Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық мәдениетін калыптастырудың педагогикалық бағыттарын теориялык тұрғыда негіздеу
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
АНЫҚТАМАЛАР
КІРІСПЕ.
1 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ҰЙЫМДАРДА БАЛАЛАРДЫҢ ЭТНОСТЫҚ МӘДЕНИЕТІН КАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ.ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық мәдениетін қалыптастырудың ерекшеліктері
1.2 Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық мәдениетін қалыптастырудың маңызы
2 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ҰЙЫМДАРДА БАЛАЛАРДЫН ЭТНОСТЫҚ МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық мәдениетін қалыптастырудың педагогикалық бағыттары
2.2 Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық мәдениетін қалыптастырудағы әдістемелік жұмыстар .
ҚОРЫТЫНДЫ.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.
ҚОСЫМШАЛАР...
АНЫҚТАМАЛАР
КІРІСПЕ.
1 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ҰЙЫМДАРДА БАЛАЛАРДЫҢ ЭТНОСТЫҚ МӘДЕНИЕТІН КАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ.ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық мәдениетін қалыптастырудың ерекшеліктері
1.2 Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық мәдениетін қалыптастырудың маңызы
2 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ҰЙЫМДАРДА БАЛАЛАРДЫН ЭТНОСТЫҚ МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық мәдениетін қалыптастырудың педагогикалық бағыттары
2.2 Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық мәдениетін қалыптастырудағы әдістемелік жұмыстар .
ҚОРЫТЫНДЫ.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.
ҚОСЫМШАЛАР...
«Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев 2014 жылдың 17 қаңтары күнгі Қазақстан халқына арнаған дәстүрлі жолдауында: «Басты мақсат – Қазақстанның ең дамыған 30 мемлекеттің қатарына қосылуы. Ол – «Мәңгілік Қазақстан» жобасы, ел тарихындағы біз аяқ басатын жаңа дәуірдің кемел келбеті. .... «Қазақстан - 2050» стратегиясы – барлық саланы қамтитын және үздіксіз өсуді қамтамасыз ететін жаңғыру жолы. Ол – елдігіміз бен бірлігіміз, ерлігіміз бен еңбегіміз сыналатын, сынала жүріп шыңдалатын үлкен емтихан. Стратегияны мүлтіксіз орындап, емтиханнан мүдірмей өту – ортақ парыз, абыройлы міндет [1].
Біріншіден, барлық дамыған елдердің сапалы бірегей білім беру жүйесі бар. Ұлттық білім берудің барлық буынының сапасын жақсартуда бізді ауқымды жұмыс күтіп тұр. 2020 жылға қарай Қазақстандағы 3-6 жас аралығындағы балаларды балабақшамен 100 пайыз қамту жоспарлануда. Сондықтан оларға заманауи бағдарламалар мен оқыту әдістемелерін, білікті мамандар ұсыну маңызды. Орта білім жүйесінде жалпы білім беретін мектептерді Назарбаев зияткерлік мектептеріндегі оқыту деңгейіне жеткізу керек. Мектеп түлектері қазақ, орыс және ағылшын тілдерін білуге тиіс. Оларды оқыту нәтижесі оқушылардың сындарлы ойлау, өзіндік ізденіс пен ақпаратты терең талдау машығын игеру болуға тиіс»,- деп атап көрсетті.
Мектеп жасына дейінгі балалардың мемлекеттік міндетті білім беру стандартының жобасында: «Мектепке дейінгі білім беру - Қазақстан Республикасының жалпы білім беру жүйесінің құрылымдық бөлімі ретінде маңызды роль атқарады, себебі оның шегінде баланың табиғилық сапалары мен ерекшеліктері анықталып, олардың даму жағдайлары қамтамасыз етіледі...» деп көрсетілген [2] .
Біріншіден, барлық дамыған елдердің сапалы бірегей білім беру жүйесі бар. Ұлттық білім берудің барлық буынының сапасын жақсартуда бізді ауқымды жұмыс күтіп тұр. 2020 жылға қарай Қазақстандағы 3-6 жас аралығындағы балаларды балабақшамен 100 пайыз қамту жоспарлануда. Сондықтан оларға заманауи бағдарламалар мен оқыту әдістемелерін, білікті мамандар ұсыну маңызды. Орта білім жүйесінде жалпы білім беретін мектептерді Назарбаев зияткерлік мектептеріндегі оқыту деңгейіне жеткізу керек. Мектеп түлектері қазақ, орыс және ағылшын тілдерін білуге тиіс. Оларды оқыту нәтижесі оқушылардың сындарлы ойлау, өзіндік ізденіс пен ақпаратты терең талдау машығын игеру болуға тиіс»,- деп атап көрсетті.
Мектеп жасына дейінгі балалардың мемлекеттік міндетті білім беру стандартының жобасында: «Мектепке дейінгі білім беру - Қазақстан Республикасының жалпы білім беру жүйесінің құрылымдық бөлімі ретінде маңызды роль атқарады, себебі оның шегінде баланың табиғилық сапалары мен ерекшеліктері анықталып, олардың даму жағдайлары қамтамасыз етіледі...» деп көрсетілген [2] .
1 «Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев 2014 жылдың 17 қаңтары күнгі Қазақстан халқына арнаған дәстүрлі жолдауы.
2 Мектеп жасына дейінгі балалардың мемлекеттік міндетті білім беру
стандарты. - Астана, 2006.
3 Қазакстан Республикасындағы этностық-мәдени білім беру тұжырымдамасы. - Алматы, 1996.
4 Александренков Э.Г. Этническое самосознание или этническая
идентичность // Этнографическое обозрение. - 1996. - № 3. - С. 13-23.
5 Абильдин Ж.М. О логическом учении аль-Фараби. - Алматы: Наука,
1982,- 199 с.
6 Бромлей Ю.В. Очерки теории этноса. - М., 1983. - 412 с.
7 Козлов В.И. Проблема этнического сознания и ее место в теории этноса //
Советская этнография. - 1974. - №2. - С. 32-38.
8 Кушербаев К.Е. Этнополитика Казахстана: состояние и перспективы. -
Алматы: Институт развития Казахстана, 1996. - 227 с.
9 Нысанбаев А.Н., Тайжанов А.Т. Этнокультурные традиции в духовном
наследии М.О.Ауэзова. - Алматы, 1997. - 176 с.
10 Поршнев Б.Ф. Принципы социально-этнической психологии. -М., 1966.
-126с.
11 Снежкова И.А. К проблеме изучения этнического самосознания у детей
и юношества // Советская этнография. - 1982 - №1. - С. 81-85.
12 Суслова Э.К. Воспитание у детей этики межнационального общения. -
М., 1994.
13 Телебаев Г., Наурызбаев Ж. Идентичность: интерпретация смыслов //
Новое поколение. - 1994. - № 3.
14 Арутюнян С.М. Нация и ее психический склад. - Краснодар, 1966. -
271с.
15 Балтабаев М.Х. Педагогическая культурология; Учебное пособие. -
Алматы: РИҚ 2000. - 268 с.
16 Дробижева Л.М. Историческое самосознание как часть национального
самосознания народов // Традиции в современном обществе.
Иссл.этнокульт.процессов: Сб.ст. -М., 1990. -С. 226-233.
17 Вяткин В.А., Хотинец В.Ю. Этническое самосознание как фактор
развития индивидуальности // Психологический журнал. - 1996. Т. 16, № 5. - С.
69-75.
18 Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақ тәлім-тәрбиесі. - Алматы: Санат, 1995.
-350 6.
19 Еликбаев Н.Е. О национальной психологии казахской нации. - Алматы,
1991. - 184 с.
20 Амирова Б.А. Оқыту процесінде этникалық жаңсақ нанымдардың
өзгеруі: пс.ғыл.кан.дисс... автореф. - Алматы, 1998. - 24 б.
21 Аймаганбетова О.Х. Основы этнопсихологии; Учебное пособие. -
Алматы: Литера, 2003. - 178 с.
22 Оконешникова А.П. Межэтническое восприятие и понимание людьми
друг друга: автореф. ... докт.псих.наук. -М., 1988. - 52 с.
23 Солдатова Г.У. Психология межэтнической напряженности. - М.:
Смысл, 1998.-156 с.
24 Старовойтова Г.В. Этническая группа в современном советском городе:
Социологические очерки / Отв.ред. К.В.Чистов. - Л., 1987. - 174 с.
25 Хотинец В.Ю. Этническое самосознание. - СПб., 2000.
26 Шлягина Е.И., Данзанова Э.Ц. Влияние диаспоральности на содержание
актуального этнопсихологического статуса бурят // Этническая психология и
общество. -М.,1997. - С. 362-370.
27 Волков Г.Н. Этнопедагогика. - Чебоксары, - 1999. - 376 с.
28 Измайлов А.Э. Народная педагогика: педагогические воззрения народа.
-Казань, 1962. - 232 с.
29 Ханбиков Я.И. Из истории педагогической мысли татарского народа. -
Казань, 1967. – 180 с.
30 Христова Е.А. Народная педагогика: историографические и теоретико-
методологические проблемы: автореф. ... канд. пед. наук. -Москва, 1988.-25 с.
31 Жарықбаев Қ.Б. Қазақ ағартушыларының еңбектеріндегі оқыту мен
тәрбие мәселелері. - Алматы, 1997.
32 Қалиев С.Қ. Қазақтың халыктық тәлім-тәрбиесінің ғылыми-
педагогикалық негіздері: пед.ғыл.док автореф. - Алматы, 1996. -65 б.
33 Ұзақбаева С.А. Тамыры терең тәрбие. - Алматы: Білім, 1995. - 232 б.
34 Наурызбай Ж.Ж. Научно-педагогические основы этнокультурного
образования школьников: автореф.... докт.пед.наук. - Алматы, 1997. -45 с.
35 Балтабаев М.Х. Народное музыкальное творчество казахов как
средство эстетического воспитания студенческой молодежи. (На материале
музыкальных отделений ФОПа вузов Казахстана): автореферат ... докт. пед.
наук. - Алматы, 1994. - 68 с.
36 Кожахметова К.Ж. Казахская этнопедагогика: методология, теория,
практика. - Алматьт, 1998. - 317 с.
37 Дюсембінова Р.Қ. Қазақ этнопедагогикасын мектептің оқу - тәрбие
процесіне ендірудің ғылыми педагогикалык негіздері: Пед.ғыл.докт...
дисс.автореф.- Алматы, 2001. - 46 б.
38 Төлеубекова Р.К. Бастауыш класс оқушыларын адамгершілікке
тәрбиелеуде халықтык педагогиканың озық дәстүрлерін пайдалану: Пед. ғыл.
канд. ... дисс. - Алматы, 1993. - 162 б.
39 Оразбекова К.А. Жеке тұлға ұлттык тәрбиесінің ғылыми-
педагогикалық негіздері. Алматы, 2000. - 330 б.
40 Асанов Ж. Дидактические основы формирования системы
этнопедагогических знаний и умений у студентов. Дис.докт.пед.наук. - Кызыл-
Орда, 2004.-360 с.
41 Табылдиев Ә. Халық тағылымы. - Алматы: Қазак университеті, 1992. -
198 6.
42 Бөлеев К. Болашақ мұғалімдерді оқушыларға ұлттық тәрбие беруге
дайьшдаудьщ теориясы мен практикасы: Пед.ғыл.док.дисс.автореф. -Қарағанды, 2002. - 50 б.
43 Кульманова Ш.Б. Научно-педагогические основы воспитания младших
школьников средствами казахской народной музыки: автореф. ... канд. пед.
наук. - Алматы, 2000. - 25 с.
44 Сырымбетова Л.С. Особенности казахской женской гимназии как
национальной воспитательной системы: автореф.... канд.пед.наук. - Алматы,
2001.-25 с.
45 Мухтарова Ш.М. Формирование национального самосознания
студентов в учебно-воспитательном процессе ВУЗа: автореф канд.пед.наук.
- Караганда, 2002. - 25 с.
46 Оршыбеков Ы. Қазақтың халық творчествосындағы азаматтық тәрбие.
-Алматы: Қазақстан, 1977.
47 Мухамбаева А.Х. Национальные обычаи и традиции казахского народа
и их влияние на воспитание детей и молодежи: автореф.... канд.пед.наук. - М.,
1974.-27 с.
48 Каирова Б.Е. Педагогические условия усвоения этнокультуры казахов
учащимися технических колледжей: автореф. ... канд.пед.наук. - Алматы, 1999.
-26с.
49 Бахтиярова Г.Р. Қазак этнопедагогикасы материалдарын
педагогикалык пәндерді оқытуда пайдалану: пед. ғыл. канд. ... автореф. -
Алматы, 1999.-25 6.
50 Козыбаев Е.Ш. Формирование эстетической культуры
старшеклассников средствами казахского музыкалъного фольклора: автореф....канд.пед. наук. - Алматы, 1998. -23 с.
51 Әбильдина С.Қ. Қазақ ауызекі шығармашылығы арқылы бастауыш
сынып оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеуде болашақ мұғалімдердің
даярлығын қалыптастыру: пед.ғыл.канд.... автореф. - Қарағанды, 1999, 24 б.
52 Ибраева К.Е. Формирование эстетической культуры будущих учителей
средствами казахского народного музыкального искусства: автореф. ... канд.
пед.наук. - Алматы, 2002. - 25 с.
53 Шакирова Т.М. Национальная культура как основа формирования
личности учащихся в профессионально-технических лицеях: автореф. ... канд.
пед. наук. - Алматы, 2001. - 26 с.
54 Тлеужанова Г.К. Формирование субъекта этнокультуры в условиях
высшей школы: автореф. ... канд.пед. наук. - Караганда, 2004. - 25 с.
55 Айтжанова Р.М. Жалпы білім беретін мектеп жағдайында этнос
субъектісін калыптастырудың педагогикалық шарттары: пед.ғыл.канд....
автореф. - Қарағанды, 2005, - 30 б.
56 Мәдениеттану сөздігі. Алматы, 2001. - 332 б.
57 Выготский Л.С. Избранные психологические исследования. - М., 1956.
- 546 с.
58 Асмолов А.Г. Психология личности. - М.: Изд. МГУ, 1990.
59 Леонтьев А.А. Личность как историко-этническая категория //
Советская этнография. - 1981. - № 3. - С. 23-35.
60 Наурызбай Ж.Ж. Открытая политика. - Жезказган: ЖезУ, 2000. - 322 с.
61 Наурызбаев Ж.Ж. Ұлттық мектептің ұлы мұраты. - Алматы: Ана тілі,
1995. -192 6.
2 Мектеп жасына дейінгі балалардың мемлекеттік міндетті білім беру
стандарты. - Астана, 2006.
3 Қазакстан Республикасындағы этностық-мәдени білім беру тұжырымдамасы. - Алматы, 1996.
4 Александренков Э.Г. Этническое самосознание или этническая
идентичность // Этнографическое обозрение. - 1996. - № 3. - С. 13-23.
5 Абильдин Ж.М. О логическом учении аль-Фараби. - Алматы: Наука,
1982,- 199 с.
6 Бромлей Ю.В. Очерки теории этноса. - М., 1983. - 412 с.
7 Козлов В.И. Проблема этнического сознания и ее место в теории этноса //
Советская этнография. - 1974. - №2. - С. 32-38.
8 Кушербаев К.Е. Этнополитика Казахстана: состояние и перспективы. -
Алматы: Институт развития Казахстана, 1996. - 227 с.
9 Нысанбаев А.Н., Тайжанов А.Т. Этнокультурные традиции в духовном
наследии М.О.Ауэзова. - Алматы, 1997. - 176 с.
10 Поршнев Б.Ф. Принципы социально-этнической психологии. -М., 1966.
-126с.
11 Снежкова И.А. К проблеме изучения этнического самосознания у детей
и юношества // Советская этнография. - 1982 - №1. - С. 81-85.
12 Суслова Э.К. Воспитание у детей этики межнационального общения. -
М., 1994.
13 Телебаев Г., Наурызбаев Ж. Идентичность: интерпретация смыслов //
Новое поколение. - 1994. - № 3.
14 Арутюнян С.М. Нация и ее психический склад. - Краснодар, 1966. -
271с.
15 Балтабаев М.Х. Педагогическая культурология; Учебное пособие. -
Алматы: РИҚ 2000. - 268 с.
16 Дробижева Л.М. Историческое самосознание как часть национального
самосознания народов // Традиции в современном обществе.
Иссл.этнокульт.процессов: Сб.ст. -М., 1990. -С. 226-233.
17 Вяткин В.А., Хотинец В.Ю. Этническое самосознание как фактор
развития индивидуальности // Психологический журнал. - 1996. Т. 16, № 5. - С.
69-75.
18 Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақ тәлім-тәрбиесі. - Алматы: Санат, 1995.
-350 6.
19 Еликбаев Н.Е. О национальной психологии казахской нации. - Алматы,
1991. - 184 с.
20 Амирова Б.А. Оқыту процесінде этникалық жаңсақ нанымдардың
өзгеруі: пс.ғыл.кан.дисс... автореф. - Алматы, 1998. - 24 б.
21 Аймаганбетова О.Х. Основы этнопсихологии; Учебное пособие. -
Алматы: Литера, 2003. - 178 с.
22 Оконешникова А.П. Межэтническое восприятие и понимание людьми
друг друга: автореф. ... докт.псих.наук. -М., 1988. - 52 с.
23 Солдатова Г.У. Психология межэтнической напряженности. - М.:
Смысл, 1998.-156 с.
24 Старовойтова Г.В. Этническая группа в современном советском городе:
Социологические очерки / Отв.ред. К.В.Чистов. - Л., 1987. - 174 с.
25 Хотинец В.Ю. Этническое самосознание. - СПб., 2000.
26 Шлягина Е.И., Данзанова Э.Ц. Влияние диаспоральности на содержание
актуального этнопсихологического статуса бурят // Этническая психология и
общество. -М.,1997. - С. 362-370.
27 Волков Г.Н. Этнопедагогика. - Чебоксары, - 1999. - 376 с.
28 Измайлов А.Э. Народная педагогика: педагогические воззрения народа.
-Казань, 1962. - 232 с.
29 Ханбиков Я.И. Из истории педагогической мысли татарского народа. -
Казань, 1967. – 180 с.
30 Христова Е.А. Народная педагогика: историографические и теоретико-
методологические проблемы: автореф. ... канд. пед. наук. -Москва, 1988.-25 с.
31 Жарықбаев Қ.Б. Қазақ ағартушыларының еңбектеріндегі оқыту мен
тәрбие мәселелері. - Алматы, 1997.
32 Қалиев С.Қ. Қазақтың халыктық тәлім-тәрбиесінің ғылыми-
педагогикалық негіздері: пед.ғыл.док автореф. - Алматы, 1996. -65 б.
33 Ұзақбаева С.А. Тамыры терең тәрбие. - Алматы: Білім, 1995. - 232 б.
34 Наурызбай Ж.Ж. Научно-педагогические основы этнокультурного
образования школьников: автореф.... докт.пед.наук. - Алматы, 1997. -45 с.
35 Балтабаев М.Х. Народное музыкальное творчество казахов как
средство эстетического воспитания студенческой молодежи. (На материале
музыкальных отделений ФОПа вузов Казахстана): автореферат ... докт. пед.
наук. - Алматы, 1994. - 68 с.
36 Кожахметова К.Ж. Казахская этнопедагогика: методология, теория,
практика. - Алматьт, 1998. - 317 с.
37 Дюсембінова Р.Қ. Қазақ этнопедагогикасын мектептің оқу - тәрбие
процесіне ендірудің ғылыми педагогикалык негіздері: Пед.ғыл.докт...
дисс.автореф.- Алматы, 2001. - 46 б.
38 Төлеубекова Р.К. Бастауыш класс оқушыларын адамгершілікке
тәрбиелеуде халықтык педагогиканың озық дәстүрлерін пайдалану: Пед. ғыл.
канд. ... дисс. - Алматы, 1993. - 162 б.
39 Оразбекова К.А. Жеке тұлға ұлттык тәрбиесінің ғылыми-
педагогикалық негіздері. Алматы, 2000. - 330 б.
40 Асанов Ж. Дидактические основы формирования системы
этнопедагогических знаний и умений у студентов. Дис.докт.пед.наук. - Кызыл-
Орда, 2004.-360 с.
41 Табылдиев Ә. Халық тағылымы. - Алматы: Қазак университеті, 1992. -
198 6.
42 Бөлеев К. Болашақ мұғалімдерді оқушыларға ұлттық тәрбие беруге
дайьшдаудьщ теориясы мен практикасы: Пед.ғыл.док.дисс.автореф. -Қарағанды, 2002. - 50 б.
43 Кульманова Ш.Б. Научно-педагогические основы воспитания младших
школьников средствами казахской народной музыки: автореф. ... канд. пед.
наук. - Алматы, 2000. - 25 с.
44 Сырымбетова Л.С. Особенности казахской женской гимназии как
национальной воспитательной системы: автореф.... канд.пед.наук. - Алматы,
2001.-25 с.
45 Мухтарова Ш.М. Формирование национального самосознания
студентов в учебно-воспитательном процессе ВУЗа: автореф канд.пед.наук.
- Караганда, 2002. - 25 с.
46 Оршыбеков Ы. Қазақтың халық творчествосындағы азаматтық тәрбие.
-Алматы: Қазақстан, 1977.
47 Мухамбаева А.Х. Национальные обычаи и традиции казахского народа
и их влияние на воспитание детей и молодежи: автореф.... канд.пед.наук. - М.,
1974.-27 с.
48 Каирова Б.Е. Педагогические условия усвоения этнокультуры казахов
учащимися технических колледжей: автореф. ... канд.пед.наук. - Алматы, 1999.
-26с.
49 Бахтиярова Г.Р. Қазак этнопедагогикасы материалдарын
педагогикалык пәндерді оқытуда пайдалану: пед. ғыл. канд. ... автореф. -
Алматы, 1999.-25 6.
50 Козыбаев Е.Ш. Формирование эстетической культуры
старшеклассников средствами казахского музыкалъного фольклора: автореф....канд.пед. наук. - Алматы, 1998. -23 с.
51 Әбильдина С.Қ. Қазақ ауызекі шығармашылығы арқылы бастауыш
сынып оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеуде болашақ мұғалімдердің
даярлығын қалыптастыру: пед.ғыл.канд.... автореф. - Қарағанды, 1999, 24 б.
52 Ибраева К.Е. Формирование эстетической культуры будущих учителей
средствами казахского народного музыкального искусства: автореф. ... канд.
пед.наук. - Алматы, 2002. - 25 с.
53 Шакирова Т.М. Национальная культура как основа формирования
личности учащихся в профессионально-технических лицеях: автореф. ... канд.
пед. наук. - Алматы, 2001. - 26 с.
54 Тлеужанова Г.К. Формирование субъекта этнокультуры в условиях
высшей школы: автореф. ... канд.пед. наук. - Караганда, 2004. - 25 с.
55 Айтжанова Р.М. Жалпы білім беретін мектеп жағдайында этнос
субъектісін калыптастырудың педагогикалық шарттары: пед.ғыл.канд....
автореф. - Қарағанды, 2005, - 30 б.
56 Мәдениеттану сөздігі. Алматы, 2001. - 332 б.
57 Выготский Л.С. Избранные психологические исследования. - М., 1956.
- 546 с.
58 Асмолов А.Г. Психология личности. - М.: Изд. МГУ, 1990.
59 Леонтьев А.А. Личность как историко-этническая категория //
Советская этнография. - 1981. - № 3. - С. 23-35.
60 Наурызбай Ж.Ж. Открытая политика. - Жезказган: ЖезУ, 2000. - 322 с.
61 Наурызбаев Ж.Ж. Ұлттық мектептің ұлы мұраты. - Алматы: Ана тілі,
1995. -192 6.
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР 3
АНЫҚТАМАЛАР 4
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ҰЙЫМДАРДА БАЛАЛАРДЫҢ ЭТНОСТЫҚ МӘДЕНИЕТІН
КАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .. 9
1.1 Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық мәдениетін
қалыптастырудың ерекшеліктері 9
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .
1.2 Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық мәдениетін
қалыптастырудың маңызы 30
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
..
2 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ҰЙЫМДАРДА БАЛАЛАРДЫН ЭТНОСТЫҚ МӘДЕНИЕТІН
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...38
... ... ... ... ... ...
2.1 Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық мәдениетін
қалыптастырудың педагогикалық бағыттары 38
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
2.2 Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық мәдениетін
қалыптастырудағы әдістемелік жұмыстар 44
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...64
... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... .67
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...70
... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір
мүдде, бір болашақ атты Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.
Назарбаев 2014 жылдың 17 қаңтары күнгі Қазақстан халқына арнаған дәстүрлі
жолдауында: Басты мақсат – Қазақстанның ең дамыған 30 мемлекеттің қатарына
қосылуы. Ол – Мәңгілік Қазақстан жобасы, ел тарихындағы біз аяқ басатын
жаңа дәуірдің кемел келбеті. ... Қазақстан - 2050 стратегиясы – барлық
саланы қамтитын және үздіксіз өсуді қамтамасыз ететін жаңғыру жолы. Ол –
елдігіміз бен бірлігіміз, ерлігіміз бен еңбегіміз сыналатын, сынала жүріп
шыңдалатын үлкен емтихан. Стратегияны мүлтіксіз орындап, емтиханнан
мүдірмей өту – ортақ парыз, абыройлы міндет [1].
Біріншіден, барлық дамыған елдердің сапалы бірегей білім беру жүйесі
бар. Ұлттық білім берудің барлық буынының сапасын жақсартуда бізді ауқымды
жұмыс күтіп тұр. 2020 жылға қарай Қазақстандағы 3-6 жас аралығындағы
балаларды балабақшамен 100 пайыз қамту жоспарлануда. Сондықтан оларға
заманауи бағдарламалар мен оқыту әдістемелерін, білікті мамандар ұсыну
маңызды. Орта білім жүйесінде жалпы білім беретін мектептерді Назарбаев
зияткерлік мектептеріндегі оқыту деңгейіне жеткізу керек. Мектеп түлектері
қазақ, орыс және ағылшын тілдерін білуге тиіс. Оларды оқыту нәтижесі
оқушылардың сындарлы ойлау, өзіндік ізденіс пен ақпаратты терең талдау
машығын игеру болуға тиіс,- деп атап көрсетті.
Мектеп жасына дейінгі балалардың мемлекеттік міндетті білім беру
стандартының жобасында: Мектепке дейінгі білім беру - Қазақстан
Республикасының жалпы білім беру жүйесінің құрылымдық бөлімі ретінде
маңызды роль атқарады, себебі оның шегінде баланың табиғилық сапалары мен
ерекшеліктері анықталып, олардың даму жағдайлары қамтамасыз етіледі... деп
көрсетілген [2] .
Тәуелсіз мемлекетіміз келешек ұрпақты ұлттық, халықтық және этностық-
мәдени тұрғыда тәрбиелеуі бүгінгі күннің өзекті мәселесінің бірі. Мұндай
мәселенің шешімін табу үшін үздіксіз білім беру жүйесі айтарлықтай дәрежеде
қайта қаралып, оны жетілдіру жолдары қарастырылуда. Бұл жердегі алға
қойыльщ отырған негізгі міндеттер - қазақстандық білім беру жүйесінің
әлемдік білім беру аренасына толық енуінің бірінші ұлттық даму стратегиясын
жасалынып, моделін құру болып отыр.
Мұндай талаптардың жүзеге асырылу жолындағы жұмысты үздіксіз білім
берудің алғашқы баспалдағы - мектепке дейінгі мекемелерде баланың білімге
деген құштарлығын арттырып, ұлтымызға тән қасиеттерді бойына сіңірген ұрпақ
тербиелеуден бастағанымыздың маңызы өте зор болар еді.
Жаңару заманында этностық мәдениетті қалыптастыру мәселесі үлкен
маңызға ие болып отыр. Адамзат қоғамның екі бағытында дами алады деп
болжайды: мәдениеттің бір-бірімен араласуы немесе мәдениеттің бір-біріне
қайшы келуі. Бірақ, екі көзқарастың да тарихи дағдарысқа алып келуі ғажап
емес. Мұндайдан шығудың үшінші жолы бар, ол мәдениеттің диалогы, бұндай
жағдайда ешқандай мәдениет өз ерекшелігін жоғалтып алмай, әлемдік қоғамға
шығуына мүмкіндік ала алады. Міне, сол себепті мәдениеттің диалогына шығу
мәселесі этностық-мәдениеттің қалыптасуы арқылы шешімін тауып, этникалық
қауымдастықтың мәдени түрде өзара әрекеттесулеріне келеді.
Қазақстан Республикасындағы этникалық-мәдени білім беру
тұжырымдамасында (1996) атап көрсетілгендей, халықтың этностық мәдениеті өз
тарихи дамуында, мәдениетінде болған оқиғаларды білуі, қалыптасқан рухани
құндылыққа адалдық, ұлт қаһармандарын қастерлеу нәтижесінде құралады. Ол
ұлттық азат және ерікті жасампаздық шығармашылығьі процесінде қалыптасады.
Этностық мәдениет жағдайына халықтың өзі тудырған әлеуметтік-мәдени жүйе
арқылы қол жетеді. Бұл жүйеге отбасы, мектепке дейінгі балалар мекемелері,
оқу орындары, ұлттық, мәдени орталықтар, бұқаралық ақпарат құралдары,
көркем және ғылыми әдебиет, ғылыми-зерттеу және әкімшілік мекемелері, тағы
басқалары жатады [3].
Мұндай жағдайда этностық мәдениет қалыптастыру мәселелерін
педагогикалық тұрғыдан зерттеудің маңыздылығы артады. Қоғамның қазіргі
қарқынды даму кезеңінде мектепке дейінгі ұйымдардың оқу-тәрбие үдерісінде
балаларды жан-жақты дамыған жеке тұлға ретінде тәрбиелеуді жүзеге асырып,
этностық мәдениетін қалыптастыруға мүмкіндік беріп, халықтың рухани
мәдениетін зерделеп, ой елегінен өткізіп, оны қазіргі заман құндылықтарымен
байланыстыра білуге машықтандыру қажет.
Ғылыми әдебиеттерге талдау жасау негізінде этностық, этностық мәдениет
мәселесі философия, саясаттану, тарих және этнографиялық салаларында
(Э.З.Александренков, Ж.М.Әбілдин, Ю.В.Бромлей, В.И.Козлов, Қ.Е.Көшербаев,
Ә.Н.Нысанбаев, Б.Ф.Поршнев, И.А.Снежкова, Э.К.Суслова, Ғ.Т.Телебаев және
т.б.); әлеуметтану мен мәдениеттану салалары бойынша (С.М.Арутюнян,
М.Х.Балтабаев, Л.М. Дробижева және т.б.); этнопсихология бойынша
(В.А.Вяткин, Қ.Б.Жарықбаев, Н.Е.Елікбаев, Б.А.Әмірова, О.Х.Аймаганбетова,
А.П.Оконешникова, У.Г.Солдатова, Г.М.Старовойтова, Ю.В.Хотинец, Е.И.Шлягина
және т.б.) көрінетіні айқындалды [4-26].
Қарастырылып отырған мәселенің педагогикалық аспектісін талдауға
бірқатар этнопедагогикалық зерттеулер жүргізген ғалымдардың еңбектері бар
(Г.Н.Волков, А.Э.Измайлов, Я.И.Ханбиков, Е.Л.Христова, К.Б.Жарықбаев,
С.К.Қалиев, С.А.Ұзақбаева, Ж.Ж.Наурызбай, М.Х.Балтабаев, К.Ж.Қожахметова,
Р.Қ.Дүйсембінова, Р.К. Төлеубекова, К.А.Оразбекова, Ж.Асанов, Ә.Табылдиев,
Қ.Бөлеев, Ш.Б. Кульманова, Л.С.Сырымбетова, Ш.М.Мұхтарова және т.б.).
Отандық педагогика ғылымындағы этностық мәдениет бойынша этнопедагогикалық
зерттеулерді қарастыратын еңбектер де баршылық (И.Әршібеков,
А.Х.Мұхамбаева, Б.Е.Қаирова, Г.Р.Бахтиярова, Е.Ш.Қозыбаев, С.К.Әбильдина,
К.Е.Ибраева, Т.М.Шакирова, Г.К.Тлеужанова, Р.М.Айтжанова және т.б.). Соңғы
кездері қазақ этнопедагогикасының мәселесі бойынша ғылыми жұмыстар саны жас
педагогтардың зерттеулерімен көбеюде [27-55].
Этностық мәдениет бойынша зерттеулер негізінен мектеп оқушыларына және
студенттерге арналған, ал мектепке дейінгілердің этностық мәдениетін
қалыптастыру мәселесі бойынша педагогикалық зерттеулер дамып келеді.
Көптеген зерттеулердің әдіснамалық бағдарына Ж.Ж.Наурызбайдың Қазақстан
Республикасында этномәдени білім беру тұжырымдамасы алынды
[3, 45-б].
Мектепке дейінгі ұйымдардың оқу-тәрбие үдерісін талдауда балалардың
этностық мәдениетін қалыптастыру мақсатында мектепке дейінгі мекеменің
жұмысының мазмұнында ұлттық құндылықтарды қалыптастыратын мәдени
элементтердің балалардың жас ерекшелігіне және мүмкіндіктеріне сай
қолданылмай отырғаны мәлім болып отыр.
Сондықтан да дәстүрлі ұлттық кұндылықтар негізінде жан-жақты дамыған
жеке тұлғаны тәрбиелеудегі қазіргі қоғамның қажеттіліктері мен мектепке
дейінгі ұйымдарда балалардың этностық мәдениеттін қалыптастыру жүйесінің
жеткіліксіз екендігі; мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық
мәдениетін қалыптастырудың мүмкіндігі мен бұл мәселенің педагогикалық
теория мен тәжірибеде аз зерттеліп жатқандығы арасында бірнеше
қайшылықтардың бар екендігіне көз жеткіздік. Мұндай қайшылықтардың шешімін
табу мақсатында этностық мәдениетті мектепке дейінгі шақтан бастап
қалыптастырудың жолдарын анықтауды біздің зерттеу мәселелеріміздің
айқындалуына және зерттеу тақырыбымызды Мектепке дейінгі ұйымдарда
балалардың этностық мәдениетін қалыптастыру деп нақтылап алуымызға негіз
болып отыр.
Зерттеудің нысаны: мектепке дейінгі ұйымдардың педагогикалық үдеріс.
Зерттеудің пәні: мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық
мәдениетін қалыптастыру.
Зерттеудің мақсаты: мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық
мәдениетін калыптастырудың педагогикалық бағыттарын теориялык тұрғыда
негіздеу.
Зерттеудің міндеттері:
мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық мәдениетін қалыптастырудың
ерекшеліктерін анықтау;
мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық мәдениетін қалыптастырудың
үлгісін жетілдіру;
мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық мәдениетін қалыптастырудың
педагогикалық бағыттарын айқындау;
Зерттеудің көздері: зерттеу проблемасы бойынша философтардың,
мәдениеттанушылардың, педагогтар мен психологтардың еңбектері;
педагогиканың ғылыми жетістіктері мен озық педагогикалык тәжірибелерді
мектепке дейінгі ұйымның практикасына ендіру мәселесіне байланысты ресми
қркаттар; оқу-әдістемелік кешен; автордың көпжылдық педагогикалық
тәжірибесі.
Зерттеудің әдістері: аналитикалық (ғылыми, әдістемелік әдебиеттерді
талдау, модельдеу, жіктеу, жүйелеу, жалпылау, т.б.); диагностикалық
(сауалнама, жеке және топтық әңгіме, сұхбат, бақылау, тестілеу, т.б.);
статистикалык (зерттеу нәтижелерін математикалық өңдеу).
Диплом жұмысының құрылымы: жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланған деректер көздерінен және қосымшалардан тұрады.
Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық мәдениетін
калыптастырудың теориялық-әдіснамалық негіздері атты бірінші бөлімде:
мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық мәдениетін қальштастырудың
ерекшеліктері; Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық мәдениетін
қалыптастырудың теориялық үлгісі берілген.
Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардын этностық мәдениетін
қалыптастырудың әдістемесі атты екінші бөлімде: мектепке дейінгі ұйымдарда
балалардың этностық мәдениетін қалыптастырудың педагогикалық бағыттары;
мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық мәдениетін қалыптастырудағы
әдістемелік жұмыстар жасалынған.
1 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ҰЙЫМДАРДА БАЛАЛАРДЫҢ ЭТНОСТЫҚ МӘДЕНИЕТІН
КАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық мәдениетін
қалыптастырудың ерекшеліктері
ХХ ғасырдың екінші жарты жылдығынан бастап өз этностық мәдениетті
саналы түрде меңгеріп алу үдерістері, яғни нақты этносқа, этникалық қауымға
тиісті көптеген мәселелер күрделі маңызға ие болды.
Этностық мәдениеттің өсуі ХХ-ғасырдын екінші жартысындағы адамзат
дамуының өзекті сапаларының бірі деп қарастырылады. Жеке адамдар мен жалпы
халықтардағы өзінің тарихына деген қызығушылық ор түрлі формада көрінеді:
ежелгі салттарды, фольклорды т.б. қабылдаудан бастап өзінің ұлттық
мемлекетін кұруға дейінгі ұмтылысы.
Егерде адамзаттың қандай да бір халықка тиісті екенін саналы түрде
меңгеру, оның ерекшеліктерін іздеу және оны зерттеу, этностық мәдениеттің
педагогикалық аспектісін қарастырудан тұрады.
Этностық мәдениетті түсінудіру - оның пайда болу табиғатын зерделеп,
мәнін талдаудан тұрадығы белгілі.
Әлеуметтану сөздігінде этносқа мынадай анықтама береді: этнос (гректің
еіһпоз - тайпа, халық деген сөзінен шыққан) - ортақ белгілері мен
тұрақты тілі, мәдени және психологиялық ерекшеліктері, ортақ салт-
дәстүрлері бар белгілі территорияда тарихи қалыптасқан адамдар тобы.
Этностың пайда болуына территория мен шаруашылық бірліғі әсер етеді. Даму
барысында территория ортақтығы жеке белгі ретінде жойылуы да мүмкін. Этнос
- белгілі бір мәдени тұтастық. Оған біз - олар деген антитеза тән, яғни
әрбір этностың өзіндік этникалық санасы бар.
Саясаттану сөздігінде этнос (грек.) – тілінен аударғандағы қазақша
мағынасы - мәдениетіндегі, мінез-құлқындағы ерекшеліктері ортақ, белгілі
бір аймакта (территорияда) тарихи даму кезеңнен қалыптасқан, өз
қауымдастығының бірлігін сезінетін адамдар жиынтығы [9, 6-б].
Этникалық терминінің анықтамасында және ғылыми интерпретациясында үш
негізгі аспектіні көрсетуге болады:
интеракциялық (этникалық топаралық өзара әрекет формасында
интерпретацияланады);
* атрибуциялық (этникалық - топтың сапасы);
субъективті-символикалық (этникалык ен алдымен этникалық
сәйкестілік ретінде қарастырылады).
Біздің зерттеуімізге соңғы аспектісі маңызды. Себебі этникалық
мәдениет өзін басқа топтардан ерекшелендіру үшін мәдениеттің кейбір
аспектілерін субъективті-символикалык түрде пайдалануды көздейді. Жеке
бастық этностық мәдениет - ол өзін саналы түрде қандай да бір этникалық
тұрғыдан қауымдастыққа жатқызып, сонымен қатар белгілі бір этникалық
ерекшеліктерді пайдалану.
Этникалық, сонымен қатар ұлттық идентификацияньщ маңыздылығы мен
қажеттілігі жеке тұлғаның үш психологиялық қажеттілігі арқылы анықталады:
Қауіпсіздік пен қорғанысқа қажеттілік.
Белгілі бір қауымға тиістілік қажеттілігі.
Өзіндік ерекшелікке, бірден-бір Менге, өзіне сенімділікке, басқаларға
тәуелді болмауға қажеттілік.
Адамның бұл қажеттіліктері бір-бірімен қарама-қайшылыкқа түсіп,
идентификация мен даралык процестерінің бірлігімен түсіндіріледі.
Біздің зерттеп отырған мәселелерімізді анықтаудағы алдымызға қойған
міндеттің бірі - мәдениет терминін талдаудан тұрады.
Этнопсихология мен этнологияда мәдениет термині әр түрлі этникалық
қауымдарды айқындау үшін және мәдениет пен адамның психологиялық
сипаттамалары арасындағы езара байланысты зерттеуде қолданылады.
Мәдениеттану сөздігінде мәдениетке мынадай анықтама беріледі:
мәдениет - адамдардың әлеуметтік болмысты сақтау мен жаңарту жөніндегі
қызметі және осы қызметтің жемістері мен нәтижелері [56].
Мәдениет - әлеуметтік табиғаты бар курделі динамикалык жүйе, ол
әлеуметтік қатынастарда көрініп, адам іс-әрекетінің заттары мен тәсілдерін,
құнды бағалықтарын құруға, сақтауға, кең таратуға бағытталып, әр түрлі
жағдайларда адамдардың озара түсінушілігін қамтамасыз етеді.
Мәдениет - әлеуметтену үдерісінде және басқа да мәдениет өкілдерімен
қарым-қатынас жасау негізінде бір адамнан екінші адамға беріліп қоймай,
сонымен қатар адамның нақты бір қауымға жататынын қалыптастыратын шынайы
ішкі сезім, яғни ұқсастық сезімі. Әсіресе этностық-мәдени сәйкестілік
тұрақты және адамдар үшін үлкен маңызға ие. Жеке тұлға үшін өзінін,
этникалық тобы оның өмірлік үмтылысының бағыттарын анықтайды және ол
этостық-мәдени сәйкестілік өзінен жоғары тұрып, одан кейін де өмір
сүретінін біледі. Өз этносын табиғи түрде қабылдағанда адам оны таңдамайды.
Этностық-мәдени сәйкестілік өмірге келумен, ана тілінде сөйлеу
іскерлігімен, мәдени ортамен анықталып, мінез-құлық ережелерімен және жеке
тұлғаның дамуымен анықталады. Адамдар үшін этностық-мәдени сәйкестілік
дегеніміз рефлексияға жатпайтын, Мен кіммін және Мен кімдермен біргемін?
деген сұраққа ез бетімен жауап бере алуы.
Адамдар ұлттық мәдениетке көтерілу сатысында өз ұлтының құндылықтарын,
ережелерін негізге алады.
Барлық анықтамаларда мәдениет туралы пікірталастар көп болғанымен оның
мазмұньшының сабақтастығы, ұрпақтан ұрпаққа оның құндылықтарыньщ ауысьш,
жалғасьш жататындығымен, тұрақтылығымен көрініс табады. Атап айтқанда, бұл
игілік, мұрат ұлттыц сақталуын, бұзылмауын қамтамасыз етіп, тарихи тәжірибе
мен табиғи ортаға бейімдейді. Осы негізде мәдениеттің дәстүрлі түрлеріне,
ұлттық болмыстың жолын ұстауға мүмкіндік жасайды.
Ұлттық мәдениеттің қайта өркендеуі, оның тарихи аясының кеңеюі ұлт
тағдыры үшін зор маңызды, ол ұлттың қабілеттілігін, рухани күшінің
жеткіліктіліғін көрсетеді. Ұлттың рухани мұралары мен дәстүрлерін,
қахармандык, ерлік салтын қастерлеу - ұлттық идеяньщ басты көзі болады,
оның дүниежүзілік өркениеттер арасындағы өзіндік дербестігін нығайтады.
Л.С.Выготский жеке адамның эмоционалдык өрісінің дамуын көрсетуде өнер
мен мәдениет оның қайта құрылуындағы негізгі құрал екендігін айтып, өнер
адамның асфектілі көрінісін өзгертіп, оның мінез-құлқының дамуында,
әлеуметтенуінде келелі роль атқарады - деген.
Ұлттық сананың қалыптасуындағы мәдениет, өнер рольдерін ашуда, оның
маңызын көрсетуде де Л.С.Выготскийдің триадасы сана - мәдениет - жүріс-
тұрыс туралы пікірін тыскары қалдыра алмаймыз. Себебі, әр ұлт өзінің ұлт
больга қалыптасуында өзінің рухани мәдениеті: әдебиеті, өнері, ғылымы
арқылы мінез-құлық, болмыс, сана-сезім ерекшеліктерін анық көрсетеді.
Сөйтіп, өзінің өмір сүру ұзақтығы, мәдениетінің ұрпақтан-ұрпаққа беріліп,
ұлт бастамасы баланың өз мәдениетіне ену мүмкіндігімен анықталады [57].
Әлеуметтік жағдайлардың: тұрмыс-тіршіліктің, әдет-ғұрыптың, салт-
дәстүрлердің жеке адамның ұлт өкілі ретінде дамуындағы мәдениеттің ролін
А.Г.Асмолов жеке адамның әлеуметтік типтік мінез-құлқы деп көрсеткен [58].
Адамның қоршаған ортамен қатынасында адамзат бірлестігінің мәдени
құндылықтар потенциалы байқалады. Ол медиатор арқылы (Л.С.Выготский)
-белгі, сөз, символ, салт-жоралар, этностық-мәдени белгілер, олар санада
халықтың тіршілік әрекетінің дамуы мен ұйымдастыру тәсілі жайлы білім
ретінде белгіленіп, болмысты жалпылап бейнелейтін мәнге айналады. Солар
арқылы ғана табиғи психикалық формалар мәдени адам қабілетіне айналады
дейді А.Н.Леонтьев [59]. Нәтижесінде индивид өз мәдениетін меңгереді. Мінез-
құлық мәдениеті (қажетгіліктер, аффектілер, қарым-қатынас, әрекет), рухани
мәдениет (ойлау мәдениеті, сөз мәдениеті), психикалық табиғи формасы мәдени
формасы бола бастайды.
Этностық мәдениет әрбір этнос мәдениетінің өзге этностардың
мәдениетінен өзіндік сипаттары бойынша ерекшеленеді. Мұндай сәйкестіліктің
негізі этностық кезеңдегі өзіне-өзі ұқсастығы мен оның мәдениетінің
дамуындағы сабақтастық болып табылады. Бұл - мәдениеттің басқа этникалық
мәдениеттерге ықпал ету қабілетін туындатады.
Ж.Ж.Наурызбай этникалық сәйкестілік маңызды проблемалардың бірі...
Оған этникалық өзіндік сана-сезім, өзіндік тұрмыс, ұлттық мінез,
басқалармен салыстырғанда белгілі топқа жататынын сезінуі кіреді.
Этникалық сәйкестілікті нақтылау - ол этностық-мәдени сәйкестілік болып
табылады. Этностық-мәдени сәйкестілік адамдардың әлеуметтік-мәдени жүйесі
арқылы беріледі - дейді [60].
Этностық мәдениетті қалыптастыруда оқу-тәрбие факторлары әсер етеді.
Сонымсн қатар оған биологиялық және басқа да әлеуметтік факторлардың әсерін
де ұмытпауьшыз қажет. Жеке тұлғаның психологиялық және физиологиялық,
анатомиялық ерекшеліктерін есепке ала отырып, біз жеке тұлғаның этностық
мәдениетін қалыптастыруға оқу-тәрбие факторларының әсері көп екенін
айтамыз.
Этностық мәдениетті қалыптастыру үдерісінде тәрбиелеу мен оқытудың
ролін корнекті ғалымдардың пікірлерінен көруге болады.
Этностық мәдениет қалпына халықтың әлеуметтік-мәдени жүйесі арқылы қол
жетеді. Бұл этностық мәдениетке жетуге септігін тигізетін тетіктер
жиьштығының дәл өзі. Оған біз мектепке дейінгі балалар мекемелерін, оқу
орындарын, ұлттық-мәдени орталықтарды және т.б. жатқызуға болады.
Қандай мемлекетке де барша мемлекетгік құрылымы тәуелсіз мемлекеттік
белгілермен сәйкес келетін сәйкестілік жағдайына қол жеткізу - әмірлік
кажеттілік. Бұған жетуде өзіндік сәйкестілік процестерінің тоғысуы ерекше.
Мұнда, бір жағынан, мемлекеттің біртұтас халқының бір бөлігі ретінде барлық
азаматтардың, ел аумағында қызмет етіп жатқан мемлекеттік құрылымдардың
және барша саяси күштердің қалыптасқан жағдайға берген бағасы айрықша
маңызға ие болса, екінші жағынан, тәуелсіз мемлекет ретінде Қазақстанға
халықаралық қоғамдастықтың берген бағалауы да басым роль атқарады.
Этностық мәдениетті қарастырғанда бір мәселені еске алған жөн болар
еді. Өзінің ұлттық түбірінен қол үзген адамды толыққанды тұлға санауға
болмас та, бірақ, этникалық мәдениет рухында тәрбиеленсе де, басқа ұлттық
әуенді білмеген, оны сезініп, түсінбейтін, адам да - рухани жарымжан.
Ұлттық мәдениеттің қуатты таратушысы әрі оны жалпы адамзаттық мәдениетпен
байланыстырушы ретінде оқу-тәрбие мекемелеріндегі балаларды өз халқының
жүрек лупілін сезінуге, ұлттық асылдарды (тіл, зерде және т.б.) көздің
қарашығындай сақтауға, озық дәстүрлер мен тәжірибені дамытуға, бөгде
мәдениетті, басқалардың да этникалық-ұлттық және мәдени-әлеуметтік
қажетсінулерін түсініп, мойындауға үйретуге тиіс. Бұл үшін ол тәрбие
берудің жоғары руханилыққа, ой-сана мен адамгершілікке бағытталған әдістері
мен құралдарының бара-бар жиынтығын, тәлім-тәрбие әдістемесінің тың
жолдарын игере білуі керек. Сондай-ақ, білім берудің мазмұны мен құрылымын
да қайта қарау қажет.
Адамдарды ұлтқа біріктіретін шешуші күш - ұлттық сана-сезім. Неміс
ғалымы Отто Бауэр өзінің Ұлт мәселесі және социалдемократия атты
еңбегінде: Ұлт дегеніміз - ортақ тағдыр, генетикалық және мәдени мұра
негізінде қалыптасқан мінездің ортақтығы, - дейді. Ұлттық ерекшеліктің,
даралықтьщ сақталуы, О.Бауэрдің айтуынша, дүниені бірден-бір қайталанбас
өзінше қабылдайтын ұлттық апперцепция механизміне байланысты [61].
Ұлтты біріктіретін де, ұлтты ұлттан айыратын белгі - ұлттық сана-
сезім. Ол біз және олар деген әлеуметтік-психологиялық терең тамырлы,
келелі құбылысқа негізделген.
Біз өзімізді өзіміз басқалар арқылы таныдық, - деп О.Сүлейменов
жазғандай, бізді олардан айырьш, бізді оларға қарсы қою, салыстыру
арқылы ұлттық сана қалыптасады. Қаз дауысты Қазыбек би қалмақтың тәкәппар
Қоңтажы ханына қазақты таныстырған сөзін: Біз, қазақ деғен, мал баққан
елміз, бірак ешкімге соқтықпай жай жатқан елміз - деп бастаған. Саналы
түрде өзін өзгемен салыстыра келіп, ғасырлар бойы айта қаларлықтай өзіндік
тарихи құндылықтардың негізінде ұлттық сана қалыптасады.
Ұлттық сана-сезім, ұлттық дүниетаным халыққа туа біткен, сондықтан да
табиғи заңдылық сияқты құдіретті сезім емес. Сөз жоқ, ұлттық психология
-тарихи дамудың жемісі. Этникалық орта, экономикалық, саяси, әлеуметтік
жағдайлар, этномәдени дәстүр этнос психологиясына үлкен ықпал жасайды.
Ұлттық болмыс, ұлттық сана-сезім кез келген халықта бар және ол адамда
бала жастан қалыптасады. Ұлттық-этникалық біз деген ұғым кейбір олар
дегеннің болуына байланысты шығады. Мысалы, қазақтың ұлттық сана-сезімінде
орыс, неміс, белорус, өзбек, қырғыз және басқаларды ұғыну бар. Өйткені
олармен қарым-қатынас жасаудың азды-кепті тарихи тәжірибесін бастан кештік.
Орыстың ұлттық сана-сезімінде де немістердің, түріктердің,
американдықтардың және бұрынғы Кеңестер Одағы мен бүгінгі Ресей
халықтарынын бейнесі бар. Тарихи қарым-қатынаста болмаған, өзара
араласпаған халықтар жөнінде біздің санамызда ой-пікір де бола қоймайды.
Тәуелсіздік алу және халықаралық қатынастардың бірте-бірте кеңеюі
иәтижесінде біздің өзге халықтар жөніндегі түсінігіміз қалыптасты.
Білуге, ақиқаттың сырын ашуға ұмтылыс - адамға тән қасиет, оны жоюға
да, күшпен енгізуге де болмайды. Білім берудін, мақсаты - адам ұмтылысына
мән-мағына беру, табиғат пен қоғам құпиясын тануға бағыт сілтеу. Сол күнде
ғана білім шынайы дүниетану құралына айналады. Егер әр жеке адам табиғат
пеи қоғам құпияларының кілтін тапса, ол коғамға да жағымды ықпал жасайды.
Әр индивид өз айналасын, табиғи және тарихи ортасын тану процесінде басқа
ұлттардың тарихы, әдебиеті, өнері және дәстүрімен танысады.
Білім - ұлттың мәдениеттің дамуындағы тұтастықты, сабақтастықты
қамтамасыз етеді. Оның маңызды шарттарының бірі - ана тілінің басымдылығын
тану, соның негізінде ұлттық сана-сезімді дамыту. Тіл - этностын ұлттық
мәдени талаптарын қанағаттандыратын, адамдарды ұлттық дәстүрге тәрбиелейтін
ұлттық игіліктіқ даусыз көрінісі. Ұлттық тілді игеру - рухани тәуелсіздікке
қол жеткізудің жолы. Ана тілінде оқыту - ұлттық білім мен тәрбие жүйесін
қальштастырудың алғышарты болып табылады .
Әр ұлттың тілінде сол ұлттың жері, тарихы, мінезі айнадай көрініп
тұрады. Қазақ этнопедагогикасының негізін қалаушылардың бірі Мағжан
Жұмабаев айтқандай: Қазақ тілінен қазақтың сайран даласы, біресе желсіз
тымық түні, біресе күйындай екпінді тарихы, сары далада көшкен тұрмысы,
асықпайтын-саспайтъш сабырлы мінезі - бәрі көрініп тұрады. Қазақтың сары
даласы қандай кең болса, тілі де сондай бай, әрі құнарлы.
Этностық мәдениет жеке тұлғаның әлеуметтену процесінде стихиялы түрде
қалыптасып, нақты этникалық қауымға жататынын білдіре отырып, адамның
әлеуметтік табиғатын бейнелей бастайды.
Этностық мәдениет этникалық қауымдар мен олардың әлеуметтік
байланыстарын қалыптастыратын маңызды фактор.
Белгілі бір мәдениетте жеке тұлғаның даму проблемасы психологиялық
антропология шегінде шетел психологтарымен зерттелді. Алғашқы зерттеулер
нақты мәдениеті бар қоғамның негізгі бәлімін құрайтын жеке тұлға типін,
яғни негізгі тұлғаны бәлумен байланысты болды. Осыдан кейін белгілі бір
халықтың негізгі сипаттамасы болып табылатын модальды жеке тұлға
концепциясы пайда болды.
Негізгі зерттеу саласы нақты мәдениет өкілінің дамуындағы балалық
шақтың ролі болып табылды. З.Фрейд концепциясына сүйене отырып балалық
шақта мәдениет ерекшеліктері психикалық ерекшеліктермен шарттасьга
жататынын көрсететін бағыт пайда болды. Е.В.Субботский былай дейді: Жеке
тұлғаның қальштасуында отбасылық қатынастар маңызды болып табылса да, олар
мәдениетті анықтай алмайды, олар тек мәдениет нормаларьшан туындайды....
Көптеген авторлар балалық шақтың барысындағы ерекшеліктерде мәдениеттің
жетекші ролін көрсетеді.
Осыған байланысты шетел зерттеулері адамның дамуы қоғам дамуымен
негізделетінін көрсетеді. Отбасы мен қоршаған орта әлеуметтену процесінде
маңызды ролъ атқарады. Сонымен қатар батыс психологтарында (Э.Эриксон.
Н.Пезешкиан) жеке адамды өмір сүріп жатқан отбасы мен қоғамнан жеке алыг
зерттеу мүмкін емес деген пікір өріс алуда.
Ұлттық мәдениеттілік нәтижесі оның әлеуметтену көрсеткіші болып
табылады. Себебі, әлеуметтену процесі жеке тұлғаның әр түрлі рольдерді
атқарып, өзін әр қырынан көрсетуге мүмкіндік береді. Осыған байланысты жеке
тұлғаның статустық-рольдік қатынаста өзара әрекет етуі туралы мағлұмат
алады. Сөйтіп, жеке тұлға бала кезінен бастап өз ұлтьшың мәдениетін
меңгереді, яғни инкультурациялық процесс жүзеге асады.
Сезім алдымен дара көрінетін психологиялық қалып, ол өнер арқылы
қоғамданьш жалпыланады. Ұлттык сезімнің де қоғамдануы, жалпылануы өнер мен
мәдениет негізінде болады. Бір ұлттың өкілі екінші ұлт өнерімен,
әдебиетімен, мәдениетімен, салт-дәстүрімен танысуда, оны білуде өз бойына
жаңа мінез-құлық қальштастырып, ұлтаралық қарым-қатынаста өзінің сол ұлтпен
біріккен іс-әрекетіндегі мотивациялық өрісін кеңейтеді. Ұлт өкілдерінің
әлеуметтенуі, яғни ұлттық сана сезімнің жетілуі оның өз ұлтының
құндылықтарын ажырата білуінен байқалады. Ендеше, ұлттық өзіндік сананың
қалыптасуы әлеуметтену процесі барысында мәдениет арқылы жүзеге асады.
Адамның өмір жүйесі оныц саналы әрекетімен реттеліп, кейбір рухани
мәдениетімен ұлттың негізгі іс-әрекет жүйелерін анықтауға және ұлттың мінез-
құлық ерекшеліктерін ашуға мүмкіндік береді.
Этностық мәдениеттің қалыптасуындағы мәдениет рөлін ашуда, оның
маңызын көрсетуде де Л.С.Выготскийдің триадасы сана - мәдениет -жүріс-
тұрыс туралы пікірін тысқары қалдыра алмаймыз. Себебі, әр ұлт өзінің ұлт
болып қалыптасуында өзінің рухани мәдениеті: әдебиеті, өнері, ғылым арқылы
мінез-құлық, болмыс, сана сезім ерекшеліктерін анық көрсетеді. Сөйтіп,
өзінің өмір сүру ұзақтығын белгілейді. Қандай да болмасын халықтың өмір
ұзақтығы, мәдениетінің ұрпақтан-ұрпаққа беріліп, ұлт бастамасы баланың өз
мәдениетіне ену мүмкіндіғімен анықталады дейді М.Херсковиц [62].
А.Н.Леонтьев жеке тұлғаның өзіндік сана сезім мәселесіне іс-әрекет
теориясы тарапынан келеді. Ол әрекет етуші және рефлексивті Мен
ерекшелігінің арақатынасын іс-әрекет теориясында қарастырады. Оның ойынша,
қатынастар, іс-әрекет түрлеріндегі жеке тұлғаның даму процесі екі кезеңде
өтеді: біріншісінде стихиялы, өзіндік сана сезімнің жетекші ролінсіз жүреді
.
Әлеуметтік жағдайлардың: түрмыс-тіршіліктің, әдет-ғұрьштың, салт-
дәстүрлердің жеке адамның ұлт екілі ретінде дамуындағы мәдениеттің рөлін
А.Г.Асмолов жеке адамның типтік мінез-құлқы деп көрсеткен.
Т.Стефаненко мәдениеттің адамның мінез-құлқына әсер ету қызметін, оның
реттеушілік қызметі деп корсетеді.
Баланың тілі шыққаннан бастап, оның ой-сезімі, санасы бесік жыры
арқылы қалыптасып, қанына сіңе бастайды. Өйткені бала жастайынан ауыз
әдебиетінің асылдары: мақал-мәтелдері, өлең-жырлар, аңыз-ертегілерді есінде
сақтап, жаттап өседі. Сол арқылы ұлттың өзіндік санасы, мәдениеті жетіліп
қалыптасады.
Ұлттық болмыс адам мінезінен, іс-әрекетінен ерекшеленіп көрінетін
құбылыс. Мысалы, қазақтарға қонақжайлық, ақ жарқындық мінез тән болса,
өзбектерге тән майда, сыпайы мінезділік т.с.с.
Этнопсихологияда зерттеулердің мәселелерін талқылаған
А.Ф.Дашдамировтың Этнопсихологияньщ міндеті - ұлттық өзіндік сана, ұлттық
сезім және көңіл-күй қалай қалыптасады, әрі қалай көрінеді - деген
сұрағының мәні зор.
Г.В.Старовойтованың пікірі бойынша, этнопсихология ғылым ретінде жалпы
психологияның бір бөлігіне жатады. Этнопсихологиялық зертгеулердің аясында
барлық психологиялық функциялардың ерекшеліктері кіреді, әрі олар онтогенез
бен филогенезде қалыптасады. Ал, бұл этнопсихологиялық проблематика
психиканың дамуындағы жалпы психологиялық мәселелердің тікелей байланысы
бар екенін көрсетеді [24].
А.А.Реанньщ этникалық психологияны жеке ғылым ретінде қарау керек
деген пікіріне қосыла отырьш, оның маңызды этнопсихологиялық зерттеулерін
кеңінен дамыту қажет.
Этнопсихологияның әдіснамалық негізі, психологиялық құбылыстарды
зерттеудің іс-әрекеттік жолы болып табылады. Осы бағытты дамытқан
-Л.С.Выготскийдің, А.Н.Леонтьевтің мектептері. Ұлттық мінез туралы айтатын
болсақ, оған тұлғаның жүйелі іс-әрекетгік тұжырымдамасы тұрғысынан қарау
керек.
Тұлғаның өміріндегі ұлттық мінездің байқалуын А.Г.Асмоловтың
тұжырымдамасы ашады. Тұлғаның құрылымдың бірлігінде ұлггық мінез
айқындалады.
Сонымен, этнопсихологияның тарихи дамуъш талдай отырып этнография мен
социологияда (С.А.Арутюнов, Л.М.Дробижева, В.И.Козлов, Г.В.Старовойтова
және т.б.) филология мен лингвистикада (Д.И.Овсянико-Куликовский,
А.А.Потебня және т.б.) зерттеулер жүргізілгенін, ал этнопсихологияньщ
проблематикасына әлі де болса назар аудару қажет екенін көреміз.
Бүгінгі тақда осы дәстүрді Қ.Б.Жарықбаев, С.М.Жақыпов және т.б. жүйел
қарастырды.
Қазіргі көптеген зерттеулерде этностық-мәдени негізделу проблемасі
келесі диадаға әкеледі: дәстүр - жеке тұлға ерекшелігі. О.И.Дреев еңбегінд
ұлттық салт-дәстүрлер жүйесі арқылы мінез-құлықты реттеудің екі типі
қалыптасады деген қорытынды айтады. Мінез-құлықты реттеудің бірінші типі
дәстүрлі деп аталады және еліктеу, сендіру және қоғамдық пікір
механизмдері арқылы әсер етеді. Мінез-құлықты реттеудің екінші типі ішкі,
субъективті дербестік және белсенділік негізінде құрылады.
Бір жағынан мәдениет пен құнды бағалықтардьщ өзара байланысы, екінші
жағынан бағалы құндылықтар мен өзіндік сана сезімнің ерекшеліктері
Ф.А.Очере еңбегінде зерттеледі. Бұл зерттеуде В.С.Мухинаның көрсеткен
өзіндік сана сезімнің құрылымдық компонентіндегі мойындауға ұмтылудың екі
формасы. Мойындауға ұмтылудың бұл екі формасы қазіргі адамның даму
ерекшеліктерін сипаттайды, ол бір жағынан, ұлттық дәстүрлермен шарттасып
Мен барлығы сияқтымын формуласында көрінсе, екінші жағынан, өмірдің
өзгермелі жағдайларымен байланысып Мен бәрінен жақсымын формуласында
көрініс береді. Бірінші форма топқа бағдарланумен сипатталса, екіншісі -
дара бағыттылықпен сипатталады.
М.М.Мұқановтың еңбегі этникалық аспектідегі ойлауды зерттеуге
арналған. Ол халықтың этностық-мәдени ерекшелігін іс-әрекет талдауынсыз
зертгеу мүмкін еместігін айтады. М.М.Мұқанов өз зертгеу нәтижелерін талдай
отырып, 1931 жылға дейінгі қалыптасып дамыған қазақтардың интеллектуалды
әрекеті цивилизациялы халықтың әрекетіндей дейді. О.Б.Мухамметбердиев т.б.
зерттеулері негізгі фактор ретінде ислам дінін қарастырады.
О.Б.Мухамметбердиев өз зерттеуінде ұлттық өзіндік сана сезім ислам діні
ерекшеліктерімен анықталады дейді .
Қазақстан Республикасы білім беру жүйесінің алдында елдің бет
-бейнесін, елдік болмысын бойына толық сіңірген, өз елін-отаным деп туы
кылып көтеретін және "мен қазақстандықпын" деп мақтан тұтатын рухы мықты,
білімді, мәдениетті ұрпақ өсіріп, тәрбиелеу міндеті тұр.
Сондай-ақ, С.М.Жақыповтың пікірінше, ортаның этникалық ерекшсліктерін
анықтайтындар - ол әлеуметтік ортаның құрылымының ерекше ядросын құрайтын
тілдік және мәдениеттік ерекшеліктер.
Баланың әлеуметтену барысында оның ата-аналарының этникалық өзіндік
санасының ролі, отбасында қалыптасқан этномәдени нұсқаулар, этникалық
таптауырындардың тигізетін әсері мол. Мұны Б.Ә.Әмірова, Р.Т.Әлімбаевалар өз
зерттеулерінде нақты дәлелдеген [20; 143]. Этникалық өзіндік сана
құрылымындағы оның маңызды құрауышын құрайтын этникалық сәйкестенудің
бастауыш мектеп жасындағы балаларда қалыптаса бастайтынын Р.Т.Әлімбаева оз
зерттеуінде дәлелдеген .
Этникалық таптауырындар сананың ажырамас бөлігі. Олар, әрине, мәдени
өзара әрекеттесу процесінде қальштасады. Өзара әрекеттесу топтар арасында
жүреді.
Қазіргі заманғы отбасыньщ өсіп келе жатқан ұрпақтьщ тәрбиесі
мәселелерін шешудегі ерекшелігі - ата-ананың білім және жалпы мәдени
деңгейінің жоғары болуы.
Жан-жақты дамыған жеке адамды қалыптастыру - мемлекетіміздің күн
тәртібінен түспейтін өзекті мәселе. Ал, Қазақстан Республикасының
Конституциясының Отбасы деп аталатын 9 тарауының 51-бабында Ата-
аналардың және олардың орнындағы адамдардың міндеті - балаларды тәрбиелеу
және оқыту деп атап көрсетілген. Сондықтан отбасы мен мектепке дейінгі
ұйымдардың бүкіл тәлім-тәрбие жұмысының көздейтін негізгі мақсаттарының
бірі - баланы келешек өмірге даярлау.
Балалардың отбасындағы тәрбиесі оньщ белгілі бір тұрақты әлеуметтік
институт ретінде анықталады, отбасы тәрбиесінің артықшылығы да осы
қатынастарда, оны тәрбиенің ешқандай түрі алмастыра алмайды.
Отбасы - болашақ азаматтың әлеуметтену жолындағы алғашқы қадамдарын
жасайтын бастапқы адым. Ол балаға алғашқы түсініктер береді, оны еңбекке
баулып, өз-өзіне қызмет ету дағдыларын калыптастырады. Ата-ананың іс-
әрекеті мен мінез-құлқы, өмір сүру салты арқылы балаға дүниетанымдық,
адамгершілік, әлеуметтік-саяси құндылықтар беріледі.
Отбасы тәрбиесінің, ата-ананың әлеуметтік-жауапкершілік қызмет әрекеті
ретінде басты құқықтық негізі бар. 1989 жылдың 20 қарашасында БӘӘ Бас
Ассамблеясы қабылдаған "Бала құқығы туралы конвенция" маңызды негізгі
құжат. "Балаға, дене жағынан және ақыл-ой жетілмегендігінен, арнайы қорғау
мен қамқорлық, соның ішінде, туылғанға дейінгі және туылғаннан кейінгі
тиісті құқықтық қорғау керек ", - деп жазылған Конвенцияда.
Баланың өмір сүру, тіршілік ету және салауатты даму құқығын жариялай
отырып, Конвенция баланың жеке тұлғалық дамуында өзінің дербестігін,
даралығын сақтау құқығына ерекше көңіл бөледі. Сондай-ақ баланың ата-анаға
деген құқығы да ескеріледі. Ата-ана баланың мақсат-мүддесі үшін қажетін
орындамаған жағдайда гана өз құқықтарынан айырылады.
Жеке тұлғаның өзін-өзі таныту ерекшеліктерінің этностык-мәдени
сәйкестілікке тәуелділігінде, мұнда өзін-өзі таныту тұлғаның іс-әрекеттік
белсенділігінін, көрінісін, ал этностық-мәдени сәйкестілік тікелей оның
сана құрылымымен, яғни этникалык өзіндік санасымен байланыстылығын
көрсетеді. Осылайша, бұл жерде, сана мен іс-әрекет бірлігі принципі жүзеге
асатыны айқын көрінеді.
Көптеген отандық және шетелдік психологтар жеке тұлғаның өзін-өзі
танытуы әлеуметтік, әсіресе этникалық сәйкестіліктерден тәуелсіз оның жеке
дара белсенділігі деп тапса, тұлғаның этностық-мәдени сәйкестілігі жеке
тұлғаның тұтас құрылымдык табиғатының ажырамас бөлігі болып табылады.
Этностық-мәдени сәйкестіліктің қалыптасуы, этникалық өзіндік сананың
жоғарылауы тұлғаның өзін-өзі танытуына, жалпы жеке даралық қасиеттердің
дамуына әсер ететін маңызды педагогикалық-психологиялық механизм болып
табылады.
Мен қазақпын дегенді Жұбан ағамыздай рухани биіктіктен, шабыт
шалқарынан үндегеннің жөні бөлек. Ал Отаны бірге, бірақ ұлты басқа
халықтардың окілдері мен қазақстандық емеспін, орыспын, ұйғырмын деп
жатса, мұнысы заңды мақтаныш емес деп кім айтар. Өзінің кіндік қаны тамған,
бесігі тербетілген, тұсауы кесілген жерге, елге осындай сезімі
қалыптаспаған адамды мәдениеттен, білімнен де жұрдай пенде демеске не шара
- деп жазады Ж.Ж.Наурызбай.
Әрбір ұлттың қай кезеңде болмасын алдында тұратын ұлы мұрат-
міндеттерінің ең бастысы - өзінің ісін, өмірін жалғастыратын салауатты,
саналы ұрпақ тәрбиелеу. Жастарды жан-жақты қабілетгі азамат етіп өсіруде
халықтық салт-дәстүрдің тәлім-тәрбиелік, білім-танымдық ролі орасан зор.
Қазақ халқы - рухани зор байлықтьщ мұрагері. Ежелгі ата-бабаларымыздың
күмбірлеген күміс күйі, сыбызғы-сырнайының үні, асқақтата салған әсем әні,
ғашықтық жырлары, мақал-мәтел, шешендік сөз, айтыс өлеңдері сан ғасыр бойы
өз ұрпағын сегіз қырлы, бір сырлы өнегелі де өнерлі, адамгершілік ар-
ожданы жоғары, намысқой азамат етіп тәрбиелеп келгені тарихи шындық.
Өткенді жақсы білмейінше, келешекке сапар шегу айсыз қараңғыда сүрлеу
соқпақ іздеп адасумен пара-пар - деп Л.Н.Толстой айтқандай, ұрпақ
тәрбиесіндегі ежелден қалыптасқан халқымыздын, жақсы дәстүрлері мен
тағылымдарын оқып-үйреніп өнеге тұту керек .
Данышпан-философ Абай: Адам ата-анадан туғанда есті болмайды: естіп,
көріп, ұстап, татып ескерсе, дүниедегі жақсы-жаманды таниды дағы, сондайдан
білгені, көргені көп адам білімді болады. Естілердіқ айтқан сөздерін
ескеріг жүрген кісі өзі де есті болады. Әрбір естілік жеке өзі іске
жарамайды. Сол естілерден естіп білген жақсы нәрсені ескерсе, жаман
дегеннен сақтанса, сонді іске жарайды, соны адам десе болады, - деген. Ал
ақын Мағжан жалпы тәрбие мәселесіне қатысты Жетекші сөзде: ... жер
жүзіндегі басқа жаі иелерімен салыстырғанда, адам баласы туғанда өте әлсіз,
зағып, осал болып туады. Малдың төлі туа сала аяқтанады. Тауықтың балапаны
жұмыртқада жарылысымен жүгіріп кетеді. Ал адам баласы туғанда іңгәлаған
айғайы мол біркесек ет. Ақыл-есі жоқ. Денесі тым әлсіз. Мінекей, адам
баласы осылай өте әлсіз боп туып, аса сараң өсетіндігінен, оның денесіне,
жанына азық беріп, өсуіне көмек көрсетпей, яғни оны тәрбие қылмай болмайды,
- деп жазады [49, 145-б].
Өскелең ұрпаққа тәлім-тәрбие беріп, олардың жан-дүниесін дамыту
жайында ұлы орыс педагогы К.Д.Ушинский: Әрбір халық пен ұлт өз ана тілі
мен салт-дәстүрін қастерлеп, тарихи даму жағдайына орай білім алып,
тәрбиелеу керек - деген өзінін ұлағатты ойын Родная речь деген еңбегінде
ерекше атап айхады [50].
Келешек ұрпақ - туған жері мен халқының жанашыр перзенті. Ол қайда
жүрсе де өз ұлтьшың жарқын болашағы, әрі өкілі. Жастарға ата-баба
дәстүрлерінің озық үлгілері негізінде тәрбие беріп, олардың бойында ұлттық
қадір-қасиеттерді, намысы мен туған елін, халқын құрметтейтін, сөйтіп
азаматтық борышын өтейтін тұлға етіп тәрбиелеу - жалпы коғам дамуындағы
ізгі мақсат екендігі кімге болса да ерте кездерден таныс қасиеттер.
Ата-баба дәстүрін дәріптеу - қазақы тәлім-тәрбиенің ірге тасы деуге
саяды. Ал имандылық пен сенім, ел-жұртын кұрметтеу – саналы да иманды
азаматтың мінезіндегі ізгі сипаттар болып табылады. Қазақ елі егемен
мемлекет болып, көгілдір туын көкке көтеріп әлемге таныла бастаған кезде
халқымыздың ерте замандардан бері іргетасы берік қаланған ұлттық мәдениеті
мен салт-дәстүрі кайта өркендей бастағандығы барлығымызға мәлім. Ата-
бабаларымыздың жас ұрпаққа мұра етіп қалдырған игі касиеттерін қастерлеу -
өсіп келе жатқан буынға тәлім-тәрбие берудің мықты кұралы екендігі ешкандай
күдік тудырмайтын ақиқат.
Алтын кездік қын түбінде жатпайды дейді халық даналығы. Бұл ой мен
сөздің түпкі сырына ден койсақ, шын асыл, қымбат казына қилы кезең,
шытырман уақытта да сыны мен сипатын өзгертпейді. Асыл қазынамызға
тереңірек үңілетін болсақ, болашақ ұрпаққа ұлкен тәрбие берер мол байлыққа
кенелеміз. Қазақта бір де бір сөз тегін айтылмаған. Сөзден құдіретті не
бар? Бұрынғы уақытта жастарды ата-ананың не ақсақал кісілердің наразылық
білдіруі қатты шошындарған. Олар жаман сөз есітпеуге, наразылыққа
ұшырамауға, қарғыс емес, алғыс алуға ұмтылған. Сөйтіп, адамгершілікке,
ізгілікке, жаксылыққа, әділдікке, имандылыққа, елжандылыққа сай
тәрбиеленген.
Адам қоғамы мен табиғи орта арасындағы қараиайым қарым-қатынасты өзара
үйлестіріп, олардан тағыльш аларлық қазақтың түрлі дәстүрлері, тиым сөздері
мен ырымдардың тәрбиелік мәні де ерекше орын алады .
Мәдени-тілдік ахуал тұрғысынан қарағанда, Қазақстан халкы негізінен
екі тілдің - мемлекеттік және ұлтаралық қатынас тілінің біріне
бейімділігімен ерекшеленеді. Бұл тілдердің қарым-қатынастык маңызы мен
өрісі тең емес [15].
Сондай-ақ кейбір этностардың басқа мемлекеттерге алаңдаушылығы, өз
болашағын, мүддесін, этностык-мәдени даму келешегін сол жакпен өлшеп-пішуі
мемлекеттік сәйкестіліктің қалыптасуын қиындата түседі. Ұлттық
сәйкестіліктің болмауы ұлтаралык қатынастар жолында тұрақты да ұзак
мерзімді күш-жігерді талап етеді. Ол үшін этностаралык катынастар ресми
саясат арқылы реттелуі керек. Білім беру саласында халықтың этностық-мәдени
мүдделерін іске асыру тұжырымдамасы мұның бір бөлігі болып отыр.
Ата-ана баласын өнегелі сөзімен, жеке басынын үлгісімен тәрбиелейді.
Оның азаматтық келбеті, мінез-құлқы жанұядағы жандардың күшті ықпалымен
қалыптасады. Мектеп жасына дейінгі балада үлкендердің сөзіне, қылығына, іс-
әрекетіне електеушілік басым.
Қазақ халқы ежелден бала тәрбиесіне ерекше көңіл бөлген. Тәрбие тірегі
– халықтың ескіден келе жатқан мұрасы. Өйткені халықтық педагогика -
белгілі бір ұлт өкілдерінің, әдебиеттің, мәдениеттің т.б. ежелден
жинақталған, толығынан сақталған келер ұрпаққа қалдырған казынасы. Бұны жас
ұрпаққа жеткізу - салт-дәстүр, әдет-ғұрыпты жаңғыртып, мектепке дейінгі
ұйымдардағы балалардың бойында қалыптастырып тәрбиелеу - тәрбие саласындагы
кызметкерлердің негізгі міндеті.
Ғалым-этнопедагог К.Ж.Қожахметова: Этническое воспитание - это
целенаправленное взаимодействие поколений, в результате которого у учащихся
и молодежи формируется этническое самосознание, адекватное отношение к себе
как к субъекту этноса, чувство гордости за свою нацию, положительное
отношение языку, истории, культуре своего этноса, а таюке чувство уважения
и толерантности представителям других этносов - дейді. Этникалық тәрбиені
мәдени тұлғаны тәрбиелеудің алғашқы сатысы деген тұжырымдама жасай отырып,
қазақстанның алдыңғы катарлы ғалымдары этникалық тәрбиенің мақсаты тіл,
мәдениет және басқа да ұлттық ерекшеліктердің көмегімен өзін өз этносымен
сәйкестендіретін жеке тұлғаны қалыптастыру - дейді [52].
Баланың бас ұстазы - ата-ана. Сол себепті де мектеп жасына дейінгі
коғамдык, ұлттық тәрбиені жаппай енгізу балаға ана тілін, тарихи зердені,
дәстүр мен ғұрьшты дарытатын дара әдіс - отбасындағы тәрбие. Білім беру
саласының қазіргі заманға тән заманауи талабы - өзге мәдениетті танып-білу,
онымен өз бойында адами құндылықтарды байыта түсу. Мәдениеттердің өзара
байланысы жағдайында ғана әрбір жекелеген мәдениеттердің өзіндік
принциптері мен ерекшеліктері анық байқалады.
Этностык-мәдени білім - бұл ана тілі мен төл мәдениетті әр елдің
мәдениет құндылықтарын коса игеру арқылы тұлғаның этностық-мәдени
сәйкестілігін сақтауға бағытталған білім.
Этностық-мәдени білім беруді қолға алуға байланысты білім беру
жүйесінің кең көлемі реформасы ғылымның түйінді көмегінсіз тиімді бола
алмайды.
Ғалым К.М.Арынғазиннің сипаттамасы бойынша тәрбиені әр адамның,
ұрпақтың, ұлттың, мемлекеттің, дәуірдің менталитетін сыйлаудан; оның
кұрылымдық компоненттерін қалыптастырудан, дамытудан, яғни ғылыми негізде
интеллект мен ойлауды, олардың ұлттық ерекшеліктерін, дәстүрлерін, өмір
салтын есепке ала отырып бастау қажет деген. Ол М.И.Махмутовтың пікірін
келтіреді: Менталитет - адамның танымдык және мінез-кұлықтық алгоритмін,
жалпы, әлеуметтік-психологиялык даму деңгейін сипаттайтын түсінік. Ол
социум мен білім беру әсерінен туындап қана қоймай, сонымен қатар адамның
рухани дамуында геиетикалық тамыры бар жеке тұлғаның ерекше қасиеті.
Менталитет - саналылык және санасыздық, тұқымқуалаушылық арқылы берілген
инстинкт және тәжірибе, ұлттык салт-дәстүрлер және т.б. Ол жске тұлғаньщ
интеллектуалдык дамуының психологиялық негізі, ол ең алдымен тілмен
байланысты. Адамның интеллектісі мен ойлауын менталитеттің құрылымдық
компоненттері болып табылады деп есептеуге болады [53].
Қорытындылай келе, халықтардың кәсіби іс-әрекетіне, наным-сенімдеріне,
тіршілік көріністеріне байланысты қалыптасқан, ұрпақтан ұрпаққа беріліп
отыратын дәстүр, салт, наным мен сенімдердің әр адам өмірінде алатын орны
ерекше. Себебі, бізге туғаннан бастап ұлттык жоралғылар, салт-дәстүрлер
арқылы ұлттык тәрбиені бойымызға тереңдей қалыптастырамыз.
Мектеп жасына дейінгі балалардан бастап этностық мәдениетін
калыптастыруда ата-анасының, өскен ортасының және балабақшаның орны ерекше.
Белгілі психолог Г.М.Андреева: Индивидтің ұлттық белгісі қандай да
болмасын жеке адам қалыптасқан жағдайының, микроортасының әлеуметтік
бағытта әсер етіп, сипат алуына байланысты көрінеді, деген. Олай болса осы
кезеңде, яғни мектепке ейінгі кезеңде ата-анасы баланы ұлттық жолмен
тәрбиелеу арқылы ана тілін бойына сіңірту керек. Тіл - рухани қазына, асыл
мұраның жиынтығын сақтайтын койма. Этностық тіл халықтың дәстүрі мен әдет-
ғұрпын тәрбиенің арнасына бағыттаушы құрал болып табылады [54].
Халқымыз Бала тәрбиесі - бесіктен басталады дейді. Сондықтан мектеп
жасына дейінгі балаларды туғаннан бастап отбасында, одан соң мектепке
дейінгі ұйымдарда этностык-мәдени сәйкестілігін қалыптастыру қажет. Оның
өзі ана тілін білу, үйрену аркылы жүзеге асырылады. Өйткені ана тілі аркылы
ғана адам өз халқының мәдениетіне, тарихына, дәстүріне ұмтылады, ұлттық
мінез-құлық пен ой-кабілет ерекшелігін бойына сіңіреді.
Жалпы педагогика ғылымы саласында халықтык педагогикаға 50-ші
жылдардың екінші жартысынан бастап назар аударылып, оның ішінара арнайы
зерттеу объектісі бола бастағанын бұрынғы Одақ көлемінде орындалған ғылыми
еңбектер айғақтайды.
Этнопедагогикасын тәжірибеге ендіру мәселелеріне келетін болсақ,
мұндай мәселе бойынша бірнеше тәжірибелер жинақталған, өнеге болар құнды ой-
пікірлер, көзқарастар сараланып, оны алға қарай дамытуға, балалар
тәрбиесінде пайдалана білуге байланысты ұсыныс-нұсқаулар ұсынады.
Біздің Республикада этнопедагоғикалық мәселелер туралы сұрақтар екі
негізгі бағытта қарастырылуда. Жұмыстардың бірінші тобын - көптеген
ұрпақтардың шығармашылық даналығының негізі болатын халықтық педагогика
тәжірибесін зерттеу құрайды. Осы тәжірибені ғылыми тұрғыда зерттеудегі
маңызды кадам ретінде Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов,
Т.Тәжібаевтардың еңбектерін атауға болады [18].
Қазақ халық педагогикасы педагогика ғылымында алғаш рет 70-ші
жылдардың басынан бастап зерттеліп (А. Мұхамбаева, И. Оршыбеков), оған
назар аударылды. Нәтижесінде түрлі ғылыми-педагогикалық еңбектер (іргелі,
қолданбалы зерттеулер, өңдемелер), ғылыми мақалалар, кітаптар мен
қолжазбалар, т.б. жарық көрді.
Іргелі педагогикалық зерттеулерде авторлар (С. Қалиев, Қ. Жарықбаев,
Ж. Наурызбай, С. Ұзақбаева, М. Балтабаев, К. Қожахметова, Ш. Құлманова
т.б.) өз көзқарастарын дәлелді негіздеуге талпынады, қарастырылып отырған
проблеманы теориялық-әдіснамалык тұрғыда көлемді негіздейді.
Оқушыларға этностық-мәдени білім беру тұжырымдамасының авторы
Ж.Ж.Наурызбай; ал С.А.Ұзақбаева, К.Ж.Қожахметова Жоғары мектеп
студенттеріне этнопедагогикалық білім беру тұжырымдамасының авторлары
болып табылады [3;95].
Зерттеу проблемамыз бойынша этнопедагогикадан соңғы кездердегі
жұмыстарды айта кететін болсақ, олар Ш.М.Мухтарова, Г.К.Тлеужанова,
Р.М.Айтжанова және т.б. ғылыми зерттеулері.
Ш.М.Мухтарова ұлттық сана сезімнің педагогикалық аспектілерін
қарастыра келіп, мынадай анықтама береді: Национальное самосознание - это
двуединый взаимосвязанный процесс нравственно-эмоциональноғо осознания
личностыо этнической принадлежности, своего национального Я,
приверженности к знаниям языка, истории, культуры, традиций, обычаев, норм,
правил поведения своего этноса, включающий также установку на национальные
и общечеловеческие ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР 3
АНЫҚТАМАЛАР 4
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ҰЙЫМДАРДА БАЛАЛАРДЫҢ ЭТНОСТЫҚ МӘДЕНИЕТІН
КАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .. 9
1.1 Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық мәдениетін
қалыптастырудың ерекшеліктері 9
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .
1.2 Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық мәдениетін
қалыптастырудың маңызы 30
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
..
2 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ҰЙЫМДАРДА БАЛАЛАРДЫН ЭТНОСТЫҚ МӘДЕНИЕТІН
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...38
... ... ... ... ... ...
2.1 Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық мәдениетін
қалыптастырудың педагогикалық бағыттары 38
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
2.2 Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық мәдениетін
қалыптастырудағы әдістемелік жұмыстар 44
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...64
... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... .67
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...70
... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір
мүдде, бір болашақ атты Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.
Назарбаев 2014 жылдың 17 қаңтары күнгі Қазақстан халқына арнаған дәстүрлі
жолдауында: Басты мақсат – Қазақстанның ең дамыған 30 мемлекеттің қатарына
қосылуы. Ол – Мәңгілік Қазақстан жобасы, ел тарихындағы біз аяқ басатын
жаңа дәуірдің кемел келбеті. ... Қазақстан - 2050 стратегиясы – барлық
саланы қамтитын және үздіксіз өсуді қамтамасыз ететін жаңғыру жолы. Ол –
елдігіміз бен бірлігіміз, ерлігіміз бен еңбегіміз сыналатын, сынала жүріп
шыңдалатын үлкен емтихан. Стратегияны мүлтіксіз орындап, емтиханнан
мүдірмей өту – ортақ парыз, абыройлы міндет [1].
Біріншіден, барлық дамыған елдердің сапалы бірегей білім беру жүйесі
бар. Ұлттық білім берудің барлық буынының сапасын жақсартуда бізді ауқымды
жұмыс күтіп тұр. 2020 жылға қарай Қазақстандағы 3-6 жас аралығындағы
балаларды балабақшамен 100 пайыз қамту жоспарлануда. Сондықтан оларға
заманауи бағдарламалар мен оқыту әдістемелерін, білікті мамандар ұсыну
маңызды. Орта білім жүйесінде жалпы білім беретін мектептерді Назарбаев
зияткерлік мектептеріндегі оқыту деңгейіне жеткізу керек. Мектеп түлектері
қазақ, орыс және ағылшын тілдерін білуге тиіс. Оларды оқыту нәтижесі
оқушылардың сындарлы ойлау, өзіндік ізденіс пен ақпаратты терең талдау
машығын игеру болуға тиіс,- деп атап көрсетті.
Мектеп жасына дейінгі балалардың мемлекеттік міндетті білім беру
стандартының жобасында: Мектепке дейінгі білім беру - Қазақстан
Республикасының жалпы білім беру жүйесінің құрылымдық бөлімі ретінде
маңызды роль атқарады, себебі оның шегінде баланың табиғилық сапалары мен
ерекшеліктері анықталып, олардың даму жағдайлары қамтамасыз етіледі... деп
көрсетілген [2] .
Тәуелсіз мемлекетіміз келешек ұрпақты ұлттық, халықтық және этностық-
мәдени тұрғыда тәрбиелеуі бүгінгі күннің өзекті мәселесінің бірі. Мұндай
мәселенің шешімін табу үшін үздіксіз білім беру жүйесі айтарлықтай дәрежеде
қайта қаралып, оны жетілдіру жолдары қарастырылуда. Бұл жердегі алға
қойыльщ отырған негізгі міндеттер - қазақстандық білім беру жүйесінің
әлемдік білім беру аренасына толық енуінің бірінші ұлттық даму стратегиясын
жасалынып, моделін құру болып отыр.
Мұндай талаптардың жүзеге асырылу жолындағы жұмысты үздіксіз білім
берудің алғашқы баспалдағы - мектепке дейінгі мекемелерде баланың білімге
деген құштарлығын арттырып, ұлтымызға тән қасиеттерді бойына сіңірген ұрпақ
тербиелеуден бастағанымыздың маңызы өте зор болар еді.
Жаңару заманында этностық мәдениетті қалыптастыру мәселесі үлкен
маңызға ие болып отыр. Адамзат қоғамның екі бағытында дами алады деп
болжайды: мәдениеттің бір-бірімен араласуы немесе мәдениеттің бір-біріне
қайшы келуі. Бірақ, екі көзқарастың да тарихи дағдарысқа алып келуі ғажап
емес. Мұндайдан шығудың үшінші жолы бар, ол мәдениеттің диалогы, бұндай
жағдайда ешқандай мәдениет өз ерекшелігін жоғалтып алмай, әлемдік қоғамға
шығуына мүмкіндік ала алады. Міне, сол себепті мәдениеттің диалогына шығу
мәселесі этностық-мәдениеттің қалыптасуы арқылы шешімін тауып, этникалық
қауымдастықтың мәдени түрде өзара әрекеттесулеріне келеді.
Қазақстан Республикасындағы этникалық-мәдени білім беру
тұжырымдамасында (1996) атап көрсетілгендей, халықтың этностық мәдениеті өз
тарихи дамуында, мәдениетінде болған оқиғаларды білуі, қалыптасқан рухани
құндылыққа адалдық, ұлт қаһармандарын қастерлеу нәтижесінде құралады. Ол
ұлттық азат және ерікті жасампаздық шығармашылығьі процесінде қалыптасады.
Этностық мәдениет жағдайына халықтың өзі тудырған әлеуметтік-мәдени жүйе
арқылы қол жетеді. Бұл жүйеге отбасы, мектепке дейінгі балалар мекемелері,
оқу орындары, ұлттық, мәдени орталықтар, бұқаралық ақпарат құралдары,
көркем және ғылыми әдебиет, ғылыми-зерттеу және әкімшілік мекемелері, тағы
басқалары жатады [3].
Мұндай жағдайда этностық мәдениет қалыптастыру мәселелерін
педагогикалық тұрғыдан зерттеудің маңыздылығы артады. Қоғамның қазіргі
қарқынды даму кезеңінде мектепке дейінгі ұйымдардың оқу-тәрбие үдерісінде
балаларды жан-жақты дамыған жеке тұлға ретінде тәрбиелеуді жүзеге асырып,
этностық мәдениетін қалыптастыруға мүмкіндік беріп, халықтың рухани
мәдениетін зерделеп, ой елегінен өткізіп, оны қазіргі заман құндылықтарымен
байланыстыра білуге машықтандыру қажет.
Ғылыми әдебиеттерге талдау жасау негізінде этностық, этностық мәдениет
мәселесі философия, саясаттану, тарих және этнографиялық салаларында
(Э.З.Александренков, Ж.М.Әбілдин, Ю.В.Бромлей, В.И.Козлов, Қ.Е.Көшербаев,
Ә.Н.Нысанбаев, Б.Ф.Поршнев, И.А.Снежкова, Э.К.Суслова, Ғ.Т.Телебаев және
т.б.); әлеуметтану мен мәдениеттану салалары бойынша (С.М.Арутюнян,
М.Х.Балтабаев, Л.М. Дробижева және т.б.); этнопсихология бойынша
(В.А.Вяткин, Қ.Б.Жарықбаев, Н.Е.Елікбаев, Б.А.Әмірова, О.Х.Аймаганбетова,
А.П.Оконешникова, У.Г.Солдатова, Г.М.Старовойтова, Ю.В.Хотинец, Е.И.Шлягина
және т.б.) көрінетіні айқындалды [4-26].
Қарастырылып отырған мәселенің педагогикалық аспектісін талдауға
бірқатар этнопедагогикалық зерттеулер жүргізген ғалымдардың еңбектері бар
(Г.Н.Волков, А.Э.Измайлов, Я.И.Ханбиков, Е.Л.Христова, К.Б.Жарықбаев,
С.К.Қалиев, С.А.Ұзақбаева, Ж.Ж.Наурызбай, М.Х.Балтабаев, К.Ж.Қожахметова,
Р.Қ.Дүйсембінова, Р.К. Төлеубекова, К.А.Оразбекова, Ж.Асанов, Ә.Табылдиев,
Қ.Бөлеев, Ш.Б. Кульманова, Л.С.Сырымбетова, Ш.М.Мұхтарова және т.б.).
Отандық педагогика ғылымындағы этностық мәдениет бойынша этнопедагогикалық
зерттеулерді қарастыратын еңбектер де баршылық (И.Әршібеков,
А.Х.Мұхамбаева, Б.Е.Қаирова, Г.Р.Бахтиярова, Е.Ш.Қозыбаев, С.К.Әбильдина,
К.Е.Ибраева, Т.М.Шакирова, Г.К.Тлеужанова, Р.М.Айтжанова және т.б.). Соңғы
кездері қазақ этнопедагогикасының мәселесі бойынша ғылыми жұмыстар саны жас
педагогтардың зерттеулерімен көбеюде [27-55].
Этностық мәдениет бойынша зерттеулер негізінен мектеп оқушыларына және
студенттерге арналған, ал мектепке дейінгілердің этностық мәдениетін
қалыптастыру мәселесі бойынша педагогикалық зерттеулер дамып келеді.
Көптеген зерттеулердің әдіснамалық бағдарына Ж.Ж.Наурызбайдың Қазақстан
Республикасында этномәдени білім беру тұжырымдамасы алынды
[3, 45-б].
Мектепке дейінгі ұйымдардың оқу-тәрбие үдерісін талдауда балалардың
этностық мәдениетін қалыптастыру мақсатында мектепке дейінгі мекеменің
жұмысының мазмұнында ұлттық құндылықтарды қалыптастыратын мәдени
элементтердің балалардың жас ерекшелігіне және мүмкіндіктеріне сай
қолданылмай отырғаны мәлім болып отыр.
Сондықтан да дәстүрлі ұлттық кұндылықтар негізінде жан-жақты дамыған
жеке тұлғаны тәрбиелеудегі қазіргі қоғамның қажеттіліктері мен мектепке
дейінгі ұйымдарда балалардың этностық мәдениеттін қалыптастыру жүйесінің
жеткіліксіз екендігі; мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық
мәдениетін қалыптастырудың мүмкіндігі мен бұл мәселенің педагогикалық
теория мен тәжірибеде аз зерттеліп жатқандығы арасында бірнеше
қайшылықтардың бар екендігіне көз жеткіздік. Мұндай қайшылықтардың шешімін
табу мақсатында этностық мәдениетті мектепке дейінгі шақтан бастап
қалыптастырудың жолдарын анықтауды біздің зерттеу мәселелеріміздің
айқындалуына және зерттеу тақырыбымызды Мектепке дейінгі ұйымдарда
балалардың этностық мәдениетін қалыптастыру деп нақтылап алуымызға негіз
болып отыр.
Зерттеудің нысаны: мектепке дейінгі ұйымдардың педагогикалық үдеріс.
Зерттеудің пәні: мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық
мәдениетін қалыптастыру.
Зерттеудің мақсаты: мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық
мәдениетін калыптастырудың педагогикалық бағыттарын теориялык тұрғыда
негіздеу.
Зерттеудің міндеттері:
мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық мәдениетін қалыптастырудың
ерекшеліктерін анықтау;
мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық мәдениетін қалыптастырудың
үлгісін жетілдіру;
мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық мәдениетін қалыптастырудың
педагогикалық бағыттарын айқындау;
Зерттеудің көздері: зерттеу проблемасы бойынша философтардың,
мәдениеттанушылардың, педагогтар мен психологтардың еңбектері;
педагогиканың ғылыми жетістіктері мен озық педагогикалык тәжірибелерді
мектепке дейінгі ұйымның практикасына ендіру мәселесіне байланысты ресми
қркаттар; оқу-әдістемелік кешен; автордың көпжылдық педагогикалық
тәжірибесі.
Зерттеудің әдістері: аналитикалық (ғылыми, әдістемелік әдебиеттерді
талдау, модельдеу, жіктеу, жүйелеу, жалпылау, т.б.); диагностикалық
(сауалнама, жеке және топтық әңгіме, сұхбат, бақылау, тестілеу, т.б.);
статистикалык (зерттеу нәтижелерін математикалық өңдеу).
Диплом жұмысының құрылымы: жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланған деректер көздерінен және қосымшалардан тұрады.
Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық мәдениетін
калыптастырудың теориялық-әдіснамалық негіздері атты бірінші бөлімде:
мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық мәдениетін қальштастырудың
ерекшеліктері; Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық мәдениетін
қалыптастырудың теориялық үлгісі берілген.
Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардын этностық мәдениетін
қалыптастырудың әдістемесі атты екінші бөлімде: мектепке дейінгі ұйымдарда
балалардың этностық мәдениетін қалыптастырудың педагогикалық бағыттары;
мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық мәдениетін қалыптастырудағы
әдістемелік жұмыстар жасалынған.
1 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ҰЙЫМДАРДА БАЛАЛАРДЫҢ ЭТНОСТЫҚ МӘДЕНИЕТІН
КАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың этностық мәдениетін
қалыптастырудың ерекшеліктері
ХХ ғасырдың екінші жарты жылдығынан бастап өз этностық мәдениетті
саналы түрде меңгеріп алу үдерістері, яғни нақты этносқа, этникалық қауымға
тиісті көптеген мәселелер күрделі маңызға ие болды.
Этностық мәдениеттің өсуі ХХ-ғасырдын екінші жартысындағы адамзат
дамуының өзекті сапаларының бірі деп қарастырылады. Жеке адамдар мен жалпы
халықтардағы өзінің тарихына деген қызығушылық ор түрлі формада көрінеді:
ежелгі салттарды, фольклорды т.б. қабылдаудан бастап өзінің ұлттық
мемлекетін кұруға дейінгі ұмтылысы.
Егерде адамзаттың қандай да бір халықка тиісті екенін саналы түрде
меңгеру, оның ерекшеліктерін іздеу және оны зерттеу, этностық мәдениеттің
педагогикалық аспектісін қарастырудан тұрады.
Этностық мәдениетті түсінудіру - оның пайда болу табиғатын зерделеп,
мәнін талдаудан тұрадығы белгілі.
Әлеуметтану сөздігінде этносқа мынадай анықтама береді: этнос (гректің
еіһпоз - тайпа, халық деген сөзінен шыққан) - ортақ белгілері мен
тұрақты тілі, мәдени және психологиялық ерекшеліктері, ортақ салт-
дәстүрлері бар белгілі территорияда тарихи қалыптасқан адамдар тобы.
Этностың пайда болуына территория мен шаруашылық бірліғі әсер етеді. Даму
барысында территория ортақтығы жеке белгі ретінде жойылуы да мүмкін. Этнос
- белгілі бір мәдени тұтастық. Оған біз - олар деген антитеза тән, яғни
әрбір этностың өзіндік этникалық санасы бар.
Саясаттану сөздігінде этнос (грек.) – тілінен аударғандағы қазақша
мағынасы - мәдениетіндегі, мінез-құлқындағы ерекшеліктері ортақ, белгілі
бір аймакта (территорияда) тарихи даму кезеңнен қалыптасқан, өз
қауымдастығының бірлігін сезінетін адамдар жиынтығы [9, 6-б].
Этникалық терминінің анықтамасында және ғылыми интерпретациясында үш
негізгі аспектіні көрсетуге болады:
интеракциялық (этникалық топаралық өзара әрекет формасында
интерпретацияланады);
* атрибуциялық (этникалық - топтың сапасы);
субъективті-символикалық (этникалык ен алдымен этникалық
сәйкестілік ретінде қарастырылады).
Біздің зерттеуімізге соңғы аспектісі маңызды. Себебі этникалық
мәдениет өзін басқа топтардан ерекшелендіру үшін мәдениеттің кейбір
аспектілерін субъективті-символикалык түрде пайдалануды көздейді. Жеке
бастық этностық мәдениет - ол өзін саналы түрде қандай да бір этникалық
тұрғыдан қауымдастыққа жатқызып, сонымен қатар белгілі бір этникалық
ерекшеліктерді пайдалану.
Этникалық, сонымен қатар ұлттық идентификацияньщ маңыздылығы мен
қажеттілігі жеке тұлғаның үш психологиялық қажеттілігі арқылы анықталады:
Қауіпсіздік пен қорғанысқа қажеттілік.
Белгілі бір қауымға тиістілік қажеттілігі.
Өзіндік ерекшелікке, бірден-бір Менге, өзіне сенімділікке, басқаларға
тәуелді болмауға қажеттілік.
Адамның бұл қажеттіліктері бір-бірімен қарама-қайшылыкқа түсіп,
идентификация мен даралык процестерінің бірлігімен түсіндіріледі.
Біздің зерттеп отырған мәселелерімізді анықтаудағы алдымызға қойған
міндеттің бірі - мәдениет терминін талдаудан тұрады.
Этнопсихология мен этнологияда мәдениет термині әр түрлі этникалық
қауымдарды айқындау үшін және мәдениет пен адамның психологиялық
сипаттамалары арасындағы езара байланысты зерттеуде қолданылады.
Мәдениеттану сөздігінде мәдениетке мынадай анықтама беріледі:
мәдениет - адамдардың әлеуметтік болмысты сақтау мен жаңарту жөніндегі
қызметі және осы қызметтің жемістері мен нәтижелері [56].
Мәдениет - әлеуметтік табиғаты бар курделі динамикалык жүйе, ол
әлеуметтік қатынастарда көрініп, адам іс-әрекетінің заттары мен тәсілдерін,
құнды бағалықтарын құруға, сақтауға, кең таратуға бағытталып, әр түрлі
жағдайларда адамдардың озара түсінушілігін қамтамасыз етеді.
Мәдениет - әлеуметтену үдерісінде және басқа да мәдениет өкілдерімен
қарым-қатынас жасау негізінде бір адамнан екінші адамға беріліп қоймай,
сонымен қатар адамның нақты бір қауымға жататынын қалыптастыратын шынайы
ішкі сезім, яғни ұқсастық сезімі. Әсіресе этностық-мәдени сәйкестілік
тұрақты және адамдар үшін үлкен маңызға ие. Жеке тұлға үшін өзінін,
этникалық тобы оның өмірлік үмтылысының бағыттарын анықтайды және ол
этостық-мәдени сәйкестілік өзінен жоғары тұрып, одан кейін де өмір
сүретінін біледі. Өз этносын табиғи түрде қабылдағанда адам оны таңдамайды.
Этностық-мәдени сәйкестілік өмірге келумен, ана тілінде сөйлеу
іскерлігімен, мәдени ортамен анықталып, мінез-құлық ережелерімен және жеке
тұлғаның дамуымен анықталады. Адамдар үшін этностық-мәдени сәйкестілік
дегеніміз рефлексияға жатпайтын, Мен кіммін және Мен кімдермен біргемін?
деген сұраққа ез бетімен жауап бере алуы.
Адамдар ұлттық мәдениетке көтерілу сатысында өз ұлтының құндылықтарын,
ережелерін негізге алады.
Барлық анықтамаларда мәдениет туралы пікірталастар көп болғанымен оның
мазмұньшының сабақтастығы, ұрпақтан ұрпаққа оның құндылықтарыньщ ауысьш,
жалғасьш жататындығымен, тұрақтылығымен көрініс табады. Атап айтқанда, бұл
игілік, мұрат ұлттыц сақталуын, бұзылмауын қамтамасыз етіп, тарихи тәжірибе
мен табиғи ортаға бейімдейді. Осы негізде мәдениеттің дәстүрлі түрлеріне,
ұлттық болмыстың жолын ұстауға мүмкіндік жасайды.
Ұлттық мәдениеттің қайта өркендеуі, оның тарихи аясының кеңеюі ұлт
тағдыры үшін зор маңызды, ол ұлттың қабілеттілігін, рухани күшінің
жеткіліктіліғін көрсетеді. Ұлттың рухани мұралары мен дәстүрлерін,
қахармандык, ерлік салтын қастерлеу - ұлттық идеяньщ басты көзі болады,
оның дүниежүзілік өркениеттер арасындағы өзіндік дербестігін нығайтады.
Л.С.Выготский жеке адамның эмоционалдык өрісінің дамуын көрсетуде өнер
мен мәдениет оның қайта құрылуындағы негізгі құрал екендігін айтып, өнер
адамның асфектілі көрінісін өзгертіп, оның мінез-құлқының дамуында,
әлеуметтенуінде келелі роль атқарады - деген.
Ұлттық сананың қалыптасуындағы мәдениет, өнер рольдерін ашуда, оның
маңызын көрсетуде де Л.С.Выготскийдің триадасы сана - мәдениет - жүріс-
тұрыс туралы пікірін тыскары қалдыра алмаймыз. Себебі, әр ұлт өзінің ұлт
больга қалыптасуында өзінің рухани мәдениеті: әдебиеті, өнері, ғылымы
арқылы мінез-құлық, болмыс, сана-сезім ерекшеліктерін анық көрсетеді.
Сөйтіп, өзінің өмір сүру ұзақтығы, мәдениетінің ұрпақтан-ұрпаққа беріліп,
ұлт бастамасы баланың өз мәдениетіне ену мүмкіндігімен анықталады [57].
Әлеуметтік жағдайлардың: тұрмыс-тіршіліктің, әдет-ғұрыптың, салт-
дәстүрлердің жеке адамның ұлт өкілі ретінде дамуындағы мәдениеттің ролін
А.Г.Асмолов жеке адамның әлеуметтік типтік мінез-құлқы деп көрсеткен [58].
Адамның қоршаған ортамен қатынасында адамзат бірлестігінің мәдени
құндылықтар потенциалы байқалады. Ол медиатор арқылы (Л.С.Выготский)
-белгі, сөз, символ, салт-жоралар, этностық-мәдени белгілер, олар санада
халықтың тіршілік әрекетінің дамуы мен ұйымдастыру тәсілі жайлы білім
ретінде белгіленіп, болмысты жалпылап бейнелейтін мәнге айналады. Солар
арқылы ғана табиғи психикалық формалар мәдени адам қабілетіне айналады
дейді А.Н.Леонтьев [59]. Нәтижесінде индивид өз мәдениетін меңгереді. Мінез-
құлық мәдениеті (қажетгіліктер, аффектілер, қарым-қатынас, әрекет), рухани
мәдениет (ойлау мәдениеті, сөз мәдениеті), психикалық табиғи формасы мәдени
формасы бола бастайды.
Этностық мәдениет әрбір этнос мәдениетінің өзге этностардың
мәдениетінен өзіндік сипаттары бойынша ерекшеленеді. Мұндай сәйкестіліктің
негізі этностық кезеңдегі өзіне-өзі ұқсастығы мен оның мәдениетінің
дамуындағы сабақтастық болып табылады. Бұл - мәдениеттің басқа этникалық
мәдениеттерге ықпал ету қабілетін туындатады.
Ж.Ж.Наурызбай этникалық сәйкестілік маңызды проблемалардың бірі...
Оған этникалық өзіндік сана-сезім, өзіндік тұрмыс, ұлттық мінез,
басқалармен салыстырғанда белгілі топқа жататынын сезінуі кіреді.
Этникалық сәйкестілікті нақтылау - ол этностық-мәдени сәйкестілік болып
табылады. Этностық-мәдени сәйкестілік адамдардың әлеуметтік-мәдени жүйесі
арқылы беріледі - дейді [60].
Этностық мәдениетті қалыптастыруда оқу-тәрбие факторлары әсер етеді.
Сонымсн қатар оған биологиялық және басқа да әлеуметтік факторлардың әсерін
де ұмытпауьшыз қажет. Жеке тұлғаның психологиялық және физиологиялық,
анатомиялық ерекшеліктерін есепке ала отырып, біз жеке тұлғаның этностық
мәдениетін қалыптастыруға оқу-тәрбие факторларының әсері көп екенін
айтамыз.
Этностық мәдениетті қалыптастыру үдерісінде тәрбиелеу мен оқытудың
ролін корнекті ғалымдардың пікірлерінен көруге болады.
Этностық мәдениет қалпына халықтың әлеуметтік-мәдени жүйесі арқылы қол
жетеді. Бұл этностық мәдениетке жетуге септігін тигізетін тетіктер
жиьштығының дәл өзі. Оған біз мектепке дейінгі балалар мекемелерін, оқу
орындарын, ұлттық-мәдени орталықтарды және т.б. жатқызуға болады.
Қандай мемлекетке де барша мемлекетгік құрылымы тәуелсіз мемлекеттік
белгілермен сәйкес келетін сәйкестілік жағдайына қол жеткізу - әмірлік
кажеттілік. Бұған жетуде өзіндік сәйкестілік процестерінің тоғысуы ерекше.
Мұнда, бір жағынан, мемлекеттің біртұтас халқының бір бөлігі ретінде барлық
азаматтардың, ел аумағында қызмет етіп жатқан мемлекеттік құрылымдардың
және барша саяси күштердің қалыптасқан жағдайға берген бағасы айрықша
маңызға ие болса, екінші жағынан, тәуелсіз мемлекет ретінде Қазақстанға
халықаралық қоғамдастықтың берген бағалауы да басым роль атқарады.
Этностық мәдениетті қарастырғанда бір мәселені еске алған жөн болар
еді. Өзінің ұлттық түбірінен қол үзген адамды толыққанды тұлға санауға
болмас та, бірақ, этникалық мәдениет рухында тәрбиеленсе де, басқа ұлттық
әуенді білмеген, оны сезініп, түсінбейтін, адам да - рухани жарымжан.
Ұлттық мәдениеттің қуатты таратушысы әрі оны жалпы адамзаттық мәдениетпен
байланыстырушы ретінде оқу-тәрбие мекемелеріндегі балаларды өз халқының
жүрек лупілін сезінуге, ұлттық асылдарды (тіл, зерде және т.б.) көздің
қарашығындай сақтауға, озық дәстүрлер мен тәжірибені дамытуға, бөгде
мәдениетті, басқалардың да этникалық-ұлттық және мәдени-әлеуметтік
қажетсінулерін түсініп, мойындауға үйретуге тиіс. Бұл үшін ол тәрбие
берудің жоғары руханилыққа, ой-сана мен адамгершілікке бағытталған әдістері
мен құралдарының бара-бар жиынтығын, тәлім-тәрбие әдістемесінің тың
жолдарын игере білуі керек. Сондай-ақ, білім берудің мазмұны мен құрылымын
да қайта қарау қажет.
Адамдарды ұлтқа біріктіретін шешуші күш - ұлттық сана-сезім. Неміс
ғалымы Отто Бауэр өзінің Ұлт мәселесі және социалдемократия атты
еңбегінде: Ұлт дегеніміз - ортақ тағдыр, генетикалық және мәдени мұра
негізінде қалыптасқан мінездің ортақтығы, - дейді. Ұлттық ерекшеліктің,
даралықтьщ сақталуы, О.Бауэрдің айтуынша, дүниені бірден-бір қайталанбас
өзінше қабылдайтын ұлттық апперцепция механизміне байланысты [61].
Ұлтты біріктіретін де, ұлтты ұлттан айыратын белгі - ұлттық сана-
сезім. Ол біз және олар деген әлеуметтік-психологиялық терең тамырлы,
келелі құбылысқа негізделген.
Біз өзімізді өзіміз басқалар арқылы таныдық, - деп О.Сүлейменов
жазғандай, бізді олардан айырьш, бізді оларға қарсы қою, салыстыру
арқылы ұлттық сана қалыптасады. Қаз дауысты Қазыбек би қалмақтың тәкәппар
Қоңтажы ханына қазақты таныстырған сөзін: Біз, қазақ деғен, мал баққан
елміз, бірак ешкімге соқтықпай жай жатқан елміз - деп бастаған. Саналы
түрде өзін өзгемен салыстыра келіп, ғасырлар бойы айта қаларлықтай өзіндік
тарихи құндылықтардың негізінде ұлттық сана қалыптасады.
Ұлттық сана-сезім, ұлттық дүниетаным халыққа туа біткен, сондықтан да
табиғи заңдылық сияқты құдіретті сезім емес. Сөз жоқ, ұлттық психология
-тарихи дамудың жемісі. Этникалық орта, экономикалық, саяси, әлеуметтік
жағдайлар, этномәдени дәстүр этнос психологиясына үлкен ықпал жасайды.
Ұлттық болмыс, ұлттық сана-сезім кез келген халықта бар және ол адамда
бала жастан қалыптасады. Ұлттық-этникалық біз деген ұғым кейбір олар
дегеннің болуына байланысты шығады. Мысалы, қазақтың ұлттық сана-сезімінде
орыс, неміс, белорус, өзбек, қырғыз және басқаларды ұғыну бар. Өйткені
олармен қарым-қатынас жасаудың азды-кепті тарихи тәжірибесін бастан кештік.
Орыстың ұлттық сана-сезімінде де немістердің, түріктердің,
американдықтардың және бұрынғы Кеңестер Одағы мен бүгінгі Ресей
халықтарынын бейнесі бар. Тарихи қарым-қатынаста болмаған, өзара
араласпаған халықтар жөнінде біздің санамызда ой-пікір де бола қоймайды.
Тәуелсіздік алу және халықаралық қатынастардың бірте-бірте кеңеюі
иәтижесінде біздің өзге халықтар жөніндегі түсінігіміз қалыптасты.
Білуге, ақиқаттың сырын ашуға ұмтылыс - адамға тән қасиет, оны жоюға
да, күшпен енгізуге де болмайды. Білім берудін, мақсаты - адам ұмтылысына
мән-мағына беру, табиғат пен қоғам құпиясын тануға бағыт сілтеу. Сол күнде
ғана білім шынайы дүниетану құралына айналады. Егер әр жеке адам табиғат
пеи қоғам құпияларының кілтін тапса, ол коғамға да жағымды ықпал жасайды.
Әр индивид өз айналасын, табиғи және тарихи ортасын тану процесінде басқа
ұлттардың тарихы, әдебиеті, өнері және дәстүрімен танысады.
Білім - ұлттың мәдениеттің дамуындағы тұтастықты, сабақтастықты
қамтамасыз етеді. Оның маңызды шарттарының бірі - ана тілінің басымдылығын
тану, соның негізінде ұлттық сана-сезімді дамыту. Тіл - этностын ұлттық
мәдени талаптарын қанағаттандыратын, адамдарды ұлттық дәстүрге тәрбиелейтін
ұлттық игіліктіқ даусыз көрінісі. Ұлттық тілді игеру - рухани тәуелсіздікке
қол жеткізудің жолы. Ана тілінде оқыту - ұлттық білім мен тәрбие жүйесін
қальштастырудың алғышарты болып табылады .
Әр ұлттың тілінде сол ұлттың жері, тарихы, мінезі айнадай көрініп
тұрады. Қазақ этнопедагогикасының негізін қалаушылардың бірі Мағжан
Жұмабаев айтқандай: Қазақ тілінен қазақтың сайран даласы, біресе желсіз
тымық түні, біресе күйындай екпінді тарихы, сары далада көшкен тұрмысы,
асықпайтын-саспайтъш сабырлы мінезі - бәрі көрініп тұрады. Қазақтың сары
даласы қандай кең болса, тілі де сондай бай, әрі құнарлы.
Этностық мәдениет жеке тұлғаның әлеуметтену процесінде стихиялы түрде
қалыптасып, нақты этникалық қауымға жататынын білдіре отырып, адамның
әлеуметтік табиғатын бейнелей бастайды.
Этностық мәдениет этникалық қауымдар мен олардың әлеуметтік
байланыстарын қалыптастыратын маңызды фактор.
Белгілі бір мәдениетте жеке тұлғаның даму проблемасы психологиялық
антропология шегінде шетел психологтарымен зерттелді. Алғашқы зерттеулер
нақты мәдениеті бар қоғамның негізгі бәлімін құрайтын жеке тұлға типін,
яғни негізгі тұлғаны бәлумен байланысты болды. Осыдан кейін белгілі бір
халықтың негізгі сипаттамасы болып табылатын модальды жеке тұлға
концепциясы пайда болды.
Негізгі зерттеу саласы нақты мәдениет өкілінің дамуындағы балалық
шақтың ролі болып табылды. З.Фрейд концепциясына сүйене отырып балалық
шақта мәдениет ерекшеліктері психикалық ерекшеліктермен шарттасьга
жататынын көрсететін бағыт пайда болды. Е.В.Субботский былай дейді: Жеке
тұлғаның қальштасуында отбасылық қатынастар маңызды болып табылса да, олар
мәдениетті анықтай алмайды, олар тек мәдениет нормаларьшан туындайды....
Көптеген авторлар балалық шақтың барысындағы ерекшеліктерде мәдениеттің
жетекші ролін көрсетеді.
Осыған байланысты шетел зерттеулері адамның дамуы қоғам дамуымен
негізделетінін көрсетеді. Отбасы мен қоршаған орта әлеуметтену процесінде
маңызды ролъ атқарады. Сонымен қатар батыс психологтарында (Э.Эриксон.
Н.Пезешкиан) жеке адамды өмір сүріп жатқан отбасы мен қоғамнан жеке алыг
зерттеу мүмкін емес деген пікір өріс алуда.
Ұлттық мәдениеттілік нәтижесі оның әлеуметтену көрсеткіші болып
табылады. Себебі, әлеуметтену процесі жеке тұлғаның әр түрлі рольдерді
атқарып, өзін әр қырынан көрсетуге мүмкіндік береді. Осыған байланысты жеке
тұлғаның статустық-рольдік қатынаста өзара әрекет етуі туралы мағлұмат
алады. Сөйтіп, жеке тұлға бала кезінен бастап өз ұлтьшың мәдениетін
меңгереді, яғни инкультурациялық процесс жүзеге асады.
Сезім алдымен дара көрінетін психологиялық қалып, ол өнер арқылы
қоғамданьш жалпыланады. Ұлттык сезімнің де қоғамдануы, жалпылануы өнер мен
мәдениет негізінде болады. Бір ұлттың өкілі екінші ұлт өнерімен,
әдебиетімен, мәдениетімен, салт-дәстүрімен танысуда, оны білуде өз бойына
жаңа мінез-құлық қальштастырып, ұлтаралық қарым-қатынаста өзінің сол ұлтпен
біріккен іс-әрекетіндегі мотивациялық өрісін кеңейтеді. Ұлт өкілдерінің
әлеуметтенуі, яғни ұлттық сана сезімнің жетілуі оның өз ұлтының
құндылықтарын ажырата білуінен байқалады. Ендеше, ұлттық өзіндік сананың
қалыптасуы әлеуметтену процесі барысында мәдениет арқылы жүзеге асады.
Адамның өмір жүйесі оныц саналы әрекетімен реттеліп, кейбір рухани
мәдениетімен ұлттың негізгі іс-әрекет жүйелерін анықтауға және ұлттың мінез-
құлық ерекшеліктерін ашуға мүмкіндік береді.
Этностық мәдениеттің қалыптасуындағы мәдениет рөлін ашуда, оның
маңызын көрсетуде де Л.С.Выготскийдің триадасы сана - мәдениет -жүріс-
тұрыс туралы пікірін тысқары қалдыра алмаймыз. Себебі, әр ұлт өзінің ұлт
болып қалыптасуында өзінің рухани мәдениеті: әдебиеті, өнері, ғылым арқылы
мінез-құлық, болмыс, сана сезім ерекшеліктерін анық көрсетеді. Сөйтіп,
өзінің өмір сүру ұзақтығын белгілейді. Қандай да болмасын халықтың өмір
ұзақтығы, мәдениетінің ұрпақтан-ұрпаққа беріліп, ұлт бастамасы баланың өз
мәдениетіне ену мүмкіндіғімен анықталады дейді М.Херсковиц [62].
А.Н.Леонтьев жеке тұлғаның өзіндік сана сезім мәселесіне іс-әрекет
теориясы тарапынан келеді. Ол әрекет етуші және рефлексивті Мен
ерекшелігінің арақатынасын іс-әрекет теориясында қарастырады. Оның ойынша,
қатынастар, іс-әрекет түрлеріндегі жеке тұлғаның даму процесі екі кезеңде
өтеді: біріншісінде стихиялы, өзіндік сана сезімнің жетекші ролінсіз жүреді
.
Әлеуметтік жағдайлардың: түрмыс-тіршіліктің, әдет-ғұрьштың, салт-
дәстүрлердің жеке адамның ұлт екілі ретінде дамуындағы мәдениеттің рөлін
А.Г.Асмолов жеке адамның типтік мінез-құлқы деп көрсеткен.
Т.Стефаненко мәдениеттің адамның мінез-құлқына әсер ету қызметін, оның
реттеушілік қызметі деп корсетеді.
Баланың тілі шыққаннан бастап, оның ой-сезімі, санасы бесік жыры
арқылы қалыптасып, қанына сіңе бастайды. Өйткені бала жастайынан ауыз
әдебиетінің асылдары: мақал-мәтелдері, өлең-жырлар, аңыз-ертегілерді есінде
сақтап, жаттап өседі. Сол арқылы ұлттың өзіндік санасы, мәдениеті жетіліп
қалыптасады.
Ұлттық болмыс адам мінезінен, іс-әрекетінен ерекшеленіп көрінетін
құбылыс. Мысалы, қазақтарға қонақжайлық, ақ жарқындық мінез тән болса,
өзбектерге тән майда, сыпайы мінезділік т.с.с.
Этнопсихологияда зерттеулердің мәселелерін талқылаған
А.Ф.Дашдамировтың Этнопсихологияньщ міндеті - ұлттық өзіндік сана, ұлттық
сезім және көңіл-күй қалай қалыптасады, әрі қалай көрінеді - деген
сұрағының мәні зор.
Г.В.Старовойтованың пікірі бойынша, этнопсихология ғылым ретінде жалпы
психологияның бір бөлігіне жатады. Этнопсихологиялық зертгеулердің аясында
барлық психологиялық функциялардың ерекшеліктері кіреді, әрі олар онтогенез
бен филогенезде қалыптасады. Ал, бұл этнопсихологиялық проблематика
психиканың дамуындағы жалпы психологиялық мәселелердің тікелей байланысы
бар екенін көрсетеді [24].
А.А.Реанньщ этникалық психологияны жеке ғылым ретінде қарау керек
деген пікіріне қосыла отырьш, оның маңызды этнопсихологиялық зерттеулерін
кеңінен дамыту қажет.
Этнопсихологияның әдіснамалық негізі, психологиялық құбылыстарды
зерттеудің іс-әрекеттік жолы болып табылады. Осы бағытты дамытқан
-Л.С.Выготскийдің, А.Н.Леонтьевтің мектептері. Ұлттық мінез туралы айтатын
болсақ, оған тұлғаның жүйелі іс-әрекетгік тұжырымдамасы тұрғысынан қарау
керек.
Тұлғаның өміріндегі ұлттық мінездің байқалуын А.Г.Асмоловтың
тұжырымдамасы ашады. Тұлғаның құрылымдың бірлігінде ұлггық мінез
айқындалады.
Сонымен, этнопсихологияның тарихи дамуъш талдай отырып этнография мен
социологияда (С.А.Арутюнов, Л.М.Дробижева, В.И.Козлов, Г.В.Старовойтова
және т.б.) филология мен лингвистикада (Д.И.Овсянико-Куликовский,
А.А.Потебня және т.б.) зерттеулер жүргізілгенін, ал этнопсихологияньщ
проблематикасына әлі де болса назар аудару қажет екенін көреміз.
Бүгінгі тақда осы дәстүрді Қ.Б.Жарықбаев, С.М.Жақыпов және т.б. жүйел
қарастырды.
Қазіргі көптеген зерттеулерде этностық-мәдени негізделу проблемасі
келесі диадаға әкеледі: дәстүр - жеке тұлға ерекшелігі. О.И.Дреев еңбегінд
ұлттық салт-дәстүрлер жүйесі арқылы мінез-құлықты реттеудің екі типі
қалыптасады деген қорытынды айтады. Мінез-құлықты реттеудің бірінші типі
дәстүрлі деп аталады және еліктеу, сендіру және қоғамдық пікір
механизмдері арқылы әсер етеді. Мінез-құлықты реттеудің екінші типі ішкі,
субъективті дербестік және белсенділік негізінде құрылады.
Бір жағынан мәдениет пен құнды бағалықтардьщ өзара байланысы, екінші
жағынан бағалы құндылықтар мен өзіндік сана сезімнің ерекшеліктері
Ф.А.Очере еңбегінде зерттеледі. Бұл зерттеуде В.С.Мухинаның көрсеткен
өзіндік сана сезімнің құрылымдық компонентіндегі мойындауға ұмтылудың екі
формасы. Мойындауға ұмтылудың бұл екі формасы қазіргі адамның даму
ерекшеліктерін сипаттайды, ол бір жағынан, ұлттық дәстүрлермен шарттасып
Мен барлығы сияқтымын формуласында көрінсе, екінші жағынан, өмірдің
өзгермелі жағдайларымен байланысып Мен бәрінен жақсымын формуласында
көрініс береді. Бірінші форма топқа бағдарланумен сипатталса, екіншісі -
дара бағыттылықпен сипатталады.
М.М.Мұқановтың еңбегі этникалық аспектідегі ойлауды зерттеуге
арналған. Ол халықтың этностық-мәдени ерекшелігін іс-әрекет талдауынсыз
зертгеу мүмкін еместігін айтады. М.М.Мұқанов өз зертгеу нәтижелерін талдай
отырып, 1931 жылға дейінгі қалыптасып дамыған қазақтардың интеллектуалды
әрекеті цивилизациялы халықтың әрекетіндей дейді. О.Б.Мухамметбердиев т.б.
зерттеулері негізгі фактор ретінде ислам дінін қарастырады.
О.Б.Мухамметбердиев өз зерттеуінде ұлттық өзіндік сана сезім ислам діні
ерекшеліктерімен анықталады дейді .
Қазақстан Республикасы білім беру жүйесінің алдында елдің бет
-бейнесін, елдік болмысын бойына толық сіңірген, өз елін-отаным деп туы
кылып көтеретін және "мен қазақстандықпын" деп мақтан тұтатын рухы мықты,
білімді, мәдениетті ұрпақ өсіріп, тәрбиелеу міндеті тұр.
Сондай-ақ, С.М.Жақыповтың пікірінше, ортаның этникалық ерекшсліктерін
анықтайтындар - ол әлеуметтік ортаның құрылымының ерекше ядросын құрайтын
тілдік және мәдениеттік ерекшеліктер.
Баланың әлеуметтену барысында оның ата-аналарының этникалық өзіндік
санасының ролі, отбасында қалыптасқан этномәдени нұсқаулар, этникалық
таптауырындардың тигізетін әсері мол. Мұны Б.Ә.Әмірова, Р.Т.Әлімбаевалар өз
зерттеулерінде нақты дәлелдеген [20; 143]. Этникалық өзіндік сана
құрылымындағы оның маңызды құрауышын құрайтын этникалық сәйкестенудің
бастауыш мектеп жасындағы балаларда қалыптаса бастайтынын Р.Т.Әлімбаева оз
зерттеуінде дәлелдеген .
Этникалық таптауырындар сананың ажырамас бөлігі. Олар, әрине, мәдени
өзара әрекеттесу процесінде қальштасады. Өзара әрекеттесу топтар арасында
жүреді.
Қазіргі заманғы отбасыньщ өсіп келе жатқан ұрпақтьщ тәрбиесі
мәселелерін шешудегі ерекшелігі - ата-ананың білім және жалпы мәдени
деңгейінің жоғары болуы.
Жан-жақты дамыған жеке адамды қалыптастыру - мемлекетіміздің күн
тәртібінен түспейтін өзекті мәселе. Ал, Қазақстан Республикасының
Конституциясының Отбасы деп аталатын 9 тарауының 51-бабында Ата-
аналардың және олардың орнындағы адамдардың міндеті - балаларды тәрбиелеу
және оқыту деп атап көрсетілген. Сондықтан отбасы мен мектепке дейінгі
ұйымдардың бүкіл тәлім-тәрбие жұмысының көздейтін негізгі мақсаттарының
бірі - баланы келешек өмірге даярлау.
Балалардың отбасындағы тәрбиесі оньщ белгілі бір тұрақты әлеуметтік
институт ретінде анықталады, отбасы тәрбиесінің артықшылығы да осы
қатынастарда, оны тәрбиенің ешқандай түрі алмастыра алмайды.
Отбасы - болашақ азаматтың әлеуметтену жолындағы алғашқы қадамдарын
жасайтын бастапқы адым. Ол балаға алғашқы түсініктер береді, оны еңбекке
баулып, өз-өзіне қызмет ету дағдыларын калыптастырады. Ата-ананың іс-
әрекеті мен мінез-құлқы, өмір сүру салты арқылы балаға дүниетанымдық,
адамгершілік, әлеуметтік-саяси құндылықтар беріледі.
Отбасы тәрбиесінің, ата-ананың әлеуметтік-жауапкершілік қызмет әрекеті
ретінде басты құқықтық негізі бар. 1989 жылдың 20 қарашасында БӘӘ Бас
Ассамблеясы қабылдаған "Бала құқығы туралы конвенция" маңызды негізгі
құжат. "Балаға, дене жағынан және ақыл-ой жетілмегендігінен, арнайы қорғау
мен қамқорлық, соның ішінде, туылғанға дейінгі және туылғаннан кейінгі
тиісті құқықтық қорғау керек ", - деп жазылған Конвенцияда.
Баланың өмір сүру, тіршілік ету және салауатты даму құқығын жариялай
отырып, Конвенция баланың жеке тұлғалық дамуында өзінің дербестігін,
даралығын сақтау құқығына ерекше көңіл бөледі. Сондай-ақ баланың ата-анаға
деген құқығы да ескеріледі. Ата-ана баланың мақсат-мүддесі үшін қажетін
орындамаған жағдайда гана өз құқықтарынан айырылады.
Жеке тұлғаның өзін-өзі таныту ерекшеліктерінің этностык-мәдени
сәйкестілікке тәуелділігінде, мұнда өзін-өзі таныту тұлғаның іс-әрекеттік
белсенділігінін, көрінісін, ал этностық-мәдени сәйкестілік тікелей оның
сана құрылымымен, яғни этникалык өзіндік санасымен байланыстылығын
көрсетеді. Осылайша, бұл жерде, сана мен іс-әрекет бірлігі принципі жүзеге
асатыны айқын көрінеді.
Көптеген отандық және шетелдік психологтар жеке тұлғаның өзін-өзі
танытуы әлеуметтік, әсіресе этникалық сәйкестіліктерден тәуелсіз оның жеке
дара белсенділігі деп тапса, тұлғаның этностық-мәдени сәйкестілігі жеке
тұлғаның тұтас құрылымдык табиғатының ажырамас бөлігі болып табылады.
Этностық-мәдени сәйкестіліктің қалыптасуы, этникалық өзіндік сананың
жоғарылауы тұлғаның өзін-өзі танытуына, жалпы жеке даралық қасиеттердің
дамуына әсер ететін маңызды педагогикалық-психологиялық механизм болып
табылады.
Мен қазақпын дегенді Жұбан ағамыздай рухани биіктіктен, шабыт
шалқарынан үндегеннің жөні бөлек. Ал Отаны бірге, бірақ ұлты басқа
халықтардың окілдері мен қазақстандық емеспін, орыспын, ұйғырмын деп
жатса, мұнысы заңды мақтаныш емес деп кім айтар. Өзінің кіндік қаны тамған,
бесігі тербетілген, тұсауы кесілген жерге, елге осындай сезімі
қалыптаспаған адамды мәдениеттен, білімнен де жұрдай пенде демеске не шара
- деп жазады Ж.Ж.Наурызбай.
Әрбір ұлттың қай кезеңде болмасын алдында тұратын ұлы мұрат-
міндеттерінің ең бастысы - өзінің ісін, өмірін жалғастыратын салауатты,
саналы ұрпақ тәрбиелеу. Жастарды жан-жақты қабілетгі азамат етіп өсіруде
халықтық салт-дәстүрдің тәлім-тәрбиелік, білім-танымдық ролі орасан зор.
Қазақ халқы - рухани зор байлықтьщ мұрагері. Ежелгі ата-бабаларымыздың
күмбірлеген күміс күйі, сыбызғы-сырнайының үні, асқақтата салған әсем әні,
ғашықтық жырлары, мақал-мәтел, шешендік сөз, айтыс өлеңдері сан ғасыр бойы
өз ұрпағын сегіз қырлы, бір сырлы өнегелі де өнерлі, адамгершілік ар-
ожданы жоғары, намысқой азамат етіп тәрбиелеп келгені тарихи шындық.
Өткенді жақсы білмейінше, келешекке сапар шегу айсыз қараңғыда сүрлеу
соқпақ іздеп адасумен пара-пар - деп Л.Н.Толстой айтқандай, ұрпақ
тәрбиесіндегі ежелден қалыптасқан халқымыздын, жақсы дәстүрлері мен
тағылымдарын оқып-үйреніп өнеге тұту керек .
Данышпан-философ Абай: Адам ата-анадан туғанда есті болмайды: естіп,
көріп, ұстап, татып ескерсе, дүниедегі жақсы-жаманды таниды дағы, сондайдан
білгені, көргені көп адам білімді болады. Естілердіқ айтқан сөздерін
ескеріг жүрген кісі өзі де есті болады. Әрбір естілік жеке өзі іске
жарамайды. Сол естілерден естіп білген жақсы нәрсені ескерсе, жаман
дегеннен сақтанса, сонді іске жарайды, соны адам десе болады, - деген. Ал
ақын Мағжан жалпы тәрбие мәселесіне қатысты Жетекші сөзде: ... жер
жүзіндегі басқа жаі иелерімен салыстырғанда, адам баласы туғанда өте әлсіз,
зағып, осал болып туады. Малдың төлі туа сала аяқтанады. Тауықтың балапаны
жұмыртқада жарылысымен жүгіріп кетеді. Ал адам баласы туғанда іңгәлаған
айғайы мол біркесек ет. Ақыл-есі жоқ. Денесі тым әлсіз. Мінекей, адам
баласы осылай өте әлсіз боп туып, аса сараң өсетіндігінен, оның денесіне,
жанына азық беріп, өсуіне көмек көрсетпей, яғни оны тәрбие қылмай болмайды,
- деп жазады [49, 145-б].
Өскелең ұрпаққа тәлім-тәрбие беріп, олардың жан-дүниесін дамыту
жайында ұлы орыс педагогы К.Д.Ушинский: Әрбір халық пен ұлт өз ана тілі
мен салт-дәстүрін қастерлеп, тарихи даму жағдайына орай білім алып,
тәрбиелеу керек - деген өзінін ұлағатты ойын Родная речь деген еңбегінде
ерекше атап айхады [50].
Келешек ұрпақ - туған жері мен халқының жанашыр перзенті. Ол қайда
жүрсе де өз ұлтьшың жарқын болашағы, әрі өкілі. Жастарға ата-баба
дәстүрлерінің озық үлгілері негізінде тәрбие беріп, олардың бойында ұлттық
қадір-қасиеттерді, намысы мен туған елін, халқын құрметтейтін, сөйтіп
азаматтық борышын өтейтін тұлға етіп тәрбиелеу - жалпы коғам дамуындағы
ізгі мақсат екендігі кімге болса да ерте кездерден таныс қасиеттер.
Ата-баба дәстүрін дәріптеу - қазақы тәлім-тәрбиенің ірге тасы деуге
саяды. Ал имандылық пен сенім, ел-жұртын кұрметтеу – саналы да иманды
азаматтың мінезіндегі ізгі сипаттар болып табылады. Қазақ елі егемен
мемлекет болып, көгілдір туын көкке көтеріп әлемге таныла бастаған кезде
халқымыздың ерте замандардан бері іргетасы берік қаланған ұлттық мәдениеті
мен салт-дәстүрі кайта өркендей бастағандығы барлығымызға мәлім. Ата-
бабаларымыздың жас ұрпаққа мұра етіп қалдырған игі касиеттерін қастерлеу -
өсіп келе жатқан буынға тәлім-тәрбие берудің мықты кұралы екендігі ешкандай
күдік тудырмайтын ақиқат.
Алтын кездік қын түбінде жатпайды дейді халық даналығы. Бұл ой мен
сөздің түпкі сырына ден койсақ, шын асыл, қымбат казына қилы кезең,
шытырман уақытта да сыны мен сипатын өзгертпейді. Асыл қазынамызға
тереңірек үңілетін болсақ, болашақ ұрпаққа ұлкен тәрбие берер мол байлыққа
кенелеміз. Қазақта бір де бір сөз тегін айтылмаған. Сөзден құдіретті не
бар? Бұрынғы уақытта жастарды ата-ананың не ақсақал кісілердің наразылық
білдіруі қатты шошындарған. Олар жаман сөз есітпеуге, наразылыққа
ұшырамауға, қарғыс емес, алғыс алуға ұмтылған. Сөйтіп, адамгершілікке,
ізгілікке, жаксылыққа, әділдікке, имандылыққа, елжандылыққа сай
тәрбиеленген.
Адам қоғамы мен табиғи орта арасындағы қараиайым қарым-қатынасты өзара
үйлестіріп, олардан тағыльш аларлық қазақтың түрлі дәстүрлері, тиым сөздері
мен ырымдардың тәрбиелік мәні де ерекше орын алады .
Мәдени-тілдік ахуал тұрғысынан қарағанда, Қазақстан халкы негізінен
екі тілдің - мемлекеттік және ұлтаралық қатынас тілінің біріне
бейімділігімен ерекшеленеді. Бұл тілдердің қарым-қатынастык маңызы мен
өрісі тең емес [15].
Сондай-ақ кейбір этностардың басқа мемлекеттерге алаңдаушылығы, өз
болашағын, мүддесін, этностык-мәдени даму келешегін сол жакпен өлшеп-пішуі
мемлекеттік сәйкестіліктің қалыптасуын қиындата түседі. Ұлттық
сәйкестіліктің болмауы ұлтаралык қатынастар жолында тұрақты да ұзак
мерзімді күш-жігерді талап етеді. Ол үшін этностаралык катынастар ресми
саясат арқылы реттелуі керек. Білім беру саласында халықтың этностық-мәдени
мүдделерін іске асыру тұжырымдамасы мұның бір бөлігі болып отыр.
Ата-ана баласын өнегелі сөзімен, жеке басынын үлгісімен тәрбиелейді.
Оның азаматтық келбеті, мінез-құлқы жанұядағы жандардың күшті ықпалымен
қалыптасады. Мектеп жасына дейінгі балада үлкендердің сөзіне, қылығына, іс-
әрекетіне електеушілік басым.
Қазақ халқы ежелден бала тәрбиесіне ерекше көңіл бөлген. Тәрбие тірегі
– халықтың ескіден келе жатқан мұрасы. Өйткені халықтық педагогика -
белгілі бір ұлт өкілдерінің, әдебиеттің, мәдениеттің т.б. ежелден
жинақталған, толығынан сақталған келер ұрпаққа қалдырған казынасы. Бұны жас
ұрпаққа жеткізу - салт-дәстүр, әдет-ғұрыпты жаңғыртып, мектепке дейінгі
ұйымдардағы балалардың бойында қалыптастырып тәрбиелеу - тәрбие саласындагы
кызметкерлердің негізгі міндеті.
Ғалым-этнопедагог К.Ж.Қожахметова: Этническое воспитание - это
целенаправленное взаимодействие поколений, в результате которого у учащихся
и молодежи формируется этническое самосознание, адекватное отношение к себе
как к субъекту этноса, чувство гордости за свою нацию, положительное
отношение языку, истории, культуре своего этноса, а таюке чувство уважения
и толерантности представителям других этносов - дейді. Этникалық тәрбиені
мәдени тұлғаны тәрбиелеудің алғашқы сатысы деген тұжырымдама жасай отырып,
қазақстанның алдыңғы катарлы ғалымдары этникалық тәрбиенің мақсаты тіл,
мәдениет және басқа да ұлттық ерекшеліктердің көмегімен өзін өз этносымен
сәйкестендіретін жеке тұлғаны қалыптастыру - дейді [52].
Баланың бас ұстазы - ата-ана. Сол себепті де мектеп жасына дейінгі
коғамдык, ұлттық тәрбиені жаппай енгізу балаға ана тілін, тарихи зердені,
дәстүр мен ғұрьшты дарытатын дара әдіс - отбасындағы тәрбие. Білім беру
саласының қазіргі заманға тән заманауи талабы - өзге мәдениетті танып-білу,
онымен өз бойында адами құндылықтарды байыта түсу. Мәдениеттердің өзара
байланысы жағдайында ғана әрбір жекелеген мәдениеттердің өзіндік
принциптері мен ерекшеліктері анық байқалады.
Этностык-мәдени білім - бұл ана тілі мен төл мәдениетті әр елдің
мәдениет құндылықтарын коса игеру арқылы тұлғаның этностық-мәдени
сәйкестілігін сақтауға бағытталған білім.
Этностық-мәдени білім беруді қолға алуға байланысты білім беру
жүйесінің кең көлемі реформасы ғылымның түйінді көмегінсіз тиімді бола
алмайды.
Ғалым К.М.Арынғазиннің сипаттамасы бойынша тәрбиені әр адамның,
ұрпақтың, ұлттың, мемлекеттің, дәуірдің менталитетін сыйлаудан; оның
кұрылымдық компоненттерін қалыптастырудан, дамытудан, яғни ғылыми негізде
интеллект мен ойлауды, олардың ұлттық ерекшеліктерін, дәстүрлерін, өмір
салтын есепке ала отырып бастау қажет деген. Ол М.И.Махмутовтың пікірін
келтіреді: Менталитет - адамның танымдык және мінез-кұлықтық алгоритмін,
жалпы, әлеуметтік-психологиялык даму деңгейін сипаттайтын түсінік. Ол
социум мен білім беру әсерінен туындап қана қоймай, сонымен қатар адамның
рухани дамуында геиетикалық тамыры бар жеке тұлғаның ерекше қасиеті.
Менталитет - саналылык және санасыздық, тұқымқуалаушылық арқылы берілген
инстинкт және тәжірибе, ұлттык салт-дәстүрлер және т.б. Ол жске тұлғаньщ
интеллектуалдык дамуының психологиялық негізі, ол ең алдымен тілмен
байланысты. Адамның интеллектісі мен ойлауын менталитеттің құрылымдық
компоненттері болып табылады деп есептеуге болады [53].
Қорытындылай келе, халықтардың кәсіби іс-әрекетіне, наным-сенімдеріне,
тіршілік көріністеріне байланысты қалыптасқан, ұрпақтан ұрпаққа беріліп
отыратын дәстүр, салт, наным мен сенімдердің әр адам өмірінде алатын орны
ерекше. Себебі, бізге туғаннан бастап ұлттык жоралғылар, салт-дәстүрлер
арқылы ұлттык тәрбиені бойымызға тереңдей қалыптастырамыз.
Мектеп жасына дейінгі балалардан бастап этностық мәдениетін
калыптастыруда ата-анасының, өскен ортасының және балабақшаның орны ерекше.
Белгілі психолог Г.М.Андреева: Индивидтің ұлттық белгісі қандай да
болмасын жеке адам қалыптасқан жағдайының, микроортасының әлеуметтік
бағытта әсер етіп, сипат алуына байланысты көрінеді, деген. Олай болса осы
кезеңде, яғни мектепке ейінгі кезеңде ата-анасы баланы ұлттық жолмен
тәрбиелеу арқылы ана тілін бойына сіңірту керек. Тіл - рухани қазына, асыл
мұраның жиынтығын сақтайтын койма. Этностық тіл халықтың дәстүрі мен әдет-
ғұрпын тәрбиенің арнасына бағыттаушы құрал болып табылады [54].
Халқымыз Бала тәрбиесі - бесіктен басталады дейді. Сондықтан мектеп
жасына дейінгі балаларды туғаннан бастап отбасында, одан соң мектепке
дейінгі ұйымдарда этностык-мәдени сәйкестілігін қалыптастыру қажет. Оның
өзі ана тілін білу, үйрену аркылы жүзеге асырылады. Өйткені ана тілі аркылы
ғана адам өз халқының мәдениетіне, тарихына, дәстүріне ұмтылады, ұлттық
мінез-құлық пен ой-кабілет ерекшелігін бойына сіңіреді.
Жалпы педагогика ғылымы саласында халықтык педагогикаға 50-ші
жылдардың екінші жартысынан бастап назар аударылып, оның ішінара арнайы
зерттеу объектісі бола бастағанын бұрынғы Одақ көлемінде орындалған ғылыми
еңбектер айғақтайды.
Этнопедагогикасын тәжірибеге ендіру мәселелеріне келетін болсақ,
мұндай мәселе бойынша бірнеше тәжірибелер жинақталған, өнеге болар құнды ой-
пікірлер, көзқарастар сараланып, оны алға қарай дамытуға, балалар
тәрбиесінде пайдалана білуге байланысты ұсыныс-нұсқаулар ұсынады.
Біздің Республикада этнопедагоғикалық мәселелер туралы сұрақтар екі
негізгі бағытта қарастырылуда. Жұмыстардың бірінші тобын - көптеген
ұрпақтардың шығармашылық даналығының негізі болатын халықтық педагогика
тәжірибесін зерттеу құрайды. Осы тәжірибені ғылыми тұрғыда зерттеудегі
маңызды кадам ретінде Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов,
Т.Тәжібаевтардың еңбектерін атауға болады [18].
Қазақ халық педагогикасы педагогика ғылымында алғаш рет 70-ші
жылдардың басынан бастап зерттеліп (А. Мұхамбаева, И. Оршыбеков), оған
назар аударылды. Нәтижесінде түрлі ғылыми-педагогикалық еңбектер (іргелі,
қолданбалы зерттеулер, өңдемелер), ғылыми мақалалар, кітаптар мен
қолжазбалар, т.б. жарық көрді.
Іргелі педагогикалық зерттеулерде авторлар (С. Қалиев, Қ. Жарықбаев,
Ж. Наурызбай, С. Ұзақбаева, М. Балтабаев, К. Қожахметова, Ш. Құлманова
т.б.) өз көзқарастарын дәлелді негіздеуге талпынады, қарастырылып отырған
проблеманы теориялық-әдіснамалык тұрғыда көлемді негіздейді.
Оқушыларға этностық-мәдени білім беру тұжырымдамасының авторы
Ж.Ж.Наурызбай; ал С.А.Ұзақбаева, К.Ж.Қожахметова Жоғары мектеп
студенттеріне этнопедагогикалық білім беру тұжырымдамасының авторлары
болып табылады [3;95].
Зерттеу проблемамыз бойынша этнопедагогикадан соңғы кездердегі
жұмыстарды айта кететін болсақ, олар Ш.М.Мухтарова, Г.К.Тлеужанова,
Р.М.Айтжанова және т.б. ғылыми зерттеулері.
Ш.М.Мухтарова ұлттық сана сезімнің педагогикалық аспектілерін
қарастыра келіп, мынадай анықтама береді: Национальное самосознание - это
двуединый взаимосвязанный процесс нравственно-эмоциональноғо осознания
личностыо этнической принадлежности, своего национального Я,
приверженности к знаниям языка, истории, культуры, традиций, обычаев, норм,
правил поведения своего этноса, включающий также установку на национальные
и общечеловеческие ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz