араласатын өмір ауқымы неғұрлым кең болса ойын
сюжеті соғұрлым кең де сан алуан келеді Сондықтан да мектепке дейінгі
кішкентайлардың ойын сюжеттері шағын, ал мектепке дейінгі ересектердің
ойын сюжеттері өте сан алуан. Бес-алты жастағы балалар қонақтар, қызы мен
анасы , балабақша ойындарын ғана емес, колхоз, өмірі, көпір салу, космос
кораблін ұшыру сияқты ойындарды да ойнайды.
Ойын сюжетінің әр алуандылығы артқан сайын ойын уақытының ұзақтығы
да артады. Мәселен, үш- төрт жастағы балалар ойынынң ұзақтығы бар болғаны
10-15 минут болса, төрт- бес жастағы балалар ойынының ұзақтығы 40-45
минутқа, мектепке дейінгі ересектерінің бірнеше сағатқа, тіпті бірнеше
күнге созіла береді.
Балалар ойынынң кейбір сюжеттері мектепке дейінгі кішкентайларда
да, ересектерінде де қызы мен анасы, балабақша ойындары кездеседі. Бірақ
ойын сюжеттері мектепке дейінгі жастағы балалардың бәріне ортақ болғанымен
ойындардың ойналу сипаты түрліше: бір тақырып төңірегінің өзінде мектепке
дейінгі ересектер ойыны кішкентайлар ойынына қарағанда анағұрлым алуан
түрлі. Әрбір жасқа ортақ сюжет төңірегінде болмысты түрлі жақтарынан
көрсете білу тән. Мәселен, челюскиншілер болып ойнауда балалар дамуының
түрлі сатыларын байқауға болады. Сәбилер үшін бұл ойынның ең түйінді жері-
мұзжарғышпен жүзу. Жас сатысы жоғары болғанда бірінші орынға полярлық
эпопеяға қатысушылардың сыртқы әлеуметтік қарым- қатынастары мен
әлеуметтік сатысы (кімнің жолы үлкен), капитанның, машинистің, радистің
тағы басқаларының мінез- құлық ережелері шығады. Ақырында, моральдық, асқақ
сезім түріндегі ішкі әлеуметтік қарым- қатынастардың бәрі өзекті мәселеге
айналады. Ұқсас ойындарды балалар кез келген жаста ойнай береді, бірақ
түрліше ойнайды.
Сонымен, сюжетке нұсқау ойынды толықтай сипаттамайды. Сюжетпен
қатар, рольді ойынның мазмұнын да ажырату қажет. Ересектер іс- әрекетінен
бала нені негізгі сәт деп бөліп көрсетсе, ойынның мазмұны сол болып
табылады. Әр түрлі жастағы балалар тобы ортақ сюжетті ойынға түрліше
мазмұн береді. Айталық, кішкентайлар ересектердің қандай да бір істерін
еске түсіре отырып, тек белгілі бір заттармен белгілі бір қимылды
әлденеше рет қайталайды. Заттар арқылы үлкен адамдардың шынайы істерін
қайталап көрсету мектепке дейінгі кішкентайлар ойынының негізгі мазмұны
болып табылады. Мысалы, сәбилер түскі тамақ ішу ойынын ойнағанда қандай
да бір қимылды бірнеше рет қайталай отырып, нан тіледі, ботқа пісіреді,
ыдыс- аяқ жуады.
I.I. Балабақшадағы жүргізілетін ойындардың маңызы мен мазмұны
Ойындар мазмұнына қарай, өзіне тәне ерекшеліктеріне қарай сюжетті-
рольді, драматизациялық, дидактикалық құрылыс ойындары, қимылды ойындар,
ұлттық ойындар облып бөлінеді.
Сюжетті- рольді ойындар мектепке дейінгі балалар өмірінде елеулі
орын алады. Сюжетті- рольді ойындардың ерекшелігі сол, оны балалардың
өздері жасайды. Ойынның дербес әрекеті айқын өнерпаздық және шығармашылық
сипатта болады. Бұл ойындар ұзақ та, қысқа да болуы мүмкін. Сюжетті
рольді ойында бейнелеу құралы роль мен ойын әректтері болвп табылады.
Өзінің сипаты жағынан бұлар көбінесе еліктеу, шындықты көрсету болып
табылады. Мысалы, Дүкен ойынын ойнағанда балалар сатушы мен сатып
алушының әректтеріне, ал Аурухан болвп ойнағанда дәрігер мен науқастың
әрекеттеріне еліктейді. Педагог өткізілегн ойынға талдау жасап, оның
балаларға тигізген тәрбиелік ықпалын бағалауға, өз тобындағы сюжетті-
рольді ойындарына әрі басшылық ету тәсілдерін ойластыруғв тиіс.
Драматизациялық ойындарда мазмұн, рольдре, ойын әрекеттері қандай
да бір әдеби шығарманың, ертегінің, т.б. сюжеті мен мазмұнына шарттас
болады. Ол сюжетті- рольді ойынғ ұқсас. Драматизация ойынында балаға
қандай болсын айқын тәсіл көрсетпеу керек. Ол үшін ойынның шын мәнінде ойын
болғаны дұрыс.
Ойын дүниеге ашылған үлкен жарық терезе іспетті. Ол арқылы
баланың рухани сезімі жасампаз өмірмен ұштасып, өзін қоршаған дүние туралы
түсінік алады. Адамды өжеттікке, батылдыққа, шапшаңдыққа, ептілікке,
тапқырлыққа, байсалдылыққа үйрететін осы- ойын. Баланың ойнайтын алғашқы
ойындары – бұл заттық ойын. Басқаша түсіндірсек, бұл затты игеру. Сіз
балаға беретін ойыншықтар арасында қуыршақ та, аю да ұсақ ойыншықтар да
болады. Бастапқыда балалар ойыншықтарға басқа заттарға қарағандай қарайды,
яғни олар үшін ойыншықтардың басқа заттардан айырмасы жоқ. Екі жасқа
толғанда олардың ойыншықтармен ойнауы елеусіз болады. Бір жарым жастан
бастап үлкендер көрсеткен әрекеттермен қатар өзі бақылаған әрекеттерді де
жасай бастайды. Олар жасанады, таранады, қуыршақты құшақтайды, оны сүйеді-
бұл рольдік ойын.
Бір жарым жастан кейін балалар көмекші, ойын басушы ойындарын ойнай
бастайды. Осы аралақта балалар өзін үлкен адамдарша сезініп, нақты әрекет
жасай бастайды. Бұл мектеп жасына дейінгі балалардың ойын әрекеті дамуының
негізгі кезеңдері. Осыдан келе балалар мектеп келгенде спорттық
ойындарға әуестігі артады. Олар футбол, волейбол, қалашық ойындарын ойнай
алады. .
Халқымыздың ұлы перзенттерінің бірі, заманымыздың аса көрнекті
жазушысы М. О. Әуезов: Біздің халқымыздың өмір кешкен ұзақ жылдарында,
өздері қызықтаған алуан өнері бар ғой. Ойын деген, менің түсінуімше, көңіл
көтеру, жұрттың көзін қуантып, көңілін шаттандыру ғана емес, ойынның өзінше
бір ерекше мағыналары болған деп тегіннен тегін айтпаса керек. Мұхтар
Омарханұлының бұл пікірі теориялық қағидаларға ғана сүйеніп айтылмаған,
өзі өмір сүрген ортасының шындығынан және Семей қаласында тұңғыш отау
көтерген Ярыш атты футбол командасының құрамында ойнаған белсенді өмір
тәжірибесінен шығарған қорытындысы деп білеміз. Ұлттық ойындар біздің көз
алдымызға тап осы суреттерді елестеді. Қазақ халқының ұлттық ойындары өте
ертеде туып, оның тұрмыс жағдайларына үйлесімді жасағандай әсер етеді.
Қазақ халқының тарихи көне жырларының эпостары мен лиро эпостарының қай-
қайсысын алып қарасақ та, олардың өн бойынан халықтың ұлттық ойындарының
әдет- ғұрып салттарының алуан түрлерін кездестіреміз.
Балалар ойыны айналадағы дүниенің айнасы іспеттес. Ойын қоғам өмірінің
жағдайларымен тікелей байланысты болады. Оның бала өміріндегі орны, формасы
және мазмұны ересек адамдардың тұрмыстық күйімен, еңбек формасымен және
мазмұнымен салыстырыла, жанама түрде айқындалады. Осыған орай балалар
ойынының тәжірибе артықшылығы үшін, көрсетуде, өмір жолын жаңа бастаған жас
ұрпақтың бойына дағдыны, тәрбие ережесін дарытуда белгілі бір мәні бар.
Совет педагогикасы мен психологиясының теориясы ойынды баланың дербес
белсенділігін айналадағы дүниемен араласуы дүниені,өзін тануының, өзінің
көп қырлы мүмкіндіктерін сынап көруінің алғашқы бір көрінісі деп қарайды. .
Н. К. Крупская ойынды өсіп келе жатқан бала организмі талап ететін
табиғи қажеттілік деп сипаттайды және оның тәрбиедегі аса маңыздылығын атап
көрсетеді. Ойын өсіп келе жатқан бала организіміне ауадай қажет. Ойын
үстінде баланың күш- қуаты толыға түседі, қолы қатайып, денесі иілгіш, көз
қыралығы артып, тапқырлық, сезімталдық, инициатива көрсету секілді
қасиеттері дамиды. Ойын үстінде балалардың бойында ұйымшылдық дағдылары
қалыптасады. Өзі тап болған жағдай байыппен талдап, төзімділікке үйренеді
Мектеп жасына дейінгі балалар үшін,-дейді ол,-ойын ерекше маңызға ие:
ойын олар үшін-оқу, оқу олар үшін-еңбек, ойын олар үшін-тәрбиенің бірден
бір формасы
А. С. Макаренко баланың ерте жасында және оның келесі өсу сатыларында
ойынның ерекше маңызы барын атап көрсеткен. Ол ойынды баланы қызықтыратын
әрі өзі үнемі елітіп отыратын ең басты сабақ деп санайды. А. С. Макаренко
балалар ойынын олардың еңбек күштері-физикалық және психикалық нышаны
аңғарылып тұратындай етіп басқару қажеттігі, онсыз ойынның салдарлы
тәрбиелік болмайтынын айтқан. Ойын ойынымен, бірақ, ол арқылы еңбекке
қажетті кейбір дағдылар тәрбиеленеді. Балалар ойынындағы жұмысқа тән барлық
сипаттарды (мақсат пен жауапкершілік т.б) көре отырып, Макаренко ойын
еңбектен қоғам өндірісіне қатысты болмайтындығымен ерекшеленеді дейді. Ойын
жеке адамның кейбір қасиеттерін айқындауымен немесе жанама түрде ғана
түрде көрінетін жұмыстың кейбір міндеттеріне ұқсас болып келеді.
К. Д. Ушинский ойынның мәнін баланың дербес іс-әрекеті, айналасындағы
өзгерістерді танып білуге, белсенді іс-әрекет етуге жол ашушы ретінде
түсіндіреді. Шынайы өмірде баланың аты-бала. Өз бетінше әлі ештене
тындырып жарытпайтын жан. Қам-қарекетсіз өмір ағысына ілесіп кете барады:
ал ойын үстінде ол бейне бір ересек адам тәрізді, өз күшін сынап көреді.
Өзі жасаған нәрселеріне қашан да биік жүргізуімен болады,-деп жазады ол.
Мұнда (ойында- А. У.) адамның ішкі жан- дүниесі жан-жақты
қалыптасады, оның ақыл-ойы, жүрек жылуы, ерік күші осыған жұмсалады. Ойын
баланың болашақ тағдырының көрінісі деген сөз бар. Бірақ мұның өзі
екіұштылау. Бала өз қабілетін ойын үстінде ғана танытып қоймайды, ойынның
өзі бала биімділігі мен қабілеттілігіне, тіпті оның болашақ тағдырына да
тікелей ықпал етеді
Совет педагогикасы мен психологиясы ойынды баланың жеке өзі көрінетін
жеке дамитын іс-әрекет ретінде қарастырады. Мұнда дайын формасыз, дайын
мазмұны мен ережесі жоқ ойын түрлері айтылып оты. Балалар ойынның мазмұнын
өздері ойлап табады,өздері дамытады.
I.II. Мектепке дейінгі мекемелерде балалардың ойын туралы зерттеген
ғалымдар
Отандық педагогика мен психологияда ойын іс-әрекетінің негізін
К.Д.Ушинский, П.П.Блонский, С.Л.Рубенштейн, Д.Б.Эльконин салды.
Қазақстандық ғалымдар Н.К.Ахметов, Ж.С.Хайдаров еңбектері берік білім
берудің, оқу белсенділігін арттырудың маңызды жолдарының бірі ойын
элементтерін тиімді пайдалану екенін атап көрсетті. Шетелдің К.Гросс,
Ф.Шиллер, Г.Спенсер, К.Бюлер, З.Фрейд, Ж.Пиаже және тағы басқа ойшылдары
мен зерттеушілері де ойын теориясы туралы әртүрлі пікірлер білдірді.
Л.С.Выготский, С.Л.Рубинштейн, А.Н.Леонтьев, А.Р.Лурия, А.В.Запорожец,
П.Я.Гальперин тәріздес әйгілі Кеңес психологтарының теориялары кеңінен
қарастырылады. Сонымен бірге мектеп жасына дейінгі балалардың ойын іс-
әрекеті туралы К.Гросс, Ф.Шиллер, Г.Спенсер, К.Бюллер, З.Фрейд және т.б.
көптеген зерттеушілер мен ойшылдардың көзқарастары қосып қарастырылады.
Теориялық бөліміне белгілі психолог-мамандардың
теориялық ілімдері өз үлестерін қосты. Олар: Л.С.Выготский., К.Д.Ушинский.,
А.П.Усова., Д.Б. Эльконин. Ойын проблемасымен шұғылданған көрнекі ғалымдар
Р.М. Жуковская, Д.В. Менджерицкая, Т.А. Маркова, Н.Я. Михайленколардың
айтуынша балалар игерген білімдерін ойынға пайдалана білу керек. Ал
мұғалімнің міндеті - балаларды ойынға өз қызығушылығымен, ынтасымен
қатысуын қамтамасыз ету.
А.С. Макаренконың айтуы бойынша, ойынға бір жақты көзқарас педагогикалық
процесте ойынды дұрыс пайдаланбауға әкеп соғады, көп ретте мұғалімдер
ойынның негізгі мәні балаларға қуаныш сыйлау екенін ұмытады. Ойын бала үшін
жаңа ортаға тезірек үйренуіне мүмкіндік береді. Ал Ю.К. Бабанский - ойында
бастауыш сынып оқушыларының барлық әрекеттерін ынталандырудың түрлері мен
әдістері ретінде ұсынады. Н.К. Крупская өзінің көптеген
еңбектерінде ойынның бала өміріндегі маңызына үлкен мән берген. Қандай ойын
болмасын, әйтеуір бір нәрсеге үйретеді, ең бастысы - баланы мұқияттылыққа,
еңбекке, жолдастарымен ынтымақта болуға үйренеді.
К.Гросстың теориясы кеңінен танымал. Ол ойын келешектегі іс-әрекетке
дайындық ретінде қызмет етуінің маңыздылығын айқындаған. Ойында адам
жаттығу арқылы өз қабілетін шыңдайды. Бұл теория бойынша ойын дамумен
байланысты. Бұл теорияның кемшілігі – ойынды тудыратын себеп, түрткілерді
ашпауы. Ф.Шиллердің ойын дамытып,
Г.Спенсер қалыптастырған ойын теориясында ойын бастауы күштің артықтығынан
көрінеді. Олардың пайымдауынша өмірде, еңбекте қолданылмаған күш ойында
шығады. Шаршаған адамның демалу үшін ойнауы, күшті басқа арнаға бұрмай
ойынға жіберу себебі анықталмаған.
С.Л.Рубинштейннің пікірі бойынша, ойынның жиналған күшті шығаруы
формалды түрде, ойынның динамикалық аспектісі мазмұнынан бөлек бастау
алады. Сол себепті бұл теория ойын жайын толық түсіндіріп бере алмайды.
З.Фрейд теориясы өмірде жүзеге
аспаған тілектерді ойын арқылы іске асыру деп біледі. Адлерлік түсінік
бойынша ойында өмірде шамасы жетпеген кедергілерден қашқан адамдардың
әлсіздігі көрінеді. Сөйтіп, ойын өмірдің әдемілігі мен сәнін мадақтайтын
шығармашылық белсенділіктен өмірге керексіз қалдыққа айналады; даму факторы
мен өнімінен жетіспеушілікке, өмірге дайындықтан қашуға айналады.
Л.С.Выготский мен оның оқушыларының пікірінше ойында ең
маңыздысы адам ойнай отырып, өзіне қандай да бір жағдаят тудыру арқылы
белгілі бір рөлді ойнайды. Мағжан
Жұмабаев Адам денесі қоз-ғалуды тілейді. Адам неғұрлым жас болса, соғұрлым
қозғалуды көп тілейді. Екі жастағы дені сау бала бір минут тыныш отыра
алмайды. Күні бойы шаршау білмейді, ойнайды да жүгіреді - деп бекер
айтпаса керек. Бала-ларға алғашқы жеті жыл – денсаулықтың, ақыл-ой,
адамгершілік, еңбек және эстетикалық дамудың негіздері қаланатын өте
маңызды кезең. Ойын балаларға тән алуан әрекеттер сынды бір текті емес және
оның әрбір түрі бала дамуында өзінің қызметін орындайды. Ойынды қарым-
қатынас құралы ретінде пайдаланып, педагог ойынның көмегімен баланың
қоршаған әлеммен, үлкендермен, құр-дастарымен қарым-қатынас жасауына
көмектеседі.
Ұлы педагог В.Сухомлинский Ойынсыз, музыкасыз, ертегісіз,
шығармашылықсыз, қиялсыз толық мәніндегі ақыл-ой тәрбиесі болмайды дейді,
демек, шәкірттің ақыл-ойы, парасаты ұлттық салт-сананы сіңіру арқылы байи
түспек. Фольклортанушы ғалым Ә.Диваев Қазақ балаларының ойындары деген
еңбегінде адамның жас ерекшелігін үш топқа бөледі: ...өмірге келгеннен
бастап жеті жасқа дейінгі бала, жеті жастан он бес жасқа дейінгі балалар,
он бес пен жиырма жас аралығындағы жастар.... А.П.Усова былай деп атап
көрсетті: Балалардың өмірі мен іс-әрекетін дұрыс ұйымдастыру — оларды
тәрбиелеу деген сөз. Тәрбиенің тиімді процесі ойын және ойынның өзара қарым-
қатынастары формаларында жүзеге асырылатын себебі сол, бала мұнда өмір
сүруді үйренбейді, өз өмірімен тіршілік етеді.
Дидактикалық ойын – оқушы қызығушылығына негізделген оқыту
тәсілдерінің бірі. Бастауыш сыныптарда оқушыларының ойын баласы екенін
ескере келе, дидактикалық ойындардың жүйелі қолданылуы жақсы нәтиже береді.
Дидактикалық ойындарды пайдалану мселесі педагогикалық теорияда кеңінен
қарастырылған. Атап айтсақ, Ахметов С., Алдабергенов А., Ахметов Н.К.,
Хайдаров Ж.С., Кларин М.В., Қайырбекова А., Төлтаева Г., Әбселемова А.,
Әбішова А. т.б. ғалымдар дидактикалық ойындардың маңызын, түрлерін қолдану
жолдарын көрсеткен. Педагогикалық процесте ойын балалар іс-әрекетінің басқа
да түрлерімен, бәрінен бұрын еңбекпен, оқу үстіндегі оқ
I. III. Балабақшада жас ерекшелігіне байланысты жүргізілетін ойын
түрлері
Бүгінгі таңда қоғамыздың даму бағытында жан-жақты дамуын сауатты.
саналы азамат тәрбиелеу мәселесі жүктеліп отыр. Мұндай мақсаттың баянды
болуы білім беру жүйесінің үлесіне тиетінін ескерсек, білім негізі мектепке
дейінгі мекемеден бастауыштан басталғандықтан жас жеткіншектердің білімді,
білікті болуына ойынның алатын орны ерекше. Ойын арқылы оқушыны білім
алуға, оқуға қызықтыра отырып, тұлғалық дамуын қалыптастыруға болады.
Мазмұны бойынша барлық дидактикалық ойындар оқушылардың ақыл-ой
белсенділігін қалыптастырудың маңызды құралы бола отырып, олардың
бағдарлама материалының негізгі тақырыптары бойынша алған білімдерін
тереңдете түсуді, әрі пысықтауды көздейді. Бұл ойындар балалардың сабақ
үстіндегі жұмысын түрлендіре түседі, олардың пәнге қызығушылығын оятып,
зейін-ықылас қоюына баулиды және оқушылардың знйінін, ойлауын дамытады.
Өмір тәжірибесін бір жүйеге келтіруге үйретіп жүйке жүесін демалдырады.
Міне, сондықтан да ойын оқу әрекетінде жетекші рөл атқарады.
Ойындар. Балалардың ойындары әр түрлі болып келеді. Сөз сөйлеудің
дамуы, тәрбиешінің білім қоры, педагогтарға оларда әртүрлі ойындарға деген
іскерлікті қалыптастыруға: сюжетті-рөлдік, дидактикалық, қозғалмалы
мүмкіндік береді. Балалар мінездегі ерекшеліктерді ажырата бастайды және
өзінің іс-әрекектінде рйындардағы әдістерді, құралдарды пайдаланады.
Баланың ойыннан толық мәнді дамуы тек тәрбиешінің мақсатты,
бағдарлы іс-әрекеті қалыптастырылғанда көрініс алады. Осылайша, сюжеттік-
рөлдік ойында ол балаларға толық сюжеттің мазмұны мен мәндеріндегі өзара
әдістер негізінде көрінеді; дидактикалық ойындарда тәртіпті көрсетіп,
әрекеттің соңғы нәтижесін жылжымалы ойын жүргізуді ұйымдастыруда ойынның
мәнін символын қызметін ашуға, қарсыластарының жетістіктерін бағалауға
көмектеседі. Тәрбиеші сонымен қатар, балалардың өзіндік ойындарын басқарып,
оларды дұрыс бағытқа ойынның арнайы дайындалған кезеңдері арқылы нәтижеге
қол жеткізеді.
Әрбір топта дидактикалық тұрғыдан жабдықталған қуыршақ, оның күнделікті
тұтуына керекті барлық заттардың комплектілері болуы керек. Стол үсті
ойындарға лоо, домино, тақырыптық ойындар, пазылдар, леголар, қимыл
белсенділігін, ептілікті талап ететін ойындар, мозайка типтес ойындар
жатады. Ересек топтағы балалар үшін қағазға басылған стол үстінде
ойналатын ойындар қызықты болады. Оларда табиғат құбылыстары, транспорттың
алуан түрлері (кім не міндеі, немен жүреді, неме жүзеді, немен ұшады?)
бейнеленген, ертегілердің кейіпкеорлері қызмет көрсетеді.
Қимыл ойындар- балаға дене тәрбиесін беру құарды. Балалардың
жүгіпу, секріу, лақтыру сияқты қабілеттерін жетілдіруге, дамытуға
мүмкіндік береді. Қимыл ойындары баланың жүйке- психикалық дамуына, жеке
басының, денсаулығының қалыптасуын да үлкен әсер етеді. Қимыл ойында
ережелер ұйымдастырушы роль атқарады. Олар ойынның барысын жүйелігін,
ойнаушылардың қарым–қатынасын, баланың мінез- құлқын анықтайды. Қимыл
ойындары ұлттық ойындар желісінде ұйымдастыруға болады. Мысалы, Соқыр
теке, Арқан тарту, Төс қағыспақ, Көкпар , Асық , Бәйге, тақия
тастамақ т.б. ойындар. Бала өмірінің кезеңі ойын арқылы жетіледі. Сол
сияқты ойындар да жас ерекшелігіне сай жүргізіледі. Ойын балаларға
сабақта да, серуенде де өте қажет, тіпті бала жай демалып отырғанның өзінде
де ойын үстінде болады. Қимылды ойындар баланың барлық жас кезеңінде
өтеді. Қазіргі таңда Сорос бағдарламасның технологиясвмен жұмыс істеп
жатқан кезде, оның аты айтып тұрғандай- ақ сабақтар ойын орталықтары
арқылы өтеді. Мұнда балалар тек ойын орталықтарымен шектеліп қалады
деген сөз емес, ертеңгілік жиында не болмаса сабақ соңында ойын түрлері
міндетті түрде қолданылады. Тіпті балалардың қызығушылығына қарай олар
сабақтан кейін де сол орталықта ойынын жалғастыра береді. Күні бойы
балалар жабдықталған ойын орталықтарында ойын алаңы ретінде ойнай алады.
Өмірдегі түсінігі еліктеуі, бақылауы осы ойын үстінде көрініс табады.
Баланы ана тілінде сөйлеуге, айналасын бақылап, тани түсуге
жүргізілетін жұмыстардың негізгі бір түрі- дидактикалық ойындар.
Дидактикалық ойындар мектеп жасына дейігі кезеңде баланың тілін дамытуда
өте маңызды рөл атқарады. Балаға программалық материалды меңгеру, үйренген
білім-дағдыларын бекіту жұмыстары осы дидактикалық ойындар арқылы іске
асады. Осы сәбилерді қажетті білім-дағдыларына үйрету: түрлі тәрбие
жұмыстарын жүргізу; олардың сөздік қорын молайтып, есту, көру, сөйлеу
мөлшерін дамытып, жаттықтыру қиындыққа соғатыны сөзсіз.
Сондықтан балабақшаның тәрбиешілеріне арналған программалық
жоспарды басшылыққа ала отырып, балалардың бақылап көргендерін тиянақтап,
естеріне берік қалдыру, сөздік қарларын дамыту үшін төмендегідей
дидактикалық ойындар ұсынылған: Жасырылған затты тап, Ғажайып қапшық,
Ойыншықты тап (Оның түрін, көлемін, формасын атап айт-домалақ, көк,
кішкене, т.б.). Қолыңмен байқап көр, атын айт(Бала дорбаға салынған
заттарды қолымен танып, алады). Көріп атын айт, Жаңа қуыршақты
қабылдау, Қуыршаққа бөлме жасау, Қуыршақты киіндіру, Қуыршақты
жуындыру ойындары.
Нақтылы заттар не суреттер арқылы жүргізілетін ойындар:Танып көр,
есіңе сақта.(Үстелге бірнеше ойыншықтар қойылады. Шақырылған бала
ойыншықтарды қарап көреді. Сонан соң теріс қарап тұрады да, сол
ойыншықтардың атын атайды. Соңынан тәрбиеші ойыншықты өзгертіп қояды да,
басқа балаларды шақыртып айтқызады).
Ойын әрекетінің бала психикасының дамуында шешуші қызмет
атқаратындығы жайлы қазақ ғалымдары да Ж. Аймауытов, Т. Тәжібаев, М.
Жұмабаев, С. Торайғыров, Ш. Құдайбердіұлы т.б. өз еңбектерінде осы
мәселенің мән- жайын кең ауқымда даралап қарастырып, оған ғылыми тұрғыдан
баға берген еді. Мәселен, Т. Тәжібаев баланың ойын әрекетін психологиялық
тұрғыдан қарастырып, оның- тәлім- тәрбиелік, білімдік маңызын ұлттық
тағылым беру аспектісімен ұштастыра отырып, зерттейді. Ол баланың
психикалық даму және оның әр түрлі жан қуаттарының қалыптасу заңдылықтарын
зерттеудің тәсілдеріне, мұндағы биологиялық және тарихи әлеуметтік
факторлардың ролі жайлы мәселелерді талдай келе бұларды жүргізген қазақ
балалабақшаларындағы талп- тілектерге орайластыра отырып, бала
психикасының даму ұстанымдарын олардың жас ерекшеліктеріне сәйкес жүргізу
қажеттігіне тоқталады. Әдетте, ойын баланың қимыл- қозғалыс дағдылары мен
тіршілікте бейімделу жағдайларын дамытатын болса, атап айтқанда ол
баланың әрбір заттарды ұстап- тұтынуы нәтижесінде білімдік, тәжірибелік
дағдыларын қалыптастыруға бейімдеп отыратын фактор болып саналады.
Мәселен, мектеп жасына дейінгі бүлдіршіндер сәби кезінде- ақ
танымдық белсенділігі ойын әрекетінде өздері ұстаған заттардың түр-
түсін, сезіну мен қабылдауы ажырататын болсақ, ал ересек шағында балалардың
сөйлесу, ойлау, ес, қиял процестері қалыптасып, қоршаған ортаның
құбылыстарын танып білуде құралға айналады.
II. Бөлім. Ерте тас дәуіріндегі ойынның даму тарихы
Тас дәуiрiнде қалыптасқан - таяқ жүгiрту, асық, ақсүйек, темiр
дәуiрiнде тараған — қарағие, садақ, бергi феодалдық дәуiрдегi, яғни үйсiн,
қаңлы хандығы кезiндегi — ақбайпақ, алтыбақан, арқан тартыс, белбеу тастау,
жасырынбақ, көршi бұғынай, айдапсал т.б. ойындарды бүгiнде бiлетiндер де,
бiлмейтiндер де аз емес. Жануарлардың қозғалысына елiктеп жасалынған
қозғалыстар да бертiн келе ойын бидiң арқауына айналған. "Аң аулау”
билерiнiң түрлерi бiр iзге келтiрiлмеген. Дегенмен олар барлық қауымдастық
мүшелерiн қызықтырғанын ескерсек, оның тартымды түрлерiнiң көп және
жаттығуға икемдi болғанына күмәнданбаймыз. Қыпшақтардың
тайпалық одақтары түрiк қағанатына қосылғанда хан жақсы ма, ханды қара
басты, шалма, қарамырза, сайыс, ат үстiндегi тартыс, аударыспақ, балтам
тап, аударыспақ, "көк бөрi тарту” сияқты ойын түрлерi таралған. Ұлттық
ойынымыздың тарихы туралы Рашид-ад дин, Низами әл-Мулк, Мосуди, Махмұд
Қашқари сынды ғұламалар пiкiрлерiн қалдырған. Батыстың XIII ғасырдағы
саяхатшысы Марко Поло Жетiсу жерiндегi үлкен жиында "Қыз қуу” ойыны мен
"Қыз бөрi” ойынын көргенiн естелiктерiнде тамашалап баяндайды.
Ойында өмiрдiң еркiндiгi, кедергiсi мен
мақсаты анықталынады. Ойын-сауық — жеке адамның даму қажеттiлiгiн
арттырады, қарсыласпен татуласу немесе оны жеңу жолдарын iздестiредi.
Шаруашылықтағы қимыл-әрекеттi осы биiк мақсатқа көтердi. Ойын — адам ойлану
және дене қабiлетiнiң бәсекесi, қарсыласпен ашық жарыс. Оның мақсаты —
жеңiске жету, ойындағы адамның қабiлет күшiнiң үстемдiгiн көрсету,
дәлелдеу. Кейде ойындардың аттары, атаулары өзгерiп жатса да,
олардың ойналу мазмұны сақталып қалған, сөйтiп әдептiң түрлерiн
қалыптастыруға септiгiн тигiзген. Мысалыға, ақсүйек ойынының басқа түрiк
тiлдес елдерде орда, тоқтышақ сияқты атауы да бар немесе лек жалау ойынының
шiлiк, қарыс ағаш, шөлдiк және т.б. түрлерi бар. Бұл ойындарды әуелi
балалар ойнаса, кейiннен оған жiгiттер мен ересектер де қосылған. Таралуы
жағынан ойындар ересектерден балаға мұра ретiнде жиi қалдырылған.
Мемлекеттiк құрылым қалыптасқан сайын ойындар халықтық мерекенiң құрамына
енген. Ойындар халықтық той-думанның оттығына, көпшiлiктiң ортақ сауығына
айналды. Кез келген жыйын-той күрессiз, ат пен жаяу жарыссыз, айтыс, ән мен
күйсiз, аң аулаусыз өтпейтiн болған.
Көшпендiлер табиғи күш атасы атанған. Малмен жүрген көшпелi халықтың
алдымен далада, ашық алаңда, түнде ай жарығында сауық құратын ойындары
қалыптасты. Жарыста адам да, оған қатысқан төрт түлiк түрлерi де сынға
түстi. Солардың iшiнде бiзге мәлiмi ақсүйек, алтыбақан, айгөлек,
арқантартыс, көксиыр, соқыртеке, түйе-түйе, белбеу тастау, қасқұлақ,
моңданақ, ақбайпақ, түйiлген шыт, тиын салу, ақшамшық, ақсерек-көксерек,
көршi, шалма, шымбике, инемдi тап, айдапсал, қарамырза, қарт-қарт, жылман
т.б., сондай-ақ ат жарысы, түйе жарысы кеңiнен таралған. Жарысқа астында
көлiгi бар, бiлегiнiң қарымы мықты адамдардың бәрi де қатыса алған. Өйткенi
көшпендiлердiң кiшiсiнен үлкенiне дейiнгiлер әлгi аталған түрлi ойындардың
тәсiлдерiн шебер меңгере бiлген. Ойынның түрлерi күнделiктi тiршiлiкте,
маусымдық жиындарда тартымды орын алды. Ойын адамның жаны мен тәнiн
сергiттi, өз бетiнше еңбектенуiне баулыды, топ таңдауды үйреттi.
Шаруашылық пен еңбек процесi
ойынның түрлерiн көбейттi, ойынға қойылатын талапты күшейттi. Ойында
қолданатын әдiстерге арнайы жаттығу керек болды. Ойын заттары мен
бұйымдарына деген ұқыптылық жалғасын тапты. Ойынды өткiзу туралы келiсiм
жұмыстары жанданды. Ойынды өткiзетiн арнайы кеңiстiк алаңдар таңдалды.
Бiртiндеп атамекенiне және атажұрт салтына деген құрмет көзқарастар
қалыптасты. Әр ойынның белбасарлары анықталды, олар көптiң құрмет-сыйына
бөлендi. Ойын өнердiң түрiне, топты ұйымдастыру тетiгiне айналды. Содан
ойын өнерi ұлттық әдеп-ғұрыптың қалыптасуына, сақталуына үлкен ұйытқы
болды, ықпал еттi. Дала ойындары ашық та, икемдi. Талаптарына шартты түрде
келiсуге болады. Ойын тәртiбiн ойыншылардың өздерi де, көрермен де
бағалауға бiрдей мүмкiндiк алды. Ойынға төрешiлiк халықтық сипатта
жүргiзiлдi. Үлкендер, ел ақсақалдары баталарын берiп, ойынның басталуына
рұқсат бердi немесе жеңгендерге табыс пен шапағат тiледi. Халықтық ойындар
бiртiндеп дәстүр мен еңбек мерекесiне айналды, әдет-ғұрып негiзiнде тамыр
жайды, жасөспiрiмдердiң қозғалмалы ойындары ретiнде өрiс алды.
Қазақтың әдет-ғұрып ойындары халықтың бастан кешкен қилы-қилы оқиғаларын
бейнелеп, баяндап бередi. Оған Наурыз мерекесiндегi ойын-сауық түрлерi
дәлел болмақ. Наурыз — күн мен түн теңелген, "ұлыстың ұлы күнi”, шығыстағы
көптеген көне халықтардың дәстүрiнде жаңа жыл күнi. Наурыз — наурыз ойын-
сауық, спорт пен өнер тоғысқан халықтық мерекенiң думанды салты. Наурыз
үлкен мен кiшiнiң, еркек пен әйелдiң, ақын мен бишiнiң, ауылдағы мен
қаладағылардың спорт пен өнер саласындағы ашық жарысы. Жарыста күштiлердiң
күштiсi, жүйрiктердiң жүйрiгi "жүгiрiп озады, қуып жетедi”, бiлектесiп
жеңедi, сол өнерiмен ел құрметiне бөленедi. Ойын — бiржағы, дене
қозғалысы, шыныққан дененiң шеберлiгi, бiржағы көңiл көтеру, дем алу,
бiржағы бас қосып бiрлесу, әдет-ғұрыпты жалғастыруға үндесу. Шаруашылықтан
бос кезде той-думан мен ойын-сауықтар жиi атқарылады. Той-думан, ойын-сауық
адамды, ел-жұртты жаттыққа жiбермейдi, тұтастыққа, бiрлiкке тартады. Ойын-
сауықта адам табиғатпен табысты, тынысын кеңейте алды, ұнатқандарымен
жақындасты. Табиғи көркемдiкке қызыру, оны тамашалау көшпендiлердiң жас
кезiнен қанына сiңген қасиет. Ойын - ұрпақтар өмiрiн үйлестiрудiң дәстүрлi
ән-бимен өрнектелген сауық түрi. Оған қатысушылар тамаша құратын орынды,
уақытты, ортаны өз ерiктерiмен iрiктейдi, оны өткiзудiң рәсiм-салтын
икемдейдi. Осыдан орын мен ортаға деген әуесқойлық күшеедi. Ойыншылар
тағдырластарымен, өзiмен жақындастарымен кездесiп, өзара сырласуға және
жарысуға мүмкiндiк алады. Бұдан ашық мiнездiң, жарқын жүздiлiктiң лебi
естiп, ән-күйдiң тоғысы жаңарып жатады. Қазақтың ойын-сауығы достық пен
қонақжайлықтың белгiсi және көптiң басын бiрiктiрудiң кепiлдiгi, сүйкiмдi
әншi мен әңгiмешiлерге мұқтаждықтың айғағы. Ойын-сауықта жалғыздық сезiм,
арам ниет адамды билей алмады, ойыншы үнемi iзденiсте болады. Ондағы
құдiрет -өнерпаздық, өзара түсiнiстiк және келiсiмге жол табу. Адамзат
қашанда болмасын осы үш құдiретке тәнтi болған, сол құндылыққа жетудiң
мүмкiндiгiн арнайы және үнемi iздестiрумен әуреленген.
Қазақтар әдемiлiкке әуес халық болғандықтан,
оны әшекейлеудi дәстүрге айналдырған. Сол рәсiм — қыз-келiншектер мен тұяғы
жерге тимес тұлпарлардан басталған. Әйелдер гауһар тастан жасалған әшекей
бұйымдарды, жылтырақ, зергерлiк бұйымдарды жақсы көрген. Өздерi жiбектен,
матадан, жүннен әшекейлеп тiгiлген алуан түстi өрнектi киiмдер киген.
Әйелдер үшiн әсемдiкке, әдемiлiкке, әшекейлiкке әуестiк олардың қанына туа
бiткен қасиет. Әсемдiк пен әдемiлiк еңбекпен келдi, оны жақсы көргендер
ойын-сауыққа үйiр болады. Сондықтан әйелдердiң ұқыптылары, шыдамдылары,
еңбекқорлары ойын үстiнде әсемдiкке деген тәнтiлiгi мен сезiмталдығы мен
ықшамдылығы еркектерден асып түседi. Көшi-қонның барлық шаруасы мен
жұмыстарын ештемеден ерiнбейтiн әйелдер мiнсiз атқарады. Әйелдер
өз байлығын, әшекейiн көрсету үшiн көңiл көтеруге, әдемi мiнезiмен сүйiктi
болуға тырысады, өнеге көрсетедi. Сондай сүйкiмдiлiк пен сүйiспеншiлiктi
ортадан, жақын жандардан да күттi. Әдемiлiктi әнмен, шешендiкпен жеткiздi.
Отбасындағы тұрмыс та, көңiл-күй базары да, негiзiнен, әйелдiң еңбегiне
байланысты. Сырт қонақтар бiрауыздан: "Қазақ әйелдерiнiң бет әлпеттерiнен
ақылдың белгiсiн жиi көруге болады” — деп шындыққа оралып жатты.
Ойын-сауық — тәжiрибе мен тәсiлдiң еркiндiгi,
тапқырлық пен болжамның қиылысатын шебi, мұрат пен меженiң тоғысқан
шеңберi. Жарыссыз ойын, ойынсыз әзiл-қалжың бола бермейдi. Ойын-сауық қара
күш көрсететiн озбырлық немесе бiреудiң намысын жыртатын қастандық емес. Ой
өтiмдiлiгi мен сөз өткiрлiгi, күш пен қабiлет ашық сайысатын ортада
көрiнiп, дiлмарлар, шешендер, шеберлер өз мәртебесiн мойындатып жатады.
Ойын серiктестi таба бiлуге, онымен тiл табысуға үйретедi. Ойында адам
қарсыласының олқы жән оң жақтарын дұрыс анықтауға ерекше мән бередi, оның
күш-қабiлетiн тура бағалау ережесiне ередi. Ойнаушы бәсекесi мол қарым-
қатынастың тәртiбiне жүгiнедi. Әр ойынның өз тәртiбi, тәсiлi және
тәжiрибесi бар. Сол тәртiп, тәсiл, тәжiрибенi бiлген адам тезiрек
қалыптасады, жан-жақты жетiледi. Ойын - адамның қабiлет-қасиетiн ширататын,
шымырлататын жүйелi iс-әрекеттiң көрiнiсi.
II.I. Мектепке дейінгі мекемелерде ойынның түрлері
Ойын – адамдардың қарым-қатынасы, кәсіби және жанұялық өмірдің мектебі
болып табылады. Адам ойын арқылы өзінің бір нәрсені үйреніп жатқанын
білмейді. Мектепте мұғалім монолог, диалог түрінде балаларға білім береді.
Бір-бірімен белсенді байланысу арқылы ойынға қатысушылар бір-бірін үйретіп,
өздері де үйренеді. Ойын түрінде оқыту жалықтырмайды, қызықты және ерікті
түрде жүреді. Педагогикалық ойындардың
функциясын мұғалімнің дұрыс түсінуі оқу үрдісіндегі ойын технологиясының
орны мен рөлін анықтайды. Ойын элементтері мен оқытуды ұштастыру мқғалім
шеберлігіне байланысты. Кез-келген ойынның өзіндік пайдасы бар. Ойынның
бірнеше маңызды функцияларына тоқталайық.
1. Ойынның әлеуметтік-мәдени белгілері.
2. Ұлтаралық қарым-қатынас функциясы.
3. Ойында адамның өзін іс жүзінде көрсетуі.
4. Коммуникативтік ойын.
5. Ойынның диагностикалық функциясы.
6. Ойынның емдеу функциясы.
7. Ойынның түзету функциясы.
8. Ойынның көңіл көтерту функциясы.
1. Ойынның әлеуметтік-мәдени белгілері. Ойын - баланы
әлеуметтендірудің бірден-бір құралы. Ол бір жағынан тұлғаның қалыптасуына,
құрбы-құрдастарына, қоғамға тән рухани құндылықтар мен нормаларды, білімді
игеруге мақсатты түрде бағытталса, екінші жағынан адамның қалыптасуына аяқ
астынан әсер ететін әлеуметтік бақылау үрдістері болып табылады. Ойынның
әлеуметтік-мәдени белгісі мәдени байлықты, тәрбие әдеуетін игерген ұжымның
толыққанды мүшесі бола алатын баланың тұлға ретінде қалыптасуының
көрсеткіші.
2. Ұлтаралық қарым-қатынас функциясы. Бұл функцияның мақсаты ұлтына,
нәсіліне қарамастан барлық адамдарға тән әлеуметтік-мәдени құндылықтарды
меңгерту болып табылады. Ойындар арқылы кез-келген ұлт өкілдері өз
ұрпақтарын өмірдегі әртүрлі жағдаяттардан жол таба білуге, кикілжіңді
қатыгездіксіз шешуге, әр қилы эмоцияларды дұрыс қабылдай білуге үйретеді.
Ойында шекара жоқ. Ұлттық ойындар, ұлтаралық ойындар, әртүрлі салалық
ойындар, бүкіл адамзатқа тән ойындар көптеп саналады.
3. Ойында адамның өзін іс жүзінде көрсетуі. Бұл ойынның функцияларының
бірі. Адамға ойынның өзін іс жүзінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ----------------------------------- ----------------------------
---- 1 – 2 бет
I. Негізгі бөлім. Мектепке дейінгі мекемелерде балалардың ойын әрекеті
----------------------------------- ----------------------------------- ----
3 – 5 бет
I.I. Балабақшадағы жүргізілетін ойындардың маңызы мен мазмұны------
----------------------------------- --------------------- 6 – 8 бет
I.II. Мектепке дейінгі мекемелерде балалардың ойын туралы
зерттеген ғалымдар ----------------------------------- ----------------------
9 – 10 бет
I. III. Балабақшада жас ерекшелігіне байланысты жүргізілетін ойын
түрлері ----------------------------------- ---------------------------------
------ 11 – 13 бет
II. Бөлім. Ерте тас дәуіріндегі ойынның даму тарихы ------------------
----------------------------------- ----------------------------------- ------
--------- 14 – 16 бет
II.I. Мектепке дейінгі мекемелерде ойынның түрлері --------------------
----------------------------------- ----------------------------------- ------
------- 17 – 23 бет
II.II. Мектепке дейінгі жасөспірім баланы тәрбиелеу мен дамыту
ісіне байланысты мақсаттарды шешуде театрдың ерекше рөлі -------------
----------------------------------- ------------------------------ 24 – 28
бет
II. III. Мектепке дейінгі мекемелерде балалардың ойындарында
көзделетін басты мақсат ----------------------------------- ----------------
29 – 30 бет
III. Қорытынды ----------------------------------- --------------------
31 – 32 бет
IV. Қосымша ----------------------------------- -----------------------
33 – 35 бет
V. Пайдаланған әдебиеттер тізімі ----------------------------------- --
36 бет
Кіріспе
Бесіктен бағу көрмеген, өмірден қағу көрер , - дегендей
Егеменді еліміздің тәуелсіз Мемлекет мәртебесін алғаннан кейінгі
негізгі мақсаттарының бірі жан-жақты дамыған, парасатты бүлдіршін
тәрбиелеу. Ел Президентінің Қазақстан – 2030 бағдарламасында біздің жас
мемлекетіміз өсіп-жетіліп кемелденді, біздің балаларымызбен немерелеріміз
онымен бірге ержетеді. Олар өз ұрпағының жауапты да, жігерлі, білім өрісі
биік, денсаулығы мықты өкілдері болады – деген сенімді сөз бекер
айтылмаған.
Бала тәрбиесі – күн сайын жүргізілетін тынымсыз процесс.
Республикамызда қазіргі таңда бала тәрбиесіне үлкен көңіл бөлініп келеді.
Еліме, жеріме деген сүйіспеншілік балабақшадан бастап қаланады. Қоғам
талабына сай балабақшадағы тәрбиеші ой-өрісі жаңашыл, шығармашыл деңгейде
қызмет атқара алатын, мәдениеті жоғары, ізденімпаз, нәзік психолог,
тынымсыз еңбекқор, терең білімпаз, шеберліктің шыңына шыққан тәрбиеші болуы
керек. Әрбір тәрбиеші бүгінгі күн талабына сай тәрбиенің мазмұнын,
мақсатын, ғылымилығын, міндеттері мен қағидаларын қайта қарас-тырып, әр
түрлі пайда беретін тәсілдерді пайдаланудың мәні жеке тұлға ретінде
дамуына, жалпы азаматтық, ұлттық сана-сезімін қалыптастыруға міндеттіміз.Ал
мектеп жасына дейінгі баланы тәрбиелеудің басты құралы – ойын. Ойын балалар
үшін оқу да, еңбек те. Ойын- балаларға ақыл-ой, дене шынықтыру және сұлулық
тәрбие берудің маңызды құралы. Ойын айналадағыны танудың тәсілі.
Балалардың өмірінде кездескен қиыншылықтарды жеңудің жолын үйретіп қана
қоймайды, ұйымдастырушылық қабілетін қалыптастырады, логикалық ойлауын
дамытады.
Ойынды ұйымдастыру тәрбиешіден көп ізденісті талап етеді, себебі бала
білімді игереді, ақыл-ой қызметі дамиды, өзара қарым-қатынас жасайды,
белгілі бір нәтижеге жетеді. Дұрыс ұйымдастырылған ойын үлкен жетіс-тіктер
есігін ашады, бала еркін, қызығушылықпен ойнап қана қоймай ізденімпаздық,
тап-қырлық т.б. сезім қабілеттерін қалыптастырады.
Мектепке дейінгі балалардың жан-жақты дамуы үшін ойынның ролі
ерекше. Ойын – жалпы адамзат мәдениетінің бірегей феномені, оның қайнар
көзі мен шыңы. Мәдениет феномені ретінде ойын оқытады, дамытады,
тәрбиелейді, әлеуметтендіреді, көңіл көтертеді, дем алдырады, сонымен
қатар, ол сықақтап, күлдіріп, кез-келген әлеуметтік мәртебенің шартты
екендігін көрсетеді Мектепке дейінгі мекемелерде адамгершілік тәрбиесі
тәрбиелеу және білім беру үрдісінде әр түрлі іс-әрекеттер арқылы жүзеге
асырылады. Ұлы
педагог В.Сухомлинский Ойынсыз, музыкасыз, ертегісіз, шығармашылықсыз,
қиялсыз толық мәніндегі ақыл-ой тәрбиесі болмайды дейді, демек, шәкірттің
ақыл-ойы, парасаты ұлттық салт-сананы сіңіру арқылы байи түспек.
Фольклортанушы ғалым Ә.Диваев Қазақ балаларының ойындары деген еңбегінде
адамның жас ерекшелігін үш топқа бөледі: ...өмірге келгеннен бастап жеті
жасқа дейінгі бала, жеті жастан он бес жасқа дейінгі балалар, он бес пен
жиырма жас аралығындағы жастар.... Осының негізінде қазақтың ұлттық
ойындарын үш топқа бөліп қарастырып, бірінші топқа, сол жастағыларға
лайықты: санамақ, тәй-тәй, айгөлек, соқыр теке, қуырмаш, алақан соқпақ, ақ
серек-көк серек т.б. ойындарын, ал одан кейінгі топқа: тақия тастамақ,
тартыс, сиқырлы қоржын, бәйге, көкпар, асық, хан талапай, теңге алу, қыз
қуу, орамал тастамақ, ақсүйек, күрес т.б. ойындарын жатқызуға болады.
Мұндай ойындар баланы тез ойлауға, тапқырлыққа баулып, жаңа тақырыптарды
жылдам меңгеруге ықпал етеді, сөз тіркесіне, ұйқастыруға дағдыландырады.
Олармен ойынның әр түрін ұйымдастыра отырып, бір-
біріне деген қайырымдылық, мейірімділік, жанашырлық, достық, жолдастық
сезімдерді тәрбиелеуге болады. Ал балаларды қоршаған ортамен таныстыру, тіл
дамыту, табиғатпен таныстыру, бейнелеу өнері сабақтарында өлі-тірі
табиғатқа деген сүйіспеншілік, үлкендердің еңбегіне қызығу мен сыйластық
сияқты адамгершілік сапалары қалыптастырылады
Ойын бала үшін — нағыз өмір. Егер тәрбиеші ойынды ақылмен ұйымдастырса, ол
балаларға ықпал жасауға мүмкіндік алады. А.П.Усова былай деп атап көрсетті:
Балалардың өмірі мен іс-әрекетін дұрыс ұйымдастыру — оларды тәрбиелеу
деген сөз. Тәрбиенің тиімді процесі ойын және ойынның өзара қарым-
қатынастары формаларында жүзеге асырылатын себебі сол, бала мұнда өмір
сүруді үйренбейді, өз өмірімен тіршілік етеді. Ойынды балалар
өмірін ұйымдастырудың формасы ретінде пайдалана отырып алдымен солардың
ортақ мүддесін бағыттап және дамытып отыру, балалар ұжымын топтастыруға күш
салу керек. А.С.Макаренко ойынның балалар өмірін ұйымдастырудағы ролін
жоғары бағалай келіп, тәрбиешінің ролі туралы былай деп жазды: Мен де
педагог ретінде олармен аздап ойнауға тиіспін. Егер мен тек қана үйретіп,
талап етіп, айтқанымды істетіп тұрсам, онда мен, бәлкім, пайдалы, бірақ
жақындығы жоқ бөгде күш қана боламын. Мен міндетті түрде аздап ойнауға
тиіспін және мен өзімнің барлық әріптестерімнен осыны талап еттім.
Ойнамайтын бала жоқ. Ойынға қызықпайтын адам жоқ.
Көңiл көтермейтiн адам, сауық құрмайтын халық жоқ. Үлкен де, кiшi де ойнап
көңiл көтередi, бiр нәрсеге берiле қызығады, әр жетiстiктен қанағат табады.
Ал қызығу, қуану, қанағаттану - өмiрдi тамашалаудың көрiнiсi немесе өмiрде
сауық құрудың нышаны. Ойын-сауыққа үлкен-кiшiнiң бәрi де әуес. Айтпағымыз,
өмiр кейде ойын-сауыққа ұқсас, ойын-сауықсыз адамның өмiрiн көз алдыңа
елестете алмайсың. Ойынның тарихы тереңде, көне дәуiрден басталады. Оның
қалыптасу кезеңдерi мен тарихы өз алдына әңгiме. Ойын халықтың өмiр сүру
салтынан, өмiр сүру үшiн күресiнен туындаған қажеттiлiктiң бiрi. Ойын-сауық
еңбектiң мазмұны мен құралына орай түрленген, жетiлген. Қазақ — ойын-
сауықшыл халық. Бүгiнде қазақтың 100 ден аса ойын түрлерi мәлiм. Қазақ
"баланы жастан” дегенде, ойын-сауық арқылы жасөспiрiммен тәрбиелiк жұмысты
ертерек және жас ерекшелiктерiне қарай жүргiзудi пайымдайды.
I. Негізгі бөлім. Мектепке дейінгі мекемелерде балалардың ойын әрекеті
Ойын- бала әрекетінің негізгі түрі. Ойын арқылы балалар
қоғамдық тәжірибені меңгереді, өзінің психологиялық ерекшеліктерін
қалыптастырады. Бала ойынында да қоғамдық, ұжымдық сипат болады. Мәселен,
кез- келген бала еш уақытта жалғыз ойнамайды, қатар құрбыларымен бірлесіп
ойнайды, сол арқылы бала бір- бірімен өзара қарым- қатынас жасайды. Ойын
балалар үшін айналадағыны танып, білу тәсілі. Балалар ойындарының
тәрбиелік маңызын жоғары бағалай келіп, А. С. Макаренко былай жазады:
Бала ойында қалай болса, өскен соң жұмыста да көп жағынан ұқсас болады.
Сондықтан келешек қайраткер азаматты тәрбиелеу алдымен ойыннан
басталады.Ойынның негізгі ерекшелігі – ол балалардың қоршаған ортаны –
адамдардың қимылын, іс- әрекеттерін, олардың бала қимылынан туған
жағдайдағы қарым- қатынасын бейнелеуі болып табылады. Ойында бөлме, теңіз
де, ұшақ та, темір жол вагоны да болуы мүмкін. Балалар үн- түнсіз
ойнамайды, жүреді. Ойын процесінде сөйлесу қарым- қатынасы үлкен роль
атқарады. Сөйлесе жүріп, балалар пікірлесіп, әсер алысады, ойынның түпкі
ниеті, сюжеті немес мазмұнын анықтайды. Ойынның негізгі құрылымдық
элементтері мыналар: ойынныі түпкі ниеті, сюжеті немесе мазмұны, ойын
әрекеттері, рольдер, ойынның өзінен туатын және балалар жасайтын немесе
ересектер ұсынатын ойын ережесі.
Ойынның түпкі ниеті- бұл балалардың нені және қалай ойнайтынының
жалпы анықтамасы. Мысалы, Дүкен, Аурухана, Ұшақтар, Отбасы, Бала
бақшасы және т.с.с болып ойнайды.
Ойынның сюжеті, мазмұны- бұл оның жанды тұлғасын құрайтын, ойын
әрекеттерінің, балалардың өзара қарым- қатынастарының дамуын, көпжақтылығын
және өзара байланысын анықтайтын нәрсе Ойынның мазмұны оның қызықты етеді,
ойнауға ықылас пен ынтаны қоздырады. Ойын процесінде балалардың өздері
ойнаушылардың мінез- қүлқы мен өзара қарым- қатынасын анықтайды және
реттейтін ереже белгілейді. Ойын бала үшін нағыз өмір. Егер тәрбиеші ойынды
ақылмен ұйымдастырса, ол балаларға ықпал жасауға мүмкіндік алады. Тәрбиеші
балаларға жақын болуға, олардың ойындарының сүйікті қатысушысы болуға тиіс.
Ойынның мазмұны мен ережесін, өзінің ойындағы ролін пайдаланып,
ойнаушылардың ынтасын басып тастамай, әдеппен ойынның барысын, олардың
өзара қарым- қатысын бағыттап отырады. Өзі де сол рольге қатыса алады.
Ойынның көп уақыты серуенде өтеді. Сондықтан, аулада арнаулы құрылыстар,
ғимараттар (кемелер, автобустар), көптеген құрылыс материалдары- күректер,
доптар, секіргіштер болуға тиіс. Ойын сонымен бірге оқу үстіндегі оқытумен
де тығыз байланысты. Ойын ешқашанда өзінің қызығушылығын жоғалтпайды, тек
оның мазмұны, сипаты өзгереді.
Рольді ойын элементтері сәбилік шақта пайда болып, дами
бастайтындығын біз айтып өткенбіз. Рольді ойындарда балалар үлкендермен
бірге болуға тырысып, ерекше ойын түрінде ересектердің өзара қарым-
қатынастары мен еңбектегі қызметін еске түсіреді.
Мектепке дейінгі шақта ойын іс-әрекеттің басты түріне
айналады,алайда бұл қазіргі баланың, әдетте, көп уақытын өзіне қызғылықты
ойындармен өткізетіндігінен емес, ойын баланың психикасында сапалық
өзгерістер туғызатындығынан болады.
Мәселен, қолына түскен затпен қимылдар жасағанда немесе
үлкендердің үйреткендерін орындағанда әсіресе,шынайы заттармен емес,
ойыншықтармен орындалса бала ойнап отыр деп жиі айтамыз. Бірақ бір
әрекетімен екінші бір әрекетті, бір затпен екінші бір затпен бейнелегенде
ғана нағыз ойын болады. Ойын әрекеті белгілік сипатта өтеді. Тек ойында
ғана бала санасында белгілік функция қалыптасатындығы неғұрлым айқын
байқалады. Белгілік функцияның ойын үстінде көрінуінің өз ерекшеліктері
бар. Заттар мен ойын балаларының ұқсастығы, мәселен суреттің бейнеленген
болмысқа, (шындыққа) ұқсастығы әлдеқайда төмен болады. Әйтсе де ойындық
алмастырғыштар балама затпен әрекет жасағандай дәрежеде олармен әрекет
жасауға мүмкіндік беруге тиіс. Сондықтан бала таңдап алынған заттың
баламасына өзінше ат беріп және оған белгілі бір тән қасиеттерді таңа
отырып, оның да кейбір ерекшеліктерін ескертеді. Мектеп жасына дейінгі
бала негізгі заттың баламаларын таңдағанда олардың нақты шынайы қарым-
қатынастарын негізге алады. Мысалы, шырпы талы - қонжық, тұтас талы-
кірекей, шырпы қорабы- қонжықтың төсек- орны болатындығына ол бірден
келіседі. Бірақ, қораптың- қонжық, шырпы талы оның төсек орны болуы керек
деген шешімге ол мүлде келіспейді. Бала бұған: Бұлай болмайды,- деп
жауап береді.
Мектеп жасына дейінгі бала ойын іс- әрекетінде заттарды ажыратып
қана қоймай, сонымен қатар өзіне қандай да бір рольді алады да, сол рольге
сәйкес іс- әрекет жасай бастайды. Бала өзін аттың немесе қорқынышты аңның
орнына қоя тұрса да, көбіне ол ересек адамдарды: анасын, тәрбиешісін,
ұшқышты, шоферді бейнелейді. Балаға ойын іс- әрекеті процесінде адамдар
арасындағы қарым- қатынасты, олардың құқықтары мен міндеттері біртіндеп
ашыла түседі.
Айналасындағыларға қатысты міндеттер- баланың өз басына алған
рольді орындау қажет екендігін сезгендігі. Өзге балалар одан өзіне алған
ролін дұрыс орындауды күтеді және талап етеді. Мысалы, сатып алушының
ролінде бала өзінің алғандары үшін ақша төлемей кетуге болмайтындығын
түсінеді. Дәрігердің ролі оны шыдамды болуға және ауруға талап қоя отырып,
бала ойынға қатысушылардың ролін орындайтын басқалардың да құқықтарына ие
болады. Мәселен, сатып алушының роліндегі бала өзіне ойыншықтар сөресінде
бар кез келген товарды жіберуді талап етуге және басқа сатып алушыларға
жасалатындай қатынасты талап етуге құқықтары бар. Дәрігер өзіне құрмет пен
сенімділік қарым- қатынасты, өзі берген нұсқауларды емделушілердің
орындауларын талап етуге құқықтары бар. Сюжетті ойынның мәні рольді
орындаушының өзіне қойылған міндеттерді орындауы мен ойынға қатысушы
өзгелерге де қатысты құқықтарды іске асыру болып табылады.
Балалар өздерінің рольді ойындарында айналасындағы шындықтың көп
жақтылығын көрсетеді. Олар үй тұрмысынан, үлкендердің еңбектегі іс- әрекеті
мен олардың еңбектегі қарым- қатынастарынан көріністер көрсетіп, замана
оқиғаларын (космостық ұшулар, арктикалық экспедициялар) және басқаларды
бейнелейді. Балалар ойындарында көрсетілетін шындық рольді ойындардың
сюжеті болады. Балалар араласатын өмір ауқымы неғұрлым кең болса ойын
сюжеті соғұрлым кең де сан алуан келеді Сондықтан да мектепке дейінгі
кішкентайлардың ойын сюжеттері шағын, ал мектепке дейінгі ересектердің
ойын сюжеттері өте сан алуан. Бес-алты жастағы балалар қонақтар, қызы мен
анасы , балабақша ойындарын ғана емес, колхоз, өмірі, көпір салу, космос
кораблін ұшыру сияқты ойындарды да ойнайды.
Ойын сюжетінің әр алуандылығы артқан сайын ойын уақытының ұзақтығы
да артады. Мәселен, үш- төрт жастағы балалар ойынынң ұзақтығы бар болғаны
10-15 минут болса, төрт- бес жастағы балалар ойынының ұзақтығы 40-45
минутқа, мектепке дейінгі ересектерінің бірнеше сағатқа, тіпті бірнеше
күнге созіла береді.
Балалар ойынынң кейбір сюжеттері мектепке дейінгі кішкентайларда
да, ересектерінде де қызы мен анасы, балабақша ойындары кездеседі. Бірақ
ойын сюжеттері мектепке дейінгі жастағы балалардың бәріне ортақ болғанымен
ойындардың ойналу сипаты түрліше: бір тақырып төңірегінің өзінде мектепке
дейінгі ересектер ойыны кішкентайлар ойынына қарағанда анағұрлым алуан
түрлі. Әрбір жасқа ортақ сюжет төңірегінде болмысты түрлі жақтарынан
көрсете білу тән. Мәселен, челюскиншілер болып ойнауда балалар дамуының
түрлі сатыларын байқауға болады. Сәбилер үшін бұл ойынның ең түйінді жері-
мұзжарғышпен жүзу. Жас сатысы жоғары болғанда бірінші орынға полярлық
эпопеяға қатысушылардың сыртқы әлеуметтік қарым- қатынастары мен
әлеуметтік сатысы (кімнің жолы үлкен), капитанның, машинистің, радистің
тағы басқаларының мінез- құлық ережелері шығады. Ақырында, моральдық, асқақ
сезім түріндегі ішкі әлеуметтік қарым- қатынастардың бәрі өзекті мәселеге
айналады. Ұқсас ойындарды балалар кез келген жаста ойнай береді, бірақ
түрліше ойнайды.
Сонымен, сюжетке нұсқау ойынды толықтай сипаттамайды. Сюжетпен
қатар, рольді ойынның мазмұнын да ажырату қажет. Ересектер іс- әрекетінен
бала нені негізгі сәт деп бөліп көрсетсе, ойынның мазмұны сол болып
табылады. Әр түрлі жастағы балалар тобы ортақ сюжетті ойынға түрліше
мазмұн береді. Айталық, кішкентайлар ересектердің қандай да бір істерін
еске түсіре отырып, тек белгілі бір заттармен белгілі бір қимылды
әлденеше рет қайталайды. Заттар арқылы үлкен адамдардың шынайы істерін
қайталап көрсету мектепке дейінгі кішкентайлар ойынының негізгі мазмұны
болып табылады. Мысалы, сәбилер түскі тамақ ішу ойынын ойнағанда қандай
да бір қимылды бірнеше рет қайталай отырып, нан тіледі, ботқа пісіреді,
ыдыс- аяқ жуады.
I.I. Балабақшадағы жүргізілетін ойындардың маңызы мен мазмұны
Ойындар мазмұнына қарай, өзіне тәне ерекшеліктеріне қарай сюжетті-
рольді, драматизациялық, дидактикалық құрылыс ойындары, қимылды ойындар,
ұлттық ойындар облып бөлінеді.
Сюжетті- рольді ойындар мектепке дейінгі балалар өмірінде елеулі
орын алады. Сюжетті- рольді ойындардың ерекшелігі сол, оны балалардың
өздері жасайды. Ойынның дербес әрекеті айқын өнерпаздық және шығармашылық
сипатта болады. Бұл ойындар ұзақ та, қысқа да болуы мүмкін. Сюжетті
рольді ойында бейнелеу құралы роль мен ойын әректтері болвп табылады.
Өзінің сипаты жағынан бұлар көбінесе еліктеу, шындықты көрсету болып
табылады. Мысалы, Дүкен ойынын ойнағанда балалар сатушы мен сатып
алушының әректтеріне, ал Аурухан болвп ойнағанда дәрігер мен науқастың
әрекеттеріне еліктейді. Педагог өткізілегн ойынға талдау жасап, оның
балаларға тигізген тәрбиелік ықпалын бағалауға, өз тобындағы сюжетті-
рольді ойындарына әрі басшылық ету тәсілдерін ойластыруғв тиіс.
Драматизациялық ойындарда мазмұн, рольдре, ойын әрекеттері қандай
да бір әдеби шығарманың, ертегінің, т.б. сюжеті мен мазмұнына шарттас
болады. Ол сюжетті- рольді ойынғ ұқсас. Драматизация ойынында балаға
қандай болсын айқын тәсіл көрсетпеу керек. Ол үшін ойынның шын мәнінде ойын
болғаны дұрыс.
Ойын дүниеге ашылған үлкен жарық терезе іспетті. Ол арқылы
баланың рухани сезімі жасампаз өмірмен ұштасып, өзін қоршаған дүние туралы
түсінік алады. Адамды өжеттікке, батылдыққа, шапшаңдыққа, ептілікке,
тапқырлыққа, байсалдылыққа үйрететін осы- ойын. Баланың ойнайтын алғашқы
ойындары – бұл заттық ойын. Басқаша түсіндірсек, бұл затты игеру. Сіз
балаға беретін ойыншықтар арасында қуыршақ та, аю да ұсақ ойыншықтар да
болады. Бастапқыда балалар ойыншықтарға басқа заттарға қарағандай қарайды,
яғни олар үшін ойыншықтардың басқа заттардан айырмасы жоқ. Екі жасқа
толғанда олардың ойыншықтармен ойнауы елеусіз болады. Бір жарым жастан
бастап үлкендер көрсеткен әрекеттермен қатар өзі бақылаған әрекеттерді де
жасай бастайды. Олар жасанады, таранады, қуыршақты құшақтайды, оны сүйеді-
бұл рольдік ойын.
Бір жарым жастан кейін балалар көмекші, ойын басушы ойындарын ойнай
бастайды. Осы аралақта балалар өзін үлкен адамдарша сезініп, нақты әрекет
жасай бастайды. Бұл мектеп жасына дейінгі балалардың ойын әрекеті дамуының
негізгі кезеңдері. Осыдан келе балалар мектеп келгенде спорттық
ойындарға әуестігі артады. Олар футбол, волейбол, қалашық ойындарын ойнай
алады. .
Халқымыздың ұлы перзенттерінің бірі, заманымыздың аса көрнекті
жазушысы М. О. Әуезов: Біздің халқымыздың өмір кешкен ұзақ жылдарында,
өздері қызықтаған алуан өнері бар ғой. Ойын деген, менің түсінуімше, көңіл
көтеру, жұрттың көзін қуантып, көңілін шаттандыру ғана емес, ойынның өзінше
бір ерекше мағыналары болған деп тегіннен тегін айтпаса керек. Мұхтар
Омарханұлының бұл пікірі теориялық қағидаларға ғана сүйеніп айтылмаған,
өзі өмір сүрген ортасының шындығынан және Семей қаласында тұңғыш отау
көтерген Ярыш атты футбол командасының құрамында ойнаған белсенді өмір
тәжірибесінен шығарған қорытындысы деп білеміз. Ұлттық ойындар біздің көз
алдымызға тап осы суреттерді елестеді. Қазақ халқының ұлттық ойындары өте
ертеде туып, оның тұрмыс жағдайларына үйлесімді жасағандай әсер етеді.
Қазақ халқының тарихи көне жырларының эпостары мен лиро эпостарының қай-
қайсысын алып қарасақ та, олардың өн бойынан халықтың ұлттық ойындарының
әдет- ғұрып салттарының алуан түрлерін кездестіреміз.
Балалар ойыны айналадағы дүниенің айнасы іспеттес. Ойын қоғам өмірінің
жағдайларымен тікелей байланысты болады. Оның бала өміріндегі орны, формасы
және мазмұны ересек адамдардың тұрмыстық күйімен, еңбек формасымен және
мазмұнымен салыстырыла, жанама түрде айқындалады. Осыған орай балалар
ойынының тәжірибе артықшылығы үшін, көрсетуде, өмір жолын жаңа бастаған жас
ұрпақтың бойына дағдыны, тәрбие ережесін дарытуда белгілі бір мәні бар.
Совет педагогикасы мен психологиясының теориясы ойынды баланың дербес
белсенділігін айналадағы дүниемен араласуы дүниені,өзін тануының, өзінің
көп қырлы мүмкіндіктерін сынап көруінің алғашқы бір көрінісі деп қарайды. .
Н. К. Крупская ойынды өсіп келе жатқан бала организмі талап ететін
табиғи қажеттілік деп сипаттайды және оның тәрбиедегі аса маңыздылығын атап
көрсетеді. Ойын өсіп келе жатқан бала организіміне ауадай қажет. Ойын
үстінде баланың күш- қуаты толыға түседі, қолы қатайып, денесі иілгіш, көз
қыралығы артып, тапқырлық, сезімталдық, инициатива көрсету секілді
қасиеттері дамиды. Ойын үстінде балалардың бойында ұйымшылдық дағдылары
қалыптасады. Өзі тап болған жағдай байыппен талдап, төзімділікке үйренеді
Мектеп жасына дейінгі балалар үшін,-дейді ол,-ойын ерекше маңызға ие:
ойын олар үшін-оқу, оқу олар үшін-еңбек, ойын олар үшін-тәрбиенің бірден
бір формасы
А. С. Макаренко баланың ерте жасында және оның келесі өсу сатыларында
ойынның ерекше маңызы барын атап көрсеткен. Ол ойынды баланы қызықтыратын
әрі өзі үнемі елітіп отыратын ең басты сабақ деп санайды. А. С. Макаренко
балалар ойынын олардың еңбек күштері-физикалық және психикалық нышаны
аңғарылып тұратындай етіп басқару қажеттігі, онсыз ойынның салдарлы
тәрбиелік болмайтынын айтқан. Ойын ойынымен, бірақ, ол арқылы еңбекке
қажетті кейбір дағдылар тәрбиеленеді. Балалар ойынындағы жұмысқа тән барлық
сипаттарды (мақсат пен жауапкершілік т.б) көре отырып, Макаренко ойын
еңбектен қоғам өндірісіне қатысты болмайтындығымен ерекшеленеді дейді. Ойын
жеке адамның кейбір қасиеттерін айқындауымен немесе жанама түрде ғана
түрде көрінетін жұмыстың кейбір міндеттеріне ұқсас болып келеді.
К. Д. Ушинский ойынның мәнін баланың дербес іс-әрекеті, айналасындағы
өзгерістерді танып білуге, белсенді іс-әрекет етуге жол ашушы ретінде
түсіндіреді. Шынайы өмірде баланың аты-бала. Өз бетінше әлі ештене
тындырып жарытпайтын жан. Қам-қарекетсіз өмір ағысына ілесіп кете барады:
ал ойын үстінде ол бейне бір ересек адам тәрізді, өз күшін сынап көреді.
Өзі жасаған нәрселеріне қашан да биік жүргізуімен болады,-деп жазады ол.
Мұнда (ойында- А. У.) адамның ішкі жан- дүниесі жан-жақты
қалыптасады, оның ақыл-ойы, жүрек жылуы, ерік күші осыған жұмсалады. Ойын
баланың болашақ тағдырының көрінісі деген сөз бар. Бірақ мұның өзі
екіұштылау. Бала өз қабілетін ойын үстінде ғана танытып қоймайды, ойынның
өзі бала биімділігі мен қабілеттілігіне, тіпті оның болашақ тағдырына да
тікелей ықпал етеді
Совет педагогикасы мен психологиясы ойынды баланың жеке өзі көрінетін
жеке дамитын іс-әрекет ретінде қарастырады. Мұнда дайын формасыз, дайын
мазмұны мен ережесі жоқ ойын түрлері айтылып оты. Балалар ойынның мазмұнын
өздері ойлап табады,өздері дамытады.
I.II. Мектепке дейінгі мекемелерде балалардың ойын туралы зерттеген
ғалымдар
Отандық педагогика мен психологияда ойын іс-әрекетінің негізін
К.Д.Ушинский, П.П.Блонский, С.Л.Рубенштейн, Д.Б.Эльконин салды.
Қазақстандық ғалымдар Н.К.Ахметов, Ж.С.Хайдаров еңбектері берік білім
берудің, оқу белсенділігін арттырудың маңызды жолдарының бірі ойын
элементтерін тиімді пайдалану екенін атап көрсетті. Шетелдің К.Гросс,
Ф.Шиллер, Г.Спенсер, К.Бюлер, З.Фрейд, Ж.Пиаже және тағы басқа ойшылдары
мен зерттеушілері де ойын теориясы туралы әртүрлі пікірлер білдірді.
Л.С.Выготский, С.Л.Рубинштейн, А.Н.Леонтьев, А.Р.Лурия, А.В.Запорожец,
П.Я.Гальперин тәріздес әйгілі Кеңес психологтарының теориялары кеңінен
қарастырылады. Сонымен бірге мектеп жасына дейінгі балалардың ойын іс-
әрекеті туралы К.Гросс, Ф.Шиллер, Г.Спенсер, К.Бюллер, З.Фрейд және т.б.
көптеген зерттеушілер мен ойшылдардың көзқарастары қосып қарастырылады.
Теориялық бөліміне белгілі психолог-мамандардың
теориялық ілімдері өз үлестерін қосты. Олар: Л.С.Выготский., К.Д.Ушинский.,
А.П.Усова., Д.Б. Эльконин. Ойын проблемасымен шұғылданған көрнекі ғалымдар
Р.М. Жуковская, Д.В. Менджерицкая, Т.А. Маркова, Н.Я. Михайленколардың
айтуынша балалар игерген білімдерін ойынға пайдалана білу керек. Ал
мұғалімнің міндеті - балаларды ойынға өз қызығушылығымен, ынтасымен
қатысуын қамтамасыз ету.
А.С. Макаренконың айтуы бойынша, ойынға бір жақты көзқарас педагогикалық
процесте ойынды дұрыс пайдаланбауға әкеп соғады, көп ретте мұғалімдер
ойынның негізгі мәні балаларға қуаныш сыйлау екенін ұмытады. Ойын бала үшін
жаңа ортаға тезірек үйренуіне мүмкіндік береді. Ал Ю.К. Бабанский - ойында
бастауыш сынып оқушыларының барлық әрекеттерін ынталандырудың түрлері мен
әдістері ретінде ұсынады. Н.К. Крупская өзінің көптеген
еңбектерінде ойынның бала өміріндегі маңызына үлкен мән берген. Қандай ойын
болмасын, әйтеуір бір нәрсеге үйретеді, ең бастысы - баланы мұқияттылыққа,
еңбекке, жолдастарымен ынтымақта болуға үйренеді.
К.Гросстың теориясы кеңінен танымал. Ол ойын келешектегі іс-әрекетке
дайындық ретінде қызмет етуінің маңыздылығын айқындаған. Ойында адам
жаттығу арқылы өз қабілетін шыңдайды. Бұл теория бойынша ойын дамумен
байланысты. Бұл теорияның кемшілігі – ойынды тудыратын себеп, түрткілерді
ашпауы. Ф.Шиллердің ойын дамытып,
Г.Спенсер қалыптастырған ойын теориясында ойын бастауы күштің артықтығынан
көрінеді. Олардың пайымдауынша өмірде, еңбекте қолданылмаған күш ойында
шығады. Шаршаған адамның демалу үшін ойнауы, күшті басқа арнаға бұрмай
ойынға жіберу себебі анықталмаған.
С.Л.Рубинштейннің пікірі бойынша, ойынның жиналған күшті шығаруы
формалды түрде, ойынның динамикалық аспектісі мазмұнынан бөлек бастау
алады. Сол себепті бұл теория ойын жайын толық түсіндіріп бере алмайды.
З.Фрейд теориясы өмірде жүзеге
аспаған тілектерді ойын арқылы іске асыру деп біледі. Адлерлік түсінік
бойынша ойында өмірде шамасы жетпеген кедергілерден қашқан адамдардың
әлсіздігі көрінеді. Сөйтіп, ойын өмірдің әдемілігі мен сәнін мадақтайтын
шығармашылық белсенділіктен өмірге керексіз қалдыққа айналады; даму факторы
мен өнімінен жетіспеушілікке, өмірге дайындықтан қашуға айналады.
Л.С.Выготский мен оның оқушыларының пікірінше ойында ең
маңыздысы адам ойнай отырып, өзіне қандай да бір жағдаят тудыру арқылы
белгілі бір рөлді ойнайды. Мағжан
Жұмабаев Адам денесі қоз-ғалуды тілейді. Адам неғұрлым жас болса, соғұрлым
қозғалуды көп тілейді. Екі жастағы дені сау бала бір минут тыныш отыра
алмайды. Күні бойы шаршау білмейді, ойнайды да жүгіреді - деп бекер
айтпаса керек. Бала-ларға алғашқы жеті жыл – денсаулықтың, ақыл-ой,
адамгершілік, еңбек және эстетикалық дамудың негіздері қаланатын өте
маңызды кезең. Ойын балаларға тән алуан әрекеттер сынды бір текті емес және
оның әрбір түрі бала дамуында өзінің қызметін орындайды. Ойынды қарым-
қатынас құралы ретінде пайдаланып, педагог ойынның көмегімен баланың
қоршаған әлеммен, үлкендермен, құр-дастарымен қарым-қатынас жасауына
көмектеседі.
Ұлы педагог В.Сухомлинский Ойынсыз, музыкасыз, ертегісіз,
шығармашылықсыз, қиялсыз толық мәніндегі ақыл-ой тәрбиесі болмайды дейді,
демек, шәкірттің ақыл-ойы, парасаты ұлттық салт-сананы сіңіру арқылы байи
түспек. Фольклортанушы ғалым Ә.Диваев Қазақ балаларының ойындары деген
еңбегінде адамның жас ерекшелігін үш топқа бөледі: ...өмірге келгеннен
бастап жеті жасқа дейінгі бала, жеті жастан он бес жасқа дейінгі балалар,
он бес пен жиырма жас аралығындағы жастар.... А.П.Усова былай деп атап
көрсетті: Балалардың өмірі мен іс-әрекетін дұрыс ұйымдастыру — оларды
тәрбиелеу деген сөз. Тәрбиенің тиімді процесі ойын және ойынның өзара қарым-
қатынастары формаларында жүзеге асырылатын себебі сол, бала мұнда өмір
сүруді үйренбейді, өз өмірімен тіршілік етеді.
Дидактикалық ойын – оқушы қызығушылығына негізделген оқыту
тәсілдерінің бірі. Бастауыш сыныптарда оқушыларының ойын баласы екенін
ескере келе, дидактикалық ойындардың жүйелі қолданылуы жақсы нәтиже береді.
Дидактикалық ойындарды пайдалану мселесі педагогикалық теорияда кеңінен
қарастырылған. Атап айтсақ, Ахметов С., Алдабергенов А., Ахметов Н.К.,
Хайдаров Ж.С., Кларин М.В., Қайырбекова А., Төлтаева Г., Әбселемова А.,
Әбішова А. т.б. ғалымдар дидактикалық ойындардың маңызын, түрлерін қолдану
жолдарын көрсеткен. Педагогикалық процесте ойын балалар іс-әрекетінің басқа
да түрлерімен, бәрінен бұрын еңбекпен, оқу үстіндегі оқ
I. III. Балабақшада жас ерекшелігіне байланысты жүргізілетін ойын
түрлері
Бүгінгі таңда қоғамыздың даму бағытында жан-жақты дамуын сауатты.
саналы азамат тәрбиелеу мәселесі жүктеліп отыр. Мұндай мақсаттың баянды
болуы білім беру жүйесінің үлесіне тиетінін ескерсек, білім негізі мектепке
дейінгі мекемеден бастауыштан басталғандықтан жас жеткіншектердің білімді,
білікті болуына ойынның алатын орны ерекше. Ойын арқылы оқушыны білім
алуға, оқуға қызықтыра отырып, тұлғалық дамуын қалыптастыруға болады.
Мазмұны бойынша барлық дидактикалық ойындар оқушылардың ақыл-ой
белсенділігін қалыптастырудың маңызды құралы бола отырып, олардың
бағдарлама материалының негізгі тақырыптары бойынша алған білімдерін
тереңдете түсуді, әрі пысықтауды көздейді. Бұл ойындар балалардың сабақ
үстіндегі жұмысын түрлендіре түседі, олардың пәнге қызығушылығын оятып,
зейін-ықылас қоюына баулиды және оқушылардың знйінін, ойлауын дамытады.
Өмір тәжірибесін бір жүйеге келтіруге үйретіп жүйке жүесін демалдырады.
Міне, сондықтан да ойын оқу әрекетінде жетекші рөл атқарады.
Ойындар. Балалардың ойындары әр түрлі болып келеді. Сөз сөйлеудің
дамуы, тәрбиешінің білім қоры, педагогтарға оларда әртүрлі ойындарға деген
іскерлікті қалыптастыруға: сюжетті-рөлдік, дидактикалық, қозғалмалы
мүмкіндік береді. Балалар мінездегі ерекшеліктерді ажырата бастайды және
өзінің іс-әрекектінде рйындардағы әдістерді, құралдарды пайдаланады.
Баланың ойыннан толық мәнді дамуы тек тәрбиешінің мақсатты,
бағдарлы іс-әрекеті қалыптастырылғанда көрініс алады. Осылайша, сюжеттік-
рөлдік ойында ол балаларға толық сюжеттің мазмұны мен мәндеріндегі өзара
әдістер негізінде көрінеді; дидактикалық ойындарда тәртіпті көрсетіп,
әрекеттің соңғы нәтижесін жылжымалы ойын жүргізуді ұйымдастыруда ойынның
мәнін символын қызметін ашуға, қарсыластарының жетістіктерін бағалауға
көмектеседі. Тәрбиеші сонымен қатар, балалардың өзіндік ойындарын басқарып,
оларды дұрыс бағытқа ойынның арнайы дайындалған кезеңдері арқылы нәтижеге
қол жеткізеді.
Әрбір топта дидактикалық тұрғыдан жабдықталған қуыршақ, оның күнделікті
тұтуына керекті барлық заттардың комплектілері болуы керек. Стол үсті
ойындарға лоо, домино, тақырыптық ойындар, пазылдар, леголар, қимыл
белсенділігін, ептілікті талап ететін ойындар, мозайка типтес ойындар
жатады. Ересек топтағы балалар үшін қағазға басылған стол үстінде
ойналатын ойындар қызықты болады. Оларда табиғат құбылыстары, транспорттың
алуан түрлері (кім не міндеі, немен жүреді, неме жүзеді, немен ұшады?)
бейнеленген, ертегілердің кейіпкеорлері қызмет көрсетеді.
Қимыл ойындар- балаға дене тәрбиесін беру құарды. Балалардың
жүгіпу, секріу, лақтыру сияқты қабілеттерін жетілдіруге, дамытуға
мүмкіндік береді. Қимыл ойындары баланың жүйке- психикалық дамуына, жеке
басының, денсаулығының қалыптасуын да үлкен әсер етеді. Қимыл ойында
ережелер ұйымдастырушы роль атқарады. Олар ойынның барысын жүйелігін,
ойнаушылардың қарым–қатынасын, баланың мінез- құлқын анықтайды. Қимыл
ойындары ұлттық ойындар желісінде ұйымдастыруға болады. Мысалы, Соқыр
теке, Арқан тарту, Төс қағыспақ, Көкпар , Асық , Бәйге, тақия
тастамақ т.б. ойындар. Бала өмірінің кезеңі ойын арқылы жетіледі. Сол
сияқты ойындар да жас ерекшелігіне сай жүргізіледі. Ойын балаларға
сабақта да, серуенде де өте қажет, тіпті бала жай демалып отырғанның өзінде
де ойын үстінде болады. Қимылды ойындар баланың барлық жас кезеңінде
өтеді. Қазіргі таңда Сорос бағдарламасның технологиясвмен жұмыс істеп
жатқан кезде, оның аты айтып тұрғандай- ақ сабақтар ойын орталықтары
арқылы өтеді. Мұнда балалар тек ойын орталықтарымен шектеліп қалады
деген сөз емес, ертеңгілік жиында не болмаса сабақ соңында ойын түрлері
міндетті түрде қолданылады. Тіпті балалардың қызығушылығына қарай олар
сабақтан кейін де сол орталықта ойынын жалғастыра береді. Күні бойы
балалар жабдықталған ойын орталықтарында ойын алаңы ретінде ойнай алады.
Өмірдегі түсінігі еліктеуі, бақылауы осы ойын үстінде көрініс табады.
Баланы ана тілінде сөйлеуге, айналасын бақылап, тани түсуге
жүргізілетін жұмыстардың негізгі бір түрі- дидактикалық ойындар.
Дидактикалық ойындар мектеп жасына дейігі кезеңде баланың тілін дамытуда
өте маңызды рөл атқарады. Балаға программалық материалды меңгеру, үйренген
білім-дағдыларын бекіту жұмыстары осы дидактикалық ойындар арқылы іске
асады. Осы сәбилерді қажетті білім-дағдыларына үйрету: түрлі тәрбие
жұмыстарын жүргізу; олардың сөздік қорын молайтып, есту, көру, сөйлеу
мөлшерін дамытып, жаттықтыру қиындыққа соғатыны сөзсіз.
Сондықтан балабақшаның тәрбиешілеріне арналған программалық
жоспарды басшылыққа ала отырып, балалардың бақылап көргендерін тиянақтап,
естеріне берік қалдыру, сөздік қарларын дамыту үшін төмендегідей
дидактикалық ойындар ұсынылған: Жасырылған затты тап, Ғажайып қапшық,
Ойыншықты тап (Оның түрін, көлемін, формасын атап айт-домалақ, көк,
кішкене, т.б.). Қолыңмен байқап көр, атын айт(Бала дорбаға салынған
заттарды қолымен танып, алады). Көріп атын айт, Жаңа қуыршақты
қабылдау, Қуыршаққа бөлме жасау, Қуыршақты киіндіру, Қуыршақты
жуындыру ойындары.
Нақтылы заттар не суреттер арқылы жүргізілетін ойындар:Танып көр,
есіңе сақта.(Үстелге бірнеше ойыншықтар қойылады. Шақырылған бала
ойыншықтарды қарап көреді. Сонан соң теріс қарап тұрады да, сол
ойыншықтардың атын атайды. Соңынан тәрбиеші ойыншықты өзгертіп қояды да,
басқа балаларды шақыртып айтқызады).
Ойын әрекетінің бала психикасының дамуында шешуші қызмет
атқаратындығы жайлы қазақ ғалымдары да Ж. Аймауытов, Т. Тәжібаев, М.
Жұмабаев, С. Торайғыров, Ш. Құдайбердіұлы т.б. өз еңбектерінде осы
мәселенің мән- жайын кең ауқымда даралап қарастырып, оған ғылыми тұрғыдан
баға берген еді. Мәселен, Т. Тәжібаев баланың ойын әрекетін психологиялық
тұрғыдан қарастырып, оның- тәлім- тәрбиелік, білімдік маңызын ұлттық
тағылым беру аспектісімен ұштастыра отырып, зерттейді. Ол баланың
психикалық даму және оның әр түрлі жан қуаттарының қалыптасу заңдылықтарын
зерттеудің тәсілдеріне, мұндағы биологиялық және тарихи әлеуметтік
факторлардың ролі жайлы мәселелерді талдай келе бұларды жүргізген қазақ
балалабақшаларындағы талп- тілектерге орайластыра отырып, бала
психикасының даму ұстанымдарын олардың жас ерекшеліктеріне сәйкес жүргізу
қажеттігіне тоқталады. Әдетте, ойын баланың қимыл- қозғалыс дағдылары мен
тіршілікте бейімделу жағдайларын дамытатын болса, атап айтқанда ол
баланың әрбір заттарды ұстап- тұтынуы нәтижесінде білімдік, тәжірибелік
дағдыларын қалыптастыруға бейімдеп отыратын фактор болып саналады.
Мәселен, мектеп жасына дейінгі бүлдіршіндер сәби кезінде- ақ
танымдық белсенділігі ойын әрекетінде өздері ұстаған заттардың түр-
түсін, сезіну мен қабылдауы ажырататын болсақ, ал ересек шағында балалардың
сөйлесу, ойлау, ес, қиял процестері қалыптасып, қоршаған ортаның
құбылыстарын танып білуде құралға айналады.
II. Бөлім. Ерте тас дәуіріндегі ойынның даму тарихы
Тас дәуiрiнде қалыптасқан - таяқ жүгiрту, асық, ақсүйек, темiр
дәуiрiнде тараған — қарағие, садақ, бергi феодалдық дәуiрдегi, яғни үйсiн,
қаңлы хандығы кезiндегi — ақбайпақ, алтыбақан, арқан тартыс, белбеу тастау,
жасырынбақ, көршi бұғынай, айдапсал т.б. ойындарды бүгiнде бiлетiндер де,
бiлмейтiндер де аз емес. Жануарлардың қозғалысына елiктеп жасалынған
қозғалыстар да бертiн келе ойын бидiң арқауына айналған. "Аң аулау”
билерiнiң түрлерi бiр iзге келтiрiлмеген. Дегенмен олар барлық қауымдастық
мүшелерiн қызықтырғанын ескерсек, оның тартымды түрлерiнiң көп және
жаттығуға икемдi болғанына күмәнданбаймыз. Қыпшақтардың
тайпалық одақтары түрiк қағанатына қосылғанда хан жақсы ма, ханды қара
басты, шалма, қарамырза, сайыс, ат үстiндегi тартыс, аударыспақ, балтам
тап, аударыспақ, "көк бөрi тарту” сияқты ойын түрлерi таралған. Ұлттық
ойынымыздың тарихы туралы Рашид-ад дин, Низами әл-Мулк, Мосуди, Махмұд
Қашқари сынды ғұламалар пiкiрлерiн қалдырған. Батыстың XIII ғасырдағы
саяхатшысы Марко Поло Жетiсу жерiндегi үлкен жиында "Қыз қуу” ойыны мен
"Қыз бөрi” ойынын көргенiн естелiктерiнде тамашалап баяндайды.
Ойында өмiрдiң еркiндiгi, кедергiсi мен
мақсаты анықталынады. Ойын-сауық — жеке адамның даму қажеттiлiгiн
арттырады, қарсыласпен татуласу немесе оны жеңу жолдарын iздестiредi.
Шаруашылықтағы қимыл-әрекеттi осы биiк мақсатқа көтердi. Ойын — адам ойлану
және дене қабiлетiнiң бәсекесi, қарсыласпен ашық жарыс. Оның мақсаты —
жеңiске жету, ойындағы адамның қабiлет күшiнiң үстемдiгiн көрсету,
дәлелдеу. Кейде ойындардың аттары, атаулары өзгерiп жатса да,
олардың ойналу мазмұны сақталып қалған, сөйтiп әдептiң түрлерiн
қалыптастыруға септiгiн тигiзген. Мысалыға, ақсүйек ойынының басқа түрiк
тiлдес елдерде орда, тоқтышақ сияқты атауы да бар немесе лек жалау ойынының
шiлiк, қарыс ағаш, шөлдiк және т.б. түрлерi бар. Бұл ойындарды әуелi
балалар ойнаса, кейiннен оған жiгiттер мен ересектер де қосылған. Таралуы
жағынан ойындар ересектерден балаға мұра ретiнде жиi қалдырылған.
Мемлекеттiк құрылым қалыптасқан сайын ойындар халықтық мерекенiң құрамына
енген. Ойындар халықтық той-думанның оттығына, көпшiлiктiң ортақ сауығына
айналды. Кез келген жыйын-той күрессiз, ат пен жаяу жарыссыз, айтыс, ән мен
күйсiз, аң аулаусыз өтпейтiн болған.
Көшпендiлер табиғи күш атасы атанған. Малмен жүрген көшпелi халықтың
алдымен далада, ашық алаңда, түнде ай жарығында сауық құратын ойындары
қалыптасты. Жарыста адам да, оған қатысқан төрт түлiк түрлерi де сынға
түстi. Солардың iшiнде бiзге мәлiмi ақсүйек, алтыбақан, айгөлек,
арқантартыс, көксиыр, соқыртеке, түйе-түйе, белбеу тастау, қасқұлақ,
моңданақ, ақбайпақ, түйiлген шыт, тиын салу, ақшамшық, ақсерек-көксерек,
көршi, шалма, шымбике, инемдi тап, айдапсал, қарамырза, қарт-қарт, жылман
т.б., сондай-ақ ат жарысы, түйе жарысы кеңiнен таралған. Жарысқа астында
көлiгi бар, бiлегiнiң қарымы мықты адамдардың бәрi де қатыса алған. Өйткенi
көшпендiлердiң кiшiсiнен үлкенiне дейiнгiлер әлгi аталған түрлi ойындардың
тәсiлдерiн шебер меңгере бiлген. Ойынның түрлерi күнделiктi тiршiлiкте,
маусымдық жиындарда тартымды орын алды. Ойын адамның жаны мен тәнiн
сергiттi, өз бетiнше еңбектенуiне баулыды, топ таңдауды үйреттi.
Шаруашылық пен еңбек процесi
ойынның түрлерiн көбейттi, ойынға қойылатын талапты күшейттi. Ойында
қолданатын әдiстерге арнайы жаттығу керек болды. Ойын заттары мен
бұйымдарына деген ұқыптылық жалғасын тапты. Ойынды өткiзу туралы келiсiм
жұмыстары жанданды. Ойынды өткiзетiн арнайы кеңiстiк алаңдар таңдалды.
Бiртiндеп атамекенiне және атажұрт салтына деген құрмет көзқарастар
қалыптасты. Әр ойынның белбасарлары анықталды, олар көптiң құрмет-сыйына
бөлендi. Ойын өнердiң түрiне, топты ұйымдастыру тетiгiне айналды. Содан
ойын өнерi ұлттық әдеп-ғұрыптың қалыптасуына, сақталуына үлкен ұйытқы
болды, ықпал еттi. Дала ойындары ашық та, икемдi. Талаптарына шартты түрде
келiсуге болады. Ойын тәртiбiн ойыншылардың өздерi де, көрермен де
бағалауға бiрдей мүмкiндiк алды. Ойынға төрешiлiк халықтық сипатта
жүргiзiлдi. Үлкендер, ел ақсақалдары баталарын берiп, ойынның басталуына
рұқсат бердi немесе жеңгендерге табыс пен шапағат тiледi. Халықтық ойындар
бiртiндеп дәстүр мен еңбек мерекесiне айналды, әдет-ғұрып негiзiнде тамыр
жайды, жасөспiрiмдердiң қозғалмалы ойындары ретiнде өрiс алды.
Қазақтың әдет-ғұрып ойындары халықтың бастан кешкен қилы-қилы оқиғаларын
бейнелеп, баяндап бередi. Оған Наурыз мерекесiндегi ойын-сауық түрлерi
дәлел болмақ. Наурыз — күн мен түн теңелген, "ұлыстың ұлы күнi”, шығыстағы
көптеген көне халықтардың дәстүрiнде жаңа жыл күнi. Наурыз — наурыз ойын-
сауық, спорт пен өнер тоғысқан халықтық мерекенiң думанды салты. Наурыз
үлкен мен кiшiнiң, еркек пен әйелдiң, ақын мен бишiнiң, ауылдағы мен
қаладағылардың спорт пен өнер саласындағы ашық жарысы. Жарыста күштiлердiң
күштiсi, жүйрiктердiң жүйрiгi "жүгiрiп озады, қуып жетедi”, бiлектесiп
жеңедi, сол өнерiмен ел құрметiне бөленедi. Ойын — бiржағы, дене
қозғалысы, шыныққан дененiң шеберлiгi, бiржағы көңiл көтеру, дем алу,
бiржағы бас қосып бiрлесу, әдет-ғұрыпты жалғастыруға үндесу. Шаруашылықтан
бос кезде той-думан мен ойын-сауықтар жиi атқарылады. Той-думан, ойын-сауық
адамды, ел-жұртты жаттыққа жiбермейдi, тұтастыққа, бiрлiкке тартады. Ойын-
сауықта адам табиғатпен табысты, тынысын кеңейте алды, ұнатқандарымен
жақындасты. Табиғи көркемдiкке қызыру, оны тамашалау көшпендiлердiң жас
кезiнен қанына сiңген қасиет. Ойын - ұрпақтар өмiрiн үйлестiрудiң дәстүрлi
ән-бимен өрнектелген сауық түрi. Оған қатысушылар тамаша құратын орынды,
уақытты, ортаны өз ерiктерiмен iрiктейдi, оны өткiзудiң рәсiм-салтын
икемдейдi. Осыдан орын мен ортаға деген әуесқойлық күшеедi. Ойыншылар
тағдырластарымен, өзiмен жақындастарымен кездесiп, өзара сырласуға және
жарысуға мүмкiндiк алады. Бұдан ашық мiнездiң, жарқын жүздiлiктiң лебi
естiп, ән-күйдiң тоғысы жаңарып жатады. Қазақтың ойын-сауығы достық пен
қонақжайлықтың белгiсi және көптiң басын бiрiктiрудiң кепiлдiгi, сүйкiмдi
әншi мен әңгiмешiлерге мұқтаждықтың айғағы. Ойын-сауықта жалғыздық сезiм,
арам ниет адамды билей алмады, ойыншы үнемi iзденiсте болады. Ондағы
құдiрет -өнерпаздық, өзара түсiнiстiк және келiсiмге жол табу. Адамзат
қашанда болмасын осы үш құдiретке тәнтi болған, сол құндылыққа жетудiң
мүмкiндiгiн арнайы және үнемi iздестiрумен әуреленген.
Қазақтар әдемiлiкке әуес халық болғандықтан,
оны әшекейлеудi дәстүрге айналдырған. Сол рәсiм — қыз-келiншектер мен тұяғы
жерге тимес тұлпарлардан басталған. Әйелдер гауһар тастан жасалған әшекей
бұйымдарды, жылтырақ, зергерлiк бұйымдарды жақсы көрген. Өздерi жiбектен,
матадан, жүннен әшекейлеп тiгiлген алуан түстi өрнектi киiмдер киген.
Әйелдер үшiн әсемдiкке, әдемiлiкке, әшекейлiкке әуестiк олардың қанына туа
бiткен қасиет. Әсемдiк пен әдемiлiк еңбекпен келдi, оны жақсы көргендер
ойын-сауыққа үйiр болады. Сондықтан әйелдердiң ұқыптылары, шыдамдылары,
еңбекқорлары ойын үстiнде әсемдiкке деген тәнтiлiгi мен сезiмталдығы мен
ықшамдылығы еркектерден асып түседi. Көшi-қонның барлық шаруасы мен
жұмыстарын ештемеден ерiнбейтiн әйелдер мiнсiз атқарады. Әйелдер
өз байлығын, әшекейiн көрсету үшiн көңiл көтеруге, әдемi мiнезiмен сүйiктi
болуға тырысады, өнеге көрсетедi. Сондай сүйкiмдiлiк пен сүйiспеншiлiктi
ортадан, жақын жандардан да күттi. Әдемiлiктi әнмен, шешендiкпен жеткiздi.
Отбасындағы тұрмыс та, көңiл-күй базары да, негiзiнен, әйелдiң еңбегiне
байланысты. Сырт қонақтар бiрауыздан: "Қазақ әйелдерiнiң бет әлпеттерiнен
ақылдың белгiсiн жиi көруге болады” — деп шындыққа оралып жатты.
Ойын-сауық — тәжiрибе мен тәсiлдiң еркiндiгi,
тапқырлық пен болжамның қиылысатын шебi, мұрат пен меженiң тоғысқан
шеңберi. Жарыссыз ойын, ойынсыз әзiл-қалжың бола бермейдi. Ойын-сауық қара
күш көрсететiн озбырлық немесе бiреудiң намысын жыртатын қастандық емес. Ой
өтiмдiлiгi мен сөз өткiрлiгi, күш пен қабiлет ашық сайысатын ортада
көрiнiп, дiлмарлар, шешендер, шеберлер өз мәртебесiн мойындатып жатады.
Ойын серiктестi таба бiлуге, онымен тiл табысуға үйретедi. Ойында адам
қарсыласының олқы жән оң жақтарын дұрыс анықтауға ерекше мән бередi, оның
күш-қабiлетiн тура бағалау ережесiне ередi. Ойнаушы бәсекесi мол қарым-
қатынастың тәртiбiне жүгiнедi. Әр ойынның өз тәртiбi, тәсiлi және
тәжiрибесi бар. Сол тәртiп, тәсiл, тәжiрибенi бiлген адам тезiрек
қалыптасады, жан-жақты жетiледi. Ойын - адамның қабiлет-қасиетiн ширататын,
шымырлататын жүйелi iс-әрекеттiң көрiнiсi.
II.I. Мектепке дейінгі мекемелерде ойынның түрлері
Ойын – адамдардың қарым-қатынасы, кәсіби және жанұялық өмірдің мектебі
болып табылады. Адам ойын арқылы өзінің бір нәрсені үйреніп жатқанын
білмейді. Мектепте мұғалім монолог, диалог түрінде балаларға білім береді.
Бір-бірімен белсенді байланысу арқылы ойынға қатысушылар бір-бірін үйретіп,
өздері де үйренеді. Ойын түрінде оқыту жалықтырмайды, қызықты және ерікті
түрде жүреді. Педагогикалық ойындардың
функциясын мұғалімнің дұрыс түсінуі оқу үрдісіндегі ойын технологиясының
орны мен рөлін анықтайды. Ойын элементтері мен оқытуды ұштастыру мқғалім
шеберлігіне байланысты. Кез-келген ойынның өзіндік пайдасы бар. Ойынның
бірнеше маңызды функцияларына тоқталайық.
1. Ойынның әлеуметтік-мәдени белгілері.
2. Ұлтаралық қарым-қатынас функциясы.
3. Ойында адамның өзін іс жүзінде көрсетуі.
4. Коммуникативтік ойын.
5. Ойынның диагностикалық функциясы.
6. Ойынның емдеу функциясы.
7. Ойынның түзету функциясы.
8. Ойынның көңіл көтерту функциясы.
1. Ойынның әлеуметтік-мәдени белгілері. Ойын - баланы
әлеуметтендірудің бірден-бір құралы. Ол бір жағынан тұлғаның қалыптасуына,
құрбы-құрдастарына, қоғамға тән рухани құндылықтар мен нормаларды, білімді
игеруге мақсатты түрде бағытталса, екінші жағынан адамның қалыптасуына аяқ
астынан әсер ететін әлеуметтік бақылау үрдістері болып табылады. Ойынның
әлеуметтік-мәдени белгісі мәдени байлықты, тәрбие әдеуетін игерген ұжымның
толыққанды мүшесі бола алатын баланың тұлға ретінде қалыптасуының
көрсеткіші.
2. Ұлтаралық қарым-қатынас функциясы. Бұл функцияның мақсаты ұлтына,
нәсіліне қарамастан барлық адамдарға тән әлеуметтік-мәдени құндылықтарды
меңгерту болып табылады. Ойындар арқылы кез-келген ұлт өкілдері өз
ұрпақтарын өмірдегі әртүрлі жағдаяттардан жол таба білуге, кикілжіңді
қатыгездіксіз шешуге, әр қилы эмоцияларды дұрыс қабылдай білуге үйретеді.
Ойында шекара жоқ. Ұлттық ойындар, ұлтаралық ойындар, әртүрлі салалық
ойындар, бүкіл адамзатқа тән ойындар көптеп саналады.
3. Ойында адамның өзін іс жүзінде көрсетуі. Бұл ойынның функцияларының
бірі. Адамға ойынның өзін іс жүзінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz