Инновациялық оқыту жағдайындағы педагог креативтілігін дамыту
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Инновациялық оқыту жағдайындағы педагог креативтілігін дамытудың ғылыми . теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.1 Шығармашылық генезисінің дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Креативтілік феноменология проблемасының құрылымы ... ... ... ... ... ... ...16
1.3 Креативтіліктің құрылымы, оның байқалу механизмдері ... ... ... ... ... ... ... 22
2 Инновациялық оқыту жағдайындағы педагог креативтілігін дамыту процесін ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
2.1 Инновациялық оқыту формалары мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
2.2 Инновациялық оқыту формалары мен мазмұны арқылы креативтілікті дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
2.3 Инновациялық оқыту жағдайындағы педагог креативтілігін дамытудың эксперименталды зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .74
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .76
Қосымша А Педагогтің инновациялық іс . әрекетке даярлығы ... ... ... ... ... ... .81
Қосымша Ә Оқытудың интерактивті әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .84
Қосымша Б Өзін . өзі шығармашылық мәдениетін дамытудың жетістіктері ..85
Қосымша В Креативтілік ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..86
Қосымша Г Қазіргі білім берудегі оқыту модельдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .88
Қосымша Д Креативтілік түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .89
Қосымша Е Инновациялық іс . әрекет моделі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .90
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Инновациялық оқыту жағдайындағы педагог креативтілігін дамытудың ғылыми . теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.1 Шығармашылық генезисінің дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Креативтілік феноменология проблемасының құрылымы ... ... ... ... ... ... ...16
1.3 Креативтіліктің құрылымы, оның байқалу механизмдері ... ... ... ... ... ... ... 22
2 Инновациялық оқыту жағдайындағы педагог креативтілігін дамыту процесін ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
2.1 Инновациялық оқыту формалары мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
2.2 Инновациялық оқыту формалары мен мазмұны арқылы креативтілікті дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
2.3 Инновациялық оқыту жағдайындағы педагог креативтілігін дамытудың эксперименталды зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .74
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .76
Қосымша А Педагогтің инновациялық іс . әрекетке даярлығы ... ... ... ... ... ... .81
Қосымша Ә Оқытудың интерактивті әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .84
Қосымша Б Өзін . өзі шығармашылық мәдениетін дамытудың жетістіктері ..85
Қосымша В Креативтілік ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..86
Қосымша Г Қазіргі білім берудегі оқыту модельдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .88
Қосымша Д Креативтілік түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .89
Қосымша Е Инновациялық іс . әрекет моделі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .90
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейтестілігі. XXI ғасырда әлемдік өркениет дамудың жаңа этапына кетуде. Қазіргі заманғы жағдайда кез - келген мемлекеттің даму деңгейі табиғи ресурстармен ғана емес, ол интеллектуалды және шығармашылық потенциалмен, ғылыми өндірісте жаңа технологияларды енгізумен де байланысты. Және де музыкалық, әдеби, шығармашылық, инновация, ғылыми ашулардан құралған. Шығармашылық потенциалдың ұлттық индексін өлшейтін ерік те өлшенуде. Бұл жағдайда креативтілікті жүйелі зерттей отыра, ресурс ретінде дамытуға болады.
Практикаға жаңа технологияларды енгізу шығармашылық ойлауы арқылы өндірістік және әлеуметтік өмірге жаңалықтар енгізетін тұлғалар қатарын көбейтуде. Мемлекеттің дамуында зор үлесті елдің интеллектуалды және шығармашылық потенциалы ойнайды.
Қазақстан Республикасының қазіргі заманғы білім беру жүйесінің стратегиялық мақсаты - бәсекелестік қабілетке ие шығармашыл тұлғаны дамыту. Бұл дегеніміз қазіргі заманғы жоғары мектепте болашақ мамандар тек қана белгілі бір білім, дағдыларды меңгеріп қана қоймай, меңгерген шаблон мен алгоритмдерді бүкіл өмір ағымында қолдануы қажет.
Жоғары мектептегі білім жүйесі педагогтің шығармашылық потенциалын дамытуға зор үлес қосу қажет, өнімді ойлауға үйрету керек.
Ғасыр тұсындағы ғылыми білім беру аймағындағы реформалар бар евразиялық кеңістікті де қозғады. ЮНЕСКО-ның генералды конференциясында білім берудің жаңа анықтамасы берілді.
Білім беру тұлғаның мінез – құлқы мен қабілетін жетілдіру қорытындысы мен процесі деп түсіндіріледі.
Жастар үшін басты міндет – білім алу болып табылады. Бірақ та жаңа уақыт қазіргі заманғы жас ұрпаққа білімге жаңа көзқарасты қарауға ұсыныс береді. Әр екі жылда ақпарат көлемі екі еселенеді. Күнделікті өмірге адамның әр алуан аймағында жаңа технологиялар енгізіліп, меңгерілуде. Н. Назарбаевтың білім беру мен ғылым қызметкерлерінің II съезінде ақпараттық өркениет шыңына жету үшін «өмір бақилық білім» моделінен «өмір ағымы барысындағы білімге» көшу керектігін атап өтеді.
Оқыту мен тәрбиелеу процесінде педагог креативтілін дамытудың қажеттілігі қоғам талабынан туындайды. Қоғам қашан да қабілетті адамдарға мұқтаж болып келген. Қоғам барған сайын күрделене түсуде. Түр сипаты мүлдем бөлек жаңа дәуір туып келеді. Сол дәуірге сай өзгеше қабілет қасиетке ие жаңа адам пайда болады. Қазіргі кезде мамандық атаулының барлығы бейімділікті, ептілікті, шапшандықты, ерекше ой қызметін, мол шығармашылық мүмкіндікті қажет етеді және өзін қоршаған түрлі жағдайға без икемділік қана қоймай, оларды керекті бағытына шығармашылықпен бұра білу қабілеттілігіне икемдейді.
Осыған орай, XXI ғасыр мектебінде жаңа талап, жаңа заманға сай педагогтардың ғылыми – қоғамдық атқаратын жұмыстары болашақ мамандардың ғылым мен техникалық немесе өнердің бір саласы тереңдетіп оқыту арқылы танымдық белсенділіктері мен шығармашылық қабілеттерін дамытуына зор ықпал етеді.
Инновациялық оқыту жағдайындағы педагог креативтілігін дамыту ғылыми тұрғыдан қарастырылып, жеке мәселе ретінде қарастырылмаған. Педагогикалық жоғары оқу орындарының креативтілік қабілетін оқу процесіне пайдалана білуге дайындау инновациялық оқыту жағдайындағы жеткілікті, тиімді, ғылыми негізделген түрде ұйымдастырылмай отыр.
Ақпараттық ғасырының талаптары жоғары оқу орындарының педагог креативтілігін дамыту оқу процесіне пайдалана білу құзырлықтарының арасындағы сәйкессіздіктентуған қайшылықтар.Осы қайшылықтарды ескере отырып, зерттеу жұмысымыздың тақырыбын «Инновациялық оқыту жағдайындағы педагог креативтілігін дамыту» деп алдық.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Инновациялық оқыту жағдайындағы педагог креативтілігін дамытудың теориялық негіздерін айқындау.
Зерттеу объектісі: Инновациялық оқыту жағдайындағы педагогтің кәсіби даму жүйесі.
Зерттеу пәні: Педагог креативтілігін дамыту процесі.
Зерттеу жұмысының болжамы: егер жоғары оқу орындарында педагог креативтілігін дамытудың жүйесі тұлғалық, іс - әрекеттік, инновациялық және технолологиялық сияқты әдіснамалық тәсілдер негізінде құрылса, онда жоғары оқу орнындағы педагогтің кәсіптік деңгейін жоғарылатуға әсер етеді, өйткені педагог инновациялық оқыту жағдайындағы креативтілікке арнайы дайындалады.
Зерттеу міндеттері:
- педагог креативтілігін дамыту мәселесінің ғылыми – теориялық негіздерін, ғылыми педагогикалық, психологиялық, философиялық, әдістемелік әдебиеттерден жан – жақты зерттей отырып, теориялы қнегізін анықтау;
- инновациялық оқыту жағдайындағы педагог креативтілігін дамыту педагогикалық негіздерінің мәселелерін ашу,
- педагог креативтілігін диагностикалаудың нәтижелерінің ерекшеліктерін талдау, қорытынды жасау,
- инновациялық оқытудың – модульдік, проблемалық, дамыта, интеграциялық, интерактивті оқытуды оқу үрдісіне енгізіп, креативтілік дамыту жолдарын зерттеп, ұсыныстар беру.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері: Отандық және шет елдік педагогика, психология, философия сияқты ғылым салаларының зерттеу міндеттеріне сәйкестендіре алынған іргелі идеялар жатады.
Зерттеу жұмысы қоғам дамуының тұтастығы мен оның барлық элементтерінің өзара шарты байланыстылығы туралы тұжырымдамалық философиялық қағидаларға, жүйелілік, тұлғалық, әрекеттік, инновациялық сияқты әдіснамалық тәсілдерге, таным теориясына, оқыту процесінің заңдылықтарына, қоғам мен білім берудің интеграциясы, білім мазмұны, инновациялық оқыту әдістері мен форма теорияларына сүйене отырып орындалды.
Зерттеудің көкейтестілігі. XXI ғасырда әлемдік өркениет дамудың жаңа этапына кетуде. Қазіргі заманғы жағдайда кез - келген мемлекеттің даму деңгейі табиғи ресурстармен ғана емес, ол интеллектуалды және шығармашылық потенциалмен, ғылыми өндірісте жаңа технологияларды енгізумен де байланысты. Және де музыкалық, әдеби, шығармашылық, инновация, ғылыми ашулардан құралған. Шығармашылық потенциалдың ұлттық индексін өлшейтін ерік те өлшенуде. Бұл жағдайда креативтілікті жүйелі зерттей отыра, ресурс ретінде дамытуға болады.
Практикаға жаңа технологияларды енгізу шығармашылық ойлауы арқылы өндірістік және әлеуметтік өмірге жаңалықтар енгізетін тұлғалар қатарын көбейтуде. Мемлекеттің дамуында зор үлесті елдің интеллектуалды және шығармашылық потенциалы ойнайды.
Қазақстан Республикасының қазіргі заманғы білім беру жүйесінің стратегиялық мақсаты - бәсекелестік қабілетке ие шығармашыл тұлғаны дамыту. Бұл дегеніміз қазіргі заманғы жоғары мектепте болашақ мамандар тек қана белгілі бір білім, дағдыларды меңгеріп қана қоймай, меңгерген шаблон мен алгоритмдерді бүкіл өмір ағымында қолдануы қажет.
Жоғары мектептегі білім жүйесі педагогтің шығармашылық потенциалын дамытуға зор үлес қосу қажет, өнімді ойлауға үйрету керек.
Ғасыр тұсындағы ғылыми білім беру аймағындағы реформалар бар евразиялық кеңістікті де қозғады. ЮНЕСКО-ның генералды конференциясында білім берудің жаңа анықтамасы берілді.
Білім беру тұлғаның мінез – құлқы мен қабілетін жетілдіру қорытындысы мен процесі деп түсіндіріледі.
Жастар үшін басты міндет – білім алу болып табылады. Бірақ та жаңа уақыт қазіргі заманғы жас ұрпаққа білімге жаңа көзқарасты қарауға ұсыныс береді. Әр екі жылда ақпарат көлемі екі еселенеді. Күнделікті өмірге адамның әр алуан аймағында жаңа технологиялар енгізіліп, меңгерілуде. Н. Назарбаевтың білім беру мен ғылым қызметкерлерінің II съезінде ақпараттық өркениет шыңына жету үшін «өмір бақилық білім» моделінен «өмір ағымы барысындағы білімге» көшу керектігін атап өтеді.
Оқыту мен тәрбиелеу процесінде педагог креативтілін дамытудың қажеттілігі қоғам талабынан туындайды. Қоғам қашан да қабілетті адамдарға мұқтаж болып келген. Қоғам барған сайын күрделене түсуде. Түр сипаты мүлдем бөлек жаңа дәуір туып келеді. Сол дәуірге сай өзгеше қабілет қасиетке ие жаңа адам пайда болады. Қазіргі кезде мамандық атаулының барлығы бейімділікті, ептілікті, шапшандықты, ерекше ой қызметін, мол шығармашылық мүмкіндікті қажет етеді және өзін қоршаған түрлі жағдайға без икемділік қана қоймай, оларды керекті бағытына шығармашылықпен бұра білу қабілеттілігіне икемдейді.
Осыған орай, XXI ғасыр мектебінде жаңа талап, жаңа заманға сай педагогтардың ғылыми – қоғамдық атқаратын жұмыстары болашақ мамандардың ғылым мен техникалық немесе өнердің бір саласы тереңдетіп оқыту арқылы танымдық белсенділіктері мен шығармашылық қабілеттерін дамытуына зор ықпал етеді.
Инновациялық оқыту жағдайындағы педагог креативтілігін дамыту ғылыми тұрғыдан қарастырылып, жеке мәселе ретінде қарастырылмаған. Педагогикалық жоғары оқу орындарының креативтілік қабілетін оқу процесіне пайдалана білуге дайындау инновациялық оқыту жағдайындағы жеткілікті, тиімді, ғылыми негізделген түрде ұйымдастырылмай отыр.
Ақпараттық ғасырының талаптары жоғары оқу орындарының педагог креативтілігін дамыту оқу процесіне пайдалана білу құзырлықтарының арасындағы сәйкессіздіктентуған қайшылықтар.Осы қайшылықтарды ескере отырып, зерттеу жұмысымыздың тақырыбын «Инновациялық оқыту жағдайындағы педагог креативтілігін дамыту» деп алдық.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Инновациялық оқыту жағдайындағы педагог креативтілігін дамытудың теориялық негіздерін айқындау.
Зерттеу объектісі: Инновациялық оқыту жағдайындағы педагогтің кәсіби даму жүйесі.
Зерттеу пәні: Педагог креативтілігін дамыту процесі.
Зерттеу жұмысының болжамы: егер жоғары оқу орындарында педагог креативтілігін дамытудың жүйесі тұлғалық, іс - әрекеттік, инновациялық және технолологиялық сияқты әдіснамалық тәсілдер негізінде құрылса, онда жоғары оқу орнындағы педагогтің кәсіптік деңгейін жоғарылатуға әсер етеді, өйткені педагог инновациялық оқыту жағдайындағы креативтілікке арнайы дайындалады.
Зерттеу міндеттері:
- педагог креативтілігін дамыту мәселесінің ғылыми – теориялық негіздерін, ғылыми педагогикалық, психологиялық, философиялық, әдістемелік әдебиеттерден жан – жақты зерттей отырып, теориялы қнегізін анықтау;
- инновациялық оқыту жағдайындағы педагог креативтілігін дамыту педагогикалық негіздерінің мәселелерін ашу,
- педагог креативтілігін диагностикалаудың нәтижелерінің ерекшеліктерін талдау, қорытынды жасау,
- инновациялық оқытудың – модульдік, проблемалық, дамыта, интеграциялық, интерактивті оқытуды оқу үрдісіне енгізіп, креативтілік дамыту жолдарын зерттеп, ұсыныстар беру.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері: Отандық және шет елдік педагогика, психология, философия сияқты ғылым салаларының зерттеу міндеттеріне сәйкестендіре алынған іргелі идеялар жатады.
Зерттеу жұмысы қоғам дамуының тұтастығы мен оның барлық элементтерінің өзара шарты байланыстылығы туралы тұжырымдамалық философиялық қағидаларға, жүйелілік, тұлғалық, әрекеттік, инновациялық сияқты әдіснамалық тәсілдерге, таным теориясына, оқыту процесінің заңдылықтарына, қоғам мен білім берудің интеграциясы, білім мазмұны, инновациялық оқыту әдістері мен форма теорияларына сүйене отырып орындалды.
1. Богоявленская Д.Б. Психология творческих способностей / Д.Б. Богоявленская. – М.: Просвещение, 2002. – 296 с.
2. Визлогузова М.А., Сушкова Ф.Б. Технология подготовки к творческой педагогической деятельности / М.А. Визлогусова, Ф.Б. Сушкова. – М.: Педагогика, 1995. – 208 с.
3. Кан – Калик В.А., Никандаров Н.Д. Педагогическое творчество / В.А. Кан – Калик, Н.Д. Никандаров. – М.: Просвещение, 1990 – 128 с.
4. Морозов А.В. Креативность преподавателей высшей школы // А.В. Морозов. Высшее образование сегодня – Higher education today. – М.: 2004. - №3. – С. 64 – 68.
5. Мұқаметқали М.М. Мұғалімдерді кәсіби – педагогикалық инновациялық іс - әрекетке даярлау жолдары / М.М.Мұқаметқали. - Өскемен: ШҚМУ, 2004. – 198 б.
6. Морозов А.В. О разработке модели творческого преподавателя высшей школы / А.В. Морозов. – М.: Академический Проект, 2003. - № 6. - С. 72-75
7. Осухова Н.Г. Становление творческой индивидуальности педагога / Н.Г. Осухова. // Педагогика. - 1992. - № 3-4 – С. 13-15
8. Теплов Б.Е. Способности и одаренность / Б.Е. Теплов. // Психология индивидуальных различий. Тексты.- М.: Просвещение, 1982. – С. 129-139
9. Способности и склонности: комплексные исследования / Под.ред Э.А.Голубевой. - М.: Педагогика, 1989. - 200 с.
10. Гнатко Н.М. Проблема креативности и явление подражания / Н.М. Гнатко. – М.: Академический Проект, 1994. – 176 с.
11. Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы / Астана: Дастан, – 2000. - 336 б.
12. Лушников В.Д. Традиционное и новаторское в современном образований / В.Д. Лушников. // Педагогика. – 2000. - №10 – С. 20-25
13. Кларин М.В. Инновационные модели обучения в зарубежных педагогических поисках / М.В. Кларин. – М.: Просвещение, 1994. – 207 с.
14. Афендикова М.А. Креативная личностно и профессионально ориентированная технология профильного обучения математике: Автореф. дис. канд. пед. наук. // М.А. Афендикова: Воронеж, 2004. – 23 с.
15. Галич Т.Н. Развитие креативности в условиях инновационного обучения: Автореф. дис. канд. психол. наук: // Т.Н. Галич: Казанский государственный технический университет им. А.Н. Туполева. – Казань, 1999. 21 с.
16. Зиновкина М.М. Креативная педагогическая система непрерывного формирования ситемного мышления и развития творческих способностей учащихся во всех звеньях образования: [Идеи, принципы, вопросы разраб.в пед.исслед.] / М.М. Зиновкина. // Креативная педагогика. – М.: Просвещение, 1998. – С. 20 – 27
17. Креативная педагогика XXI века = Creative pedagogics of the XXI st century: Педагогическая деятельность как процесс непрерывного развития творческого потенциала личности – М.: Академический Проект, 1999. - 145 с.
18. Морозов А.В. Креативность преподавателя высшей школы. Монография / А.В. Морозов. – М.: Академический Проект, 2002. – 395 с.
19. Лобейко Ю.А. Научные основы творческого развития педагога в системе послевузовского образования. Акад.повышения квалификации и переподготовки работников образования / Ю.А. Лобейко. – М.: Педагогика, 2000. – 271 с.
20. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Педагогика және психология / Алматы: Мектеп, 2002. – 256 б.
21. Морозов А.В. Формирование креативности педагога в условиях непрерывного образования. Монография / А.В. Морозов. – М.: Академический Проект, 2002. – 409 с.
22. Морозов А.В., Чернилевский Д.В. Креативная педагогика и психология: Учебное пособие для вузов / А.В. Морозов, Д.В. Чернилевский. – М.: Академический Проект, 2004. – 2 – е изд., испр. и доп. – 560 с.
23. Сластенин В.А., Подымова Л.С. Педагогика: Инновационная деятельность / А.В. Сластенин, Л.С. Подымова. – М.: НИИ ВШ, 1997. – 305 с.
24. Смирнов С.А. Педагогика: педагогическая теории, системы, технологии: учебное пособие / С.А. Смирнов. – М.: Педагогика, 1998 – 509 с.
25. Попов В. Возможности креативной педагогики в условиях перехода к информационному обществу / В. Попов. // Alma mater. – 1999. - № 4 – С. 23
26. Чернилевский Д.В. Креативные аспекты становления образовательной системы / Д.В. Чернилевский. – М.: Педагогика, 2003. – 296 с.
27. Рындак В.Г. Формирование творческого потенциала учителя / В.Г. Рындак. – М.: Педагогика, 1994. – 264 с.
28. Шевченко Л.Л. Педагогическое творчество / Л.Л. Шевченко. – М.: Академия, 1996. – 176 с.
29. Рубинштейн С.Л. Проблема способностей и вопросы психологической теорий / С.Л. Рубенштейн. // Психология индивидуальных различий. Тексты - М.: Педагогика, 1982. – С. 59-68
30. НЛП: управление креативностью / Р.Дилтс. – СПб.: Питер, 2003. – 416 с.: ил. (Серия «Эффективный тренинг»)
31. Ролик М.П. Креативная педагогика как развитие созидательного альтруизма и доминантных потребностей человека / М.П. Ролик. // Инновация в образовании. 2001. - № 6 - С. 104 – 111
32. Философиялық сөздік / Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1996. – 525 б.
33. Лейтес Н.С. Одаренные дети // Психология индивидуальных различий. Тексты / Н.С. Лейтес. - М.: Просвещение, 1982 – С. 140-147
Лобейко Ю.А., Новикова Т.Г., Трухачев В.И. Инновационная деятельность и творческое развитие педагога. Акад.повышения квалификации и
2. Визлогузова М.А., Сушкова Ф.Б. Технология подготовки к творческой педагогической деятельности / М.А. Визлогусова, Ф.Б. Сушкова. – М.: Педагогика, 1995. – 208 с.
3. Кан – Калик В.А., Никандаров Н.Д. Педагогическое творчество / В.А. Кан – Калик, Н.Д. Никандаров. – М.: Просвещение, 1990 – 128 с.
4. Морозов А.В. Креативность преподавателей высшей школы // А.В. Морозов. Высшее образование сегодня – Higher education today. – М.: 2004. - №3. – С. 64 – 68.
5. Мұқаметқали М.М. Мұғалімдерді кәсіби – педагогикалық инновациялық іс - әрекетке даярлау жолдары / М.М.Мұқаметқали. - Өскемен: ШҚМУ, 2004. – 198 б.
6. Морозов А.В. О разработке модели творческого преподавателя высшей школы / А.В. Морозов. – М.: Академический Проект, 2003. - № 6. - С. 72-75
7. Осухова Н.Г. Становление творческой индивидуальности педагога / Н.Г. Осухова. // Педагогика. - 1992. - № 3-4 – С. 13-15
8. Теплов Б.Е. Способности и одаренность / Б.Е. Теплов. // Психология индивидуальных различий. Тексты.- М.: Просвещение, 1982. – С. 129-139
9. Способности и склонности: комплексные исследования / Под.ред Э.А.Голубевой. - М.: Педагогика, 1989. - 200 с.
10. Гнатко Н.М. Проблема креативности и явление подражания / Н.М. Гнатко. – М.: Академический Проект, 1994. – 176 с.
11. Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы / Астана: Дастан, – 2000. - 336 б.
12. Лушников В.Д. Традиционное и новаторское в современном образований / В.Д. Лушников. // Педагогика. – 2000. - №10 – С. 20-25
13. Кларин М.В. Инновационные модели обучения в зарубежных педагогических поисках / М.В. Кларин. – М.: Просвещение, 1994. – 207 с.
14. Афендикова М.А. Креативная личностно и профессионально ориентированная технология профильного обучения математике: Автореф. дис. канд. пед. наук. // М.А. Афендикова: Воронеж, 2004. – 23 с.
15. Галич Т.Н. Развитие креативности в условиях инновационного обучения: Автореф. дис. канд. психол. наук: // Т.Н. Галич: Казанский государственный технический университет им. А.Н. Туполева. – Казань, 1999. 21 с.
16. Зиновкина М.М. Креативная педагогическая система непрерывного формирования ситемного мышления и развития творческих способностей учащихся во всех звеньях образования: [Идеи, принципы, вопросы разраб.в пед.исслед.] / М.М. Зиновкина. // Креативная педагогика. – М.: Просвещение, 1998. – С. 20 – 27
17. Креативная педагогика XXI века = Creative pedagogics of the XXI st century: Педагогическая деятельность как процесс непрерывного развития творческого потенциала личности – М.: Академический Проект, 1999. - 145 с.
18. Морозов А.В. Креативность преподавателя высшей школы. Монография / А.В. Морозов. – М.: Академический Проект, 2002. – 395 с.
19. Лобейко Ю.А. Научные основы творческого развития педагога в системе послевузовского образования. Акад.повышения квалификации и переподготовки работников образования / Ю.А. Лобейко. – М.: Педагогика, 2000. – 271 с.
20. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Педагогика және психология / Алматы: Мектеп, 2002. – 256 б.
21. Морозов А.В. Формирование креативности педагога в условиях непрерывного образования. Монография / А.В. Морозов. – М.: Академический Проект, 2002. – 409 с.
22. Морозов А.В., Чернилевский Д.В. Креативная педагогика и психология: Учебное пособие для вузов / А.В. Морозов, Д.В. Чернилевский. – М.: Академический Проект, 2004. – 2 – е изд., испр. и доп. – 560 с.
23. Сластенин В.А., Подымова Л.С. Педагогика: Инновационная деятельность / А.В. Сластенин, Л.С. Подымова. – М.: НИИ ВШ, 1997. – 305 с.
24. Смирнов С.А. Педагогика: педагогическая теории, системы, технологии: учебное пособие / С.А. Смирнов. – М.: Педагогика, 1998 – 509 с.
25. Попов В. Возможности креативной педагогики в условиях перехода к информационному обществу / В. Попов. // Alma mater. – 1999. - № 4 – С. 23
26. Чернилевский Д.В. Креативные аспекты становления образовательной системы / Д.В. Чернилевский. – М.: Педагогика, 2003. – 296 с.
27. Рындак В.Г. Формирование творческого потенциала учителя / В.Г. Рындак. – М.: Педагогика, 1994. – 264 с.
28. Шевченко Л.Л. Педагогическое творчество / Л.Л. Шевченко. – М.: Академия, 1996. – 176 с.
29. Рубинштейн С.Л. Проблема способностей и вопросы психологической теорий / С.Л. Рубенштейн. // Психология индивидуальных различий. Тексты - М.: Педагогика, 1982. – С. 59-68
30. НЛП: управление креативностью / Р.Дилтс. – СПб.: Питер, 2003. – 416 с.: ил. (Серия «Эффективный тренинг»)
31. Ролик М.П. Креативная педагогика как развитие созидательного альтруизма и доминантных потребностей человека / М.П. Ролик. // Инновация в образовании. 2001. - № 6 - С. 104 – 111
32. Философиялық сөздік / Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1996. – 525 б.
33. Лейтес Н.С. Одаренные дети // Психология индивидуальных различий. Тексты / Н.С. Лейтес. - М.: Просвещение, 1982 – С. 140-147
Лобейко Ю.А., Новикова Т.Г., Трухачев В.И. Инновационная деятельность и творческое развитие педагога. Акад.повышения квалификации и
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Тарих, педагогика және психология факультеті
Магистрлік ДИССЕРТАЦИЯ
Инновациялық оқыту жағдайындағы педагог креативтілігін дамыту
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Инновациялық оқыту жағдайындағы педагог креативтілігін дамытудың ғылыми
– теориялық негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
.7
1. Шығармашылық генезисінің дамуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
2. Креативтілік феноменология проблемасының құрылымы
... ... ... ... ... ... ...16
3. Креативтіліктің құрылымы, оның байқалу механизмдері
... ... ... ... ... ... ... 22
2. Инновациялық оқыту жағдайындағы педагог креативтілігін дамыту процесін
ұйымдастыру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 34
1. Инновациялық оқыту формалары мен
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 34
2. Инновациялық оқыту формалары мен мазмұны арқылы креативтілікті дамыту
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
3. Инновациялық оқыту жағдайындағы педагог креативтілігін дамытудың
эксперименталды зерттеу нәтижелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .74
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...76
Қосымша А Педагогтің инновациялық іс - әрекетке даярлығы
... ... ... ... ... ... .81
Қосымша Ә Оқытудың интерактивті әдістері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..84
Қосымша Б Өзін - өзі шығармашылық мәдениетін дамытудың жетістіктері ..85
Қосымша В Креативтілік ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...86
Қосымша Г Қазіргі білім берудегі оқыту модельдері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..88
Қосымша Д Креативтілік түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...89
Қосымша Е Инновациялық іс - әрекет моделі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..90
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейтестілігі. XXI ғасырда әлемдік өркениет дамудың жаңа
этапына кетуде. Қазіргі заманғы жағдайда кез - келген мемлекеттің даму
деңгейі табиғи ресурстармен ғана емес, ол интеллектуалды және шығармашылық
потенциалмен, ғылыми өндірісте жаңа технологияларды енгізумен де
байланысты. Және де музыкалық, әдеби, шығармашылық, инновация, ғылыми
ашулардан құралған. Шығармашылық потенциалдың ұлттық индексін өлшейтін ерік
те өлшенуде. Бұл жағдайда креативтілікті жүйелі зерттей отыра, ресурс
ретінде дамытуға болады.
Практикаға жаңа технологияларды енгізу шығармашылық ойлауы арқылы
өндірістік және әлеуметтік өмірге жаңалықтар енгізетін тұлғалар қатарын
көбейтуде. Мемлекеттің дамуында зор үлесті елдің интеллектуалды және
шығармашылық потенциалы ойнайды.
Қазақстан Республикасының қазіргі заманғы білім беру жүйесінің
стратегиялық мақсаты - бәсекелестік қабілетке ие шығармашыл тұлғаны дамыту.
Бұл дегеніміз қазіргі заманғы жоғары мектепте болашақ мамандар тек қана
белгілі бір білім, дағдыларды меңгеріп қана қоймай, меңгерген шаблон мен
алгоритмдерді бүкіл өмір ағымында қолдануы қажет.
Жоғары мектептегі білім жүйесі педагогтің шығармашылық потенциалын
дамытуға зор үлес қосу қажет, өнімді ойлауға үйрету керек.
Ғасыр тұсындағы ғылыми білім беру аймағындағы реформалар бар
евразиялық кеңістікті де қозғады. ЮНЕСКО-ның генералды конференциясында
білім берудің жаңа анықтамасы берілді.
Білім беру тұлғаның мінез – құлқы мен қабілетін жетілдіру қорытындысы
мен процесі деп түсіндіріледі.
Жастар үшін басты міндет – білім алу болып табылады. Бірақ та жаңа
уақыт қазіргі заманғы жас ұрпаққа білімге жаңа көзқарасты қарауға ұсыныс
береді. Әр екі жылда ақпарат көлемі екі еселенеді. Күнделікті өмірге
адамның әр алуан аймағында жаңа технологиялар енгізіліп, меңгерілуде. Н.
Назарбаевтың білім беру мен ғылым қызметкерлерінің II съезінде ақпараттық
өркениет шыңына жету үшін өмір бақилық білім моделінен өмір ағымы
барысындағы білімге көшу керектігін атап өтеді.
Оқыту мен тәрбиелеу процесінде педагог креативтілін дамытудың
қажеттілігі қоғам талабынан туындайды. Қоғам қашан да қабілетті адамдарға
мұқтаж болып келген. Қоғам барған сайын күрделене түсуде. Түр сипаты мүлдем
бөлек жаңа дәуір туып келеді. Сол дәуірге сай өзгеше қабілет қасиетке ие
жаңа адам пайда болады. Қазіргі кезде мамандық атаулының барлығы
бейімділікті, ептілікті, шапшандықты, ерекше ой қызметін, мол шығармашылық
мүмкіндікті қажет етеді және өзін қоршаған түрлі жағдайға без икемділік
қана қоймай, оларды керекті бағытына шығармашылықпен бұра білу
қабілеттілігіне икемдейді.
Осыған орай, XXI ғасыр мектебінде жаңа талап, жаңа заманға сай
педагогтардың ғылыми – қоғамдық атқаратын жұмыстары болашақ мамандардың
ғылым мен техникалық немесе өнердің бір саласы тереңдетіп оқыту арқылы
танымдық белсенділіктері мен шығармашылық қабілеттерін дамытуына зор ықпал
етеді.
Инновациялық оқыту жағдайындағы педагог креативтілігін дамыту ғылыми
тұрғыдан қарастырылып, жеке мәселе ретінде қарастырылмаған. Педагогикалық
жоғары оқу орындарының креативтілік қабілетін оқу процесіне пайдалана
білуге дайындау инновациялық оқыту жағдайындағы жеткілікті, тиімді, ғылыми
негізделген түрде ұйымдастырылмай отыр.
Ақпараттық ғасырының талаптары жоғары оқу орындарының педагог
креативтілігін дамыту оқу процесіне пайдалана білу құзырлықтарының
арасындағы сәйкессіздіктентуған қайшылықтар.Осы қайшылықтарды ескере
отырып, зерттеу жұмысымыздың тақырыбын Инновациялық оқыту жағдайындағы
педагог креативтілігін дамыту деп алдық.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Инновациялық оқыту жағдайындағы педагог
креативтілігін дамытудың теориялық негіздерін айқындау.
Зерттеу объектісі: Инновациялық оқыту жағдайындағы педагогтің кәсіби
даму жүйесі.
Зерттеу пәні: Педагог креативтілігін дамыту процесі.
Зерттеу жұмысының болжамы: егер жоғары оқу орындарында педагог
креативтілігін дамытудың жүйесі тұлғалық, іс - әрекеттік, инновациялық және
технолологиялық сияқты әдіснамалық тәсілдер негізінде құрылса, онда жоғары
оқу орнындағы педагогтің кәсіптік деңгейін жоғарылатуға әсер етеді, өйткені
педагог инновациялық оқыту жағдайындағы креативтілікке арнайы дайындалады.
Зерттеу міндеттері:
- педагог креативтілігін дамыту мәселесінің ғылыми – теориялық
негіздерін, ғылыми педагогикалық, психологиялық,
философиялық, әдістемелік әдебиеттерден жан – жақты зерттей
отырып, теориялы қнегізін анықтау;
- инновациялық оқыту жағдайындағы педагог креативтілігін дамыту
педагогикалық негіздерінің мәселелерін ашу,
- педагог креативтілігін диагностикалаудың нәтижелерінің
ерекшеліктерін талдау, қорытынды жасау,
- инновациялық оқытудың – модульдік, проблемалық, дамыта,
интеграциялық, интерактивті оқытуды оқу үрдісіне енгізіп,
креативтілік дамыту жолдарын зерттеп, ұсыныстар беру.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері: Отандық және шет
елдік педагогика, психология, философия сияқты ғылым салаларының зерттеу
міндеттеріне сәйкестендіре алынған іргелі идеялар жатады.
Зерттеу жұмысы қоғам дамуының тұтастығы мен оның барлық элементтерінің
өзара шарты байланыстылығы туралы тұжырымдамалық философиялық қағидаларға,
жүйелілік, тұлғалық, әрекеттік, инновациялық сияқты әдіснамалық тәсілдерге,
таным теориясына, оқыту процесінің заңдылықтарына, қоғам мен білім берудің
интеграциясы, білім мазмұны, инновациялық оқыту әдістері мен форма
теорияларына сүйене отырып орындалды.
Зерттеу көздері. Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы,
нормативтік – құқықтық құжаттар, зерттеу мәселесіне арналған отандық және
шет елдік ғалымдардың іргелі ғылыми еңбектері, жоғары оқу орындарының оқу -
әдістемелік материалдары, тәжірибелік педагогикалық жұмыстар,
тұжырымдамалар.
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
Бірінші кезеңде (2005 жыл) зерттеу тақырыбы алынып, оның мақсаты,
объектісі, пәні және міндеттері айқындалды. Осы мәселеге байланысты
педагогикалық, психологиялық, философиялық әдебиеттердегі оқу –
ағартушылардың еңбектеріне щолу жасалынды. Педагог креативтілігі ұғымының
ғылыми – теориялық негіздері зерттелінді.
Екінші кезеңде (2005 – 2006 жыл) жиналған материалдар, дерек көздері
педагогика – психология ғылымының теориялық негіздері тұрғысынан талдауға
алынып жүйеленді. Тақырыпқа байланысты мақалалар жарық көрді.
Үшінші кезеңде (2005 – 2006 жыл) эксперименттік зерттеу бағдарламасы
құрылып, диагностикалық әдістемелер талданып алынды. Зерттеу материалдары
қорытындыланып, диссертациялық жұмыс жинақталып, ғылыми материалдар
жетілдіріп, қорғауға ұсынуға даярланды.
Зерттеудің әдістері.
- зерттеу тақырыбына қатысты ғылыми – теориялық әдебиеттер
талдау;
- білім беру жүйесіндегі оқу процесіне байланысты ресми және
нормативтік құжаттар мен мерзімді баспа материалдарын
жүйелеу;
- білім беру жүйесінің субъектілерінің тәжірибесін талдау,
салыстыру, зерделеу, жинақтау;
- тәжірибелік педагогикалық жұмыстарды өткізу, алынған
қорытынды нәтижелерді өңдеу,
- оқу үрдісін дамытуға қатысты материалдарды жүйелеу, оның
педагогикалық жағдайларын негіздеу;
- креативтілікті диагностикалауға арналған психологиялық
әдістемелер.
Зерттеу базасы: Шығыс Қазақстан облысы, Өскемен қаласындағы
С.Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университеті.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңызы: Инновациялық оқыту
жағдайындағы педагог креативтілігін дамытудың қажеттілігі дәләлденген.
Педагогикалық креативтілік түсінігінің мәні анықталды, креативтілікті
дамыту нақты зерттеулердің нәтижесі негізінде талдау жасалды, тәжірибеде
бірінші рет өтілген.
Зерттеудің ғылыми – практикалық мәнділігі: жоғары білім жүйесіндегі
оқытушыларына, әдіскерлеріне, ізденушілеріне, студенттеріне пайдалы
әдістемелік нұсқаулары мен құралдарын пайдалана алуы.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелдігі мен негізділігі: түрлі ғылыми –
педагогикалық әдебиеттерді, нормативтік құжаттарды, педагогикалық баспасөз
материалдарын, тәжірибелік – педагогикалық жұмыс нәтижелерін пайдаланумен
қамтамасыз етіледі.
Зерттеудің дәлелділігі жұмыстағы қолданылған жүйелілік, әрекеттік,
инновациялық және әдіснамалық тәсілдерге сүйенумен қамтамасыз етілді.
Зерттеу жұмысының құрылымы: зерттеу кіріспеден, 2 тараудан,
тараушалардан, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен және
қосымшалардан тұрады. Көлемі 79 беттен тұрады.
Кіріспеде зерттеудің көкейтестілігі, объектісі, пәні, мақсаты,
болжамы, міндеттері, теориялық және әдіснамалық негіздері, зерттеу көздері
айқындалып, зерттеді ұйымдастыру кезеңдері мен оның ғылыми жаңалығы,
теориялық және практикалық мәнділігі ашылып баяндалады.
Бірінші тарау Инновациялық оқыту жағдайындағы педагог креативтілігін
дамытудың ғылыми - теориялық негіздері деп аталып, зерттеу мәселесі
бойынша философиялық, психологиялық, педагогикалық, әдістемелік
әдебиеттерге талдау жасалды. Осы талдау нәтижесінде жасалған тұжырымдамалар
мен ұсынымдар негізінде жоғары оқу орында педагог креативтілігін дамыту
ғылыми – педагогикалық мәселелері, инновациялық оқытуды оқу процесінде
қолдану тәжірибесі мен инновациялық оқыту жағдайындағы педагог
креативтілігін дамыту шарттарының сипаттамасы мен негіздемесі берілген.
Инновациялық оқыту жағдайындағы педагог креативтілігін дамыту
процесін ұйымдастыру атты екінші тарауда, педагогтердің креативтілігін
дамытуда инновациялық оқыту жағдайы негізінде педагог креативтілігін дамыту
тәсілдерін қолданудың тиімділігін, өлшемдері мен көрсеткіштері айқындалып,
жүйені тәжірибелік – эксперименттік жұмысына тексеру нәтижелері талданып,
креативтілікті дамытудың педагогикалық – психологиялық моделі дайындалды.
Қорытындыда аталған мәселені зерттеудің нәтижесінде алынған
тұжырымдамалар мен эксперименттік жұмыс нәтижелері бойынша ұсыныстар
беріліп, зерттеудің болашақтағы даму жолы айтылады.
Қолданылған әдебиеттер тізімі зерттеу барысында талданған
психологиялық, педагогикалық әдебиеттер бойынша қамтиды.
Қосымшада Қазіргі білім берудегі оқыту модельдері, Креативтілік
түрлері, Оқытудың интерактивті әдістері графиктік, кестелік
сызбанұсқалары берілген.
1. Инновациялық оқыту жағдайындағы педагог креативтілігін дамытудың
ғылыми – теориялық негіздері
1. Шығармашылық генезисінің дамуы
Психологиялық сөздікте шығармашылық – жаңа құндылықтарды, әсіресе
материалды және рухани құндылықтарды құру процесі ретінде анықталынады.
Мәдени – тарихи құбылыс бола отырып, тұлғалық және процессуалды
психологиялық аспектісі де ие.
Шығармашылық – бұл адамның өмір шындығында өзін - өзі тануға ұмтылуы,
өздігінен сапалы, дәлелді шешімдер қабылдай білуге үйренуі қажет. Адам
бойындағы қабілеттерін дамытып, олардың өшуіне жол бермеу оның рухани күшін
нығайтып, өмірден өз орнын табуға көмектеседі.
Шығармашылық психологиялық тұрғыдан алғанда, нәтижесінде жаңа
материалдық рухани құнды дүние тудыратын әрекет. Ал педагогикалық тұрғыдан
алсақ, шығармашылық дегеніміз – адамның белсенділігі мен өз бетінше жұмыс
істеуінің жоғары формасы және ол әлеуметтік қажеттілігі мен өзіндің
ерекшелігімен бағаланады.
Американдық психолог Фромм анықтамасы бойынша шағармашылық дегеніміз –
бұл, тани білу, жаңа бір нәрсені анықтауға ұмтылу және өз тәжірибесін терең
түйсіне білу қабілеті.
Тұлғаның өзіне деген сенімін арттырып және іс - әрекетін демеп,
қабілетін дамытып, шығармашылық жұмысының бастамасын дамытуға және тежеуге
жағдай туғызатын шығармашылықты оқытушы.
Жалпы педагогикалық процесте шығармашылық мәселесі маңызды орын алады.
Озат ұстаз тұлғалардың шығармашылық қабілетін дамыту барысында оқыту мен
тәрбиелеу әдістерінің жаңа түрлерін іздей отырып, өзі шығармашылықты тұлға
болып дамиды.
Бұл мәселе белгілі психологтар мен ғалымдар Л.С. Выготский, С.Л.
Рубенштейн, А.Г. Ананьев, А.Н. Леонтьев, Сластенин, А.В. Крутецкий, Ю.Л.
Львова, республикамыздағы танымал ғалымдар М.М.Мұқанов, Н.Д. Хмель, С.В.
Илларионов еңбектерінің өзегі болып табылады.
Педагогикалық еңбекті шығармашылық процесс ретінде қарастырған В.И.
Загвязинский, В.А. Кан – Калик, Н.Д. Никандаровтың зерттеулерінде ұстаз
шығармашылығының психологиялық негіздері, мұғалімнің жеке шығармашылығын
қалыптастыру жолдарына талдау жасалады.
Тұлғаның шығармашылығы қоршаған әлемді өзгертіп, жаңа небір
құндылықтарды құра алатын өзбетті, әрі белсенді тұлға формасы ретінде
анықталады 1.
Қоғамдық маңызы бар шығармашылық қоғам мен елдің процесін анықтайды.
Д.Б. Богоявленская концепциясына сай шығармашылық адамның
инициативтілігі бойынша кез – келген іс - әрекет түрінің дамуы мен
анықталады.
Н.С. Лейтес шығармашылық қабілетті интеллект деңгейінің көрінісі
ретінде тұлғаның тұтастай ойлау қабілетің дамуы ретінде сипатталады.
Зерттеуде әр жастық шақтағы шығармашылық қабілеттің өзінше көрінуі
қарастырылған.
Е.М. Мазалевская шығармашылық феноменін тұлғаның өзіндік реализациясы
мен дамуы ретінде түсіндіреді.
А.М. Матюшкин зерттеулерінің (Н.С. Лейтес, Б.М. Теплов, В.А.
Крутецкий, Е.И. Игнатьев, Э.А. Голубаева, В.М. Русалов, И.В. Равич – Щербо,
А.В. Запорожец, Н.Н. Поддъяков, А.В. Брушлинский, Т.В. Кудрявцев, Дж.
Берлайн, Я.А. Понамарев т.б.) жұмыстарына сүйеніп, шығармашыл дарындылық
тұжырымдамасын шығарған. Автордың пікірінше, дарындылықтың психологиялық
құрылымы адамның шығармашылығы мен шығармашылық дамуының негізгі
құрылымымен сәйкес келеді.
Шығармашылық потенциал – дарындылық негізінің дамуы.
А.М. Матюшкин шығармашылық дарындылықтың синтетикалық құрылымын
бөлген, мұнда негізгі құрылымдық компонентке енеді.
А.М. Матюшкин дарындылық, таланттылықты шығармашылық іс - әрекеттің
ерекшелігімен, шығармашылық туындауымен сипаттайды.
Теоретикалық концепцияға сәйкес дарындылық бастысы және оның дамуын
тұлғаның шығармашылық мүмкіндіктері құрайды.
Е.П. Торренс өзінің жұмысында көп жағдайда Дж.Гильфордтың дивергентті
ойлау теориясына негізделген. Дж.Гильфорд дивергентті ойлауды проблеманың
шешімін табудағы біртума және ерекше идеяларды құру процесімен
байланыстырады 2.
Шығармашылық ойлауға қабілет міндетті болып табылады, бірақ адамның
шығармашылық жетістігі үшін аса жеткіліксіз жағдай болып саналады.
Көптеген авторлар шығармашыл дарындылық проблемасын зерттеуде
шығармашылық адамды функциялағанда тұлғалық фактор жоғары рөлді ойнайды
деген.
Креативтілік нормативті процесс ретінде танылады, яғни барлық
адамдарға тән. Креативті жаттықтыруға болады. Психологиялық диагностау
лабораториясымен қатысушылардың шығармашылық ойлауы зерттелінген.
Шығармашылық – пайда болған міндеттерді әлдеқашан белгілі, болған
тәсілдермен шешу үшін талап етілетіндердің тысына шығатын жоғары формадағы
ойлау. Ойлау процесінде үстемдік еткенде, шығармашылық елес ретінде
көрінеді. Мақсат пен іс - әрекет тәсілінің компоненті бола тұра, ол
шеберлік пен инициативаның міндетті шарты ретінде шығармашылық іс - әрекет
деңгейіне дейін көтереді.
Педагогикалық шығармашылық – оқу – тәрбие міндеттерін мұғалімнің соны,
жоғары тиімділікпен шешуі, тәрбие мен оқыту теориясы мен тәжірибесін
байытуы.
Мұғалім еңбегі – ғылым, педагогикалық өнер, таланттылық сияқты
элементтерден тұратын әр қырлы әрекет. Білім мен тәрбие беруде белгіліні
өзгертіп, ал жаңадан жаңаны тудырушы, суреткерлік шығармашылықтың белгісі.
Ескілікті елемей жаңа жолмен жүруге бағыт алу, біртүрлілікті қабылдамау,
ойлап табу, тудыру, жасап көру – жаңашыл мұғалімнің күнделікті кәсіби
жағдайы. Шығармашылық – барлық әрекеттің сапа белгісі, ал шығармашыл
мұғалім – барлық реформаның негізгі кейіпкері.
Шығармашылық – мәселені белгілі тәсілдермен шешуге болмайтын жағдайда
туындайды. Дегенмен, бұл қисынсыз әрекет емес. Жаңа тапқыр шешім қабылдауға
әкелетін әрекет - әр түрлі деңгейде, бірнеше кезеңдерден тұратын күрделі
психологиялық үрдіс. Осы мәселені зерттеген ғалымдар педагогикалық
шығармашылық төмендегідей кезеңдерден тұратынын анықтаған:
1) педагогикалық ойдың пайда болуы; 2) түпкі ойды талдау;
3)педагогикалық ойды әрекетке айналдыру; 4) шығармашылықтың
нәтижесін талдап бағалау (В.А. Кан – Калик, Н.Д. Никандров);
1) жаңалықты көру; 2) педагогикалық өнертапқыштық құрастыру, модельдеу;
3) жетілдіру (В.И. Загвязинский) 3.
Бұл кезеңдерде қызығушылық, интеллект, қажетті білімді тез арада
меңгере білу, байқампаздық, ойлау операцияларын іске қоса алу, тапқырлық,
энтузиазм, табандылық, еркіндік пен өзіне деген сенушілік сияқты тірек
сапалардың болуы шығармашылық әрекетті нәтижелі етеді.
Шығармашылық әрекетте мұғалімнің өз еңбегіне сыни тұрғыдан қайта
қарауы, қанағат табуы, оны орындаудағы дербестігі, жағымды мотивацияның
қалыптасуы, тағы басқа орын алады. Сонымен қатар шығармашылықта мұғалімнің
төмендегідей психологиялық сапалары дамиды: жалпы білімнің тереңдігі,
сараланған арнайы білімдер, дамыған ақыл – ой қабілеттері мен оның
икемділігі, өнертапқыштыққа және еңбектегі жаңалыққа қуана білу, мәселені
терең түсіне білу және оны шешудің ең тиімді жолын таңдау алу, эмоциядағы
қалыптылық, шыдамдылық, бастаған істі аяғына дейін жеткізе алу, тәуекелге
бел байлай білу, саналылық, белсенді өмірлік позиция. Мұғалімнің
шығармашылық әлеуетін дамыту теориясы үшін әдіснамалық қағидалардың
негізгілерінің бірі әрекеттік ұстаным болып табылады. Әрекет теориясының
психологиялық негізін жасаған ғалымдар Б.Г. Ананьев, А.И. Леонтьев, А.Р.
Лурья, С.Л. Рубинштейн, Л.С. Выготский оны төмендегідей сипаттайды. Әрекет
– іс – қимыл бірлігі, саналы түрдегі, мақсатқа жетуге бағытталған тікелей
жасалатын, еркін ниеттілік, белсенділік. Әрекет адам субъект ретінде
танылып, оның креативтілігі, іскерлігі, қайраткерлігі қалыптасады. Осы
авторлар әрекеттің төмендегідей ішкі құрылымдардан тұратынын белгілейді:
қажеттілік және мотив, мақсат, құрал, амал – тәсіл, нәтиже, рефлексия.
Бұлар психологиялық теорияларда төмендегідей талданады:
Қажеттілік және мотив – адамның мұқтаждығын өтейтін заттардың мидағы
бейнелеуі. Жеке адамның өмір сүруге, дамуға мұғалімнің, тәжірибесінің,
басқа да әлеуметтік жағдайларының жеткіліксіз болуын сезінуі. Белсенді
әрекеттің негізі. Адамды әрекетке ұмтылдыруға негізгі түрткі болатын ниет.
Әрекетке тән сипаттарды ажырату үшін ниетті мақсаттан ажырата білу керек.
Мақсат - әрекет арқылы оның жеткісі келетін ақырғы нәтижесінің үлгісі
де, ал, ниет – сол нәтижеге жетуге ішкі талпыныс. Мысалы, адам белгілі
белгілі бір мақсатқа жету үшін оны ниет арқылы орындауы мүмкін. Сондықтан
әрекет ниетке талдау беруден басталады және ниет әрекеттің сырын ашатын
кілт болып табылады.
Шығармашылықты әрекет ретінде қарастыру адам дамуының мүмкіндігінің
шексіздігінің танытады. Білім алушының үздіксіз білім алу жолындағы
белсенділігі туралы Ю.Н. Кулиткин, А.В. Даринский, тағы басқа атап өткен.
Шығармашылық сөзсіз мұғалімнің өзінің даралығын, креативтілігін
қалыптастырады.
Педагогикалық шығармашылыққа байланысты зерттеулер аз емес, бірақ жаңа
субъект – субъектілік парадигма жағдайында шығармашылық адамның өзін - өзі
өзгерте алуы ретінде қарастырылады. Себебі – шығармашылық жағдайында жұмыс
жасайтын мұғалімнің әрекеті ең алдымен өзіне бағытталады. Ол өзінің кәсіби
дамуының жақын аймағын ұйымдастыру арқылы ең алдымен өзін дамытады, соның
нәтижесінде педагогикалық еңбекті жаңа деңгейге көтереді.
Ғалымдар шығармашылықты әлемді жаңартудың формасы ретінде қарастырады
(А.Бергсон, В.И. Вернадский, т.б.). Оны жасаушы адам өзіне табиғаттан
берілген қабілеттері мен қажеттіліктеріне орай креативтіліксіз өмір сүре
алмайтындығына, ал кейбір адамдарда шығармашылыққа деген қажеттілік болмай
жатса, ол оның деграцияға ұшырауы деп түсіндіреді. Ғылыми - теориялық
еңбектерге талдау жасауға тек шығармашылықта, шығармашылық арқылы ғана адам
өз табиғи қалпының шыңына шығады, шығармашылыққа қабілетті адам –
қайталанбас, біртуар адам. (В.А. Караковский), жеке тұлға деңгейіндегі
шығармашылық ішкі өзін - өзі жасау және сыртқы қоршаған әлемді
өзгерту жағдайындағы диалектикалық бірлікте жүреді деген қорытынды жасауға
негіз болды.
Прогрессивті даму моделі шеңберінде мұғалімнің шығармашылық әлеуеті:
бейімделу, өзін - өзі айқындау және өзін - өзі іске қосу кезеңдерінен
тұрады. Бейімделу кезеңіне шығармашылық әлеуеттің құндылықтары туралы
бастапқы білімдерді жинақтау жатады. Бұл кезеңде ойлау стилін және
дүниетанымды қайта құру орын алады. Мұғалім әрекетінде болашақ
шығармашылыққа негіз болатын репродуктивті элементтер молаяды.
Шығармашылыққа бейімделу кезеңі оған белсенді араласумен алмасады. Бұл
кезеңде мұғалім өз тәжірибесіне жаңа талаптар мен өзінің ішкі
қажеттіліктері тұрғысынан баға беріп, оның шеңберінен шығып, жаңа, нақты
өмір сұраныстарына сәйкес қызмет етуге бет бүрады.
Өзін - өзі іске қосу кезеңінде мұғалім шығармашылық әрекеттің мәнін
түсіну, сол жолда өзін сынап көру, өзінің ашылмаған мүмкіндіктерін,
шығармашылық қабілеттерін іске қосады 4.
Мұғалімнің шығармашылық әлеуетінің дамуының нәтижесінде болатын
өзгерістер терістеуді терістеу және сабақтастық қағидаларына сәйкес жүріп
отырады. Жаңа құндылықтар жүйесі, ойлау тәсілдері, тұлғаның шығармашылық
тәжірибесі бұрынғыны мүлдем жоққа шығармай, соның негізінде жаңалықты
тудырады. Бұл – мұғалімнің өзінің педагогикалық әрекетіне өзіндік сыни баға
беру, оның бағытын айқындау, қайта құрудың нәтижелі ететін рефлексивтік
қабілеттерін дамытудың ең тиімді жолы.
Шығармашылық әрекетті жүзеге асыратын субъект – тұлға. Қандай типтегі
тұлға шығармашылықта мұратына жетеді десек, ойы ұшқыр, ақылы алғыр болуы
керек екендігі ғылымда дәлелденген. Ең бастысы, шығармашыл тұлғада
шығармашылыққа деген тұрақты қажеттілік, тұрақты сұраныс болып, өз ісіне
қанағат табу сезімі болуы қажет. Осыған байланысты адам идея, жаңалық
аштым деп ойлайды, ал шың мәнінде олар адамды ашады - деген К.Г. Юнгнің
сөзін келтіруге болады. Бұл шығармашылық – адамды дамытады, шебер етіп
шыңға көтеретін факторлардың бірі екеніне – дәлел бола алады. Білімнің
гуманистік парадигмасы тұрғысынан қарасақ, тұлғадағы шығармашылық басқа
адамдарда жоқ немесе аз мөлшердегі жекеліктерді дамытады.
Қоғамдық санада шығармашылық іс - әрекеттің негізгі басымдылық ретінде
танылуы жаңаша педагогикалық ойлауды білім беру деңгейлерінде мұғалімнің
өзін - өзі, өзінің бар күш – қуатын іске қосуға бағытталған шығармашылығын
дамытуға жағдай жасауды талап етуде. Мұғалімнің кәсіби шығармашылыққа деген
еркіндігі мол деп ресми түрде жарияланып жүргенімен, шеберлікті меңгеріп,
шығармашылыққа жету үшін арнайы дайындықтың қажет екені даусыз. Сондықтан
әр деңгейдегі әдістемелік жұмыстардың басты мақсаты – мұғалімнің
сұраныстарын қанағаттандыру, тиісті ғылыми – педагогикалық сүйемелдеу
арқылы жаңаша жұмысқа деген ұмтылысына дем беру, өз философиясына, кәсіби
бағыттылығына сәйкес инновациялық оқыту формасын таңдап алуына көмектесу
болып табылады. Демек, әдістемелік, білім көтеру жұмыстарының сапасын
арттыру – кезек күттірмейтін шаруа. Осыған орай республикадағы
мұғалімдердің біліктілігін арттыратын институттар жүйесі өз жұмыстарына
инновациялық тұрғыдан қайта қарап, мамандардың шығармашылық әлеуетін
арттыру бағытында бетбұрыстар жасады. Біліктілікті арттыруды
технологияландыру, оның мазмұнының тыңдаушылардың сұраныстарына жауап
беруін қамтамасыз ету, ақпараттық технологиялардың соңғы мүмкіндіктерін
пайдалану жолға қойылып келеді.
Мұғалімдердің білімін көтеру жұмыстарын ұйымдастыруды жоғарыдағы
құрылымнан тұратын әрекеттік негізде жүргізу – олардың кәсіби
шығармашылығын арттырудың басты кепілі. Жаңа білімді танымдық белсенділік
арқылы меңгеру білімдік әрекеттер арқылы іске асады. Білімдік әрекеттер –
тұлғаның өз өмірін өзгертуге бағытталған әлеуметтік белсенділігі. Білімдік
әрекетте мұғалім жаңалықты ашып, оның дамуының диалектикасын меңгереді,
өткен тәжірибеге қайта қарап, оның құрылысын жаңартады, сол арқыл өзін
- өзі таниды, табады, айналаны, қоғамдық өмірді өзгерте алатын белсенді
субъектілік жағдайына келеді 5.
Қазіргі инновациялық оқытудағы жаңашылдықты тану тиімді қолдану
барысында мұғалімнің шығармашылық әлеуетіне негіз болатын қасиет – сапалары
іске қосылып, танымдық процестерді өне бойына өткізеді. Өйткені кез келген
оқыту формасы ғылым мен практика арасындағы аралық құрылым болып
есептелінеді. Оқыту теориясы – мұғалімнің шығармашылығының негізі. Ал,
педагогикалық технология – оқыту теориясын педагог пен студент әрекеті
түрінде жобалау, қойылған нақты мақсаттарға сәйкес оқыту процесін тиімді
құрып, жүзеге асыру болып табылады. Дұрыс мақсат қойып, нәтижені интуитивті
түрде жобалай алу, тұлғаның дамуының іргелес аймағына сәйкес болып, қызыға
еңбек етуге әкелетін сабақ жоспарын құру, ұйымдастыра алу – сөзсіз,
шығармашылықтың нәтижесі.
Қорыта келе айтарымыз, шығармашылық – проблемалық сипаты бар, барлық
ішкі байланыстарды біріктіретін, нәтижеде жаңа материалдық және идеалдық
құндылықтар алынатын адамның мақсатты әрекеті деген тұжырым жасауға
болады. Мұғалімнің өз білімін көтеруге қатысуы оның педагогиклық,
әлеуметтік, кәсіби әрекетіндегі мәселелерді табысты шешуін қамтамасыз
етеді, басқаша айтсақ, кәсіби шығармашылығын дамытады.
Шығармашылық жолы – ол үміттер мен күдіктер, жеңілістер мен жеңістер
жолы. Осы жолдан өзіне сабақ ала білу, жетер биігін белгілей алу, өзінің
жетістіктері мен кемшін тұстарын талдай алу – мұғалімнің өзін - өзі
шығармашылықпен дамытудағы стратегиялық бағыттары болып табылады.
1. Мұғалімнің шығармашылық еңбек етуіне қолайлы жағдай
жасау.
2. Әлеуметтік жағдайына назар аударып, басқа жағдаяттар
мен өзін ұжымда еркін сезініп, талапты еңбек етуі мен
іс - әрекетіне жауапкершілік туғызу.
3. Заман талабына, қоғам сұранысы мен қажеттілігіне
сәйкес әлемдегі және бүгінгі озық тәжірибе,
инновациялық оқыту мен инновациялық әдістемемен ұдайы
қаруландырып отыру.
4. Шығармашылық ізденісі мен еңбегіне толық еркіндік бере
отырып, оқытуды ізгілендіру мақсатындағы талап пен
тілектеріне, өзіндік тәжірибесін таратуға мүмкіндік
туғызу.
5. Мұғалімнің креативтілігінің қалыптасуы мен дамуы үшін
қажетті бағыт – бағдар беру, кәсіптік шеберлігін
арттырып отыруға бағытталған түрлі курстар мен
семинарлар, конференциялар өткізіп тұру қажет.
Біліктілікті арттыру ісін модернизациялау, онда ұстаздардың
шығармашылық әлеуетін дамыту үшін білімдік процесті дамыта оқытудың
қағидаларына сәйкестендіру – Қазақстан Республикасының Білім туралы
Заңында айқындалған білімді ізгілендіру, демократияландыру, тұлғаға
бағыттау сияқты өзекті мәселелерді шешеді 6.
Мұғалімнің шығармашылық деңгейге жетуі жеке – дара жағдайда жүзеге
асады деп айтуы қиын. Біліктілікті арттыру курстарына тыңдаушының тұлға
ретінде дамуына әсер етіп, болмысының өзгеруіне әкелетін, ақырында сол
адамның қоғамдық тәжірибеге үлес қосуымен аяқталатын, адамның жан –
жүйесін, ішкі құрылымдарын жаңа деңгейге көтеретін психологиялық процесс
деп қараған жөн.
Шығармашылық әлеуетті дамытуға бағытталған оқыту процесі тек тұлғаның
өзін - өзі дамыту қажеттілігіне негізделген, өзінің белсенділігін
туғызатын, шығармашылық ортада ғана тиімді болады. Сол себепті мұғалімдерді
кәсіби дамытатын біліктілікті арттыру жүйесінде сондай орта жасауды
шығармашылықты дамытудың, оған бастайтын жеке сапалық қасиеттердің
қалыптасуының шарттарының бірі деп есептейміз. Шығармашылық орта – білімдік
процесс субъектілерінің және білім мазмұны мен жүйелердің өзара әрекеттесу
аймағы.
Біліктілікті арттыру жүйесінің тындаушылары – белгілі бір дәрежеде
жинақталған өмірлік, кәсіби тәжірибесі, мәселелерді шешуге көмектесетін
ақпараттық қоры бар адамдар. Ондай өз пікірі, өз көзқарасы бар практик –
мамандармен өткізілетін қайта дайындық мазмұнын өз әрекеттеріне сын көзбен
қарап, нені өзгерту, қалай өзгерту керек екенін өздері шешетіндей етіп
ұйымдастыру олардың кәсіби құзырлылықтарын арттырады, шығармашыл адамға тән
зиялылық, руханилық, жауапкершілік, азаматтық белсенділік, табандылық пен
шыдамдылық сияқты қасиеттерін дамытады. Осы тұрғыдан алғанда қазіргі
мұғалімдердің біліктілігін арттыру жүйесі мына төмендегідей мақсаттарды
алдына қояды:
- мұғалімдердің өзін - өзі іске қосу, өзін - өзі дамытуын
қамтамасыз ететін шығармашылық орта жасау;
- сол ортада ішкі мүмкіндіктерін белсенді, қарқынды іске қосу
арқылы шығармашылық әлеуетін дамытуға көмектесу;
- үздіксіз білім алуға деген қажеттіліктерін оятуға жағдай жасау;
Біліктілікті арттыру жағдайында мұғалімдердің шығармашылық әлеуетінің
дамуы жүзеге асуы үшін дамытушылық шығармашылық орта жасауда білім беру
үрдісі алдын ала дайындалған, белгілі бір ережелер мен нормаларға
сәйкестендірілген үрдіс деген түсініктерден ауытқуға тура келеді. Біздің
ойымызша, біліктілікті арттырудың педагогикасының міндеті – білім
мазмұнының оның қатысушыларының жеке траекториясына сәйкес құрылуы қажет
деген ұстанымды басшылыққа алуы тиіс. Мұндай ортаны құруда төмендегі
жағдайлар басшылыққа алынғаны ләзім:
Біріншіден, шығармашылық – дамытушылық орта қалыптастырудың бастауы
ретінде оқыту үрдісі алынады. Оқыту процесінің мазмұны оны тұтынушылардың
қажеттілік – сұраныстарына қарай өзгермелі, технологиялық жағынан
қамтамасыз етілген, субъектінің өзін - өзі дамытуға ықпалы барлығымен
сипатталады. Шығармашылық ортада білім алу процесі субъект үшін мәні болса
ғана өз қызметін тиімді атқарады 7.
Екіншіден, шығармашылық орта өзінен - өзі стихиялы түрде пайда бола
салмайды; кіріктірілген, креативтілік педагогикалық әрекет нәтижесінде сол
дәрежеге жетеді. Демек мұндай ортаны жасау үшін мақсатты жұмыс жүргізілуі
қажет.
Үшіншіден, шығармашылық орта тұлғаның мәнді – құндылықтарының және
теориялық – технологиялық тұтастықтың бірлігінің болумен сипатталады.
Сондықтан мұндай кеңістікті жобалауда оның субъектілері эмоцияналдық мәнмен
толы болуы да ескерілуі тиіс.
Төртіншіден, шығармашылық орта педагогикалық процестің ықпалымен
өзіндік кіріккен сапаға да ие болуы мүмкін. Ондай сапаға субъектілердің
әрекеті барысында пайда болатын, оларға позитивті немесе негативті әсер
ететін психологиялық ахуал жатады.
Бесіншіден, орта жасауда шығармашылықпен өзін - өзі жетілдірудің
әлеуметтік – психологиялық қондырғылардың қалыптасуының механизмдерін
тиімді қолдану тірек етіледі.
Теориялық зерттеулер барысында біздер ұстаздың шығармашылық әрекетінің
алғы шарты болып:
1) Позитивті Мен –тұжырымдамасының болуы.
2) Бағыт – бағдарлы және табанды болуы.
3) Жетілген, толған, кемеліне келген, өз ісінің мақсат – мазмұнын,
міндетін нақты игерген боуы.
4) Қалыпты көңіл – күйінің болуы.
5) Инновациялық оқытуды меңгеруі.
Шығармашылдық, зерттеуші сипат педагогикалық іс - әрекетке тән. Бұған
өткеннің көптеген педагогтері мен назар аударған: Я.А. Коменский, И.Г.
Песталоции, А. Дистерверг, К.Д. Ушинский, П.П. Блонский, С.Т. Щацкий, А.С.
Макаренко, В.А. Сухомлинский және тағы басқа. Педагогтің көпвариативті
педагогикалық процесте оперативті икемді шешім таба білу өзектілігін
қазіргі заманғы зерттеушілер: Б.С. Гершунский, В.И. Загвязинский В.А. Кан-
Калик, В.В, Кравский, Н.В. Кузьмина, Н.Д. Никандаров, В.А. Сластенин және
тағы басқа зерттеушілер қатары толықтырады 8 .
В.И. Загвязинский шығармашылықты ұстазға жаңашылдық пен өңдеу тән
деп көрсетсе, М.М. Поташкин ұстаздың шығармашылық әрекетінің нәтижесін оқу
– тәрбие процесіне талдау жасау ебдейлігінен байқайды.
В.А. Кан – Калик және Н.Д. Никандаров тұжырымдаулары бойынша,
шығармашылықты ұстазға – оқу – тәрбие процесінің берілген шеңберінен тыс
шыға білу қабілеті тән.
Бұл айтылған ойлар ұстаздың іскерлігі мен оқу – тәрбие процесін
ұйымдастыру әдістерінің негізін құрайды.
Шығармашылықты ұстаз іскерлігіне:
- оқу – тәрбие процесін оқушының диагностикалық зерттеу
нәтижесінің негізіне құруы;
- оқу – тәрбие жоспарын икемдей білуі;
- тұлғаларды шығармашылық әрекетке ынталандыру;
- көмекші ғылыми - әдістемелік әдебиеттерді оқу – тәрбие процесінде
тиімді пайдалануы.
Педагогикалық шығармашылықты қарастыра келе, бұл түсінікке енетін
философиялық категория – шығармашылыққа тоқталайық. Бұл феноменнің көптеген
түсінігі бар. Бір зерттеушілер бойынша шығармашылық түсінігі қоғамадық
маңызы бар жаңа, біртума құндылықтардың құрылуы (С.Л. Рубинштейн) деп
түсіндірілсе, басқалары – субъектінің ішкі әлеміндегі жаңа туындылармен
түсіндіреді. (Л.С. Выготский), үшіншілері – материя атрибуты, қозғалыс
механизмі мен көзі ретінде (Я.А. Понамарев) қарастырады. Қазіргі уақытта
шығармашылықтың ең маңызды анықтамасына келесі жатады: шығармашылық -
индивид пен оның мәдениетіне маңыздылықпен жаңашылдық әкелетін іс -
әрекет. Өте жиі шығармашылық түсінігі креативтілік түсінігімен
ауыстырылады. Бұл түсінік шығармашылық проблематикасы бойынша кеңестік
философия және ғылыми әдебиеттерде бекітілген. Ағылшын тілінен екілік
аудару creativity, шығармашылық және де креативтілік деген мағынаға
ие 9.
Шет елдік зерттеушілер шығармашылық дарындылықты түсіндіру үшін,
креативтілік түсінігіне жүгінеді.
Креативтіліктің кейбір анықтамалары іс - әрекет нәтижесі, продукт
терминінде жүйеленсе, басқалары – тұлғалық құрал процесінің терминінде
жүйеленеді. Бір автор креативтілікті сирек кездесетін қабілеттің арналған
түрімен түсіндірсе, екіншісі, барлық дені – сау индивидтердің белгілі – бір
деңгейде иемденетін жалпы креативті қабілетті назарға алады 10.
К.Спирмен креативтілікті адамзаттың ойдың күші ретінде есептесе,
Симпсон креативті ойлау процесіндегі идеялар қатарының жалпы қабылданған
қатарының бұзылуы ретінде сипаттаған.
Е. Торренстің пікірінше, креативтілік – бұл арнайы емес, продуктивті
ойлау, интеллектіге, жеке сипаттарға жүгінетін жалпы қабілет деп
түсіндіреді. Ол шығармашылық процесті проблеманы қабылдау, шешім қабылдау,
болжамды құру, модификациялау, шешімін табумен сипатталады деген.
Кеңес психологиясында креативтілік адамның шығармашылық мүмкіндігі
ретінде, адамның әлеуметті маңызды шығармашылды белсенділік айқындай алу
қабілетін қамтамасыз ететін адамның тұрақты әрі ерекше құралы ретінде
қарастырылады (Н.М. Гнатко) 11.
Осыған орай, шығармашылық және креативтілік түсініктеріне
сипаттама беру үшін: процессуалды – нәтижелі (шығармашылықты айқындау үшін)
және субъективті жүйелеуші (креативтілікті түсіндіру үшін) түсініктері
қолданылады. Қазіргі таңда креативтіліктің критерийі ретінде интеллектуалды
іс - әрекеттің құрамдық комплексі қарастырылады:
1) уақыт бірлігінде туындаған идеялар саны;
2) біртумалық (жалпы қабылданған ұқсас сұрақтарға сирек идеялар құра
білу қабілеті;
3) қабылдағыштық ерекше детальдарға сезімталдық таныту, бір идеядан
екіншісіне жылдам, әрі икемді түрде ауыса алу);
4) болжамды өңдеуге қабілеттілік;
5) метаморфтылық (өз ойларын айқындауда белгісі бар, ассоциативті
құралдарды қолдану).
И.Н. Дубина креативтілік түсінігіне келесілерді жатқызады:
1) Әлеуметтік - мәдени ортаның құрған әсеріне қарамастан субъектінің өз
проблемаларын жаңашылдықпен шеше алу қабілеті (жаңа әдіс, жаңа
құрылым, жаңа шығармашылық бейне және т.б.);
2) Жаңақұрылымдық процесі новаторлық іс - әрекет пен жаңа идеялардың
туындау процесі);
3) Новаторлық іс - әрекет продуктілері.
Яғни креативтілік, шығармашылық сияқты жаңаны қабылдап, түсіну,
танумен байланысты, жаңа қорытынды немесе біртума шешім табу мен оны алу
әдістерін алға қояды 12.
Креативтілік субъективті – маңызды жаңашылдықты сипаттаса,
шығармашылық – креативтілікті біріктіретін әлеуметтік – мәдени жаңашылдықты
біріктіреді. Яғни, креативтілік шығармашыл тұлғаның дамуындағы ең жоғары
баспалдағы, ал шығармашылық индивидуализацияланып, аса жоғары шығармашылық
деңгейге көтеріледі 13.
2. Креативтілік феноменология проблемасының құрылымы
Креативтілік – (лат.creatio) – жасау, адамның шығармашылық дарын
деңгейі, шығармашылық қабілеті 14.
Креативтілік – индивидтің соңғы құндылықтар жасаудағы, стандартты емес
шешімдер қабылдаудағы терең қасиеттерін көрсететін қабілеті.
XX жүзжылдықтың 50 жылдарда креативтілікті англо – американдық
психологияда кең түрде зерттей бастады.
Креативтілікті индивидтің жаңа ұғымдарды жүйелеуші, әрі жаңа
дағдыларды іске асырушы, құрамын бейнелеуші қабілет ретінде интеллекті деп
бөліп қарастырды.
Креативтілікті зерттеу екі бағытта іске асады. Ол креативтіліктің
интеллектіден тәуелдігін және онымен байланысты танымдық процестерді
өлшеуге бағдарланатындығына арналған. Екінші бағыт бойынша тұлға өз
психологиялық ерекшелігімен бірігіп, креативтіліктің маңызды аспектісіне
жататындығын көрсетеді 15.
Дж.Гильфорд және оның әріптестері 1954 жылдан бастап креативтілікті
сипаттайтын он алты гипотетикалық интеллектуалды қабілетті бөлген. Олардың
ішінде: уақыт бірлігінде туындаған идеялар саны ойлау икемділігі (бір
идеядан екіншісіне көше алу), бірткмалық (жалпы көзқарастан айырмашылықтағы
идеяларды құра білу), қызығушылық (қарсы әлемдегі проблемаларға
сезімталдық), болжам құра білушілік, ирреванттылық (реакцияның стимулдан
логикалық тәуелсіздігі); фантастикалық (стимул мен реакция арасында
логикалық байланыстағы жауаптың шынайылақтан толық үзілгендігі). Дж.
Гильфорд бұл факторларды ойлау дивергенттілігі атты түсінікпен ортақтады.
Арнайы интеллект және креативті зерттеу тестілері арқылы алынған
мәлімет бойынша ғалымдар қарама – қайшы қорытындыға келген. Қорытындыға
сүйене отырып интеллект пен креативтіліктің өзара байланысын анықтау мүмкін
болмады.
Кейбір ғалымдар креативтілікті дәстүрлі интеллект тестімен өлшенетін
интеллекттің бір ерекше көрсеткіші ретінде түсіндіреді.
Креативтіліктің қоршаған ортадан тәуелділігі креативтілікті жүйелеп,
дамытуға ықпал етеді.
Зерттеулер көрсеткендей қоршаған орта ақпарат қалпы мен еркін
атмосфера және жоғары еркіндікпен ерекшелену қажет.
Зерттеулер креативтіліктің дамуындағы тұлғалық ерекшеліктер рөлін
ескереді.
Креативтілік жеке фактор ретінде жуық арада жалпы қабілеттер тобынан
бөлініп қаратырыла бастады және оның жеке дара бөлінуіне кейбір қызықты
факторлар себеп болды. Себебі, интеллект тесті бойынша жоғары балл алған
адамдар проблемалы жағдайларды жиі сәтті шеше білмеген. Орташа
интеллектуалды коэффициентті (OK) көрсеткішті көрсеткен зерттелінуші, ТQ
бойынша интеллектісі жоғары көрсеткіш көрсеткен зерттелінушіге қарағанда
тапсырманы жылдамырақ шешкен. Ақылды жоспар мен болашақ әрекеттерін
ойластырғанда, инициативті болса, әр түрлі болжамдаулар мен қарапайым шешу
арқылы сәттілікке жетуі мүмкін. Сәйкесінше интеллектінің жалғыз ғана
факторы проблемалық тапсырмаларды шешу үшін жеткіліксіз. Зерттеушілер
шешімі жоқ жағдайдан қандай әйгілі қабілеттің интеллектіге енетіні жайлы
сұрақ төңірегінде зерттеулерін жүргізген 16.
Креативтілікті бірінші болып Поль Торренс зерттеген. Ол
креативтіліктің жаңа, әрі стандартты емес идеяларды құра алу қабілетін
ашқанша елуге жуық әртүрлі анықтамаларын тексеріп көрген. П. Торренс
креативтілікті үш негізгі көрсеткіш бойынша өлшеуді ұсынған. Бірінші
көрсеткіш – идеялар саны, ол адамда уақыт бірлігінде туындайды. Идеялардың
көп бөлігі немесе қосымша болуы мүмкін, әлде болмаса шешімін табуда
қолайсыз болуы мүмкін. Бұл үшін екі зерттеу үлгісі – икемділік пен
біртумалық қолданылады.
Икемділік қайталанбас идеялар санымен айқындалса, біртумалық – олардың
сиректігі бойынша анықталады.
Креативті дамытып, оның қабілетін жоғарылатуға бола ма? Бұл сұрақтың
әлі де шешілмеуіне қарамастан зерттеушілер креативтілікті дамытуға болады
дейді.
Қазіргі заман гуманитарлы университеттерінің зерттеулері бойынша
жоғары сынып оқушыларының жарты сағаттан кейінгі креативтілік көрсеткіші
аса жоғарлаған – ой шапшандығы және икемділік 48-50%-ке жоғарыласа,
біртумалық – 100-110%-ке жоғарылаған.
Бұл үшін келесі ойын – жаттығуы ұсынылады. Ақ бет қағаз бен қарындаш
алып, бес минуттық (немесе он минуттық) орындау уақытын белгілеңіз.
Тапсырма бойынша кез – келген ыңғайлы затты ерекше тәсілмен орындауды іске
асыру қажет. Мысалы, сызғышпен тек қана өлшеп қоймай, онымен жер қазуға,
шырпы ретінде қолдауға, дыбыс шығаруға, паркетті тақтайша ретінде де
қолдануға болады. Әділ болып, өзіңізге ұнайтын тәсілді қолданыңыз. Басқа
тапсырманы кездейсоқ шешіңіз. Үшіншісі алғашқы екеуін біріктіріп, ағымды
көрсеткіш ретінде алға шығады. Мұндай күрделі емес жаттығуларды өзбетті
алып табуға болады. Бұл үшін арнайы тренинг – курстар өткізіледі, ол кітап
сөрелерінен арнайы өзбетті тапсырмаларды шешуге арнайы оқулықтар қатарын
іздестіруге болады 17.
Бұл деңгейге жеткен тұлғаларды новатор деп атайды.
Педагогтің креативтілігінің дамуы бірнеше этаптан тұрады. Бірінші
этапта педагогтің инновациялық іс - әрекеттің әр алуан іс - әрекетін жүзеге
асыру және дифференциациясы іске асады: қалаулары, түрткілері,
бейімділіктері, сұраныстары, тұлға құрылымы, педагогтік икемділіктері, т.б.
Келесі этапта, педагог сұрыпталған инновацияларды қарастырып, оларды өз
тұлғаның жаңашылдығына сай тексереді.
Новаторлық стандартты емес бағыттармен, құрамдармен, аса күрделі
әйгілі педагогикалық проблемаларды шаблонсыз түрде шешуімен сипатталады.
Бұл педагогикалық шығармашылықтың ең жоғары деңгейі. Педагогикалық іс -
әрекеттегі новаторлық – бұл ашулар, олардың авторлары педагогикалық
шынайылықты іске асырып, бейнелейтін идеяларды бекітеді. Сондықтан,
новаторлар – бұл педагогикалық жүйеге жаңа элементтерді енгізіп, бекітетін
ойшылдар.
Бұл деңгейге кез – келген педагог көтеріле бермейді.
Креативтіліктің дамуына көп ықпалды индивидтің жеке бастық ерекшелігі,
оның эмоционалды және мотивациялық факторлары ықпалын тигізеді 18.
Креативті адамдарды креативті еместерден келесі тұлғалық сапалар
бойынша айырады: агрессивтілік, өз - өзіне аса сенгіш, өзіне зор көңілде
болу, интеллектуалды шектеулерді менсінбеу, басқалардың ойын ескермеу.
Қазіргі уақытта әзірше креативтіліктің мотивациялық қатынасына бірлік
көзқарасы жоқ. Солардың біріндегі көзқарас бойынша креативті индивид өзін
жақсы жағынан реализациялауға тырысады, іс - әрекеттің жаңа тәсілін
орындауда максималды түрде өз мүмкіндіктеріне сәйкестенуге тырысады.
Екінші бір көзқарас бойынша креативті адамның мотивациясы тәуекелге
бел буушылыққа, өз мүмкіндіктерінің шегін тексеруге байланысты. Екі
көзқараста креативті адамдардың мотивациялық аймағының индивидуалды
вариантын айқындайды (В.А. Сластенин).
Д.Б. Богоявленскаяның зерттеулері қазіргі уақыттағы шығармашылықты
зерттеудің аса перспективті бағытына енеді, ол өз экспериментінде
шығарашылықтың бірлігін бөлген. Бұл бірлік ретінде шығармашыл тұлға
ретіндегі танымдық және мотивациялық сипатын айқындайтын интеллектуалды
белсенділік белгілеген 1.
Д.Б. Богоявленская интеллектуалды белсенділіктің үш деңгейін
қарастырады.
1. Репродуктивті - пассивті деңгей. Интеллектуалды белсенді
адамдардың іс - әрекетті, әрқашан да қандай да бір сыртқы
стимулмен анықталады.
2. Шығармашылық деңгей. Бұл деңгей зерттелінушісі интеллектуалды
инициативаның осы немесе басқа деңгейін сипаттайды. Әр жаңа заңдылық
эвристпен шығармашылық ізденіс, ашу ретінде бастан өткеріледі. Мұндай
адамдарға танымның басты құрамына салыстырмалы талдау жатыр.
3. Креативті деңгей. Креативті деңгейге ие адамдарда ойлау процесінің
ақырғы пунктіне тірелмей, өзбетінше ары қарай зерттеу мақсатын құрумен
байланысты. Креативті деңгейге тән ойлау іс - әрекетімен байланысты
талдаудың терең процесі алға шығады.
Н.М. Гнатко креативтіліктің механизмін зерттеу арқылы, оны потенциалды
және актуалды деп екіге бөлген.
Потенциалды креативтілік – бұл индивидтің потенциалды бейімділік
жоспарындағы индивидуумды сипаттайтын іс - әрекетке дейінгі креативтілік.
Ол базалық даярлық формасында белгілі бір сыртқы жағдайларда актуалды
креативтілікке ие болумен сипатталады.
Актуалды креативтілік – іс - әрекеттің сол немесе басқа түрінің
сипатымен бірге индивидуумның потенциалды креативті әсер ету сипатының
туындауы. Яғни бұндай адам шығармашылық белсенділік белгілі бір іс - әрекет
түрінде танытады (М.Н. Гнатко) 19.
Педагогикалық шығармашылықта нормативті және эвристикалық элементтері
болады.
Аса ауқымды түрде педагогтың іс -әрекеті шығармашылығы күнделікті
педагогикалық процесте туындаған проблемаларды саналану және шешумен
байланысты. Әрине әркез болып тұратын проблемаларсыз педагогтың іс -
әрекетін елестету мүмкін емес. Шығармашылық – бұл педагогикалық еңбектің
жеке жағы емес, оның маңызды, қажетті сипаты (В.А. Загвязинский). Мұндай
шығармашылыққа қабілеті, көру, оригиналды түрде педагогикалық проблемаларды
шешу, нәтижелерін болжауды педагогикалық креативтілік деп аталады. Ф.Н.
Гоноболин мұндай қабілетті педагогикалық іс - әрекеттегі ең жоғары рөл
алатын қабілет ретінде қарастырылады.
Біздің ғасырда біздің қоғамымыздың сапасы өзгерісін байқауға болады.
Мемлекеттің даму деңгейі оның табиғи ресурстарының байлығымен ғана
анықталмайды. Мемлекеттің дамуына зор үлесті елдің интеллектуалды және
потенциалды шығармашылығы жатады. Осыған орай, Қазақстан Республикасындағы
білім берудің стратегиялық жүйесі бойынша, елімізде жоғары білікті, білімді
конкурентті шығармашыл адамдардың қатарын көбейту алға қойылған.
Психологиялық сөздікте шығармашылық ойлау танымдық іс-әрекетті
жүйелеудегі жаңа субъективті продуктіні сипаттаушы ойлаудың ең маңызды түрі
ретінде анықталады. Кеңес психологиясында шығармашылық ойлау мен
шығармашылық тұлға турасындағы зертеулері жүргізіледі 20.
Шығармашылық дамуының психологиялық принциптерін арнайы
қарастырғандар: А.З. Запорожец, Д.Б. Эльконин, М.И. Лисина, А.А. Венгер,
В.В. Давыдов, Н.Н. Поддъеков және т.б.
А.М. Матюшкин көптеген зерттеулердің жұмысына негізделе отырып, (Н.С.
Лейтес, Б.М. Теплов, В.А. Крутецкий, Е.И. Игнатьев, Э.А. Голубаева, В.М.
Русалов, А.В. Запорожец, т.б.) шығармашылық дарындылық концепциясын
өңдеген. Шығармашылық дарындылық құрылымында бөлген:
- танымдық мотивацияның басымдылық ролін;
- креативті шығармашылық белсенділікті;
- біртумалы, стандарты емес шешімнің мүмкіндігін;
- болжау мүмкіндігін;
- жоғары эстетикалық, адамгершілік, интеллектуалды бағалауды
қамтамасыз ететін жаңа эталондарды құру.
А.М. Матюшкин дарындылықтың психологиялық құралы адамның
шығармашылығымен шығармашылық дамуын қамтамасыз ететін негізгі құрылымдық
элементтермен сәйкес келеді деген. Шығармашылық дарындылық жаңа идеяларды
қозғап, құрылғандарды жаңа қолданып, атқара білумен байланысты.
Шетел зерттеулері шығармашылық дарындылықты түсіндіру үшін
креативтілік түсінігіне негізделеді.
Е.П. Торренс бойынша креативтілік – бұл әлеуметтік емес, продуктивті
ойлауға деген қабілет пен жеке бастық сипатпен бағаланатын жалпы интеллект.
Е.П. Торренс креативтілік процесті сипаттау арқылы анықтайды, нәтижесінде
адам проблемаларға, білімдегі проблемаларға сезімталдық танытады.
Ақпараттық жоқтығын немесе олардың элементтерінің дисгормониясы кезінде
адамда қисымды сезінушілік күшейеді. Проблемалы шығармашылық жолмен шешуде
адам жалпы қабылдаған, қарапайым проблемаларды шешуден қарағанда көптеген
болжамдар құрып, өз күдіктерін шешуде жолдарды қарастырады 21.
Е. Торренс үш сипатты бөлген: адекваттылық, кідіріске қарсылық
немесе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тарих, педагогика және психология факультеті
Магистрлік ДИССЕРТАЦИЯ
Инновациялық оқыту жағдайындағы педагог креативтілігін дамыту
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Инновациялық оқыту жағдайындағы педагог креативтілігін дамытудың ғылыми
– теориялық негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
.7
1. Шығармашылық генезисінің дамуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
2. Креативтілік феноменология проблемасының құрылымы
... ... ... ... ... ... ...16
3. Креативтіліктің құрылымы, оның байқалу механизмдері
... ... ... ... ... ... ... 22
2. Инновациялық оқыту жағдайындағы педагог креативтілігін дамыту процесін
ұйымдастыру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 34
1. Инновациялық оқыту формалары мен
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 34
2. Инновациялық оқыту формалары мен мазмұны арқылы креативтілікті дамыту
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
3. Инновациялық оқыту жағдайындағы педагог креативтілігін дамытудың
эксперименталды зерттеу нәтижелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .74
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...76
Қосымша А Педагогтің инновациялық іс - әрекетке даярлығы
... ... ... ... ... ... .81
Қосымша Ә Оқытудың интерактивті әдістері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..84
Қосымша Б Өзін - өзі шығармашылық мәдениетін дамытудың жетістіктері ..85
Қосымша В Креативтілік ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...86
Қосымша Г Қазіргі білім берудегі оқыту модельдері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..88
Қосымша Д Креативтілік түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...89
Қосымша Е Инновациялық іс - әрекет моделі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..90
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейтестілігі. XXI ғасырда әлемдік өркениет дамудың жаңа
этапына кетуде. Қазіргі заманғы жағдайда кез - келген мемлекеттің даму
деңгейі табиғи ресурстармен ғана емес, ол интеллектуалды және шығармашылық
потенциалмен, ғылыми өндірісте жаңа технологияларды енгізумен де
байланысты. Және де музыкалық, әдеби, шығармашылық, инновация, ғылыми
ашулардан құралған. Шығармашылық потенциалдың ұлттық индексін өлшейтін ерік
те өлшенуде. Бұл жағдайда креативтілікті жүйелі зерттей отыра, ресурс
ретінде дамытуға болады.
Практикаға жаңа технологияларды енгізу шығармашылық ойлауы арқылы
өндірістік және әлеуметтік өмірге жаңалықтар енгізетін тұлғалар қатарын
көбейтуде. Мемлекеттің дамуында зор үлесті елдің интеллектуалды және
шығармашылық потенциалы ойнайды.
Қазақстан Республикасының қазіргі заманғы білім беру жүйесінің
стратегиялық мақсаты - бәсекелестік қабілетке ие шығармашыл тұлғаны дамыту.
Бұл дегеніміз қазіргі заманғы жоғары мектепте болашақ мамандар тек қана
белгілі бір білім, дағдыларды меңгеріп қана қоймай, меңгерген шаблон мен
алгоритмдерді бүкіл өмір ағымында қолдануы қажет.
Жоғары мектептегі білім жүйесі педагогтің шығармашылық потенциалын
дамытуға зор үлес қосу қажет, өнімді ойлауға үйрету керек.
Ғасыр тұсындағы ғылыми білім беру аймағындағы реформалар бар
евразиялық кеңістікті де қозғады. ЮНЕСКО-ның генералды конференциясында
білім берудің жаңа анықтамасы берілді.
Білім беру тұлғаның мінез – құлқы мен қабілетін жетілдіру қорытындысы
мен процесі деп түсіндіріледі.
Жастар үшін басты міндет – білім алу болып табылады. Бірақ та жаңа
уақыт қазіргі заманғы жас ұрпаққа білімге жаңа көзқарасты қарауға ұсыныс
береді. Әр екі жылда ақпарат көлемі екі еселенеді. Күнделікті өмірге
адамның әр алуан аймағында жаңа технологиялар енгізіліп, меңгерілуде. Н.
Назарбаевтың білім беру мен ғылым қызметкерлерінің II съезінде ақпараттық
өркениет шыңына жету үшін өмір бақилық білім моделінен өмір ағымы
барысындағы білімге көшу керектігін атап өтеді.
Оқыту мен тәрбиелеу процесінде педагог креативтілін дамытудың
қажеттілігі қоғам талабынан туындайды. Қоғам қашан да қабілетті адамдарға
мұқтаж болып келген. Қоғам барған сайын күрделене түсуде. Түр сипаты мүлдем
бөлек жаңа дәуір туып келеді. Сол дәуірге сай өзгеше қабілет қасиетке ие
жаңа адам пайда болады. Қазіргі кезде мамандық атаулының барлығы
бейімділікті, ептілікті, шапшандықты, ерекше ой қызметін, мол шығармашылық
мүмкіндікті қажет етеді және өзін қоршаған түрлі жағдайға без икемділік
қана қоймай, оларды керекті бағытына шығармашылықпен бұра білу
қабілеттілігіне икемдейді.
Осыған орай, XXI ғасыр мектебінде жаңа талап, жаңа заманға сай
педагогтардың ғылыми – қоғамдық атқаратын жұмыстары болашақ мамандардың
ғылым мен техникалық немесе өнердің бір саласы тереңдетіп оқыту арқылы
танымдық белсенділіктері мен шығармашылық қабілеттерін дамытуына зор ықпал
етеді.
Инновациялық оқыту жағдайындағы педагог креативтілігін дамыту ғылыми
тұрғыдан қарастырылып, жеке мәселе ретінде қарастырылмаған. Педагогикалық
жоғары оқу орындарының креативтілік қабілетін оқу процесіне пайдалана
білуге дайындау инновациялық оқыту жағдайындағы жеткілікті, тиімді, ғылыми
негізделген түрде ұйымдастырылмай отыр.
Ақпараттық ғасырының талаптары жоғары оқу орындарының педагог
креативтілігін дамыту оқу процесіне пайдалана білу құзырлықтарының
арасындағы сәйкессіздіктентуған қайшылықтар.Осы қайшылықтарды ескере
отырып, зерттеу жұмысымыздың тақырыбын Инновациялық оқыту жағдайындағы
педагог креативтілігін дамыту деп алдық.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Инновациялық оқыту жағдайындағы педагог
креативтілігін дамытудың теориялық негіздерін айқындау.
Зерттеу объектісі: Инновациялық оқыту жағдайындағы педагогтің кәсіби
даму жүйесі.
Зерттеу пәні: Педагог креативтілігін дамыту процесі.
Зерттеу жұмысының болжамы: егер жоғары оқу орындарында педагог
креативтілігін дамытудың жүйесі тұлғалық, іс - әрекеттік, инновациялық және
технолологиялық сияқты әдіснамалық тәсілдер негізінде құрылса, онда жоғары
оқу орнындағы педагогтің кәсіптік деңгейін жоғарылатуға әсер етеді, өйткені
педагог инновациялық оқыту жағдайындағы креативтілікке арнайы дайындалады.
Зерттеу міндеттері:
- педагог креативтілігін дамыту мәселесінің ғылыми – теориялық
негіздерін, ғылыми педагогикалық, психологиялық,
философиялық, әдістемелік әдебиеттерден жан – жақты зерттей
отырып, теориялы қнегізін анықтау;
- инновациялық оқыту жағдайындағы педагог креативтілігін дамыту
педагогикалық негіздерінің мәселелерін ашу,
- педагог креативтілігін диагностикалаудың нәтижелерінің
ерекшеліктерін талдау, қорытынды жасау,
- инновациялық оқытудың – модульдік, проблемалық, дамыта,
интеграциялық, интерактивті оқытуды оқу үрдісіне енгізіп,
креативтілік дамыту жолдарын зерттеп, ұсыныстар беру.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері: Отандық және шет
елдік педагогика, психология, философия сияқты ғылым салаларының зерттеу
міндеттеріне сәйкестендіре алынған іргелі идеялар жатады.
Зерттеу жұмысы қоғам дамуының тұтастығы мен оның барлық элементтерінің
өзара шарты байланыстылығы туралы тұжырымдамалық философиялық қағидаларға,
жүйелілік, тұлғалық, әрекеттік, инновациялық сияқты әдіснамалық тәсілдерге,
таным теориясына, оқыту процесінің заңдылықтарына, қоғам мен білім берудің
интеграциясы, білім мазмұны, инновациялық оқыту әдістері мен форма
теорияларына сүйене отырып орындалды.
Зерттеу көздері. Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы,
нормативтік – құқықтық құжаттар, зерттеу мәселесіне арналған отандық және
шет елдік ғалымдардың іргелі ғылыми еңбектері, жоғары оқу орындарының оқу -
әдістемелік материалдары, тәжірибелік педагогикалық жұмыстар,
тұжырымдамалар.
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
Бірінші кезеңде (2005 жыл) зерттеу тақырыбы алынып, оның мақсаты,
объектісі, пәні және міндеттері айқындалды. Осы мәселеге байланысты
педагогикалық, психологиялық, философиялық әдебиеттердегі оқу –
ағартушылардың еңбектеріне щолу жасалынды. Педагог креативтілігі ұғымының
ғылыми – теориялық негіздері зерттелінді.
Екінші кезеңде (2005 – 2006 жыл) жиналған материалдар, дерек көздері
педагогика – психология ғылымының теориялық негіздері тұрғысынан талдауға
алынып жүйеленді. Тақырыпқа байланысты мақалалар жарық көрді.
Үшінші кезеңде (2005 – 2006 жыл) эксперименттік зерттеу бағдарламасы
құрылып, диагностикалық әдістемелер талданып алынды. Зерттеу материалдары
қорытындыланып, диссертациялық жұмыс жинақталып, ғылыми материалдар
жетілдіріп, қорғауға ұсынуға даярланды.
Зерттеудің әдістері.
- зерттеу тақырыбына қатысты ғылыми – теориялық әдебиеттер
талдау;
- білім беру жүйесіндегі оқу процесіне байланысты ресми және
нормативтік құжаттар мен мерзімді баспа материалдарын
жүйелеу;
- білім беру жүйесінің субъектілерінің тәжірибесін талдау,
салыстыру, зерделеу, жинақтау;
- тәжірибелік педагогикалық жұмыстарды өткізу, алынған
қорытынды нәтижелерді өңдеу,
- оқу үрдісін дамытуға қатысты материалдарды жүйелеу, оның
педагогикалық жағдайларын негіздеу;
- креативтілікті диагностикалауға арналған психологиялық
әдістемелер.
Зерттеу базасы: Шығыс Қазақстан облысы, Өскемен қаласындағы
С.Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университеті.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңызы: Инновациялық оқыту
жағдайындағы педагог креативтілігін дамытудың қажеттілігі дәләлденген.
Педагогикалық креативтілік түсінігінің мәні анықталды, креативтілікті
дамыту нақты зерттеулердің нәтижесі негізінде талдау жасалды, тәжірибеде
бірінші рет өтілген.
Зерттеудің ғылыми – практикалық мәнділігі: жоғары білім жүйесіндегі
оқытушыларына, әдіскерлеріне, ізденушілеріне, студенттеріне пайдалы
әдістемелік нұсқаулары мен құралдарын пайдалана алуы.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелдігі мен негізділігі: түрлі ғылыми –
педагогикалық әдебиеттерді, нормативтік құжаттарды, педагогикалық баспасөз
материалдарын, тәжірибелік – педагогикалық жұмыс нәтижелерін пайдаланумен
қамтамасыз етіледі.
Зерттеудің дәлелділігі жұмыстағы қолданылған жүйелілік, әрекеттік,
инновациялық және әдіснамалық тәсілдерге сүйенумен қамтамасыз етілді.
Зерттеу жұмысының құрылымы: зерттеу кіріспеден, 2 тараудан,
тараушалардан, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен және
қосымшалардан тұрады. Көлемі 79 беттен тұрады.
Кіріспеде зерттеудің көкейтестілігі, объектісі, пәні, мақсаты,
болжамы, міндеттері, теориялық және әдіснамалық негіздері, зерттеу көздері
айқындалып, зерттеді ұйымдастыру кезеңдері мен оның ғылыми жаңалығы,
теориялық және практикалық мәнділігі ашылып баяндалады.
Бірінші тарау Инновациялық оқыту жағдайындағы педагог креативтілігін
дамытудың ғылыми - теориялық негіздері деп аталып, зерттеу мәселесі
бойынша философиялық, психологиялық, педагогикалық, әдістемелік
әдебиеттерге талдау жасалды. Осы талдау нәтижесінде жасалған тұжырымдамалар
мен ұсынымдар негізінде жоғары оқу орында педагог креативтілігін дамыту
ғылыми – педагогикалық мәселелері, инновациялық оқытуды оқу процесінде
қолдану тәжірибесі мен инновациялық оқыту жағдайындағы педагог
креативтілігін дамыту шарттарының сипаттамасы мен негіздемесі берілген.
Инновациялық оқыту жағдайындағы педагог креативтілігін дамыту
процесін ұйымдастыру атты екінші тарауда, педагогтердің креативтілігін
дамытуда инновациялық оқыту жағдайы негізінде педагог креативтілігін дамыту
тәсілдерін қолданудың тиімділігін, өлшемдері мен көрсеткіштері айқындалып,
жүйені тәжірибелік – эксперименттік жұмысына тексеру нәтижелері талданып,
креативтілікті дамытудың педагогикалық – психологиялық моделі дайындалды.
Қорытындыда аталған мәселені зерттеудің нәтижесінде алынған
тұжырымдамалар мен эксперименттік жұмыс нәтижелері бойынша ұсыныстар
беріліп, зерттеудің болашақтағы даму жолы айтылады.
Қолданылған әдебиеттер тізімі зерттеу барысында талданған
психологиялық, педагогикалық әдебиеттер бойынша қамтиды.
Қосымшада Қазіргі білім берудегі оқыту модельдері, Креативтілік
түрлері, Оқытудың интерактивті әдістері графиктік, кестелік
сызбанұсқалары берілген.
1. Инновациялық оқыту жағдайындағы педагог креативтілігін дамытудың
ғылыми – теориялық негіздері
1. Шығармашылық генезисінің дамуы
Психологиялық сөздікте шығармашылық – жаңа құндылықтарды, әсіресе
материалды және рухани құндылықтарды құру процесі ретінде анықталынады.
Мәдени – тарихи құбылыс бола отырып, тұлғалық және процессуалды
психологиялық аспектісі де ие.
Шығармашылық – бұл адамның өмір шындығында өзін - өзі тануға ұмтылуы,
өздігінен сапалы, дәлелді шешімдер қабылдай білуге үйренуі қажет. Адам
бойындағы қабілеттерін дамытып, олардың өшуіне жол бермеу оның рухани күшін
нығайтып, өмірден өз орнын табуға көмектеседі.
Шығармашылық психологиялық тұрғыдан алғанда, нәтижесінде жаңа
материалдық рухани құнды дүние тудыратын әрекет. Ал педагогикалық тұрғыдан
алсақ, шығармашылық дегеніміз – адамның белсенділігі мен өз бетінше жұмыс
істеуінің жоғары формасы және ол әлеуметтік қажеттілігі мен өзіндің
ерекшелігімен бағаланады.
Американдық психолог Фромм анықтамасы бойынша шағармашылық дегеніміз –
бұл, тани білу, жаңа бір нәрсені анықтауға ұмтылу және өз тәжірибесін терең
түйсіне білу қабілеті.
Тұлғаның өзіне деген сенімін арттырып және іс - әрекетін демеп,
қабілетін дамытып, шығармашылық жұмысының бастамасын дамытуға және тежеуге
жағдай туғызатын шығармашылықты оқытушы.
Жалпы педагогикалық процесте шығармашылық мәселесі маңызды орын алады.
Озат ұстаз тұлғалардың шығармашылық қабілетін дамыту барысында оқыту мен
тәрбиелеу әдістерінің жаңа түрлерін іздей отырып, өзі шығармашылықты тұлға
болып дамиды.
Бұл мәселе белгілі психологтар мен ғалымдар Л.С. Выготский, С.Л.
Рубенштейн, А.Г. Ананьев, А.Н. Леонтьев, Сластенин, А.В. Крутецкий, Ю.Л.
Львова, республикамыздағы танымал ғалымдар М.М.Мұқанов, Н.Д. Хмель, С.В.
Илларионов еңбектерінің өзегі болып табылады.
Педагогикалық еңбекті шығармашылық процесс ретінде қарастырған В.И.
Загвязинский, В.А. Кан – Калик, Н.Д. Никандаровтың зерттеулерінде ұстаз
шығармашылығының психологиялық негіздері, мұғалімнің жеке шығармашылығын
қалыптастыру жолдарына талдау жасалады.
Тұлғаның шығармашылығы қоршаған әлемді өзгертіп, жаңа небір
құндылықтарды құра алатын өзбетті, әрі белсенді тұлға формасы ретінде
анықталады 1.
Қоғамдық маңызы бар шығармашылық қоғам мен елдің процесін анықтайды.
Д.Б. Богоявленская концепциясына сай шығармашылық адамның
инициативтілігі бойынша кез – келген іс - әрекет түрінің дамуы мен
анықталады.
Н.С. Лейтес шығармашылық қабілетті интеллект деңгейінің көрінісі
ретінде тұлғаның тұтастай ойлау қабілетің дамуы ретінде сипатталады.
Зерттеуде әр жастық шақтағы шығармашылық қабілеттің өзінше көрінуі
қарастырылған.
Е.М. Мазалевская шығармашылық феноменін тұлғаның өзіндік реализациясы
мен дамуы ретінде түсіндіреді.
А.М. Матюшкин зерттеулерінің (Н.С. Лейтес, Б.М. Теплов, В.А.
Крутецкий, Е.И. Игнатьев, Э.А. Голубаева, В.М. Русалов, И.В. Равич – Щербо,
А.В. Запорожец, Н.Н. Поддъяков, А.В. Брушлинский, Т.В. Кудрявцев, Дж.
Берлайн, Я.А. Понамарев т.б.) жұмыстарына сүйеніп, шығармашыл дарындылық
тұжырымдамасын шығарған. Автордың пікірінше, дарындылықтың психологиялық
құрылымы адамның шығармашылығы мен шығармашылық дамуының негізгі
құрылымымен сәйкес келеді.
Шығармашылық потенциал – дарындылық негізінің дамуы.
А.М. Матюшкин шығармашылық дарындылықтың синтетикалық құрылымын
бөлген, мұнда негізгі құрылымдық компонентке енеді.
А.М. Матюшкин дарындылық, таланттылықты шығармашылық іс - әрекеттің
ерекшелігімен, шығармашылық туындауымен сипаттайды.
Теоретикалық концепцияға сәйкес дарындылық бастысы және оның дамуын
тұлғаның шығармашылық мүмкіндіктері құрайды.
Е.П. Торренс өзінің жұмысында көп жағдайда Дж.Гильфордтың дивергентті
ойлау теориясына негізделген. Дж.Гильфорд дивергентті ойлауды проблеманың
шешімін табудағы біртума және ерекше идеяларды құру процесімен
байланыстырады 2.
Шығармашылық ойлауға қабілет міндетті болып табылады, бірақ адамның
шығармашылық жетістігі үшін аса жеткіліксіз жағдай болып саналады.
Көптеген авторлар шығармашыл дарындылық проблемасын зерттеуде
шығармашылық адамды функциялағанда тұлғалық фактор жоғары рөлді ойнайды
деген.
Креативтілік нормативті процесс ретінде танылады, яғни барлық
адамдарға тән. Креативті жаттықтыруға болады. Психологиялық диагностау
лабораториясымен қатысушылардың шығармашылық ойлауы зерттелінген.
Шығармашылық – пайда болған міндеттерді әлдеқашан белгілі, болған
тәсілдермен шешу үшін талап етілетіндердің тысына шығатын жоғары формадағы
ойлау. Ойлау процесінде үстемдік еткенде, шығармашылық елес ретінде
көрінеді. Мақсат пен іс - әрекет тәсілінің компоненті бола тұра, ол
шеберлік пен инициативаның міндетті шарты ретінде шығармашылық іс - әрекет
деңгейіне дейін көтереді.
Педагогикалық шығармашылық – оқу – тәрбие міндеттерін мұғалімнің соны,
жоғары тиімділікпен шешуі, тәрбие мен оқыту теориясы мен тәжірибесін
байытуы.
Мұғалім еңбегі – ғылым, педагогикалық өнер, таланттылық сияқты
элементтерден тұратын әр қырлы әрекет. Білім мен тәрбие беруде белгіліні
өзгертіп, ал жаңадан жаңаны тудырушы, суреткерлік шығармашылықтың белгісі.
Ескілікті елемей жаңа жолмен жүруге бағыт алу, біртүрлілікті қабылдамау,
ойлап табу, тудыру, жасап көру – жаңашыл мұғалімнің күнделікті кәсіби
жағдайы. Шығармашылық – барлық әрекеттің сапа белгісі, ал шығармашыл
мұғалім – барлық реформаның негізгі кейіпкері.
Шығармашылық – мәселені белгілі тәсілдермен шешуге болмайтын жағдайда
туындайды. Дегенмен, бұл қисынсыз әрекет емес. Жаңа тапқыр шешім қабылдауға
әкелетін әрекет - әр түрлі деңгейде, бірнеше кезеңдерден тұратын күрделі
психологиялық үрдіс. Осы мәселені зерттеген ғалымдар педагогикалық
шығармашылық төмендегідей кезеңдерден тұратынын анықтаған:
1) педагогикалық ойдың пайда болуы; 2) түпкі ойды талдау;
3)педагогикалық ойды әрекетке айналдыру; 4) шығармашылықтың
нәтижесін талдап бағалау (В.А. Кан – Калик, Н.Д. Никандров);
1) жаңалықты көру; 2) педагогикалық өнертапқыштық құрастыру, модельдеу;
3) жетілдіру (В.И. Загвязинский) 3.
Бұл кезеңдерде қызығушылық, интеллект, қажетті білімді тез арада
меңгере білу, байқампаздық, ойлау операцияларын іске қоса алу, тапқырлық,
энтузиазм, табандылық, еркіндік пен өзіне деген сенушілік сияқты тірек
сапалардың болуы шығармашылық әрекетті нәтижелі етеді.
Шығармашылық әрекетте мұғалімнің өз еңбегіне сыни тұрғыдан қайта
қарауы, қанағат табуы, оны орындаудағы дербестігі, жағымды мотивацияның
қалыптасуы, тағы басқа орын алады. Сонымен қатар шығармашылықта мұғалімнің
төмендегідей психологиялық сапалары дамиды: жалпы білімнің тереңдігі,
сараланған арнайы білімдер, дамыған ақыл – ой қабілеттері мен оның
икемділігі, өнертапқыштыққа және еңбектегі жаңалыққа қуана білу, мәселені
терең түсіне білу және оны шешудің ең тиімді жолын таңдау алу, эмоциядағы
қалыптылық, шыдамдылық, бастаған істі аяғына дейін жеткізе алу, тәуекелге
бел байлай білу, саналылық, белсенді өмірлік позиция. Мұғалімнің
шығармашылық әлеуетін дамыту теориясы үшін әдіснамалық қағидалардың
негізгілерінің бірі әрекеттік ұстаным болып табылады. Әрекет теориясының
психологиялық негізін жасаған ғалымдар Б.Г. Ананьев, А.И. Леонтьев, А.Р.
Лурья, С.Л. Рубинштейн, Л.С. Выготский оны төмендегідей сипаттайды. Әрекет
– іс – қимыл бірлігі, саналы түрдегі, мақсатқа жетуге бағытталған тікелей
жасалатын, еркін ниеттілік, белсенділік. Әрекет адам субъект ретінде
танылып, оның креативтілігі, іскерлігі, қайраткерлігі қалыптасады. Осы
авторлар әрекеттің төмендегідей ішкі құрылымдардан тұратынын белгілейді:
қажеттілік және мотив, мақсат, құрал, амал – тәсіл, нәтиже, рефлексия.
Бұлар психологиялық теорияларда төмендегідей талданады:
Қажеттілік және мотив – адамның мұқтаждығын өтейтін заттардың мидағы
бейнелеуі. Жеке адамның өмір сүруге, дамуға мұғалімнің, тәжірибесінің,
басқа да әлеуметтік жағдайларының жеткіліксіз болуын сезінуі. Белсенді
әрекеттің негізі. Адамды әрекетке ұмтылдыруға негізгі түрткі болатын ниет.
Әрекетке тән сипаттарды ажырату үшін ниетті мақсаттан ажырата білу керек.
Мақсат - әрекет арқылы оның жеткісі келетін ақырғы нәтижесінің үлгісі
де, ал, ниет – сол нәтижеге жетуге ішкі талпыныс. Мысалы, адам белгілі
белгілі бір мақсатқа жету үшін оны ниет арқылы орындауы мүмкін. Сондықтан
әрекет ниетке талдау беруден басталады және ниет әрекеттің сырын ашатын
кілт болып табылады.
Шығармашылықты әрекет ретінде қарастыру адам дамуының мүмкіндігінің
шексіздігінің танытады. Білім алушының үздіксіз білім алу жолындағы
белсенділігі туралы Ю.Н. Кулиткин, А.В. Даринский, тағы басқа атап өткен.
Шығармашылық сөзсіз мұғалімнің өзінің даралығын, креативтілігін
қалыптастырады.
Педагогикалық шығармашылыққа байланысты зерттеулер аз емес, бірақ жаңа
субъект – субъектілік парадигма жағдайында шығармашылық адамның өзін - өзі
өзгерте алуы ретінде қарастырылады. Себебі – шығармашылық жағдайында жұмыс
жасайтын мұғалімнің әрекеті ең алдымен өзіне бағытталады. Ол өзінің кәсіби
дамуының жақын аймағын ұйымдастыру арқылы ең алдымен өзін дамытады, соның
нәтижесінде педагогикалық еңбекті жаңа деңгейге көтереді.
Ғалымдар шығармашылықты әлемді жаңартудың формасы ретінде қарастырады
(А.Бергсон, В.И. Вернадский, т.б.). Оны жасаушы адам өзіне табиғаттан
берілген қабілеттері мен қажеттіліктеріне орай креативтіліксіз өмір сүре
алмайтындығына, ал кейбір адамдарда шығармашылыққа деген қажеттілік болмай
жатса, ол оның деграцияға ұшырауы деп түсіндіреді. Ғылыми - теориялық
еңбектерге талдау жасауға тек шығармашылықта, шығармашылық арқылы ғана адам
өз табиғи қалпының шыңына шығады, шығармашылыққа қабілетті адам –
қайталанбас, біртуар адам. (В.А. Караковский), жеке тұлға деңгейіндегі
шығармашылық ішкі өзін - өзі жасау және сыртқы қоршаған әлемді
өзгерту жағдайындағы диалектикалық бірлікте жүреді деген қорытынды жасауға
негіз болды.
Прогрессивті даму моделі шеңберінде мұғалімнің шығармашылық әлеуеті:
бейімделу, өзін - өзі айқындау және өзін - өзі іске қосу кезеңдерінен
тұрады. Бейімделу кезеңіне шығармашылық әлеуеттің құндылықтары туралы
бастапқы білімдерді жинақтау жатады. Бұл кезеңде ойлау стилін және
дүниетанымды қайта құру орын алады. Мұғалім әрекетінде болашақ
шығармашылыққа негіз болатын репродуктивті элементтер молаяды.
Шығармашылыққа бейімделу кезеңі оған белсенді араласумен алмасады. Бұл
кезеңде мұғалім өз тәжірибесіне жаңа талаптар мен өзінің ішкі
қажеттіліктері тұрғысынан баға беріп, оның шеңберінен шығып, жаңа, нақты
өмір сұраныстарына сәйкес қызмет етуге бет бүрады.
Өзін - өзі іске қосу кезеңінде мұғалім шығармашылық әрекеттің мәнін
түсіну, сол жолда өзін сынап көру, өзінің ашылмаған мүмкіндіктерін,
шығармашылық қабілеттерін іске қосады 4.
Мұғалімнің шығармашылық әлеуетінің дамуының нәтижесінде болатын
өзгерістер терістеуді терістеу және сабақтастық қағидаларына сәйкес жүріп
отырады. Жаңа құндылықтар жүйесі, ойлау тәсілдері, тұлғаның шығармашылық
тәжірибесі бұрынғыны мүлдем жоққа шығармай, соның негізінде жаңалықты
тудырады. Бұл – мұғалімнің өзінің педагогикалық әрекетіне өзіндік сыни баға
беру, оның бағытын айқындау, қайта құрудың нәтижелі ететін рефлексивтік
қабілеттерін дамытудың ең тиімді жолы.
Шығармашылық әрекетті жүзеге асыратын субъект – тұлға. Қандай типтегі
тұлға шығармашылықта мұратына жетеді десек, ойы ұшқыр, ақылы алғыр болуы
керек екендігі ғылымда дәлелденген. Ең бастысы, шығармашыл тұлғада
шығармашылыққа деген тұрақты қажеттілік, тұрақты сұраныс болып, өз ісіне
қанағат табу сезімі болуы қажет. Осыған байланысты адам идея, жаңалық
аштым деп ойлайды, ал шың мәнінде олар адамды ашады - деген К.Г. Юнгнің
сөзін келтіруге болады. Бұл шығармашылық – адамды дамытады, шебер етіп
шыңға көтеретін факторлардың бірі екеніне – дәлел бола алады. Білімнің
гуманистік парадигмасы тұрғысынан қарасақ, тұлғадағы шығармашылық басқа
адамдарда жоқ немесе аз мөлшердегі жекеліктерді дамытады.
Қоғамдық санада шығармашылық іс - әрекеттің негізгі басымдылық ретінде
танылуы жаңаша педагогикалық ойлауды білім беру деңгейлерінде мұғалімнің
өзін - өзі, өзінің бар күш – қуатын іске қосуға бағытталған шығармашылығын
дамытуға жағдай жасауды талап етуде. Мұғалімнің кәсіби шығармашылыққа деген
еркіндігі мол деп ресми түрде жарияланып жүргенімен, шеберлікті меңгеріп,
шығармашылыққа жету үшін арнайы дайындықтың қажет екені даусыз. Сондықтан
әр деңгейдегі әдістемелік жұмыстардың басты мақсаты – мұғалімнің
сұраныстарын қанағаттандыру, тиісті ғылыми – педагогикалық сүйемелдеу
арқылы жаңаша жұмысқа деген ұмтылысына дем беру, өз философиясына, кәсіби
бағыттылығына сәйкес инновациялық оқыту формасын таңдап алуына көмектесу
болып табылады. Демек, әдістемелік, білім көтеру жұмыстарының сапасын
арттыру – кезек күттірмейтін шаруа. Осыған орай республикадағы
мұғалімдердің біліктілігін арттыратын институттар жүйесі өз жұмыстарына
инновациялық тұрғыдан қайта қарап, мамандардың шығармашылық әлеуетін
арттыру бағытында бетбұрыстар жасады. Біліктілікті арттыруды
технологияландыру, оның мазмұнының тыңдаушылардың сұраныстарына жауап
беруін қамтамасыз ету, ақпараттық технологиялардың соңғы мүмкіндіктерін
пайдалану жолға қойылып келеді.
Мұғалімдердің білімін көтеру жұмыстарын ұйымдастыруды жоғарыдағы
құрылымнан тұратын әрекеттік негізде жүргізу – олардың кәсіби
шығармашылығын арттырудың басты кепілі. Жаңа білімді танымдық белсенділік
арқылы меңгеру білімдік әрекеттер арқылы іске асады. Білімдік әрекеттер –
тұлғаның өз өмірін өзгертуге бағытталған әлеуметтік белсенділігі. Білімдік
әрекетте мұғалім жаңалықты ашып, оның дамуының диалектикасын меңгереді,
өткен тәжірибеге қайта қарап, оның құрылысын жаңартады, сол арқыл өзін
- өзі таниды, табады, айналаны, қоғамдық өмірді өзгерте алатын белсенді
субъектілік жағдайына келеді 5.
Қазіргі инновациялық оқытудағы жаңашылдықты тану тиімді қолдану
барысында мұғалімнің шығармашылық әлеуетіне негіз болатын қасиет – сапалары
іске қосылып, танымдық процестерді өне бойына өткізеді. Өйткені кез келген
оқыту формасы ғылым мен практика арасындағы аралық құрылым болып
есептелінеді. Оқыту теориясы – мұғалімнің шығармашылығының негізі. Ал,
педагогикалық технология – оқыту теориясын педагог пен студент әрекеті
түрінде жобалау, қойылған нақты мақсаттарға сәйкес оқыту процесін тиімді
құрып, жүзеге асыру болып табылады. Дұрыс мақсат қойып, нәтижені интуитивті
түрде жобалай алу, тұлғаның дамуының іргелес аймағына сәйкес болып, қызыға
еңбек етуге әкелетін сабақ жоспарын құру, ұйымдастыра алу – сөзсіз,
шығармашылықтың нәтижесі.
Қорыта келе айтарымыз, шығармашылық – проблемалық сипаты бар, барлық
ішкі байланыстарды біріктіретін, нәтижеде жаңа материалдық және идеалдық
құндылықтар алынатын адамның мақсатты әрекеті деген тұжырым жасауға
болады. Мұғалімнің өз білімін көтеруге қатысуы оның педагогиклық,
әлеуметтік, кәсіби әрекетіндегі мәселелерді табысты шешуін қамтамасыз
етеді, басқаша айтсақ, кәсіби шығармашылығын дамытады.
Шығармашылық жолы – ол үміттер мен күдіктер, жеңілістер мен жеңістер
жолы. Осы жолдан өзіне сабақ ала білу, жетер биігін белгілей алу, өзінің
жетістіктері мен кемшін тұстарын талдай алу – мұғалімнің өзін - өзі
шығармашылықпен дамытудағы стратегиялық бағыттары болып табылады.
1. Мұғалімнің шығармашылық еңбек етуіне қолайлы жағдай
жасау.
2. Әлеуметтік жағдайына назар аударып, басқа жағдаяттар
мен өзін ұжымда еркін сезініп, талапты еңбек етуі мен
іс - әрекетіне жауапкершілік туғызу.
3. Заман талабына, қоғам сұранысы мен қажеттілігіне
сәйкес әлемдегі және бүгінгі озық тәжірибе,
инновациялық оқыту мен инновациялық әдістемемен ұдайы
қаруландырып отыру.
4. Шығармашылық ізденісі мен еңбегіне толық еркіндік бере
отырып, оқытуды ізгілендіру мақсатындағы талап пен
тілектеріне, өзіндік тәжірибесін таратуға мүмкіндік
туғызу.
5. Мұғалімнің креативтілігінің қалыптасуы мен дамуы үшін
қажетті бағыт – бағдар беру, кәсіптік шеберлігін
арттырып отыруға бағытталған түрлі курстар мен
семинарлар, конференциялар өткізіп тұру қажет.
Біліктілікті арттыру ісін модернизациялау, онда ұстаздардың
шығармашылық әлеуетін дамыту үшін білімдік процесті дамыта оқытудың
қағидаларына сәйкестендіру – Қазақстан Республикасының Білім туралы
Заңында айқындалған білімді ізгілендіру, демократияландыру, тұлғаға
бағыттау сияқты өзекті мәселелерді шешеді 6.
Мұғалімнің шығармашылық деңгейге жетуі жеке – дара жағдайда жүзеге
асады деп айтуы қиын. Біліктілікті арттыру курстарына тыңдаушының тұлға
ретінде дамуына әсер етіп, болмысының өзгеруіне әкелетін, ақырында сол
адамның қоғамдық тәжірибеге үлес қосуымен аяқталатын, адамның жан –
жүйесін, ішкі құрылымдарын жаңа деңгейге көтеретін психологиялық процесс
деп қараған жөн.
Шығармашылық әлеуетті дамытуға бағытталған оқыту процесі тек тұлғаның
өзін - өзі дамыту қажеттілігіне негізделген, өзінің белсенділігін
туғызатын, шығармашылық ортада ғана тиімді болады. Сол себепті мұғалімдерді
кәсіби дамытатын біліктілікті арттыру жүйесінде сондай орта жасауды
шығармашылықты дамытудың, оған бастайтын жеке сапалық қасиеттердің
қалыптасуының шарттарының бірі деп есептейміз. Шығармашылық орта – білімдік
процесс субъектілерінің және білім мазмұны мен жүйелердің өзара әрекеттесу
аймағы.
Біліктілікті арттыру жүйесінің тындаушылары – белгілі бір дәрежеде
жинақталған өмірлік, кәсіби тәжірибесі, мәселелерді шешуге көмектесетін
ақпараттық қоры бар адамдар. Ондай өз пікірі, өз көзқарасы бар практик –
мамандармен өткізілетін қайта дайындық мазмұнын өз әрекеттеріне сын көзбен
қарап, нені өзгерту, қалай өзгерту керек екенін өздері шешетіндей етіп
ұйымдастыру олардың кәсіби құзырлылықтарын арттырады, шығармашыл адамға тән
зиялылық, руханилық, жауапкершілік, азаматтық белсенділік, табандылық пен
шыдамдылық сияқты қасиеттерін дамытады. Осы тұрғыдан алғанда қазіргі
мұғалімдердің біліктілігін арттыру жүйесі мына төмендегідей мақсаттарды
алдына қояды:
- мұғалімдердің өзін - өзі іске қосу, өзін - өзі дамытуын
қамтамасыз ететін шығармашылық орта жасау;
- сол ортада ішкі мүмкіндіктерін белсенді, қарқынды іске қосу
арқылы шығармашылық әлеуетін дамытуға көмектесу;
- үздіксіз білім алуға деген қажеттіліктерін оятуға жағдай жасау;
Біліктілікті арттыру жағдайында мұғалімдердің шығармашылық әлеуетінің
дамуы жүзеге асуы үшін дамытушылық шығармашылық орта жасауда білім беру
үрдісі алдын ала дайындалған, белгілі бір ережелер мен нормаларға
сәйкестендірілген үрдіс деген түсініктерден ауытқуға тура келеді. Біздің
ойымызша, біліктілікті арттырудың педагогикасының міндеті – білім
мазмұнының оның қатысушыларының жеке траекториясына сәйкес құрылуы қажет
деген ұстанымды басшылыққа алуы тиіс. Мұндай ортаны құруда төмендегі
жағдайлар басшылыққа алынғаны ләзім:
Біріншіден, шығармашылық – дамытушылық орта қалыптастырудың бастауы
ретінде оқыту үрдісі алынады. Оқыту процесінің мазмұны оны тұтынушылардың
қажеттілік – сұраныстарына қарай өзгермелі, технологиялық жағынан
қамтамасыз етілген, субъектінің өзін - өзі дамытуға ықпалы барлығымен
сипатталады. Шығармашылық ортада білім алу процесі субъект үшін мәні болса
ғана өз қызметін тиімді атқарады 7.
Екіншіден, шығармашылық орта өзінен - өзі стихиялы түрде пайда бола
салмайды; кіріктірілген, креативтілік педагогикалық әрекет нәтижесінде сол
дәрежеге жетеді. Демек мұндай ортаны жасау үшін мақсатты жұмыс жүргізілуі
қажет.
Үшіншіден, шығармашылық орта тұлғаның мәнді – құндылықтарының және
теориялық – технологиялық тұтастықтың бірлігінің болумен сипатталады.
Сондықтан мұндай кеңістікті жобалауда оның субъектілері эмоцияналдық мәнмен
толы болуы да ескерілуі тиіс.
Төртіншіден, шығармашылық орта педагогикалық процестің ықпалымен
өзіндік кіріккен сапаға да ие болуы мүмкін. Ондай сапаға субъектілердің
әрекеті барысында пайда болатын, оларға позитивті немесе негативті әсер
ететін психологиялық ахуал жатады.
Бесіншіден, орта жасауда шығармашылықпен өзін - өзі жетілдірудің
әлеуметтік – психологиялық қондырғылардың қалыптасуының механизмдерін
тиімді қолдану тірек етіледі.
Теориялық зерттеулер барысында біздер ұстаздың шығармашылық әрекетінің
алғы шарты болып:
1) Позитивті Мен –тұжырымдамасының болуы.
2) Бағыт – бағдарлы және табанды болуы.
3) Жетілген, толған, кемеліне келген, өз ісінің мақсат – мазмұнын,
міндетін нақты игерген боуы.
4) Қалыпты көңіл – күйінің болуы.
5) Инновациялық оқытуды меңгеруі.
Шығармашылдық, зерттеуші сипат педагогикалық іс - әрекетке тән. Бұған
өткеннің көптеген педагогтері мен назар аударған: Я.А. Коменский, И.Г.
Песталоции, А. Дистерверг, К.Д. Ушинский, П.П. Блонский, С.Т. Щацкий, А.С.
Макаренко, В.А. Сухомлинский және тағы басқа. Педагогтің көпвариативті
педагогикалық процесте оперативті икемді шешім таба білу өзектілігін
қазіргі заманғы зерттеушілер: Б.С. Гершунский, В.И. Загвязинский В.А. Кан-
Калик, В.В, Кравский, Н.В. Кузьмина, Н.Д. Никандаров, В.А. Сластенин және
тағы басқа зерттеушілер қатары толықтырады 8 .
В.И. Загвязинский шығармашылықты ұстазға жаңашылдық пен өңдеу тән
деп көрсетсе, М.М. Поташкин ұстаздың шығармашылық әрекетінің нәтижесін оқу
– тәрбие процесіне талдау жасау ебдейлігінен байқайды.
В.А. Кан – Калик және Н.Д. Никандаров тұжырымдаулары бойынша,
шығармашылықты ұстазға – оқу – тәрбие процесінің берілген шеңберінен тыс
шыға білу қабілеті тән.
Бұл айтылған ойлар ұстаздың іскерлігі мен оқу – тәрбие процесін
ұйымдастыру әдістерінің негізін құрайды.
Шығармашылықты ұстаз іскерлігіне:
- оқу – тәрбие процесін оқушының диагностикалық зерттеу
нәтижесінің негізіне құруы;
- оқу – тәрбие жоспарын икемдей білуі;
- тұлғаларды шығармашылық әрекетке ынталандыру;
- көмекші ғылыми - әдістемелік әдебиеттерді оқу – тәрбие процесінде
тиімді пайдалануы.
Педагогикалық шығармашылықты қарастыра келе, бұл түсінікке енетін
философиялық категория – шығармашылыққа тоқталайық. Бұл феноменнің көптеген
түсінігі бар. Бір зерттеушілер бойынша шығармашылық түсінігі қоғамадық
маңызы бар жаңа, біртума құндылықтардың құрылуы (С.Л. Рубинштейн) деп
түсіндірілсе, басқалары – субъектінің ішкі әлеміндегі жаңа туындылармен
түсіндіреді. (Л.С. Выготский), үшіншілері – материя атрибуты, қозғалыс
механизмі мен көзі ретінде (Я.А. Понамарев) қарастырады. Қазіргі уақытта
шығармашылықтың ең маңызды анықтамасына келесі жатады: шығармашылық -
индивид пен оның мәдениетіне маңыздылықпен жаңашылдық әкелетін іс -
әрекет. Өте жиі шығармашылық түсінігі креативтілік түсінігімен
ауыстырылады. Бұл түсінік шығармашылық проблематикасы бойынша кеңестік
философия және ғылыми әдебиеттерде бекітілген. Ағылшын тілінен екілік
аудару creativity, шығармашылық және де креативтілік деген мағынаға
ие 9.
Шет елдік зерттеушілер шығармашылық дарындылықты түсіндіру үшін,
креативтілік түсінігіне жүгінеді.
Креативтіліктің кейбір анықтамалары іс - әрекет нәтижесі, продукт
терминінде жүйеленсе, басқалары – тұлғалық құрал процесінің терминінде
жүйеленеді. Бір автор креативтілікті сирек кездесетін қабілеттің арналған
түрімен түсіндірсе, екіншісі, барлық дені – сау индивидтердің белгілі – бір
деңгейде иемденетін жалпы креативті қабілетті назарға алады 10.
К.Спирмен креативтілікті адамзаттың ойдың күші ретінде есептесе,
Симпсон креативті ойлау процесіндегі идеялар қатарының жалпы қабылданған
қатарының бұзылуы ретінде сипаттаған.
Е. Торренстің пікірінше, креативтілік – бұл арнайы емес, продуктивті
ойлау, интеллектіге, жеке сипаттарға жүгінетін жалпы қабілет деп
түсіндіреді. Ол шығармашылық процесті проблеманы қабылдау, шешім қабылдау,
болжамды құру, модификациялау, шешімін табумен сипатталады деген.
Кеңес психологиясында креативтілік адамның шығармашылық мүмкіндігі
ретінде, адамның әлеуметті маңызды шығармашылды белсенділік айқындай алу
қабілетін қамтамасыз ететін адамның тұрақты әрі ерекше құралы ретінде
қарастырылады (Н.М. Гнатко) 11.
Осыған орай, шығармашылық және креативтілік түсініктеріне
сипаттама беру үшін: процессуалды – нәтижелі (шығармашылықты айқындау үшін)
және субъективті жүйелеуші (креативтілікті түсіндіру үшін) түсініктері
қолданылады. Қазіргі таңда креативтіліктің критерийі ретінде интеллектуалды
іс - әрекеттің құрамдық комплексі қарастырылады:
1) уақыт бірлігінде туындаған идеялар саны;
2) біртумалық (жалпы қабылданған ұқсас сұрақтарға сирек идеялар құра
білу қабілеті;
3) қабылдағыштық ерекше детальдарға сезімталдық таныту, бір идеядан
екіншісіне жылдам, әрі икемді түрде ауыса алу);
4) болжамды өңдеуге қабілеттілік;
5) метаморфтылық (өз ойларын айқындауда белгісі бар, ассоциативті
құралдарды қолдану).
И.Н. Дубина креативтілік түсінігіне келесілерді жатқызады:
1) Әлеуметтік - мәдени ортаның құрған әсеріне қарамастан субъектінің өз
проблемаларын жаңашылдықпен шеше алу қабілеті (жаңа әдіс, жаңа
құрылым, жаңа шығармашылық бейне және т.б.);
2) Жаңақұрылымдық процесі новаторлық іс - әрекет пен жаңа идеялардың
туындау процесі);
3) Новаторлық іс - әрекет продуктілері.
Яғни креативтілік, шығармашылық сияқты жаңаны қабылдап, түсіну,
танумен байланысты, жаңа қорытынды немесе біртума шешім табу мен оны алу
әдістерін алға қояды 12.
Креативтілік субъективті – маңызды жаңашылдықты сипаттаса,
шығармашылық – креативтілікті біріктіретін әлеуметтік – мәдени жаңашылдықты
біріктіреді. Яғни, креативтілік шығармашыл тұлғаның дамуындағы ең жоғары
баспалдағы, ал шығармашылық индивидуализацияланып, аса жоғары шығармашылық
деңгейге көтеріледі 13.
2. Креативтілік феноменология проблемасының құрылымы
Креативтілік – (лат.creatio) – жасау, адамның шығармашылық дарын
деңгейі, шығармашылық қабілеті 14.
Креативтілік – индивидтің соңғы құндылықтар жасаудағы, стандартты емес
шешімдер қабылдаудағы терең қасиеттерін көрсететін қабілеті.
XX жүзжылдықтың 50 жылдарда креативтілікті англо – американдық
психологияда кең түрде зерттей бастады.
Креативтілікті индивидтің жаңа ұғымдарды жүйелеуші, әрі жаңа
дағдыларды іске асырушы, құрамын бейнелеуші қабілет ретінде интеллекті деп
бөліп қарастырды.
Креативтілікті зерттеу екі бағытта іске асады. Ол креативтіліктің
интеллектіден тәуелдігін және онымен байланысты танымдық процестерді
өлшеуге бағдарланатындығына арналған. Екінші бағыт бойынша тұлға өз
психологиялық ерекшелігімен бірігіп, креативтіліктің маңызды аспектісіне
жататындығын көрсетеді 15.
Дж.Гильфорд және оның әріптестері 1954 жылдан бастап креативтілікті
сипаттайтын он алты гипотетикалық интеллектуалды қабілетті бөлген. Олардың
ішінде: уақыт бірлігінде туындаған идеялар саны ойлау икемділігі (бір
идеядан екіншісіне көше алу), бірткмалық (жалпы көзқарастан айырмашылықтағы
идеяларды құра білу), қызығушылық (қарсы әлемдегі проблемаларға
сезімталдық), болжам құра білушілік, ирреванттылық (реакцияның стимулдан
логикалық тәуелсіздігі); фантастикалық (стимул мен реакция арасында
логикалық байланыстағы жауаптың шынайылақтан толық үзілгендігі). Дж.
Гильфорд бұл факторларды ойлау дивергенттілігі атты түсінікпен ортақтады.
Арнайы интеллект және креативті зерттеу тестілері арқылы алынған
мәлімет бойынша ғалымдар қарама – қайшы қорытындыға келген. Қорытындыға
сүйене отырып интеллект пен креативтіліктің өзара байланысын анықтау мүмкін
болмады.
Кейбір ғалымдар креативтілікті дәстүрлі интеллект тестімен өлшенетін
интеллекттің бір ерекше көрсеткіші ретінде түсіндіреді.
Креативтіліктің қоршаған ортадан тәуелділігі креативтілікті жүйелеп,
дамытуға ықпал етеді.
Зерттеулер көрсеткендей қоршаған орта ақпарат қалпы мен еркін
атмосфера және жоғары еркіндікпен ерекшелену қажет.
Зерттеулер креативтіліктің дамуындағы тұлғалық ерекшеліктер рөлін
ескереді.
Креативтілік жеке фактор ретінде жуық арада жалпы қабілеттер тобынан
бөлініп қаратырыла бастады және оның жеке дара бөлінуіне кейбір қызықты
факторлар себеп болды. Себебі, интеллект тесті бойынша жоғары балл алған
адамдар проблемалы жағдайларды жиі сәтті шеше білмеген. Орташа
интеллектуалды коэффициентті (OK) көрсеткішті көрсеткен зерттелінуші, ТQ
бойынша интеллектісі жоғары көрсеткіш көрсеткен зерттелінушіге қарағанда
тапсырманы жылдамырақ шешкен. Ақылды жоспар мен болашақ әрекеттерін
ойластырғанда, инициативті болса, әр түрлі болжамдаулар мен қарапайым шешу
арқылы сәттілікке жетуі мүмкін. Сәйкесінше интеллектінің жалғыз ғана
факторы проблемалық тапсырмаларды шешу үшін жеткіліксіз. Зерттеушілер
шешімі жоқ жағдайдан қандай әйгілі қабілеттің интеллектіге енетіні жайлы
сұрақ төңірегінде зерттеулерін жүргізген 16.
Креативтілікті бірінші болып Поль Торренс зерттеген. Ол
креативтіліктің жаңа, әрі стандартты емес идеяларды құра алу қабілетін
ашқанша елуге жуық әртүрлі анықтамаларын тексеріп көрген. П. Торренс
креативтілікті үш негізгі көрсеткіш бойынша өлшеуді ұсынған. Бірінші
көрсеткіш – идеялар саны, ол адамда уақыт бірлігінде туындайды. Идеялардың
көп бөлігі немесе қосымша болуы мүмкін, әлде болмаса шешімін табуда
қолайсыз болуы мүмкін. Бұл үшін екі зерттеу үлгісі – икемділік пен
біртумалық қолданылады.
Икемділік қайталанбас идеялар санымен айқындалса, біртумалық – олардың
сиректігі бойынша анықталады.
Креативті дамытып, оның қабілетін жоғарылатуға бола ма? Бұл сұрақтың
әлі де шешілмеуіне қарамастан зерттеушілер креативтілікті дамытуға болады
дейді.
Қазіргі заман гуманитарлы университеттерінің зерттеулері бойынша
жоғары сынып оқушыларының жарты сағаттан кейінгі креативтілік көрсеткіші
аса жоғарлаған – ой шапшандығы және икемділік 48-50%-ке жоғарыласа,
біртумалық – 100-110%-ке жоғарылаған.
Бұл үшін келесі ойын – жаттығуы ұсынылады. Ақ бет қағаз бен қарындаш
алып, бес минуттық (немесе он минуттық) орындау уақытын белгілеңіз.
Тапсырма бойынша кез – келген ыңғайлы затты ерекше тәсілмен орындауды іске
асыру қажет. Мысалы, сызғышпен тек қана өлшеп қоймай, онымен жер қазуға,
шырпы ретінде қолдауға, дыбыс шығаруға, паркетті тақтайша ретінде де
қолдануға болады. Әділ болып, өзіңізге ұнайтын тәсілді қолданыңыз. Басқа
тапсырманы кездейсоқ шешіңіз. Үшіншісі алғашқы екеуін біріктіріп, ағымды
көрсеткіш ретінде алға шығады. Мұндай күрделі емес жаттығуларды өзбетті
алып табуға болады. Бұл үшін арнайы тренинг – курстар өткізіледі, ол кітап
сөрелерінен арнайы өзбетті тапсырмаларды шешуге арнайы оқулықтар қатарын
іздестіруге болады 17.
Бұл деңгейге жеткен тұлғаларды новатор деп атайды.
Педагогтің креативтілігінің дамуы бірнеше этаптан тұрады. Бірінші
этапта педагогтің инновациялық іс - әрекеттің әр алуан іс - әрекетін жүзеге
асыру және дифференциациясы іске асады: қалаулары, түрткілері,
бейімділіктері, сұраныстары, тұлға құрылымы, педагогтік икемділіктері, т.б.
Келесі этапта, педагог сұрыпталған инновацияларды қарастырып, оларды өз
тұлғаның жаңашылдығына сай тексереді.
Новаторлық стандартты емес бағыттармен, құрамдармен, аса күрделі
әйгілі педагогикалық проблемаларды шаблонсыз түрде шешуімен сипатталады.
Бұл педагогикалық шығармашылықтың ең жоғары деңгейі. Педагогикалық іс -
әрекеттегі новаторлық – бұл ашулар, олардың авторлары педагогикалық
шынайылықты іске асырып, бейнелейтін идеяларды бекітеді. Сондықтан,
новаторлар – бұл педагогикалық жүйеге жаңа элементтерді енгізіп, бекітетін
ойшылдар.
Бұл деңгейге кез – келген педагог көтеріле бермейді.
Креативтіліктің дамуына көп ықпалды индивидтің жеке бастық ерекшелігі,
оның эмоционалды және мотивациялық факторлары ықпалын тигізеді 18.
Креативті адамдарды креативті еместерден келесі тұлғалық сапалар
бойынша айырады: агрессивтілік, өз - өзіне аса сенгіш, өзіне зор көңілде
болу, интеллектуалды шектеулерді менсінбеу, басқалардың ойын ескермеу.
Қазіргі уақытта әзірше креативтіліктің мотивациялық қатынасына бірлік
көзқарасы жоқ. Солардың біріндегі көзқарас бойынша креативті индивид өзін
жақсы жағынан реализациялауға тырысады, іс - әрекеттің жаңа тәсілін
орындауда максималды түрде өз мүмкіндіктеріне сәйкестенуге тырысады.
Екінші бір көзқарас бойынша креативті адамның мотивациясы тәуекелге
бел буушылыққа, өз мүмкіндіктерінің шегін тексеруге байланысты. Екі
көзқараста креативті адамдардың мотивациялық аймағының индивидуалды
вариантын айқындайды (В.А. Сластенин).
Д.Б. Богоявленскаяның зерттеулері қазіргі уақыттағы шығармашылықты
зерттеудің аса перспективті бағытына енеді, ол өз экспериментінде
шығарашылықтың бірлігін бөлген. Бұл бірлік ретінде шығармашыл тұлға
ретіндегі танымдық және мотивациялық сипатын айқындайтын интеллектуалды
белсенділік белгілеген 1.
Д.Б. Богоявленская интеллектуалды белсенділіктің үш деңгейін
қарастырады.
1. Репродуктивті - пассивті деңгей. Интеллектуалды белсенді
адамдардың іс - әрекетті, әрқашан да қандай да бір сыртқы
стимулмен анықталады.
2. Шығармашылық деңгей. Бұл деңгей зерттелінушісі интеллектуалды
инициативаның осы немесе басқа деңгейін сипаттайды. Әр жаңа заңдылық
эвристпен шығармашылық ізденіс, ашу ретінде бастан өткеріледі. Мұндай
адамдарға танымның басты құрамына салыстырмалы талдау жатыр.
3. Креативті деңгей. Креативті деңгейге ие адамдарда ойлау процесінің
ақырғы пунктіне тірелмей, өзбетінше ары қарай зерттеу мақсатын құрумен
байланысты. Креативті деңгейге тән ойлау іс - әрекетімен байланысты
талдаудың терең процесі алға шығады.
Н.М. Гнатко креативтіліктің механизмін зерттеу арқылы, оны потенциалды
және актуалды деп екіге бөлген.
Потенциалды креативтілік – бұл индивидтің потенциалды бейімділік
жоспарындағы индивидуумды сипаттайтын іс - әрекетке дейінгі креативтілік.
Ол базалық даярлық формасында белгілі бір сыртқы жағдайларда актуалды
креативтілікке ие болумен сипатталады.
Актуалды креативтілік – іс - әрекеттің сол немесе басқа түрінің
сипатымен бірге индивидуумның потенциалды креативті әсер ету сипатының
туындауы. Яғни бұндай адам шығармашылық белсенділік белгілі бір іс - әрекет
түрінде танытады (М.Н. Гнатко) 19.
Педагогикалық шығармашылықта нормативті және эвристикалық элементтері
болады.
Аса ауқымды түрде педагогтың іс -әрекеті шығармашылығы күнделікті
педагогикалық процесте туындаған проблемаларды саналану және шешумен
байланысты. Әрине әркез болып тұратын проблемаларсыз педагогтың іс -
әрекетін елестету мүмкін емес. Шығармашылық – бұл педагогикалық еңбектің
жеке жағы емес, оның маңызды, қажетті сипаты (В.А. Загвязинский). Мұндай
шығармашылыққа қабілеті, көру, оригиналды түрде педагогикалық проблемаларды
шешу, нәтижелерін болжауды педагогикалық креативтілік деп аталады. Ф.Н.
Гоноболин мұндай қабілетті педагогикалық іс - әрекеттегі ең жоғары рөл
алатын қабілет ретінде қарастырылады.
Біздің ғасырда біздің қоғамымыздың сапасы өзгерісін байқауға болады.
Мемлекеттің даму деңгейі оның табиғи ресурстарының байлығымен ғана
анықталмайды. Мемлекеттің дамуына зор үлесті елдің интеллектуалды және
потенциалды шығармашылығы жатады. Осыған орай, Қазақстан Республикасындағы
білім берудің стратегиялық жүйесі бойынша, елімізде жоғары білікті, білімді
конкурентті шығармашыл адамдардың қатарын көбейту алға қойылған.
Психологиялық сөздікте шығармашылық ойлау танымдық іс-әрекетті
жүйелеудегі жаңа субъективті продуктіні сипаттаушы ойлаудың ең маңызды түрі
ретінде анықталады. Кеңес психологиясында шығармашылық ойлау мен
шығармашылық тұлға турасындағы зертеулері жүргізіледі 20.
Шығармашылық дамуының психологиялық принциптерін арнайы
қарастырғандар: А.З. Запорожец, Д.Б. Эльконин, М.И. Лисина, А.А. Венгер,
В.В. Давыдов, Н.Н. Поддъеков және т.б.
А.М. Матюшкин көптеген зерттеулердің жұмысына негізделе отырып, (Н.С.
Лейтес, Б.М. Теплов, В.А. Крутецкий, Е.И. Игнатьев, Э.А. Голубаева, В.М.
Русалов, А.В. Запорожец, т.б.) шығармашылық дарындылық концепциясын
өңдеген. Шығармашылық дарындылық құрылымында бөлген:
- танымдық мотивацияның басымдылық ролін;
- креативті шығармашылық белсенділікті;
- біртумалы, стандарты емес шешімнің мүмкіндігін;
- болжау мүмкіндігін;
- жоғары эстетикалық, адамгершілік, интеллектуалды бағалауды
қамтамасыз ететін жаңа эталондарды құру.
А.М. Матюшкин дарындылықтың психологиялық құралы адамның
шығармашылығымен шығармашылық дамуын қамтамасыз ететін негізгі құрылымдық
элементтермен сәйкес келеді деген. Шығармашылық дарындылық жаңа идеяларды
қозғап, құрылғандарды жаңа қолданып, атқара білумен байланысты.
Шетел зерттеулері шығармашылық дарындылықты түсіндіру үшін
креативтілік түсінігіне негізделеді.
Е.П. Торренс бойынша креативтілік – бұл әлеуметтік емес, продуктивті
ойлауға деген қабілет пен жеке бастық сипатпен бағаланатын жалпы интеллект.
Е.П. Торренс креативтілік процесті сипаттау арқылы анықтайды, нәтижесінде
адам проблемаларға, білімдегі проблемаларға сезімталдық танытады.
Ақпараттық жоқтығын немесе олардың элементтерінің дисгормониясы кезінде
адамда қисымды сезінушілік күшейеді. Проблемалы шығармашылық жолмен шешуде
адам жалпы қабылдаған, қарапайым проблемаларды шешуден қарағанда көптеген
болжамдар құрып, өз күдіктерін шешуде жолдарды қарастырады 21.
Е. Торренс үш сипатты бөлген: адекваттылық, кідіріске қарсылық
немесе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz