Сезікті мен айыпталушының алдын-ала тергеу стадиясындағы конституциялық құқықтарының іс жүргізу кепілдіктері
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 133 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 133 бет
Таңдаулыға:
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ІШКІ ІСТЕР МИНИСТРЛІГІ
АКАДЕМИЯСЫ
ӘӨЖ 343.13 (574) Қолжазба құқығында
ҚАРАТАЕВ ТҰРДАЛЫ ЖАҚСЫЛЫҚҰЛЫ
Сезікті мен айыпталушының алдын-ала тергеу стадиясындағы конституциялық
құқықтарының іс жүргізу кепілдіктері
12.00.09 – қылмыстық іс жүргізу; криминалистика; сот сараптамасы
және жедел-іздестіру қызметі
заң ғылымдарының кандидаты дәрежесін алу үшін
дайындалған диссертация
Ғылыми жетекші
заң ғылымдарының
кандидаты, доцент
Ерешов Е.Е.
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2007
МАЗМҰНЫ
Нормативтік
сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .4
Белгілер және
қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 5
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1 Сезікті мен айыпталушының қылмыстық іс жүргізудегі
конституциялық құқықтары, олардың мәні мен маңызы және
процессуалдық кепілдіктерінің жүйесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
1.1 Сезікті мен айыпталушының конституциялық құқықтары: ұғымы
және азаматтардың конституциялық құқықтарымен ара-
қатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.2 Адам мен азаматтардың Конституциялық құқықтарының
процессуалдық кепілдіктері ұғымы және кепілдіктер
жүйесі ... ... ... ... ... ... ..29
2 Алдын-ала тергеу стадиясындағы сезікті мен айыпталушының
конституциялық құқықтары мен бостандықтарының
кепілдіктері ... ... ... ... ... ..3 4
2.1 Қылмыстық іс жүргізу принциптерінің процессуальдық
кепілдіктер ретіндегі
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...34
2.2 Сезікті мен айыпталушының қорғану құқығын қамтамасыз
етудің
кепілдіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
..57
2.3 Жедел-іздестіру қызметін атқару кезіндегі сезікті мен
айыпталушының конституциялық құқықтары мен
бостандықтарының
кепілдіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 67
2.4 Мәжбүрлеу шараларын қолдану кезінде сезікті мен
айыпталушының конституциялық құқықтары мен
бостандықтарының
кепілдіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..72
3 Алдын-ала тергеу стадиясындағы прокурорлық
қадағалаудың және сот бақылауының процессуалдық
кепілдіктер ретіндегі
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 89
3.1 Алдын-ала тергеу стадиясындағы прокурорлық қадағалауды
жүзеге асырудың өзекті
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .89
3.2 Алдын-ала тергеу стадиясындағы сот бақылауының маңызы
мен
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..99
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..109
Қолданылған қайнар
көздер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...116
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 130
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
1 Қазақстан Республикасы Конституциясы
2 Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексі
3 Қазақстан Республикасы Қылмыстық іс жүргізу кодексі
4 Қазақстан Республикасының Заңы Жедел іздестіру қызметі туралы
5 Қазақстан Республикасының Заңы Қазақстан Республикасының
прокуратурасы туралы
6 Қазақстан Республикасының Заңы Адовокатура және адвокаттық қызмет
туралы
7 Қазақстан Республикасының Заңы Қазақстан Республикасындағы тіл
туралы туралы
8 Қазақстан Республикасының Заңы Қылмыстық іс жүргізуге қатысушы
тұлғаларды мемлекеттік қорғау туралы
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР
АІІБ – Аудандық ішкі істер бөлімі
ӘМ – Әділет министрлігі
ОБСЕ – Еуропалық қауіпсіздік және достастық ұйымы
ІІД – Ішкі істер департаменті
ІІМ – Ішкі істер министрлігі
ІІО – Ішкі істер органдары
ҚР – Қазақстан Республикасы
ҚІІБ – Қалалық ішкі істер бөлімі
КСРО – Кеңестік социалистік республикалар одағы
ҚазССР – Қазақ советтік социалистік республикасы
ҚІЖК – Қылмыстық іс жүргізу кодексі
ҚК – Қылмыстық кодекс
ОҚО – Оңтүстік Қазақстан облысы
РФ – Ресей Федерациясы
УҰИ – уақытша ұстау изоляторы
ҰҚК – Ұлттық қауіпсіздік комитеті
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыс алдын-ала тергеу
стадиясындағы сезікті мен айыпталушының қылмыстық іс-жүргізудегі
конституциялық құқықтарын кепілдендіруге бағытталған. Зерттеу барысында,
сезікті мен айыпталушының конституциялық құқықтары және оның кепілдіктері,
сонымен қатар, оларға қатысты кейбір тергеу әрекеттерін жүргізу барысында
қолданылатын ережелер, сезікті мен айыпталушының қылмыстық іс жүргізу
заңымен бекітілген құқықтары, жедел-іздестіру шараларының іс жүргізудегі
маңызы, мәжбүрлеу шаралары тәрізді институттар қарастырылады. Автор арқылы
жүргізілген талдаудың нәтижесінде, сезікті мен айыпталушының конституциялық
құқықтары мен бостандықтарын кепілдендіру бағытында бірқатар ұсыныстар
жасалды.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы
Конституциясының 1-бабына сәйкес: Қазақстан Республикасы өзін
демократиялық, зайырлы құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде
орнықтырды, оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары
мен бостандықтары болып табылады.
Ол туралы Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаев Қазақстан-
2030 стратегиясында: мемлекеттің басты бағыты – адам құқықтары мен
бостандықтарын қорғау және оны қамтамасыз ету, сондықтан да адам мен
азаматтардың конституцияда көрсетілген құқықтарын өте жоғарғы дәрежеде
кепілдендіру қажет, өйткені тұлғаның құқықтары мен бостандықтары әлемдік
өркениеттің құндылығы болып саналады [1, б. 15] деп атап өтеді. Әрбір жыл
сайын Қазақстан халқына жасаған жолдауларында, осы бағытқа баса назар
аударып отыр.
Қазақстан Республикасы Президентінің тапсырмасын орындауда заңның
атқарар орны үлкен. Себебі заң қоғамдағы адамдар арасындағы қатынасты
реттейтін негізгі ереже болып табылады.
Бірақ заңға қатысты шешімін таппаған мәселелер қазіргі таңда көптеп
кездесуде. Оның бірі – қылмыстық іс жүргізу заңы. Аталған заңды қолдану
барысында оған қатысушылардың, соның ішінде сезікті мен айыпталушының
конституциялық құқықтары толық кепілдендірілуі тиіс.
Ол туралы, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының төрағасы Қ.А. Мами
да өз сөзінде: Қылмыстық іс жүргізудің қатысушыларының құқықтарын қорғау –
өзекті де, толғақты мәселелрдің бірі болып саналады. Тұлғаның құқықтарының
шынайы түрде қамтамасыз ету – қылмыстық сот ісін жүргізу сферасындағы
демократияны, ізгілікті бағалаудың өлшемі. Бұл үшін, тек қана қылмыстан
зардап шеккен адамдардың құқықтары мен бостандықтарын ғана қорғау емес,
сонымен қатар қылмыстық ізге түсуге тартылған адамдардың да құқықтары мен
бостандықтарын сақтау қажет. Кінәсіздерді соттау, негізсіз қылмыстық
жауапкершілікке тарту мүлдем жойылу қажет деп атап кетеді [2, б. 15].
Дегенмен де, қылмыстық іс жүргізу кезіндегі конституция нормаларының
орындалуына қатысты бірқатар шешімін таппаған мәселелер кездесіп отыр, ол
тәжірибедегі қиындықтардың орын алуына және алдын ала тергеу жүргізу
органдарының конституциялық құқықтарын дұрыс сақтамауына себеп болып отыр.
Республикалық қылмыстық іс жүргізу заңында Конституцияда және халықараларық
құқықтық актілерде көрсетілген заң кепілдіктері негізге алынбаған.
Мысалы, азаматтардың конституциялық құқықтарының бұзылу оқиғасына
байланысты, 2000 жылы алдын-ала тергеу мен анықтау органдары
қызметкерлерінің үстінен 36 қылмыстық іс қозғалды, ал 2002 жылы 644
қызметкері, оның ішінде ІІО-нің 614 қызметкері тәртіптік жауапкершілікке
тартылды. Оның көпшілігі Жамбыл облысынан – 73, Алматы қаласы бойынша – 64.
Алматы облысы бойынша – 64, Қарағанды облысы – 79 және қалғаны басқа
облыстардан. Осы уақыт аралығында 32 қызметкерге қатысты қылмыстық іс
қозғалды. 2004 жылы ІІО-ның барлығы 253 қызметкері, оның ішінде 75
жетекшілері тәртіптік жауапкершілікке тартылды. Азаматтардың қылмыстық іс
жүргізу барысында конституциялық құқықтарының бұзылу фактісіне байланысты,
114 құқық қорғау органдары қызметкерлерінің үстінен 74 қылмыстық іс
қозғалды, оның ішінде 51 қылмыстық іс ізге түсу органдары қызметкерлерінің
азаматтарға қатысты күш қолданғаны үшін қозғалған. Жауап беруге
мәжбүрлегені үшін ІІО қызметкерленің үстінен 6 қылмыстық іс қозғалып, оның
3 сотқа жіберілді. Дәлелдемелерді бұрмалау жасау оқиғасына байланысты ІІО
қызметкерлері үстінен 21 іс қозғалған [3, б. 97-99]. Ал, 2006-жылы
конституциялық құқықтарды бұзғаны үшін құқық қорғау органдары
қызметкерлеріне қатысты 51 қылмыстық іс [4], ал 2007-жылдың алғашқы
тоқсанында 11 қылмыстық іс қозғалған [5].
Негізгі құқық бұзушылықтар, жауап алу барысында адвокаттардың
қатыспауы, күш қолдану әдістері арқылы айғақтар алу, аяқталған қылмыстық
істермен адвокаттың, айыпталушының таныстырылмауы, тергеу әрекеттерін
жүргізу барысында тұрғын үйге заңсыз ену, сот сараптамаларының болмауы,
беттестірудің болмауы және мерзімдердің сақталынбауы және т.б.
Осыған байланысты, Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың
2006 жылғы 1-ші наурызда Қазақстан халқына жасаған жолдауында, Қазақстан
әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарынан орын алу қажет –
деп көрсетті. Осы жолдауда көрсетілген алты бағыттың бірінде: Азаматтардың
Конституция мен еліміздің заңдарын орындауын қамтамасыз ету – құқық қорғау
органдарының міндеті. Олар үшін қай жерде және кім не айтады? дейтін
сұрақ туындамауға тиіс, есесіне, заңды бұзған екенсің – оның баптарына
сәйкес жауапқа тартыласың. Құқық қорғау органдарының осы ережені
орындамайтын басшысы өз лауазымында қалмауы керек [6] деп көрсетеді.
Сондықтан да, осы жоғарыда көрсетілген мәселелер, автордың осы
тақырыпты таңдауының негізгі себебі болып отыр. Ол, қылмыстық іс жүргізу
барысында оған қатысушылардың конституциялық кепілдіктерін толық
кепілдендіргенде ғана қылмыстық іс жүргізудің міндеттерін толық және
тыңғылықты орындай аламыз деп көрсетеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Автор, зерттеу жұмысын жазу барысында
Қазақстан заңдарына қатысты өзекті мәселелерді есепке ала, оны шет
мемлекеттердің заңдарымен салыстыра отырып талдау жасау қажет деп табады.
Сонымен қатар жұмыста айрықша орынды, КСРО және қазіргі Қазақстан
Республикасындағы оқымысты-заңгерлердің еңбектеріндегі құқықтық
тұжырымдамалар құрайды.
Алдын-ала тергеу стадиясындағы сезікті мен айыпталушының құқықтарын
кепілдендіруге қатысты мәселелер төңірегінде КСРО тұсындағы заңгерлерден:
Р.С. Абдрахманов, С.П. Ефимичев, А.С. Кобликов, А.М. Ларин, В.З. Лукашевич,
В.А. Стремовский, М.С. Строгович, М.А. Чельцов, В.С. Шадрин, С.А. Шейфер,
Р.Х. Якупов.
Ал, қазақстандық заңгерлерден: Т.Қ. Айтмухамбетов, Е.О. Алауханов,
А.А. Ахпанов, К.А. Бегалиев, Л.Ш.Берсугірова, Е.Е. Ерешев, С.Е. Еркінов,
С.М. Жалыбин, С.К. Жүрсімбаев, Д.Қ. Канафин, К.Ж. Капсалямов, М.Ч. Қоғамов,
Е.І. Қайыржанов, Қ.М. Кучуков, Қ.А. Мами, М.С. Нәрікбаев, С.Ж. Оспанов,
И.И. Рогов, Г.Р. Рүстемова, Б.Х. Төлеубекова, И.Н. Юрченко және т.б. өз
еңбектерінде тоқталған.
Бірақ, философиялық тұрғыдан алғанда да, әлемдегі даму мен өзгерістер
қайшылықтардың туындауының арқасында болады, яғни осы қайшылықтарды реттеу
арқылы қоғамның дамып жетілетіндігі белгілі. Сол сияқты заң да, ой да уақыт
талабына сай реттеліп, өзгертіліп бір жүйеге келіп отыруы тиіс.
Ал бұл зерттеудің барысында, сезікті мен айыпталушының конституциялық
құқықтарының кепілдендірілуі жаңа қырынан ашылып отыр, сондықтан да,
ұсынылған диссертациялық зерттеу қазақстандық қылмыстық іс жүргізу
ғылымындағы өзгеше еңбек болып табылады, ол жаңа ойларды ережелердің пайда
болуына өз көмегін тигізуі мүмкін.
Зерттеудің объектісі болып алдын-ала тергеу стадиясындағы сезікті мен
айыпталушы конституциялық құқықтарын кепілдендіруге қатысты өзекті
мәселелер, олардың қылмыстық іс жүргізілу барысындағы сақталуы және ұғымы,
сонымен қатар, қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың құқықтарының қорғалуы
мен заңдар арасында туындаған ара қатынас саналады.
Зерттеудің пәні болып сезікті мен айыпталушының алдын-ала тергеу
стадиясындағы конституциялық құқықтары, осы құқықтарды қамтамасыз ететін
кепілдіктер, мәжбүрлеу және басқа да шаралар, прокурорлық қадағалау және
сот бақылауына қатысты сұрақтар саналады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Алдын ала тергеу стадиясында қылмыстық іс
жүргізу барысындағы сезікті мен айыпталушының конституциялық құқықтарын
кепілдендіруге қатысты сұрақтарды КСРО тұсында да және Қазақстандық заңгер
де өз еңбектерінде қарастырған. Бірақ, бүгінгі таңда ол айтылған ойлардың
тәжірибеде де, теорияда да өз орнын таппай отырғандығы туралы жайттар
кездеседі. Әрине бұл заңдылық, себебі философиялық тұрғыдан алғанда уақыт
өте келе, заңның қолданылуы да ескіреді, сондықтан да заңның даму барысы
өмірге сәйкестендіріліп, өзгертіліп, толықтырылып отыруы тиіс.
Сондықтан диссертациялық зерттеу жұмысы заман талабына сай жаңа
қырынан ашылып көрсетіледі. Осы себептен де, диссертациялық зерттеу
барысында ұсынылған ережелер қазақстандық қылмыстық іс жүргізу ғылымындағы
өзгеше еңбек болып табылады.
Зерттеудің теориялық құндылығы. Диссертацияда берілген ұсыныстар,
тұжырымдар немесе қортындылар сезікті, айыпталушы тұлғасын зерттеудің
мәселелерін одан әрі өңдеудегі ғылыми зерттеу жұмыстарында; оқу үрдісінде,
қылмыстық іс жүргізу құқығы курсын оқытуда және жоғарғы оқу орындарында
Қылмыстарды тергеуді ұйымдастыру, Прокурорлық қадағалау, Адвокаттық
қызмет арнайы курстары бойынша дәріс немесе семинарлық, тәжірибелік
сабақтар өткізуде, осы мәселелер бойынша оқу құралдарын әзірлеуде, сонымен
қатар алдын ала тергеу мен анықтау органдары қызметкерлерінің біліктілігін
жетілдіруде қолданылуы мүмкін.
Зерттеудің тәжірибелік құндылығы. Диссертацияда берілген ұсыныстар,
тұжырымдар немесе қорытындылар алдын-ала тергеу стадиясында қылмыстық іс
жүргізуді жүзеге асырушы органдардың қылмыстарды тергеу, ашу барысында,
олардың қызметін жетілдіруде қолданылуы мүмкін.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық зерттеудің негізгі
мақсаты, қылмыстық іс жүргізудегі алдын-ала тергеу стадиясында сезікті мен
айыпталушының конституциялық құқықтары мен бостандықтарын кепілдендіруді
жақсарту.
Бұл мақсат диссертациялық зерттеу тақырыбында келесідей нақты
міндеттерді көрсетіп отыр:
– сезікті мен айыпталушының конституциялық құқықтары ұғымы мен оның
жүйесіне сипаттама жасау және анықтамасын беру;
– алдын ала тергеу стадиясындағы тұлғаның құқықтарының процессуалдық
кепілдіктеріне қатысты сұрақтарды қарастыру арқылы Қазақстан Республикасы
Конституциясының дамуындағы оның тәжірибелік және теориялық маңыздылығын
көрсете білу;
– Қазақстан Республикасы қылмыстық істі жүргізудің алдын-ала тергеу
стадиясындағы сезікті мен айыпталушының құқықтары мен бостандықтарын
кепілдендіру мәселелерін саралау арқылы, оған ғылыми теориялық және заң
тәжірибесі тұрғысынан анықтама беру қажет;
– тек қана, бәрін қамтитын әр түрлі процессуалдық кепілдіктер жүйесін
құру арқылы ғана, қылмыстық істер бойынша іс жүргізу кезінде азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарын қорғау қағидасының дұрыс жүзеге асырылуын
қамтамасыз етуге болатындығын дәлелдеу;
– алдын-ала тергеу стадиясында сезікті мен айыпталушының қатысуымен
жүргізілген кейбір тергеу іс-әрекеттері, жедел іздестіру және мәжбүрлеу
шаралары барысындағы олардың қорғану құқығының жүзеге асырылуына қатысты
сұрақтарды талдау.
– алдын-ала тергеу тергеу стадиясында сезікті мен айыпталушының
конституциялық құқықтарын процессуалдық толық кепілдендіру үшін соттың,
прокурордың және тергеушінің (анықтаушының) өкілеттіктері мен міндеттерін
нақтыландыруға қатысты ұсыныстар жасау;
– алдын ала тергеу стадиясындағы сезікті мен айыпталушының
конституциялық құқықтарын кепілдендіруді жетілдіруге қатысты сұрақтарды
қарастыру барысында алынған ұсыныстарды, Конституцияға, Қылмыстық және
Қылмыстық іс жүргізу кодекстеріне, Соттар және сот төрелігі туралы,
Прокуратура туралы, Адвокаттық қызмет туралы заңдарға өзгертулер мен
толықтырулар ендірілу барысында пайдалану.
Зерттеудің методологиялық және әдістемелік негізін танымның
диалектикалық әдісі, оның ішінде жалпы ғылыми және арнайы әдіс табылады.
Жұмыс барысында жалпы құқық теориясына және ғылыми таным аумағындағы
мәліметтер, жұмыстық теориялық негізі қылмыстық іс жүргізу, криминалистика,
сот сараптамасы және жедел іздестіру қызметі ережелері қолданылды.
Зерттеу жұмысының теориялық негізін КСРО заңгерлер Р.С. Абдрахманов,
С.П. Ефимичев, А.С. Кобликов, А.М. Ларин, В.З. Лукашевич, В.А. Стремовский,
М.С. Строгович, М.А.Чельцов, В.С. Шадриннің, С.А. Шейфер, Р.Х. Якупов, ал,
қазақстандық заңгерлерден: Т.Қ. Айтмухамбетов, Е.О. Алауханов,
А.А. Ахпанов, Б.Ә. Әбдрахманов, К.А. Бегалиев, Л.Ш. Берсугірова,
Б.М. Бишманов, Е.Е. Ерешев, С.Е. Еркінов, С.М. Жалыбин, С.К. Жүрсімбаев,
К. Канафин, К.Ж. Капсалямов, Қ.М. Кучуков, Е.І. Қайыржанов, М.Ч. Қоғамов,
Қ.А. Мами, М.С. Нәрікбаев, С.Ж. Оспанов, И.И. Рогов, Г.Р. Рүстемова,
Б.А. Салаев, Б.Х. Төлеубекова, Қ.Ш. Уканов, И.Н. Юрченко және т.б. ғылыми
зерттеу еңбектері құрайды.
Зерттеудің нормативтік-құқықтық базасын Қазақстан Республикасы
Конституциясы (1995 ж.), Соттар және сот төрелігі туралы заң (1995 ж.),
Прокуратура туралы заң (1995 ж.), Қылмыстық іс жүргізу кодексі (1997 ж.),
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексі (1997 ж.), Қазақстан Республикасы
Адвокаттық қызмет туралы заңы (1993 ж.), Қазақстан Республикасы Жедел-
іздестіру қызметі туралы заңы (1994 ж.). Сонымен қатар соттың үкімдері мен
қаулылары. Сот, алдын ала тергеу, анықтау органдары, жедел-
криминалистикалық бөлімшелердің жұмысын реттейтін ведомствалық нормативтік
актілер және Қазақстан Республикасы Әділет министрлігі сот сараптамасы
жұмысын реттейтін актілері құрайды.
Қорғауға ұсынылатын диссертацияның негізгі тұжырымдары:
1. Сезікті мен айыпталушының конституциялық құқықтары мен
бостандықтары – азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарынан
туындайтын және қылмыстық іс жүргізудегі сезікті мен айыпталушының құқықтық
мәртебесімен анықталатын құқықтары мен бостандықтары болып табылады.
2. Қылмыстық іс жүргізудің кепілдіктері – іс жүргізуге қатысушы
тұлғалардың құқықтарын қамтамасыз етуге, қылмыстық сот ісін дұрыс жүзеге
асыруға бағытталған барлық құралдар мен тәсілдер жиынтығы.
3. Қылмыстық істер бойынша іс жүргізу кезінде азаматтардың құқықтары
мен бостандықтарын қорғау қағидасы орындалғанда ғана сезікті мен
айыпталушының конституциялық құқықтары толық кепілдендіріледі. Сондықтан
да, Қазақстан Республикасы қылмыстық іс жүргізу кодексінің баптарында
көрсетілген бірқатар тергеу іс-әрекеттерінің процессуальдық тәртібіне
толықтырулар мен өзгерістер енгізу қажет.
4. Сезікті мен айыпталушының қорғану құқығының сақталуы үшін қорғаушы
және адвокаттар қызметін жақсарту аса қажет. Ол үшін мемлекет тарапынан
көрсетілетін материалдық көмекті арттыру шарт.
5. Жедел-іздестіру шаралары барысында алынған мәліметтерді қылмыстық
іс жүргізу барысында дәлелдемелер ретінде пайдалану үшін оның заңдылығын
толық тексеру керек.
6. Алдын-ала тергеу стадиясында мәжбүрлеу шараларын қолдану барысында
сезікті мен айыпталушының конституциялық құқықтарын кепілдендіруді жақсарту
үшін, Қазақстан Республикасы қылмыстық іс жүргізу кодексіндегі оларды
жүргізудің процессуальдық тәртібіне өзгерістер керек.
7. Прокурорлық қадағалау мен сот бақылауы алдын-ала тергеу
стадиясындағы сезікті мен айыпталушының конституциялық құқықтарының басты
кепілі. Сондықтан да, прокурорлық қадағалау мен сот бақылауы институтын
жетілдіруде заңда өзгерістер қажет.
Зерттеудің эмпирикалық базасы. Зерттеу барысында 1998-2006 жылғы
Алматы қалалық және аудандық соттарда қаралған 100-ден астам қылмыстық
істер және Алматы қалалық Ішкі істер департаменті және осы департаментке
қарасты аудандық ішкі істер бөлімдеріндегі алдын-ала тергеу мен анықтау
органдары қызметкерлерінің алдын-ала тергеу стадиясында қараған 150-ден
астам қылмыстық істері, сонымен қатар, Қостанай облыстық, Жамбыл облыстық,
Оңтүстік Қазақстан облыстық Ішкі істер департаментінің алдын-ала тергеу
және анықтау органдары қызметкерлері және Қазақстан Республикасы Ішкі істер
министрлігі Академиясында дәрежесін жетілдіру курсынан өткен барлық
облыстардан келген алдын-ала тергеу мен анықтау органдары қызметкерлерімен
жүргізген сауалнама құрайды.
Сонымен қатар, диссертацияны жазу барысында автордың алдын-ала тергеу
және анықтау органдарында атқарған жұмыс барысында алынған 4 жылдық
тәжірибесі құрайды.
Зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі. Диссертацияның негізгі теориялық
қағидалары мен тұжырымдары келесі ғылыми конференцияларда ұсынылып,
көпшіліктен тиісті оң бағасын алды: Жастар және ғылым атты жоғарғы оқу
орындары арасындағы жас ғалымдар, адъюнктер (аспиранттар) мен
тыңдаушылардың (студенттердің) ғылыми-теориялық конференциясы (Алматы қ.:
Қазақстан Республикасы ІІМ Академиясы, 2005 ж.); Құқыққорғау органдары
қызметінің тиімділігін арттырудағы ғылымның ролі атты халықаралық ғылыми-
тәжірибелік конференциясы (Алматы қ: Қазақстан Республикасы ІІМ Академиясы,
2005 ж.); Қазақстан Республикасы Конституциясының 10 жылдығы: оның
ережелері, қағидалары және идеяларын жүзеге асыру мәселелері атты
республикалық ғылыми-теориялық конференциясы (Алматы қ.: Қазақ гуманитарлық-
заң университеті, 2005 ж.); Ұйымдасқан қылмыспен күресудің өзекті
мәселелері атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция (Алматы қ.:
Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті, 2005 ж.);
Еліміздегі қылмыстылықты болдырмаудың негізгі құралдарының бірі –
мемлекеттің алдын-алу қызметі атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік
конференциясы (Алматы қ.: Қазақстан Республикасы ІІМ Академиясы, 2006 ж.).
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасы Білім және ғылым саласын
қадағалау және аттестациялық комитеті белгілеген басылымдарда жарық көрді
(Д.А. Қонаев атындағы университетің хабаршысы. – № 2(15) – 2005; Заң. –
№ 3. – 2006; Тураби. – № 3. – 2006).
Зерттеу барысында алынған нәтижелер, Қазақстан Республикасы ІІМ
Академиясының, Экономика және құқық Академиясының оқу процесінде, сонымен
қатар, Алматы қаласы және Қостанай облыстық Ішкі істер департаменттерінің
тәжірибе қызметінде қолдану үшін ендірілді.
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі. Диссертацияның құрылымы
зерттеудің мақсаты мен міндетерімен байланыса отырып, диссертацияны
орындауға қойылатын Қазақстан Республикасы Қадағалау және аттестаттау
жөніндегі комитетте көзделген талап деңгейіне сәйкес орындалған.
Диссертация кіріспе, үш тараудан, сегіз тармақшадан, тұжырымдамадан,
пайдаланылған әдебиеттердің тізімінен тұрады.
1 СЕЗІКТІ МЕН АЙЫПТАЛУШЫНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДЕГІ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ
ҚҰҚЫҚТАРЫ, ОЛАРДЫҢ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ ПРОЦЕССУАЛДЫҚ КЕПІЛДІКТЕРІНІҢ
ЖҮЙЕСІ
1.1 Сезікті мен айыпталушының конституциялық құқықтары: ұғымы және
азаматтардың конституциялық құқықтарымен ара-қатынасы
Қылмыстық іс жүргізу – бұл қылмыстық іс жүргізу заңымен реттелген
алдын-ала тергеу органдары, прокуратура, судъя және соттардың қылмыстар мен
арыздарды алдын-ала тексеруден, қылмыстық істерді қарау және шешуден,
тергеуден, сонымен қатар үкімдердің орындалуына байланысты сұрақтардан
тұратын қызметі. Бұл қызметті қылмыстық іс жүргізудің субъектілері жүзеге
асырады. Ал, қылмыстық процестің субъектілері деп – заңда көрсетілген
құқықтары мен міндеттері болғандықтан процессуальдық құқықтық қатынастармен
қамтылатын және қылмыстық іс жүргізу кезінде заңды жолмен іс-әрекеттер
жасайтын өкілетті мемлекеттік органдар мен олардың лауазымды адамдары,
сондай-ақ осы іс-әрекеттерге қатысуға немесе тиісті іс-әрекеттер жасауға
құқылы жеке тұлғаларды айтамыз.
Субъектілерден бөлек заң әдебиеттерінде қылмыстық іс жүргізудің
қатысушылары деген де ұғым кездеседі. Яғни, қылмыстық іс жүргізуге
тартылған кез келген тұлға қылмыстық іс жүргізудің қатысушылары болып
табылады. Қылмыстық іс жүргізуге қатысушы азамат, өзінің іс жүргізушілік
мәртебесіне қарамастан, өзінің конституциялық құқықтарын иелене отырып,
өзінің абыройын мемлекет тарапынан қорғай алады.
Қылмыстық іс жүргізу аумағына түскен кез келген қатысушыға құқықтар
мен міндеттер беріледі. Іс жүргізуге қатысушылардың құқықтарының көлемі
әрине бірдей емес, ол аталғандардың іс бойынша мәртебелеріне қарай
ерекшеленеді. Әрбір аталған қылмыстық іс жүргізуге қатысушының өзінің иелік
ететін мәртебесіне қарай арнайы құқықтары бар. Мысалы: азаматтық жауапкер
және оның өкілдері тағылған талапқа қарсы болуға, жәбірленуші болса
қылмыстық істің қысқартылуына қарсы болуына құқығы бар. Сонымен қатар,
қылмыстық істерде тұлғалардың (сезікті, айыпталушы және оның қорғаушылары,
жәбірленуші) кейбір құқықтары ұқсас та келеді. Мысалы: дәлелдемелерді
ұсыну; тергеуші мен прокурордың шешімдеріне шағымдану, өтініштер жасау, өзі
білетін және өз тілін пайдалануға немесе аудармашының көмегін пайдалану
және тағы басқа. Осы аталғандардан басқа, қылмыстық іс жүргізудің кейбір
қатысушыларына нақты тергеу іс-әрекеттерін жүргізу барысында да белгілі бір
құқықтар беріледі.
Қылмыстық іс жүргізу барысында өзіндік іске мүдделі емес, бірақ та іс
бойынша тартылған тұлғаларға да құқықтар берілген. Олар – куәлар,
сарапшылар, мамандар, куәгерлер, аудармашылар. Олардың кейбірінің (куәлар,
сарапшылар, мамандар) іс-әрекеттері дәлелдеу құралы ретінде, ал басқа
біреулердің іс-әрекеттері (куәгер, аудармашылар) дәлелдемелерді бекіту
немесе тергеу үшін қажетті шарттармен қамтамасыз ету үшін пайдаланылады.
Қазақстан Республикасы қылмыстық іс жүргізу кодексінің 7-бабының 9-
бөлігіне сәйкес, сезікті мен айыпталушы қылмыстық іс бойынша іс жүргізу
кезінде өздерінің немесе өздері білдіретін құқықтар мен мүдделерді
қорғайтын адамдарға жатқызылады. Яғни, қылмыстық іс жүргізу қызметіне
тартылған адам заңда көрсетілген ережелерге сәйкес, сезікті мен айыпталушы
мәртебесіне ие болады.
Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 68-бабына сәйкес, сезікті болып,
тергеуші, анықтаушы қылмыс жасады деп күмән келтірілгендігін хабарлап,
соған байланысты Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нде белгіленген негіздерде
және тәртіппен өзіне қатысты қылмыстық іс қозғалған, не ұстау жүзеге
асырылған, оған айып тағылғанға дейін жолын кесу шарасы қолданылған адам
танылады. Яғни, тергеуші, анықтаушы: азаматтардың арыздары; кінәсін
мойындап келу; мемлекеттік органның лауазымды адамның немесе ұйымда басқару
функцияларын атқарып отырған адамның хабарламасы; бұқаралық ақпарат
құралдарындағы хабар; лауазымды адамдардың және қылмыстық іс қозғауға құқық
берілген органдардың қылмыс туралы мәліметтерді тікелей анықтау сияқты
себептертің бірі болса, оларды тексере келе, қылмыс белгілерін көрсететін
жеткілікті негіздер болған кезде қылмыстық істі қозғайды. Қылмыстық істі
қозғау тергеушінің қаулысы арқылы жүзеге асырылады. Қаулыда: оның
шығарылған уақыты мен орны, оны кім жасағаны, іс қозғаудың себептері мен
негіздері, ол кімге қатысты немесе қандай факт бойынша қозғалып отырғаны,
белгілер бойынша іс қозғалып отырған қылмыстық заңгың бабы, сондай-ақ істің
бұдан былайғы бағыты көрсетіледі. Қабылданған шешім өзіне қатысты іс
қозғалып отырған адамға оған қылмыстық ізге түсудің басталуына байланысты
құқықтар мен міндеттері түсіндіріле отырып, хабарланады. Осы мерзімнен
бастап тұлға 10 тәулік бойы сезікті жағдайында бола алады. Бұл мерзім
аяқталған соң, қылмыстық ізге түсу органы сезіктіні қамаудан босатуға, оған
қатысты таңдалған бұлтартпау шарасының күшін жоюға не оған қатысты
айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы шығаруға міндетті.
Ал, айыпталушы, Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 69-бабына сәйкес,
өзіне қатысты айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы қаулы шыққан адам, не
өзіне қатысты сотта жеке айыптайтын қылмыстық іс қозғалған адам, сондай-ақ
оған қатысты анықтау органының бастығы айыптау хаттамасын жасаған және
бекіткен адам.
Қазақстан Республикасы ҚІЖК-не сәйкес, қылмыстық ізге түсу 3 түрлі
нысанда жүзеге асырылады: жеке, жеке-жариялы және жариялы.
Жеке айыптау ісі жәбірленушінің сотқа қылмыстық жауаптылыққа тарту
туралы шағым беруі арқылы қозғалады, онда алдын-ала тергеу стадиясы
болмайды. Яғни, заңда көрсетілген кейбір қылмыстар бойынша жәбірленушіден
түскен арыз шағымдар тергеуші, анықтаушы, прокурор арқылы сотқа жіберіледі.
Тұлғаға қатысты сотта іс қозғалғанда ол айыпталушыға айналады.
Ал, жеке-жариялы және жариялы ізге түсу алдын ала тергеу стадиясында
қылмыстың белгілеріне қарай анықтау және алдын ала тергеу нысанында
жүргізіледі. Егер қылмыстық іс алдын ала тергеу нысанында жүргізілсе,
тергеуші сезіктіге қатысты қылмыс жасады деп айыптау үшін негіз беретін
жеткілікті дәлелдемелер болған кезде айыпталушы ретінде жауапқа тарту
туралы дәлелді қаулы шығарады. Айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы
қаулыда: қаулының жасалған уақыты мен орны; қаулыны кім жасағандығы;
айыпталушы ретінде жауапқа тартылатын адамның тегі мен әкесінің аты, оның
туған күні, айы, жылы және жері; айыпталушы айыпталып отырған қылмыстың
жасалған уақыты, орны, оның сипаттамасы, сондайы ақ дәлелденуге тиісті өзге
де жағдайлардың сипаттамасы; аталған қылмыс үшін жауаптылықты көздейтін
қылмыстық заңның баптары көрсетіледі (Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 207-
бабы).
Ал, анықтау нысанында жүргізілген қылмыстық істер бойынша анықтаушы
айыптау хаттамасын толтырады. Онда: хаттаманың жасалған уақытысы мен орны;
хаттаманы кімнің жасағаны; қылмысты жасаудың мән-жайлары; оны жасады деп
айыпталған адам туралы деректер; іс бойынша басқа да мән жайлар, сондай-ақ
Қазақстан Республикасы ҚК бойынша баптардың дәрежеленуі көрсетіледі.
Анықтау нысанында жүргізілген қылмыстық істер бойынша 10 тәулік ішінде
айыптау хаттамасы толтырылып, сотқа жіберілуі тиіс. Егер көрсетілген
мерзімде анықтау аяқталмаса, онда ол анықтау органы бастығының бекітуімен
30 тәулікке дейін создырылуы мүмкін.
Сезіктінің Қазақстан Республикасы ҚІЖК-не сәйкес: өзіне не үшін күдік
келтірілгенін білуге және өзіне қарсы қылмыстық істің қозғалғандығы туралы
қаулының көшірмесін не ұстау хаттамасының немесе бұлтартпау шарасын қолдану
туралы қаулының көшірмесін алуға; өзіне қарсы күдікке байланысты
түсініктеме мен жауап беруге, түсіндірме мен жауап беруден бас тартуға
дәлел ұсынуға; өтініш пен қарсылық мәлімдеуге; ана тілінде немесе өзі
білетін тілде айғақ пен түсініктеме беруге; аудармашының ақысыз көмегін
пайдалануға; өзінің қатысуымен жүргізілген тергеу әрекеттерінің
хаттамаларымен танысуға және хаттамаларға ескерту беруге; тергеушінің
немесе анықтаушының рұқсатымен оның өтініші немесе қорғаушының не заңды
өкілінің өтініші бойынша жүргізілетін тергеу әрекеттеріне қатысуға; соттың,
прокурордың, тергеушінің және анықтаушының іс-әрекеті мен шешіміне шағым
беруге; оның өтініші бойынша қорғаушының қатысуымен жауап алынушы болуға;
ал, айыпталушының: заңға қайшы келмейтін құралдармен және тәсілдермен
өзінің құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауға және қорғануға дайындалу
үшін жеткілікті уақыты мен мүмкіндігі болуға; өзінің не үшін
айыпталғандығын білуге және өзін айыпталушы ретінде тарту туралы қаулының
көшірмесін алуға; қылмыстық ізге түсу органдарынан өзіне тиесілі құқықтар
туралы дереу түсініктеме алуға; қылмыстық процесті жүргізуші органнан
өзінің құқықтарын және мүдделерін қозғайтын іс жүргізу шешімдерін қабылдау
туралы хабардар етілуге, бұлтартпау шараларын қолдану туралы қаулының
көшірмесін алуға; өзіне тағылған айып бойынша түсініктеме мен айғақ беруге;
айғақ беруден бас тартуға; дәлел ұсынуға; өтініш пен қарсылық мәлімдеуге;
ана тілінде немесе өзі білетін тілде айғақ беруге және түсінісуге;
аудармашының тегін көмегін пайдалануға; қорғаушысы болуға; Қазақстан
Республикасы ҚІЖК-де көзделген жағдайларда және тәртіппен өзінен алғашқы
жауап алудың алдындағы кезден бастап қорғаушымен оңаша және құпия жолығуға;
тергеушінің немесе анықтаушының рұқсатымен өзінің өтініші бойынша немесе
өзінің қорғаушысының не заңды өкілінің өтініші бойынша жүргізілетін тергеу
әрекеттеріне қатысуға; осы әрекеттердің хаттамаларымен танысуға және оларға
ескертулер беруге; сарапшының алдына мәселелер қоюға, сараптама тағайындау
туралы қаулымен және сарапшының қортындысымен танысуға; тергеу аяқталғаннан
кейін істің барлық материалдарымен танысуға және одан кез келген мәліметті
кез келген көлемде көшіріп алуға; айыптау қорытындысының және оның
қосымшаларының көшірмелерін алуға; соттың, прокурордың, тергеушінің және
анықтаушының іс-әрекеті мен шешіміне шағым беруге; ақтамайтын негіздер
бойынша істі қысқартуға қарсылық білдіруге; жария сөз талқылауын талап ету
сияқты құқықтары бар. Аталған құқықтардан бөлек, сезікті мен айыпталушы
әрбір тергеу іс-әрекеттер жүргізу барысында да қосымша құқықтарға да ие
бола алады. Мысалы, Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 244-бабына сәйкес,
сараптама тағайындалған уақытта сарапшыдан бас тартуға немесе сараптама
жүргізуден сот сараптамасы органын шеттету туралы өтініш жасауға және т.б.
құқықтары бар.
Сезікті, айыпталушы осы құқықтардың жиынтығын пайдалана отырып,
заңсыз, негізсіз айыптаудан қорғануды жүзеге асыра алады. Сезікті мен
айыпталушының Қазақстан Республикасы ҚІЖК-мен бекітілген бұл құқықтарын біз
процессуальдық құқықтар деп атаймыз. Себебі аталған құқықтар Қазақстан
Республикасы қылмыстық іс жүргізу заңында нақты көрсетілген. Сонымен қатар,
процессуальдық құқықтармен бірге, заң әдебиеттерінде конституциялық
құқықтар, сезікті мен айыпталушының конституциялық құқықтары деген ұғымдар
да жиі кездеседі. Бірақ аталған құқықтардың қайсысы, сезікті мен
айыпталушының конституциялық құқықтарына жататындығы туралы заң
әдебиеттерінде нақты анықтамасы және олардың жүйесі жоқ.
Ал егер, заң әдебиеттеріне сүйенсек, адам мен азаматтардың
конституциялық құқықтар мен бостандықтар болып нақты бостандықтың жағдайын
ашатын және жоғарғы заң қорғауын қажет ететін адам мен азаматтардың
айрықша құқықтары мен бостандықтары табылады[7]. Адам мен азаматтардың
Конституциялық құқықтарына Қазақстан Республикасының Конституциясында
көрсетілген адам мен азаматтардың барлық құқықтарын жатқызуға болады [8, б.
6-7].
Жалпы, адам құқығына қысқаша тоқталсақ, көптеген мыңжылдықтар
аралығында құқық адамзаттың назарында болды, әр уақытта да жеке тұлға
билік пен өзара қатынасты реттеу үшін ізденіс үстінде жүрді. Адам құқығына
қатысты өзекті мәселелер әр уақытта да соғыстардың, көтерілістің тұтануына
негізгі себеп болып отырды. Оның себебі, өмір сүру, ар-ождан, тұлғаның жеке
қол сұқпаушылық құқығы, ар-ой бостандығы адам өмірінде болатын шартты
жағдай. Адамның даму барысының сатысындағы әрбір келген жаңа ұрпақ, адам
құқығын қорғау бағытында, өмірдің құндылығын бағалай отыра құқық пен
бостандықты кеңейтуге, мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың
заңсыз іс-әрекеттерін шектеуге талпынуда.
Адам құқығын қорғаудың өзекті мәселелері біраз уақыттан бері әрбір
мемлекеттердің шеңберінен де шығып кетті, сондықтан да адам құқықтары мен
бостандықтарының даму тарихы мен оған қатысты айтылған әртүрлі ойларды
зерттемей, оның жетістіктерін сараламай, сонымен қатар адам құқықтары мен
бостандықтарының қалануына негіз болған қағидаларды білмей, қылмыстық іс
жүргізудегі тұлғаның құқықтарын қамтамасыз етудің қажеттілігін ұғыну мүмкін
емес. Сондықтан да, халықаралық және ұлттық құқықтардың өзара байланысын
және өзара тәуелділігін, олардың қоғамдағы адамның мәртебесіне әсерін
анықтау өте қажетті. Өйткені бұл мемлекеттегі тұлғалардың құқықтары мен
бостандықтарын кең көлемде тиімді және толық қамтамасыз етуді тез арада
жүзеге асыруда өз үлесін тигізеді.
Ал құқық дегеніміз – мемлекеттік билікпен бекітілген және қорғалатын,
адамдардың қоғамдағы қатынастарын реттейтін нормалар мен тәртіптердің
жиынтығы, сонымен қатар осы нормаларды оқытатын ғылым. Сонымен қатар, құқық
болып – қоғамдық қарым-қатынаста болатын қатысушылардың бостандығы
саналады[9, б. 66-67]. Себебі құқық – бостандықтар нормасының жиынтығынан
тұрады, біржақтың құқығын қорғау үшін, екінші жақтың бостандығы
шектеледі[10, б. 173]. Жалпы маңыздылығына қарай құқықтар мен
бостандықтардың аса айырмашылығы жоқ. Мысалы, саяси сөз бостандығы, шеру
бостандығы және т.б. Бостандықтың құқықтан айырмашылығы тек тұлғаның іс-
әрекетінде, яғни, ол ортаға өзінің еркіне қарай енеді, субъектілердің,
тұлғаның бостандықтарын қорғауды жүзеге асырушы мемлекеттік органдардың
міндетін жеке өзі анықтайды. Ол бір уақытта құқыққа да жатқызылады. Яғни,
құқық – заң ретінде беріледі. Осы заң шеңберінде тұлға жүріп тұрады,
қоғамдық қатынастарға түседі, осы арқылы оның бостандығы қорғалады. Мысалы
оған барлық адамдар туылған кезден бастап бос және олардың нақты
құқықтарын ешкімнің де айыруға құқығы жоқ деген норманы жатқызуға болады.
Құқық нормасының пайда болуы алғашқы қауымдық құрылыс кезеңінің
құлауымен сәйкес келеді. Яғни, құлиеленушілік қоғамның пайда болуынан
бастап адам құқығы деген ұғымдар туындай бастады. Біздің эрамызға дейінгі
архонат дәуіріндегі 4 ғасырда, Ежелгі Грецияның жоғарғы лауазымды тұлғасы
Солон Конституцияны жасады, онда демократияның алғашқы белгілері болды,
мемлекеттік чиновниктерді жауапкершілікке тарту құқығы бекітілді[11, б.
15]. Ал кейбір деректерге сүйенсек, бірінші рет бұл термин Ежелгі Римдегі
император қабылдаған актілерде қолданыла бастаған[9, б. 12-13]. Бостандық
ұғымы болса, біздің дәуірімізге дейінгі 29 ғасырда пайда болды. Монарх
Шумер өзіне берілген адамдарды, жетім-жесірлерді қорғау үшін, қатыгез
аяусыз салық жинаушыларға, санкция енгізе отырып, бостандық әперді[11, б.
16].
Алғашқы халықаралық актінің бірі Вольностейлердің ұлы Хартиясы 1215-
жылы қабылданған. Бұл ережеге Ұлыбритания билікке иелік ететін адамдардың
іс-әрекеттері байланысты өкілеттігі мен бостандығын шектейтін бірқатар
ережелер енгізді. Бүгінгі күнде Ұлы Хартияның 39-бабында, адамды тек сот
үкімі шыққан кезге дейін кінәлі деп тануға болмайды деп көрсетілген. Яғни
адам құқықтары туралы заңының дамуы осы Ұлы Хартиядан бастау алады. Адамның
құқықтары мен бостандықтары туралы шыншыл ойлар одан кейінгі кезеңде АҚШ-да
өз жалғасын тапты. 4.07.1776-жылы Филадельфияда американың тәуелсіздік
декларациясы қабылданды. 1789-жылы алғашқы болып тарихта АҚШ Конституциясы
қабылданды. 15.12.1791-жылы американдық адам құқықтары жөніндегі Билль
қабылданды. Бұл заңда адамның айрықша құқықтары өз орнын тапты. Осы тұста
Еуропада Ұлы Франсуз революциясы болып өтті, бұл құқықтық акт – Адам
құқықтары мен Франция азаматы Декларациясының қабылдануына өз әсерін
тигізді. Бұл 27.08.1789- жылы Ұлттық жиналыста қабылданды[11, б. 16-17]..
Ал, Конституция термині латын сөзінен аударғанда белгілеймін,
құрамын деген мағынаны береді. Конституция – қоғамдық және мемлекеттік
құрылыс негіздерін, мемлекеттік органдар жүйесін, олардың түзілу реттілігі
мен қызметін, азаматтардың құқықтары мен міндеттерін айқындайтын
мемлекеттің негізгі заңы.
Конституциялық құқық – бұл адамның қоғамдағы және мемлекеттегі
мәртебесін, мемлекеттік құрылыстың негізін, мемлекеттік органдардың
қызметтерін және олардың ұйымдастырылуын, сонымен қатар жергілікті өзін-өзі
басқару органдарын реттейтін құқықтық нормалар жүйесі[9, б. 9]. Қазақстан
Республикасы конституциялық құқығы да – құқық жүйесі салаларының бірі. Ол
өзінің ішкі тұтастығымен сипатталатын құқықтық нормалар жүйесін білдіреді
және басқа құқық жүйесінің нормаларынан ерекшеленеді. Ішкі тұтастық
конституциялық нормаларындағы қоғамдық қатынастардың ерекшеліктерімен
белгіленетін, солар арқылы реттелетін жалпы белгілердің болатындығынын
білдіреді. Ал, Қазақстан Республикасының азаматы болып, осы елдің
азаматтығын алған адамдар саналады. Яғни, адамның мемлекетпен байланысы
тұрақты болуы тиіс, немесе адам өз қалауы бойынша азаматтықты біресе
қабылдап, біресе одан бас тарта алмайды; адамның мемлекетпен байланысы
саяси-құқықтық сипатта болады [8, б.83-84].
Сондықтан да, конституциялық құқықтың пәні болып, Қазақстан
Республикасы Конституция нормаларына сәйкес туындаған және қоғам мен
мемлекеттің құрылу негізін, ондағы адам мен азаматтың мәртебесін реттейтін
қоғамдық қатынастар саналады [9, б.7]. Ал, қоғамдық қатынастардың негізгі
пәні – адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтары. Адам мен
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау, кез келген мемлекеттің
және дүниежүзілік қауымдастықтың негізгі мақсаты. Бұл демократия негізін
құрайды.
Азаматтық-белгілі бір мемлекеттің заңдылықтарымен орнықтырылған
құқықтарды пайдаланып, міндеттерді атқаратын, сондықтан да құқықтары
мемлекет тарапынан қорғалатын адамның сол мемлекетке тәнділігін айтамыз.
Қазақстан Республикасы Конституциясының Адам мен азамат деп аталған
2-тарауында сәйкес, оларға: кез келген адам өмір сүруге, бостандыққа және
жеке басына қол сұғылмауына құқылы; ешкім де азапталмауы, қадір-қасиетін
кемсітетіндей көз алартушылыққа және жазаға ұшырамауы тиіс; барлық адамдар
сот пен заң алдында тең, заңмен және сот арқылы тең дәрежеде қорғалуға және
білікті заң көмегін алуға құқылы; кез келген адам тұратын орнын мемлекет
шегін еркін алмастыруға және таңдауға құқылы; кез келген адам өзінің,
отбасының және басқаларының денсаулығын және тұрмыс жағдайын қолдауға
қажетті өмірлік деңгейде еңбек етуге, білім алуға, дем алуға; өзінің қай
ұлтқа, қай партияға және қай дінге жататынын өзі анықтауға; ана тілі мен
төл мәдениет пайдалануға құқығы кіреді.
Бұл конституциялық құқықтардың ішінде, бостандыққа және жеке басқа қол
сұғылмаушылық құқығы; ешкімнің де азапталмауы; сот пен заң алдында тең
болуы; қорғану және тегін білікті заң көмегін алу құқығы; тұратын орнын
еркін алмастыру және таңдау құқығы; өзінің, отбасының және басқаларының
денсаулығын және тұрмыс жағдайын қолдауға қажетті өмірлік деңгейде еңбек
етуге, білім алуға, дем алуға; ана тілін пайдалану құқықтары қылмыстық іс
жүргізу заңында нақты бекітілген және процессуальдық құқықтармен қатар
қолданылады. Мысалы, Конституцияның 13-бабына сәйкес, әркім құқық
субъектісі ретінде танылады және өзінің құқықтары мен бостандықтарын,
қажетті қорғанысты қоса алғанда, заңға қайшы келмейтін барлық тәсілдермен
қорғана алады. Бұл құқық Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 68-бабында нақты
көрсетілген. Онда сезікті заңға қайшы келмейтін барлық тәсілдерді
пайдалана отырып қорғана алады - делінген. Сондықтан бұл құқықтар
қылмыстық іске қатысушылардың, оның ішінде сезікті мен айыпталушының
конституциялық құқықтары деп аталады.
Бұл құқықтардан бөлек, қылмыстық іс жүргізу заңында сезікті мен
айыпталушыға берілген басқа процессуальдық құқықтар конституциялық
құқықтарға жатқызылмайды, себебі олар Конституцияда нақты айтылмаған [12,
б.171]. Мысалы, оған сезіктінің өзіне не үшін күдік келтірілгенін білуге
және өзіне қарсы қылмыстық істің қозғалғандығы туралы қаулының көшірмесін
не ұстау хаттамасының немесе бұлтартпау шарасын қолдану туралы қаулының
көшірмесін алу; өзіне қарсы күдікке байланысты түсініктеме мен жауап беру,
түсіндірме мен жауап беруден бас тарту; дәлел ұсыну құқықтарын жатқызуға
болады. Бірақ сезікті бұл процессуальдық құқықтарының жиынтығы арқылы,
өзінің қорғану құқығын жүзеге асыра алады. Яғни, сезікті мен айыпталушыға
Қазақстан Республикасы ҚІЖК – мен берілген процессуальдық құқықтар, олардың
конституциялық құқықтарының сақталуына мүмкіндік жасайды.
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, біз сезікті мен
айыпталушының конституциялық құқықтары мен бостандықтары деп – адам мен
азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарынан туындайтын,
сезікті мен айыпталушының құқықтық мүдделерін қорғау мақсатында, қылмыстық
іс жүргізу заңымен бекітіліп берілген олардың құқықтары мен бостандықтары
жиынтығын айтамыз.
Мысалы, Қазақстан Республикасы Конституциясының 13-бабына сай, әркім
өзінің құқықтары мен бостандықтарын, қажетті қорғанысты қоса алғанда, заңға
қайшы келмейтін барлық тәсілдермен қорғануға хақылы - деп көрсетілген. Бұл
құқықты толық пайдалану үшін сезікті мен айыпталушы белсенді қызмет атқару
қажет. Сезікті толық қорғана алу үшін, ол өзіне келтірілген сезіктің маңызы
мен себебін білуі шарт. Сондықтан да, оған Қазақстан Республикасы ҚІЖК-мен,
өзіне не үшін күдік келтірілгенін білу және өзіне қарсы қылмыстық істің
қозғалғандығы туралы қаулының көшірмесін не ұстау хаттамасының немесе
бұлтартпау шарасын қолдану туралы қаулының көшірмесін алу; өзінің
қатысуымен жүргізілген тергеу әрекеттерінің хаттамаларымен танысу
құқықтары берілген.
Яғни, қылмыстық іс жүргізу органдары, қылмыстық іс қозғалған кезден
бастап 24-сағат ішінде сезіктіге ҚІЖК-нің 68-бабында, сезіктінің құқықтары
көрсетілген хаттаманың көшірмесін ұсынуы қажет (Қазақстан Республикасы ҚІЖК-
нің 186-бабы). Егер сезіктіге қатысты ұстау жүзеге асырылса, тергеуші және
анықтаушы ол туралы нақты сол арада хаттама жасайды және ол туралы сол
арада құқықтары түсіндіріле отырып сезіктіге жарияланады(Қазақстан
Республикасы ҚІЖК-нің 134-бабы). Ал, бұлтартпау шаралары қолданылған кезде,
іс жүргізу органдары ол туралы қаулы шығарады, оның көшірмесін сезіктіге
тапсырады (Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 142-бабы). Сонымен қатар,
сезікті өзінің қатысуымен жүргізілген әрбір тергеу іс-әрекеттерінің
хаттамаларымен таныса алады.
Осыған ұқсас, айыпталушының да өзінің не үшін айыпталғандығын білуге
және өзін айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы қаулының көшірмесін
алуға; қылмыстық ізге түсу органдарынан өзіне тиесілі құқықтар туралы дереу
түсініктеме алуға; қылмыстық процесті жүргізуші органнан өзінің құқықтарын
және мүдделерін қозғайтын іс жүргізу шешімдерін қабылдау туралы хабардар
етілуге, бұлтартпау шараларын қолдану туралы қаулының көшірмесін алуға
құқығы бар. Қылмыс жасады деп айыптау үшін негіз беретін жеткілікті
дәлелдемелер болған кезде тергеуші адамды айыпталушы ретінде жауапқа тарту
туралы дәлелді қаулы шығарады. Тергеуші айыпталушыға айып тағылатын күн
туралы хабарлайды және сонымен бір мезгілде оған қорғаушыны шақыру не
тергеушіден қорғаушының қорғаушының қамтамасыз ету туралы өтіну құқығы
түсіндіріледі. Айып адамды айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы қаулы
шығарылған кезден бастап үш тәуліктен кешіктірілмей тағылады, ал айдап
әкелінген айыпталушыға айып айдап әкелінген күні тағылады. Тергеуші
айыпталушыға тағылып отырған айыптың мәнісін түсіндіруге міндетті.
Айыпталушыға оны айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы қаулының көшірмесі
тапсырылады. Егер сезікті немесе айыпталушы кәмелет жасқа толмаса, немесе
ақыл есінде ауытқулар болса іске қорғаушыны, педагогты, психологты және
заңды өкілдерді тарта отырып, сезікті мен айыпталушыға құқықтары
түсіндіріледі. Сондықтан, тергеуші, прокурор, сот өз міндеттерін орындау
барысында, сезікті мен айыпталушының жасына, өмірлік тәжірибесіне, біліміне
жете көңіл бөле отырып, жүзеге асыруы тиіс.
Одан кейін, заңда көрсетілген негіздерде сезікті мен айыпталушыдан
егер ол жауап бергісі келсе, онда одан жауап алынады. Қажет деп тапса,
сезікті немесе айыпталушы түсініктеме немесе жауап беруден бас тартуына
болады. Жауап беру - сезіктінің міндеті емес, құқығы болып табылады,
сондықтан да, оған қатысты жауап беруден бас тарту және жалған айғақтар
бергені үшін қылмыстық жауапкершілік көзделмеген. Тіпті ол, өз кінәсін
толық немесе жартылай мойындауы да мүмкін. Себебі олардың қылмыстық іс
жүргізу заңына сәйкес, өзіне қарсы күдікке байланысты түсініктеме мен жауап
беру, түсіндірме мен жауап беруден бас тарту, немесе дәлел ұсыну құқықтары
бар. Сезіктінің бұл құқығы, айыпталушының тағылған айып бойынша түсініктеме
беру құқығымен сәйкес келеді. Аталған құқық жауап беру барысында жүзеге
асырылады. Айыпталушының да, өзіне тағылған айып бойынша түсініктеме беру
және айғақ беруден бас тарту құқығы бар (Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 69-
бабы). Бұл құқықтар сезікті мен айыпталушының қорғану тәсілдерінің бірі
болып есептелінеді.
Заң әдебиеттерінде түсініктеме және жауап беру құқықтары туралы
бірқатар пікірлер қалыптасқан. Кейбір авторлар бұл құқықтарды маңыздылығына
қарай біржақты ғана баға беруге тырысады. Олар түсініктеме мен жауап
берудің мағынасы бір деп есептейді [13.]. Ал екінші біреулері, мысалы,
С.П. Бекешко және Е.А. Матвиенко, түсініктеме мен айғақ берудің негізгі
айырмашылығы сол, айғақ кез келген тұлға арқылы, ал түсініктемені тек
оқиғаға кінәлі деп есептеген тұлға ғана бере алады деп санайды [14.]. Бұл
ойды И.Е. Петрухин, түсініктеме мен айғақ берудің айырмашылығы олардың
бағалануында, түсініктеме алғашқы мәліметтер алуға көмегін тигізуі мүмкін,
бірақ дәлелдемелік күшке ие бола алмайды, ал, айғақ беру барысында алынған
мәліметтер дәлелдемелік күшке ие болады [15.] деп толықтырады.
Ал, біздің пікірімізше бұл аталған ұғымдар өзара ұқсас. Жауап алу
барысында алынған мәліметтер қылмыстық іс бойынша белгілі бір дәлелдемелік
күшке ие болады, және осыған қарай қылмыстық істің бағыты анықталады. Ал,
түсініктеме беру дәлелдеме болып саналмайды, бірақ қылмыстық істер бойынша
оның бағытын анықтауға, іске қатысты мәліметтер алуға өз септігін тигізеді.
Қазақстан Республикасы ҚІЖК де бұл құқықтар толық сақталмаған. Мысалы,
осы кодекстің 217-бабының 1-бөлігінде, тергеуші айыпталушыдан оған айып
тағылған сәттен бастап, 24-сағаттан кешікпей жауап алуға міндетті деп
көрсетілген. Онда, айыпталушы тергеушінің алдында айғақты бергісі келе ме,
әлде жоқ па ол жөнінде мәселе ескерілмейді.
Аталған мәселе туралы Е.Н. Тұрашев та өз еңбегінде : Өзін қорғау үшін
қажетті дайындалуына және өзі таңдаған қорғаушысымен кездесуге өзі таңдаған
қорғаушысымен кездесуге жеткілікті уақыты мен мүмкіндігі болу құқығына
келсек, онда Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 217-бабының 1-бөлігіне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
АКАДЕМИЯСЫ
ӘӨЖ 343.13 (574) Қолжазба құқығында
ҚАРАТАЕВ ТҰРДАЛЫ ЖАҚСЫЛЫҚҰЛЫ
Сезікті мен айыпталушының алдын-ала тергеу стадиясындағы конституциялық
құқықтарының іс жүргізу кепілдіктері
12.00.09 – қылмыстық іс жүргізу; криминалистика; сот сараптамасы
және жедел-іздестіру қызметі
заң ғылымдарының кандидаты дәрежесін алу үшін
дайындалған диссертация
Ғылыми жетекші
заң ғылымдарының
кандидаты, доцент
Ерешов Е.Е.
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2007
МАЗМҰНЫ
Нормативтік
сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .4
Белгілер және
қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 5
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1 Сезікті мен айыпталушының қылмыстық іс жүргізудегі
конституциялық құқықтары, олардың мәні мен маңызы және
процессуалдық кепілдіктерінің жүйесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
1.1 Сезікті мен айыпталушының конституциялық құқықтары: ұғымы
және азаматтардың конституциялық құқықтарымен ара-
қатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.2 Адам мен азаматтардың Конституциялық құқықтарының
процессуалдық кепілдіктері ұғымы және кепілдіктер
жүйесі ... ... ... ... ... ... ..29
2 Алдын-ала тергеу стадиясындағы сезікті мен айыпталушының
конституциялық құқықтары мен бостандықтарының
кепілдіктері ... ... ... ... ... ..3 4
2.1 Қылмыстық іс жүргізу принциптерінің процессуальдық
кепілдіктер ретіндегі
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...34
2.2 Сезікті мен айыпталушының қорғану құқығын қамтамасыз
етудің
кепілдіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
..57
2.3 Жедел-іздестіру қызметін атқару кезіндегі сезікті мен
айыпталушының конституциялық құқықтары мен
бостандықтарының
кепілдіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 67
2.4 Мәжбүрлеу шараларын қолдану кезінде сезікті мен
айыпталушының конституциялық құқықтары мен
бостандықтарының
кепілдіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..72
3 Алдын-ала тергеу стадиясындағы прокурорлық
қадағалаудың және сот бақылауының процессуалдық
кепілдіктер ретіндегі
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 89
3.1 Алдын-ала тергеу стадиясындағы прокурорлық қадағалауды
жүзеге асырудың өзекті
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .89
3.2 Алдын-ала тергеу стадиясындағы сот бақылауының маңызы
мен
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..99
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..109
Қолданылған қайнар
көздер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...116
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 130
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
1 Қазақстан Республикасы Конституциясы
2 Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексі
3 Қазақстан Республикасы Қылмыстық іс жүргізу кодексі
4 Қазақстан Республикасының Заңы Жедел іздестіру қызметі туралы
5 Қазақстан Республикасының Заңы Қазақстан Республикасының
прокуратурасы туралы
6 Қазақстан Республикасының Заңы Адовокатура және адвокаттық қызмет
туралы
7 Қазақстан Республикасының Заңы Қазақстан Республикасындағы тіл
туралы туралы
8 Қазақстан Республикасының Заңы Қылмыстық іс жүргізуге қатысушы
тұлғаларды мемлекеттік қорғау туралы
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР
АІІБ – Аудандық ішкі істер бөлімі
ӘМ – Әділет министрлігі
ОБСЕ – Еуропалық қауіпсіздік және достастық ұйымы
ІІД – Ішкі істер департаменті
ІІМ – Ішкі істер министрлігі
ІІО – Ішкі істер органдары
ҚР – Қазақстан Республикасы
ҚІІБ – Қалалық ішкі істер бөлімі
КСРО – Кеңестік социалистік республикалар одағы
ҚазССР – Қазақ советтік социалистік республикасы
ҚІЖК – Қылмыстық іс жүргізу кодексі
ҚК – Қылмыстық кодекс
ОҚО – Оңтүстік Қазақстан облысы
РФ – Ресей Федерациясы
УҰИ – уақытша ұстау изоляторы
ҰҚК – Ұлттық қауіпсіздік комитеті
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыс алдын-ала тергеу
стадиясындағы сезікті мен айыпталушының қылмыстық іс-жүргізудегі
конституциялық құқықтарын кепілдендіруге бағытталған. Зерттеу барысында,
сезікті мен айыпталушының конституциялық құқықтары және оның кепілдіктері,
сонымен қатар, оларға қатысты кейбір тергеу әрекеттерін жүргізу барысында
қолданылатын ережелер, сезікті мен айыпталушының қылмыстық іс жүргізу
заңымен бекітілген құқықтары, жедел-іздестіру шараларының іс жүргізудегі
маңызы, мәжбүрлеу шаралары тәрізді институттар қарастырылады. Автор арқылы
жүргізілген талдаудың нәтижесінде, сезікті мен айыпталушының конституциялық
құқықтары мен бостандықтарын кепілдендіру бағытында бірқатар ұсыныстар
жасалды.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы
Конституциясының 1-бабына сәйкес: Қазақстан Республикасы өзін
демократиялық, зайырлы құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде
орнықтырды, оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары
мен бостандықтары болып табылады.
Ол туралы Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаев Қазақстан-
2030 стратегиясында: мемлекеттің басты бағыты – адам құқықтары мен
бостандықтарын қорғау және оны қамтамасыз ету, сондықтан да адам мен
азаматтардың конституцияда көрсетілген құқықтарын өте жоғарғы дәрежеде
кепілдендіру қажет, өйткені тұлғаның құқықтары мен бостандықтары әлемдік
өркениеттің құндылығы болып саналады [1, б. 15] деп атап өтеді. Әрбір жыл
сайын Қазақстан халқына жасаған жолдауларында, осы бағытқа баса назар
аударып отыр.
Қазақстан Республикасы Президентінің тапсырмасын орындауда заңның
атқарар орны үлкен. Себебі заң қоғамдағы адамдар арасындағы қатынасты
реттейтін негізгі ереже болып табылады.
Бірақ заңға қатысты шешімін таппаған мәселелер қазіргі таңда көптеп
кездесуде. Оның бірі – қылмыстық іс жүргізу заңы. Аталған заңды қолдану
барысында оған қатысушылардың, соның ішінде сезікті мен айыпталушының
конституциялық құқықтары толық кепілдендірілуі тиіс.
Ол туралы, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының төрағасы Қ.А. Мами
да өз сөзінде: Қылмыстық іс жүргізудің қатысушыларының құқықтарын қорғау –
өзекті де, толғақты мәселелрдің бірі болып саналады. Тұлғаның құқықтарының
шынайы түрде қамтамасыз ету – қылмыстық сот ісін жүргізу сферасындағы
демократияны, ізгілікті бағалаудың өлшемі. Бұл үшін, тек қана қылмыстан
зардап шеккен адамдардың құқықтары мен бостандықтарын ғана қорғау емес,
сонымен қатар қылмыстық ізге түсуге тартылған адамдардың да құқықтары мен
бостандықтарын сақтау қажет. Кінәсіздерді соттау, негізсіз қылмыстық
жауапкершілікке тарту мүлдем жойылу қажет деп атап кетеді [2, б. 15].
Дегенмен де, қылмыстық іс жүргізу кезіндегі конституция нормаларының
орындалуына қатысты бірқатар шешімін таппаған мәселелер кездесіп отыр, ол
тәжірибедегі қиындықтардың орын алуына және алдын ала тергеу жүргізу
органдарының конституциялық құқықтарын дұрыс сақтамауына себеп болып отыр.
Республикалық қылмыстық іс жүргізу заңында Конституцияда және халықараларық
құқықтық актілерде көрсетілген заң кепілдіктері негізге алынбаған.
Мысалы, азаматтардың конституциялық құқықтарының бұзылу оқиғасына
байланысты, 2000 жылы алдын-ала тергеу мен анықтау органдары
қызметкерлерінің үстінен 36 қылмыстық іс қозғалды, ал 2002 жылы 644
қызметкері, оның ішінде ІІО-нің 614 қызметкері тәртіптік жауапкершілікке
тартылды. Оның көпшілігі Жамбыл облысынан – 73, Алматы қаласы бойынша – 64.
Алматы облысы бойынша – 64, Қарағанды облысы – 79 және қалғаны басқа
облыстардан. Осы уақыт аралығында 32 қызметкерге қатысты қылмыстық іс
қозғалды. 2004 жылы ІІО-ның барлығы 253 қызметкері, оның ішінде 75
жетекшілері тәртіптік жауапкершілікке тартылды. Азаматтардың қылмыстық іс
жүргізу барысында конституциялық құқықтарының бұзылу фактісіне байланысты,
114 құқық қорғау органдары қызметкерлерінің үстінен 74 қылмыстық іс
қозғалды, оның ішінде 51 қылмыстық іс ізге түсу органдары қызметкерлерінің
азаматтарға қатысты күш қолданғаны үшін қозғалған. Жауап беруге
мәжбүрлегені үшін ІІО қызметкерленің үстінен 6 қылмыстық іс қозғалып, оның
3 сотқа жіберілді. Дәлелдемелерді бұрмалау жасау оқиғасына байланысты ІІО
қызметкерлері үстінен 21 іс қозғалған [3, б. 97-99]. Ал, 2006-жылы
конституциялық құқықтарды бұзғаны үшін құқық қорғау органдары
қызметкерлеріне қатысты 51 қылмыстық іс [4], ал 2007-жылдың алғашқы
тоқсанында 11 қылмыстық іс қозғалған [5].
Негізгі құқық бұзушылықтар, жауап алу барысында адвокаттардың
қатыспауы, күш қолдану әдістері арқылы айғақтар алу, аяқталған қылмыстық
істермен адвокаттың, айыпталушының таныстырылмауы, тергеу әрекеттерін
жүргізу барысында тұрғын үйге заңсыз ену, сот сараптамаларының болмауы,
беттестірудің болмауы және мерзімдердің сақталынбауы және т.б.
Осыған байланысты, Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың
2006 жылғы 1-ші наурызда Қазақстан халқына жасаған жолдауында, Қазақстан
әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарынан орын алу қажет –
деп көрсетті. Осы жолдауда көрсетілген алты бағыттың бірінде: Азаматтардың
Конституция мен еліміздің заңдарын орындауын қамтамасыз ету – құқық қорғау
органдарының міндеті. Олар үшін қай жерде және кім не айтады? дейтін
сұрақ туындамауға тиіс, есесіне, заңды бұзған екенсің – оның баптарына
сәйкес жауапқа тартыласың. Құқық қорғау органдарының осы ережені
орындамайтын басшысы өз лауазымында қалмауы керек [6] деп көрсетеді.
Сондықтан да, осы жоғарыда көрсетілген мәселелер, автордың осы
тақырыпты таңдауының негізгі себебі болып отыр. Ол, қылмыстық іс жүргізу
барысында оған қатысушылардың конституциялық кепілдіктерін толық
кепілдендіргенде ғана қылмыстық іс жүргізудің міндеттерін толық және
тыңғылықты орындай аламыз деп көрсетеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Автор, зерттеу жұмысын жазу барысында
Қазақстан заңдарына қатысты өзекті мәселелерді есепке ала, оны шет
мемлекеттердің заңдарымен салыстыра отырып талдау жасау қажет деп табады.
Сонымен қатар жұмыста айрықша орынды, КСРО және қазіргі Қазақстан
Республикасындағы оқымысты-заңгерлердің еңбектеріндегі құқықтық
тұжырымдамалар құрайды.
Алдын-ала тергеу стадиясындағы сезікті мен айыпталушының құқықтарын
кепілдендіруге қатысты мәселелер төңірегінде КСРО тұсындағы заңгерлерден:
Р.С. Абдрахманов, С.П. Ефимичев, А.С. Кобликов, А.М. Ларин, В.З. Лукашевич,
В.А. Стремовский, М.С. Строгович, М.А. Чельцов, В.С. Шадрин, С.А. Шейфер,
Р.Х. Якупов.
Ал, қазақстандық заңгерлерден: Т.Қ. Айтмухамбетов, Е.О. Алауханов,
А.А. Ахпанов, К.А. Бегалиев, Л.Ш.Берсугірова, Е.Е. Ерешев, С.Е. Еркінов,
С.М. Жалыбин, С.К. Жүрсімбаев, Д.Қ. Канафин, К.Ж. Капсалямов, М.Ч. Қоғамов,
Е.І. Қайыржанов, Қ.М. Кучуков, Қ.А. Мами, М.С. Нәрікбаев, С.Ж. Оспанов,
И.И. Рогов, Г.Р. Рүстемова, Б.Х. Төлеубекова, И.Н. Юрченко және т.б. өз
еңбектерінде тоқталған.
Бірақ, философиялық тұрғыдан алғанда да, әлемдегі даму мен өзгерістер
қайшылықтардың туындауының арқасында болады, яғни осы қайшылықтарды реттеу
арқылы қоғамның дамып жетілетіндігі белгілі. Сол сияқты заң да, ой да уақыт
талабына сай реттеліп, өзгертіліп бір жүйеге келіп отыруы тиіс.
Ал бұл зерттеудің барысында, сезікті мен айыпталушының конституциялық
құқықтарының кепілдендірілуі жаңа қырынан ашылып отыр, сондықтан да,
ұсынылған диссертациялық зерттеу қазақстандық қылмыстық іс жүргізу
ғылымындағы өзгеше еңбек болып табылады, ол жаңа ойларды ережелердің пайда
болуына өз көмегін тигізуі мүмкін.
Зерттеудің объектісі болып алдын-ала тергеу стадиясындағы сезікті мен
айыпталушы конституциялық құқықтарын кепілдендіруге қатысты өзекті
мәселелер, олардың қылмыстық іс жүргізілу барысындағы сақталуы және ұғымы,
сонымен қатар, қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың құқықтарының қорғалуы
мен заңдар арасында туындаған ара қатынас саналады.
Зерттеудің пәні болып сезікті мен айыпталушының алдын-ала тергеу
стадиясындағы конституциялық құқықтары, осы құқықтарды қамтамасыз ететін
кепілдіктер, мәжбүрлеу және басқа да шаралар, прокурорлық қадағалау және
сот бақылауына қатысты сұрақтар саналады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Алдын ала тергеу стадиясында қылмыстық іс
жүргізу барысындағы сезікті мен айыпталушының конституциялық құқықтарын
кепілдендіруге қатысты сұрақтарды КСРО тұсында да және Қазақстандық заңгер
де өз еңбектерінде қарастырған. Бірақ, бүгінгі таңда ол айтылған ойлардың
тәжірибеде де, теорияда да өз орнын таппай отырғандығы туралы жайттар
кездеседі. Әрине бұл заңдылық, себебі философиялық тұрғыдан алғанда уақыт
өте келе, заңның қолданылуы да ескіреді, сондықтан да заңның даму барысы
өмірге сәйкестендіріліп, өзгертіліп, толықтырылып отыруы тиіс.
Сондықтан диссертациялық зерттеу жұмысы заман талабына сай жаңа
қырынан ашылып көрсетіледі. Осы себептен де, диссертациялық зерттеу
барысында ұсынылған ережелер қазақстандық қылмыстық іс жүргізу ғылымындағы
өзгеше еңбек болып табылады.
Зерттеудің теориялық құндылығы. Диссертацияда берілген ұсыныстар,
тұжырымдар немесе қортындылар сезікті, айыпталушы тұлғасын зерттеудің
мәселелерін одан әрі өңдеудегі ғылыми зерттеу жұмыстарында; оқу үрдісінде,
қылмыстық іс жүргізу құқығы курсын оқытуда және жоғарғы оқу орындарында
Қылмыстарды тергеуді ұйымдастыру, Прокурорлық қадағалау, Адвокаттық
қызмет арнайы курстары бойынша дәріс немесе семинарлық, тәжірибелік
сабақтар өткізуде, осы мәселелер бойынша оқу құралдарын әзірлеуде, сонымен
қатар алдын ала тергеу мен анықтау органдары қызметкерлерінің біліктілігін
жетілдіруде қолданылуы мүмкін.
Зерттеудің тәжірибелік құндылығы. Диссертацияда берілген ұсыныстар,
тұжырымдар немесе қорытындылар алдын-ала тергеу стадиясында қылмыстық іс
жүргізуді жүзеге асырушы органдардың қылмыстарды тергеу, ашу барысында,
олардың қызметін жетілдіруде қолданылуы мүмкін.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық зерттеудің негізгі
мақсаты, қылмыстық іс жүргізудегі алдын-ала тергеу стадиясында сезікті мен
айыпталушының конституциялық құқықтары мен бостандықтарын кепілдендіруді
жақсарту.
Бұл мақсат диссертациялық зерттеу тақырыбында келесідей нақты
міндеттерді көрсетіп отыр:
– сезікті мен айыпталушының конституциялық құқықтары ұғымы мен оның
жүйесіне сипаттама жасау және анықтамасын беру;
– алдын ала тергеу стадиясындағы тұлғаның құқықтарының процессуалдық
кепілдіктеріне қатысты сұрақтарды қарастыру арқылы Қазақстан Республикасы
Конституциясының дамуындағы оның тәжірибелік және теориялық маңыздылығын
көрсете білу;
– Қазақстан Республикасы қылмыстық істі жүргізудің алдын-ала тергеу
стадиясындағы сезікті мен айыпталушының құқықтары мен бостандықтарын
кепілдендіру мәселелерін саралау арқылы, оған ғылыми теориялық және заң
тәжірибесі тұрғысынан анықтама беру қажет;
– тек қана, бәрін қамтитын әр түрлі процессуалдық кепілдіктер жүйесін
құру арқылы ғана, қылмыстық істер бойынша іс жүргізу кезінде азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарын қорғау қағидасының дұрыс жүзеге асырылуын
қамтамасыз етуге болатындығын дәлелдеу;
– алдын-ала тергеу стадиясында сезікті мен айыпталушының қатысуымен
жүргізілген кейбір тергеу іс-әрекеттері, жедел іздестіру және мәжбүрлеу
шаралары барысындағы олардың қорғану құқығының жүзеге асырылуына қатысты
сұрақтарды талдау.
– алдын-ала тергеу тергеу стадиясында сезікті мен айыпталушының
конституциялық құқықтарын процессуалдық толық кепілдендіру үшін соттың,
прокурордың және тергеушінің (анықтаушының) өкілеттіктері мен міндеттерін
нақтыландыруға қатысты ұсыныстар жасау;
– алдын ала тергеу стадиясындағы сезікті мен айыпталушының
конституциялық құқықтарын кепілдендіруді жетілдіруге қатысты сұрақтарды
қарастыру барысында алынған ұсыныстарды, Конституцияға, Қылмыстық және
Қылмыстық іс жүргізу кодекстеріне, Соттар және сот төрелігі туралы,
Прокуратура туралы, Адвокаттық қызмет туралы заңдарға өзгертулер мен
толықтырулар ендірілу барысында пайдалану.
Зерттеудің методологиялық және әдістемелік негізін танымның
диалектикалық әдісі, оның ішінде жалпы ғылыми және арнайы әдіс табылады.
Жұмыс барысында жалпы құқық теориясына және ғылыми таным аумағындағы
мәліметтер, жұмыстық теориялық негізі қылмыстық іс жүргізу, криминалистика,
сот сараптамасы және жедел іздестіру қызметі ережелері қолданылды.
Зерттеу жұмысының теориялық негізін КСРО заңгерлер Р.С. Абдрахманов,
С.П. Ефимичев, А.С. Кобликов, А.М. Ларин, В.З. Лукашевич, В.А. Стремовский,
М.С. Строгович, М.А.Чельцов, В.С. Шадриннің, С.А. Шейфер, Р.Х. Якупов, ал,
қазақстандық заңгерлерден: Т.Қ. Айтмухамбетов, Е.О. Алауханов,
А.А. Ахпанов, Б.Ә. Әбдрахманов, К.А. Бегалиев, Л.Ш. Берсугірова,
Б.М. Бишманов, Е.Е. Ерешев, С.Е. Еркінов, С.М. Жалыбин, С.К. Жүрсімбаев,
К. Канафин, К.Ж. Капсалямов, Қ.М. Кучуков, Е.І. Қайыржанов, М.Ч. Қоғамов,
Қ.А. Мами, М.С. Нәрікбаев, С.Ж. Оспанов, И.И. Рогов, Г.Р. Рүстемова,
Б.А. Салаев, Б.Х. Төлеубекова, Қ.Ш. Уканов, И.Н. Юрченко және т.б. ғылыми
зерттеу еңбектері құрайды.
Зерттеудің нормативтік-құқықтық базасын Қазақстан Республикасы
Конституциясы (1995 ж.), Соттар және сот төрелігі туралы заң (1995 ж.),
Прокуратура туралы заң (1995 ж.), Қылмыстық іс жүргізу кодексі (1997 ж.),
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексі (1997 ж.), Қазақстан Республикасы
Адвокаттық қызмет туралы заңы (1993 ж.), Қазақстан Республикасы Жедел-
іздестіру қызметі туралы заңы (1994 ж.). Сонымен қатар соттың үкімдері мен
қаулылары. Сот, алдын ала тергеу, анықтау органдары, жедел-
криминалистикалық бөлімшелердің жұмысын реттейтін ведомствалық нормативтік
актілер және Қазақстан Республикасы Әділет министрлігі сот сараптамасы
жұмысын реттейтін актілері құрайды.
Қорғауға ұсынылатын диссертацияның негізгі тұжырымдары:
1. Сезікті мен айыпталушының конституциялық құқықтары мен
бостандықтары – азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарынан
туындайтын және қылмыстық іс жүргізудегі сезікті мен айыпталушының құқықтық
мәртебесімен анықталатын құқықтары мен бостандықтары болып табылады.
2. Қылмыстық іс жүргізудің кепілдіктері – іс жүргізуге қатысушы
тұлғалардың құқықтарын қамтамасыз етуге, қылмыстық сот ісін дұрыс жүзеге
асыруға бағытталған барлық құралдар мен тәсілдер жиынтығы.
3. Қылмыстық істер бойынша іс жүргізу кезінде азаматтардың құқықтары
мен бостандықтарын қорғау қағидасы орындалғанда ғана сезікті мен
айыпталушының конституциялық құқықтары толық кепілдендіріледі. Сондықтан
да, Қазақстан Республикасы қылмыстық іс жүргізу кодексінің баптарында
көрсетілген бірқатар тергеу іс-әрекеттерінің процессуальдық тәртібіне
толықтырулар мен өзгерістер енгізу қажет.
4. Сезікті мен айыпталушының қорғану құқығының сақталуы үшін қорғаушы
және адвокаттар қызметін жақсарту аса қажет. Ол үшін мемлекет тарапынан
көрсетілетін материалдық көмекті арттыру шарт.
5. Жедел-іздестіру шаралары барысында алынған мәліметтерді қылмыстық
іс жүргізу барысында дәлелдемелер ретінде пайдалану үшін оның заңдылығын
толық тексеру керек.
6. Алдын-ала тергеу стадиясында мәжбүрлеу шараларын қолдану барысында
сезікті мен айыпталушының конституциялық құқықтарын кепілдендіруді жақсарту
үшін, Қазақстан Республикасы қылмыстық іс жүргізу кодексіндегі оларды
жүргізудің процессуальдық тәртібіне өзгерістер керек.
7. Прокурорлық қадағалау мен сот бақылауы алдын-ала тергеу
стадиясындағы сезікті мен айыпталушының конституциялық құқықтарының басты
кепілі. Сондықтан да, прокурорлық қадағалау мен сот бақылауы институтын
жетілдіруде заңда өзгерістер қажет.
Зерттеудің эмпирикалық базасы. Зерттеу барысында 1998-2006 жылғы
Алматы қалалық және аудандық соттарда қаралған 100-ден астам қылмыстық
істер және Алматы қалалық Ішкі істер департаменті және осы департаментке
қарасты аудандық ішкі істер бөлімдеріндегі алдын-ала тергеу мен анықтау
органдары қызметкерлерінің алдын-ала тергеу стадиясында қараған 150-ден
астам қылмыстық істері, сонымен қатар, Қостанай облыстық, Жамбыл облыстық,
Оңтүстік Қазақстан облыстық Ішкі істер департаментінің алдын-ала тергеу
және анықтау органдары қызметкерлері және Қазақстан Республикасы Ішкі істер
министрлігі Академиясында дәрежесін жетілдіру курсынан өткен барлық
облыстардан келген алдын-ала тергеу мен анықтау органдары қызметкерлерімен
жүргізген сауалнама құрайды.
Сонымен қатар, диссертацияны жазу барысында автордың алдын-ала тергеу
және анықтау органдарында атқарған жұмыс барысында алынған 4 жылдық
тәжірибесі құрайды.
Зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі. Диссертацияның негізгі теориялық
қағидалары мен тұжырымдары келесі ғылыми конференцияларда ұсынылып,
көпшіліктен тиісті оң бағасын алды: Жастар және ғылым атты жоғарғы оқу
орындары арасындағы жас ғалымдар, адъюнктер (аспиранттар) мен
тыңдаушылардың (студенттердің) ғылыми-теориялық конференциясы (Алматы қ.:
Қазақстан Республикасы ІІМ Академиясы, 2005 ж.); Құқыққорғау органдары
қызметінің тиімділігін арттырудағы ғылымның ролі атты халықаралық ғылыми-
тәжірибелік конференциясы (Алматы қ: Қазақстан Республикасы ІІМ Академиясы,
2005 ж.); Қазақстан Республикасы Конституциясының 10 жылдығы: оның
ережелері, қағидалары және идеяларын жүзеге асыру мәселелері атты
республикалық ғылыми-теориялық конференциясы (Алматы қ.: Қазақ гуманитарлық-
заң университеті, 2005 ж.); Ұйымдасқан қылмыспен күресудің өзекті
мәселелері атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция (Алматы қ.:
Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті, 2005 ж.);
Еліміздегі қылмыстылықты болдырмаудың негізгі құралдарының бірі –
мемлекеттің алдын-алу қызметі атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік
конференциясы (Алматы қ.: Қазақстан Республикасы ІІМ Академиясы, 2006 ж.).
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасы Білім және ғылым саласын
қадағалау және аттестациялық комитеті белгілеген басылымдарда жарық көрді
(Д.А. Қонаев атындағы университетің хабаршысы. – № 2(15) – 2005; Заң. –
№ 3. – 2006; Тураби. – № 3. – 2006).
Зерттеу барысында алынған нәтижелер, Қазақстан Республикасы ІІМ
Академиясының, Экономика және құқық Академиясының оқу процесінде, сонымен
қатар, Алматы қаласы және Қостанай облыстық Ішкі істер департаменттерінің
тәжірибе қызметінде қолдану үшін ендірілді.
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі. Диссертацияның құрылымы
зерттеудің мақсаты мен міндетерімен байланыса отырып, диссертацияны
орындауға қойылатын Қазақстан Республикасы Қадағалау және аттестаттау
жөніндегі комитетте көзделген талап деңгейіне сәйкес орындалған.
Диссертация кіріспе, үш тараудан, сегіз тармақшадан, тұжырымдамадан,
пайдаланылған әдебиеттердің тізімінен тұрады.
1 СЕЗІКТІ МЕН АЙЫПТАЛУШЫНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДЕГІ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ
ҚҰҚЫҚТАРЫ, ОЛАРДЫҢ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ ПРОЦЕССУАЛДЫҚ КЕПІЛДІКТЕРІНІҢ
ЖҮЙЕСІ
1.1 Сезікті мен айыпталушының конституциялық құқықтары: ұғымы және
азаматтардың конституциялық құқықтарымен ара-қатынасы
Қылмыстық іс жүргізу – бұл қылмыстық іс жүргізу заңымен реттелген
алдын-ала тергеу органдары, прокуратура, судъя және соттардың қылмыстар мен
арыздарды алдын-ала тексеруден, қылмыстық істерді қарау және шешуден,
тергеуден, сонымен қатар үкімдердің орындалуына байланысты сұрақтардан
тұратын қызметі. Бұл қызметті қылмыстық іс жүргізудің субъектілері жүзеге
асырады. Ал, қылмыстық процестің субъектілері деп – заңда көрсетілген
құқықтары мен міндеттері болғандықтан процессуальдық құқықтық қатынастармен
қамтылатын және қылмыстық іс жүргізу кезінде заңды жолмен іс-әрекеттер
жасайтын өкілетті мемлекеттік органдар мен олардың лауазымды адамдары,
сондай-ақ осы іс-әрекеттерге қатысуға немесе тиісті іс-әрекеттер жасауға
құқылы жеке тұлғаларды айтамыз.
Субъектілерден бөлек заң әдебиеттерінде қылмыстық іс жүргізудің
қатысушылары деген де ұғым кездеседі. Яғни, қылмыстық іс жүргізуге
тартылған кез келген тұлға қылмыстық іс жүргізудің қатысушылары болып
табылады. Қылмыстық іс жүргізуге қатысушы азамат, өзінің іс жүргізушілік
мәртебесіне қарамастан, өзінің конституциялық құқықтарын иелене отырып,
өзінің абыройын мемлекет тарапынан қорғай алады.
Қылмыстық іс жүргізу аумағына түскен кез келген қатысушыға құқықтар
мен міндеттер беріледі. Іс жүргізуге қатысушылардың құқықтарының көлемі
әрине бірдей емес, ол аталғандардың іс бойынша мәртебелеріне қарай
ерекшеленеді. Әрбір аталған қылмыстық іс жүргізуге қатысушының өзінің иелік
ететін мәртебесіне қарай арнайы құқықтары бар. Мысалы: азаматтық жауапкер
және оның өкілдері тағылған талапқа қарсы болуға, жәбірленуші болса
қылмыстық істің қысқартылуына қарсы болуына құқығы бар. Сонымен қатар,
қылмыстық істерде тұлғалардың (сезікті, айыпталушы және оның қорғаушылары,
жәбірленуші) кейбір құқықтары ұқсас та келеді. Мысалы: дәлелдемелерді
ұсыну; тергеуші мен прокурордың шешімдеріне шағымдану, өтініштер жасау, өзі
білетін және өз тілін пайдалануға немесе аудармашының көмегін пайдалану
және тағы басқа. Осы аталғандардан басқа, қылмыстық іс жүргізудің кейбір
қатысушыларына нақты тергеу іс-әрекеттерін жүргізу барысында да белгілі бір
құқықтар беріледі.
Қылмыстық іс жүргізу барысында өзіндік іске мүдделі емес, бірақ та іс
бойынша тартылған тұлғаларға да құқықтар берілген. Олар – куәлар,
сарапшылар, мамандар, куәгерлер, аудармашылар. Олардың кейбірінің (куәлар,
сарапшылар, мамандар) іс-әрекеттері дәлелдеу құралы ретінде, ал басқа
біреулердің іс-әрекеттері (куәгер, аудармашылар) дәлелдемелерді бекіту
немесе тергеу үшін қажетті шарттармен қамтамасыз ету үшін пайдаланылады.
Қазақстан Республикасы қылмыстық іс жүргізу кодексінің 7-бабының 9-
бөлігіне сәйкес, сезікті мен айыпталушы қылмыстық іс бойынша іс жүргізу
кезінде өздерінің немесе өздері білдіретін құқықтар мен мүдделерді
қорғайтын адамдарға жатқызылады. Яғни, қылмыстық іс жүргізу қызметіне
тартылған адам заңда көрсетілген ережелерге сәйкес, сезікті мен айыпталушы
мәртебесіне ие болады.
Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 68-бабына сәйкес, сезікті болып,
тергеуші, анықтаушы қылмыс жасады деп күмән келтірілгендігін хабарлап,
соған байланысты Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нде белгіленген негіздерде
және тәртіппен өзіне қатысты қылмыстық іс қозғалған, не ұстау жүзеге
асырылған, оған айып тағылғанға дейін жолын кесу шарасы қолданылған адам
танылады. Яғни, тергеуші, анықтаушы: азаматтардың арыздары; кінәсін
мойындап келу; мемлекеттік органның лауазымды адамның немесе ұйымда басқару
функцияларын атқарып отырған адамның хабарламасы; бұқаралық ақпарат
құралдарындағы хабар; лауазымды адамдардың және қылмыстық іс қозғауға құқық
берілген органдардың қылмыс туралы мәліметтерді тікелей анықтау сияқты
себептертің бірі болса, оларды тексере келе, қылмыс белгілерін көрсететін
жеткілікті негіздер болған кезде қылмыстық істі қозғайды. Қылмыстық істі
қозғау тергеушінің қаулысы арқылы жүзеге асырылады. Қаулыда: оның
шығарылған уақыты мен орны, оны кім жасағаны, іс қозғаудың себептері мен
негіздері, ол кімге қатысты немесе қандай факт бойынша қозғалып отырғаны,
белгілер бойынша іс қозғалып отырған қылмыстық заңгың бабы, сондай-ақ істің
бұдан былайғы бағыты көрсетіледі. Қабылданған шешім өзіне қатысты іс
қозғалып отырған адамға оған қылмыстық ізге түсудің басталуына байланысты
құқықтар мен міндеттері түсіндіріле отырып, хабарланады. Осы мерзімнен
бастап тұлға 10 тәулік бойы сезікті жағдайында бола алады. Бұл мерзім
аяқталған соң, қылмыстық ізге түсу органы сезіктіні қамаудан босатуға, оған
қатысты таңдалған бұлтартпау шарасының күшін жоюға не оған қатысты
айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы шығаруға міндетті.
Ал, айыпталушы, Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 69-бабына сәйкес,
өзіне қатысты айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы қаулы шыққан адам, не
өзіне қатысты сотта жеке айыптайтын қылмыстық іс қозғалған адам, сондай-ақ
оған қатысты анықтау органының бастығы айыптау хаттамасын жасаған және
бекіткен адам.
Қазақстан Республикасы ҚІЖК-не сәйкес, қылмыстық ізге түсу 3 түрлі
нысанда жүзеге асырылады: жеке, жеке-жариялы және жариялы.
Жеке айыптау ісі жәбірленушінің сотқа қылмыстық жауаптылыққа тарту
туралы шағым беруі арқылы қозғалады, онда алдын-ала тергеу стадиясы
болмайды. Яғни, заңда көрсетілген кейбір қылмыстар бойынша жәбірленушіден
түскен арыз шағымдар тергеуші, анықтаушы, прокурор арқылы сотқа жіберіледі.
Тұлғаға қатысты сотта іс қозғалғанда ол айыпталушыға айналады.
Ал, жеке-жариялы және жариялы ізге түсу алдын ала тергеу стадиясында
қылмыстың белгілеріне қарай анықтау және алдын ала тергеу нысанында
жүргізіледі. Егер қылмыстық іс алдын ала тергеу нысанында жүргізілсе,
тергеуші сезіктіге қатысты қылмыс жасады деп айыптау үшін негіз беретін
жеткілікті дәлелдемелер болған кезде айыпталушы ретінде жауапқа тарту
туралы дәлелді қаулы шығарады. Айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы
қаулыда: қаулының жасалған уақыты мен орны; қаулыны кім жасағандығы;
айыпталушы ретінде жауапқа тартылатын адамның тегі мен әкесінің аты, оның
туған күні, айы, жылы және жері; айыпталушы айыпталып отырған қылмыстың
жасалған уақыты, орны, оның сипаттамасы, сондайы ақ дәлелденуге тиісті өзге
де жағдайлардың сипаттамасы; аталған қылмыс үшін жауаптылықты көздейтін
қылмыстық заңның баптары көрсетіледі (Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 207-
бабы).
Ал, анықтау нысанында жүргізілген қылмыстық істер бойынша анықтаушы
айыптау хаттамасын толтырады. Онда: хаттаманың жасалған уақытысы мен орны;
хаттаманы кімнің жасағаны; қылмысты жасаудың мән-жайлары; оны жасады деп
айыпталған адам туралы деректер; іс бойынша басқа да мән жайлар, сондай-ақ
Қазақстан Республикасы ҚК бойынша баптардың дәрежеленуі көрсетіледі.
Анықтау нысанында жүргізілген қылмыстық істер бойынша 10 тәулік ішінде
айыптау хаттамасы толтырылып, сотқа жіберілуі тиіс. Егер көрсетілген
мерзімде анықтау аяқталмаса, онда ол анықтау органы бастығының бекітуімен
30 тәулікке дейін создырылуы мүмкін.
Сезіктінің Қазақстан Республикасы ҚІЖК-не сәйкес: өзіне не үшін күдік
келтірілгенін білуге және өзіне қарсы қылмыстық істің қозғалғандығы туралы
қаулының көшірмесін не ұстау хаттамасының немесе бұлтартпау шарасын қолдану
туралы қаулының көшірмесін алуға; өзіне қарсы күдікке байланысты
түсініктеме мен жауап беруге, түсіндірме мен жауап беруден бас тартуға
дәлел ұсынуға; өтініш пен қарсылық мәлімдеуге; ана тілінде немесе өзі
білетін тілде айғақ пен түсініктеме беруге; аудармашының ақысыз көмегін
пайдалануға; өзінің қатысуымен жүргізілген тергеу әрекеттерінің
хаттамаларымен танысуға және хаттамаларға ескерту беруге; тергеушінің
немесе анықтаушының рұқсатымен оның өтініші немесе қорғаушының не заңды
өкілінің өтініші бойынша жүргізілетін тергеу әрекеттеріне қатысуға; соттың,
прокурордың, тергеушінің және анықтаушының іс-әрекеті мен шешіміне шағым
беруге; оның өтініші бойынша қорғаушының қатысуымен жауап алынушы болуға;
ал, айыпталушының: заңға қайшы келмейтін құралдармен және тәсілдермен
өзінің құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауға және қорғануға дайындалу
үшін жеткілікті уақыты мен мүмкіндігі болуға; өзінің не үшін
айыпталғандығын білуге және өзін айыпталушы ретінде тарту туралы қаулының
көшірмесін алуға; қылмыстық ізге түсу органдарынан өзіне тиесілі құқықтар
туралы дереу түсініктеме алуға; қылмыстық процесті жүргізуші органнан
өзінің құқықтарын және мүдделерін қозғайтын іс жүргізу шешімдерін қабылдау
туралы хабардар етілуге, бұлтартпау шараларын қолдану туралы қаулының
көшірмесін алуға; өзіне тағылған айып бойынша түсініктеме мен айғақ беруге;
айғақ беруден бас тартуға; дәлел ұсынуға; өтініш пен қарсылық мәлімдеуге;
ана тілінде немесе өзі білетін тілде айғақ беруге және түсінісуге;
аудармашының тегін көмегін пайдалануға; қорғаушысы болуға; Қазақстан
Республикасы ҚІЖК-де көзделген жағдайларда және тәртіппен өзінен алғашқы
жауап алудың алдындағы кезден бастап қорғаушымен оңаша және құпия жолығуға;
тергеушінің немесе анықтаушының рұқсатымен өзінің өтініші бойынша немесе
өзінің қорғаушысының не заңды өкілінің өтініші бойынша жүргізілетін тергеу
әрекеттеріне қатысуға; осы әрекеттердің хаттамаларымен танысуға және оларға
ескертулер беруге; сарапшының алдына мәселелер қоюға, сараптама тағайындау
туралы қаулымен және сарапшының қортындысымен танысуға; тергеу аяқталғаннан
кейін істің барлық материалдарымен танысуға және одан кез келген мәліметті
кез келген көлемде көшіріп алуға; айыптау қорытындысының және оның
қосымшаларының көшірмелерін алуға; соттың, прокурордың, тергеушінің және
анықтаушының іс-әрекеті мен шешіміне шағым беруге; ақтамайтын негіздер
бойынша істі қысқартуға қарсылық білдіруге; жария сөз талқылауын талап ету
сияқты құқықтары бар. Аталған құқықтардан бөлек, сезікті мен айыпталушы
әрбір тергеу іс-әрекеттер жүргізу барысында да қосымша құқықтарға да ие
бола алады. Мысалы, Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 244-бабына сәйкес,
сараптама тағайындалған уақытта сарапшыдан бас тартуға немесе сараптама
жүргізуден сот сараптамасы органын шеттету туралы өтініш жасауға және т.б.
құқықтары бар.
Сезікті, айыпталушы осы құқықтардың жиынтығын пайдалана отырып,
заңсыз, негізсіз айыптаудан қорғануды жүзеге асыра алады. Сезікті мен
айыпталушының Қазақстан Республикасы ҚІЖК-мен бекітілген бұл құқықтарын біз
процессуальдық құқықтар деп атаймыз. Себебі аталған құқықтар Қазақстан
Республикасы қылмыстық іс жүргізу заңында нақты көрсетілген. Сонымен қатар,
процессуальдық құқықтармен бірге, заң әдебиеттерінде конституциялық
құқықтар, сезікті мен айыпталушының конституциялық құқықтары деген ұғымдар
да жиі кездеседі. Бірақ аталған құқықтардың қайсысы, сезікті мен
айыпталушының конституциялық құқықтарына жататындығы туралы заң
әдебиеттерінде нақты анықтамасы және олардың жүйесі жоқ.
Ал егер, заң әдебиеттеріне сүйенсек, адам мен азаматтардың
конституциялық құқықтар мен бостандықтар болып нақты бостандықтың жағдайын
ашатын және жоғарғы заң қорғауын қажет ететін адам мен азаматтардың
айрықша құқықтары мен бостандықтары табылады[7]. Адам мен азаматтардың
Конституциялық құқықтарына Қазақстан Республикасының Конституциясында
көрсетілген адам мен азаматтардың барлық құқықтарын жатқызуға болады [8, б.
6-7].
Жалпы, адам құқығына қысқаша тоқталсақ, көптеген мыңжылдықтар
аралығында құқық адамзаттың назарында болды, әр уақытта да жеке тұлға
билік пен өзара қатынасты реттеу үшін ізденіс үстінде жүрді. Адам құқығына
қатысты өзекті мәселелер әр уақытта да соғыстардың, көтерілістің тұтануына
негізгі себеп болып отырды. Оның себебі, өмір сүру, ар-ождан, тұлғаның жеке
қол сұқпаушылық құқығы, ар-ой бостандығы адам өмірінде болатын шартты
жағдай. Адамның даму барысының сатысындағы әрбір келген жаңа ұрпақ, адам
құқығын қорғау бағытында, өмірдің құндылығын бағалай отыра құқық пен
бостандықты кеңейтуге, мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың
заңсыз іс-әрекеттерін шектеуге талпынуда.
Адам құқығын қорғаудың өзекті мәселелері біраз уақыттан бері әрбір
мемлекеттердің шеңберінен де шығып кетті, сондықтан да адам құқықтары мен
бостандықтарының даму тарихы мен оған қатысты айтылған әртүрлі ойларды
зерттемей, оның жетістіктерін сараламай, сонымен қатар адам құқықтары мен
бостандықтарының қалануына негіз болған қағидаларды білмей, қылмыстық іс
жүргізудегі тұлғаның құқықтарын қамтамасыз етудің қажеттілігін ұғыну мүмкін
емес. Сондықтан да, халықаралық және ұлттық құқықтардың өзара байланысын
және өзара тәуелділігін, олардың қоғамдағы адамның мәртебесіне әсерін
анықтау өте қажетті. Өйткені бұл мемлекеттегі тұлғалардың құқықтары мен
бостандықтарын кең көлемде тиімді және толық қамтамасыз етуді тез арада
жүзеге асыруда өз үлесін тигізеді.
Ал құқық дегеніміз – мемлекеттік билікпен бекітілген және қорғалатын,
адамдардың қоғамдағы қатынастарын реттейтін нормалар мен тәртіптердің
жиынтығы, сонымен қатар осы нормаларды оқытатын ғылым. Сонымен қатар, құқық
болып – қоғамдық қарым-қатынаста болатын қатысушылардың бостандығы
саналады[9, б. 66-67]. Себебі құқық – бостандықтар нормасының жиынтығынан
тұрады, біржақтың құқығын қорғау үшін, екінші жақтың бостандығы
шектеледі[10, б. 173]. Жалпы маңыздылығына қарай құқықтар мен
бостандықтардың аса айырмашылығы жоқ. Мысалы, саяси сөз бостандығы, шеру
бостандығы және т.б. Бостандықтың құқықтан айырмашылығы тек тұлғаның іс-
әрекетінде, яғни, ол ортаға өзінің еркіне қарай енеді, субъектілердің,
тұлғаның бостандықтарын қорғауды жүзеге асырушы мемлекеттік органдардың
міндетін жеке өзі анықтайды. Ол бір уақытта құқыққа да жатқызылады. Яғни,
құқық – заң ретінде беріледі. Осы заң шеңберінде тұлға жүріп тұрады,
қоғамдық қатынастарға түседі, осы арқылы оның бостандығы қорғалады. Мысалы
оған барлық адамдар туылған кезден бастап бос және олардың нақты
құқықтарын ешкімнің де айыруға құқығы жоқ деген норманы жатқызуға болады.
Құқық нормасының пайда болуы алғашқы қауымдық құрылыс кезеңінің
құлауымен сәйкес келеді. Яғни, құлиеленушілік қоғамның пайда болуынан
бастап адам құқығы деген ұғымдар туындай бастады. Біздің эрамызға дейінгі
архонат дәуіріндегі 4 ғасырда, Ежелгі Грецияның жоғарғы лауазымды тұлғасы
Солон Конституцияны жасады, онда демократияның алғашқы белгілері болды,
мемлекеттік чиновниктерді жауапкершілікке тарту құқығы бекітілді[11, б.
15]. Ал кейбір деректерге сүйенсек, бірінші рет бұл термин Ежелгі Римдегі
император қабылдаған актілерде қолданыла бастаған[9, б. 12-13]. Бостандық
ұғымы болса, біздің дәуірімізге дейінгі 29 ғасырда пайда болды. Монарх
Шумер өзіне берілген адамдарды, жетім-жесірлерді қорғау үшін, қатыгез
аяусыз салық жинаушыларға, санкция енгізе отырып, бостандық әперді[11, б.
16].
Алғашқы халықаралық актінің бірі Вольностейлердің ұлы Хартиясы 1215-
жылы қабылданған. Бұл ережеге Ұлыбритания билікке иелік ететін адамдардың
іс-әрекеттері байланысты өкілеттігі мен бостандығын шектейтін бірқатар
ережелер енгізді. Бүгінгі күнде Ұлы Хартияның 39-бабында, адамды тек сот
үкімі шыққан кезге дейін кінәлі деп тануға болмайды деп көрсетілген. Яғни
адам құқықтары туралы заңының дамуы осы Ұлы Хартиядан бастау алады. Адамның
құқықтары мен бостандықтары туралы шыншыл ойлар одан кейінгі кезеңде АҚШ-да
өз жалғасын тапты. 4.07.1776-жылы Филадельфияда американың тәуелсіздік
декларациясы қабылданды. 1789-жылы алғашқы болып тарихта АҚШ Конституциясы
қабылданды. 15.12.1791-жылы американдық адам құқықтары жөніндегі Билль
қабылданды. Бұл заңда адамның айрықша құқықтары өз орнын тапты. Осы тұста
Еуропада Ұлы Франсуз революциясы болып өтті, бұл құқықтық акт – Адам
құқықтары мен Франция азаматы Декларациясының қабылдануына өз әсерін
тигізді. Бұл 27.08.1789- жылы Ұлттық жиналыста қабылданды[11, б. 16-17]..
Ал, Конституция термині латын сөзінен аударғанда белгілеймін,
құрамын деген мағынаны береді. Конституция – қоғамдық және мемлекеттік
құрылыс негіздерін, мемлекеттік органдар жүйесін, олардың түзілу реттілігі
мен қызметін, азаматтардың құқықтары мен міндеттерін айқындайтын
мемлекеттің негізгі заңы.
Конституциялық құқық – бұл адамның қоғамдағы және мемлекеттегі
мәртебесін, мемлекеттік құрылыстың негізін, мемлекеттік органдардың
қызметтерін және олардың ұйымдастырылуын, сонымен қатар жергілікті өзін-өзі
басқару органдарын реттейтін құқықтық нормалар жүйесі[9, б. 9]. Қазақстан
Республикасы конституциялық құқығы да – құқық жүйесі салаларының бірі. Ол
өзінің ішкі тұтастығымен сипатталатын құқықтық нормалар жүйесін білдіреді
және басқа құқық жүйесінің нормаларынан ерекшеленеді. Ішкі тұтастық
конституциялық нормаларындағы қоғамдық қатынастардың ерекшеліктерімен
белгіленетін, солар арқылы реттелетін жалпы белгілердің болатындығынын
білдіреді. Ал, Қазақстан Республикасының азаматы болып, осы елдің
азаматтығын алған адамдар саналады. Яғни, адамның мемлекетпен байланысы
тұрақты болуы тиіс, немесе адам өз қалауы бойынша азаматтықты біресе
қабылдап, біресе одан бас тарта алмайды; адамның мемлекетпен байланысы
саяси-құқықтық сипатта болады [8, б.83-84].
Сондықтан да, конституциялық құқықтың пәні болып, Қазақстан
Республикасы Конституция нормаларына сәйкес туындаған және қоғам мен
мемлекеттің құрылу негізін, ондағы адам мен азаматтың мәртебесін реттейтін
қоғамдық қатынастар саналады [9, б.7]. Ал, қоғамдық қатынастардың негізгі
пәні – адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтары. Адам мен
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау, кез келген мемлекеттің
және дүниежүзілік қауымдастықтың негізгі мақсаты. Бұл демократия негізін
құрайды.
Азаматтық-белгілі бір мемлекеттің заңдылықтарымен орнықтырылған
құқықтарды пайдаланып, міндеттерді атқаратын, сондықтан да құқықтары
мемлекет тарапынан қорғалатын адамның сол мемлекетке тәнділігін айтамыз.
Қазақстан Республикасы Конституциясының Адам мен азамат деп аталған
2-тарауында сәйкес, оларға: кез келген адам өмір сүруге, бостандыққа және
жеке басына қол сұғылмауына құқылы; ешкім де азапталмауы, қадір-қасиетін
кемсітетіндей көз алартушылыққа және жазаға ұшырамауы тиіс; барлық адамдар
сот пен заң алдында тең, заңмен және сот арқылы тең дәрежеде қорғалуға және
білікті заң көмегін алуға құқылы; кез келген адам тұратын орнын мемлекет
шегін еркін алмастыруға және таңдауға құқылы; кез келген адам өзінің,
отбасының және басқаларының денсаулығын және тұрмыс жағдайын қолдауға
қажетті өмірлік деңгейде еңбек етуге, білім алуға, дем алуға; өзінің қай
ұлтқа, қай партияға және қай дінге жататынын өзі анықтауға; ана тілі мен
төл мәдениет пайдалануға құқығы кіреді.
Бұл конституциялық құқықтардың ішінде, бостандыққа және жеке басқа қол
сұғылмаушылық құқығы; ешкімнің де азапталмауы; сот пен заң алдында тең
болуы; қорғану және тегін білікті заң көмегін алу құқығы; тұратын орнын
еркін алмастыру және таңдау құқығы; өзінің, отбасының және басқаларының
денсаулығын және тұрмыс жағдайын қолдауға қажетті өмірлік деңгейде еңбек
етуге, білім алуға, дем алуға; ана тілін пайдалану құқықтары қылмыстық іс
жүргізу заңында нақты бекітілген және процессуальдық құқықтармен қатар
қолданылады. Мысалы, Конституцияның 13-бабына сәйкес, әркім құқық
субъектісі ретінде танылады және өзінің құқықтары мен бостандықтарын,
қажетті қорғанысты қоса алғанда, заңға қайшы келмейтін барлық тәсілдермен
қорғана алады. Бұл құқық Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 68-бабында нақты
көрсетілген. Онда сезікті заңға қайшы келмейтін барлық тәсілдерді
пайдалана отырып қорғана алады - делінген. Сондықтан бұл құқықтар
қылмыстық іске қатысушылардың, оның ішінде сезікті мен айыпталушының
конституциялық құқықтары деп аталады.
Бұл құқықтардан бөлек, қылмыстық іс жүргізу заңында сезікті мен
айыпталушыға берілген басқа процессуальдық құқықтар конституциялық
құқықтарға жатқызылмайды, себебі олар Конституцияда нақты айтылмаған [12,
б.171]. Мысалы, оған сезіктінің өзіне не үшін күдік келтірілгенін білуге
және өзіне қарсы қылмыстық істің қозғалғандығы туралы қаулының көшірмесін
не ұстау хаттамасының немесе бұлтартпау шарасын қолдану туралы қаулының
көшірмесін алу; өзіне қарсы күдікке байланысты түсініктеме мен жауап беру,
түсіндірме мен жауап беруден бас тарту; дәлел ұсыну құқықтарын жатқызуға
болады. Бірақ сезікті бұл процессуальдық құқықтарының жиынтығы арқылы,
өзінің қорғану құқығын жүзеге асыра алады. Яғни, сезікті мен айыпталушыға
Қазақстан Республикасы ҚІЖК – мен берілген процессуальдық құқықтар, олардың
конституциялық құқықтарының сақталуына мүмкіндік жасайды.
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, біз сезікті мен
айыпталушының конституциялық құқықтары мен бостандықтары деп – адам мен
азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарынан туындайтын,
сезікті мен айыпталушының құқықтық мүдделерін қорғау мақсатында, қылмыстық
іс жүргізу заңымен бекітіліп берілген олардың құқықтары мен бостандықтары
жиынтығын айтамыз.
Мысалы, Қазақстан Республикасы Конституциясының 13-бабына сай, әркім
өзінің құқықтары мен бостандықтарын, қажетті қорғанысты қоса алғанда, заңға
қайшы келмейтін барлық тәсілдермен қорғануға хақылы - деп көрсетілген. Бұл
құқықты толық пайдалану үшін сезікті мен айыпталушы белсенді қызмет атқару
қажет. Сезікті толық қорғана алу үшін, ол өзіне келтірілген сезіктің маңызы
мен себебін білуі шарт. Сондықтан да, оған Қазақстан Республикасы ҚІЖК-мен,
өзіне не үшін күдік келтірілгенін білу және өзіне қарсы қылмыстық істің
қозғалғандығы туралы қаулының көшірмесін не ұстау хаттамасының немесе
бұлтартпау шарасын қолдану туралы қаулының көшірмесін алу; өзінің
қатысуымен жүргізілген тергеу әрекеттерінің хаттамаларымен танысу
құқықтары берілген.
Яғни, қылмыстық іс жүргізу органдары, қылмыстық іс қозғалған кезден
бастап 24-сағат ішінде сезіктіге ҚІЖК-нің 68-бабында, сезіктінің құқықтары
көрсетілген хаттаманың көшірмесін ұсынуы қажет (Қазақстан Республикасы ҚІЖК-
нің 186-бабы). Егер сезіктіге қатысты ұстау жүзеге асырылса, тергеуші және
анықтаушы ол туралы нақты сол арада хаттама жасайды және ол туралы сол
арада құқықтары түсіндіріле отырып сезіктіге жарияланады(Қазақстан
Республикасы ҚІЖК-нің 134-бабы). Ал, бұлтартпау шаралары қолданылған кезде,
іс жүргізу органдары ол туралы қаулы шығарады, оның көшірмесін сезіктіге
тапсырады (Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 142-бабы). Сонымен қатар,
сезікті өзінің қатысуымен жүргізілген әрбір тергеу іс-әрекеттерінің
хаттамаларымен таныса алады.
Осыған ұқсас, айыпталушының да өзінің не үшін айыпталғандығын білуге
және өзін айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы қаулының көшірмесін
алуға; қылмыстық ізге түсу органдарынан өзіне тиесілі құқықтар туралы дереу
түсініктеме алуға; қылмыстық процесті жүргізуші органнан өзінің құқықтарын
және мүдделерін қозғайтын іс жүргізу шешімдерін қабылдау туралы хабардар
етілуге, бұлтартпау шараларын қолдану туралы қаулының көшірмесін алуға
құқығы бар. Қылмыс жасады деп айыптау үшін негіз беретін жеткілікті
дәлелдемелер болған кезде тергеуші адамды айыпталушы ретінде жауапқа тарту
туралы дәлелді қаулы шығарады. Тергеуші айыпталушыға айып тағылатын күн
туралы хабарлайды және сонымен бір мезгілде оған қорғаушыны шақыру не
тергеушіден қорғаушының қорғаушының қамтамасыз ету туралы өтіну құқығы
түсіндіріледі. Айып адамды айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы қаулы
шығарылған кезден бастап үш тәуліктен кешіктірілмей тағылады, ал айдап
әкелінген айыпталушыға айып айдап әкелінген күні тағылады. Тергеуші
айыпталушыға тағылып отырған айыптың мәнісін түсіндіруге міндетті.
Айыпталушыға оны айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы қаулының көшірмесі
тапсырылады. Егер сезікті немесе айыпталушы кәмелет жасқа толмаса, немесе
ақыл есінде ауытқулар болса іске қорғаушыны, педагогты, психологты және
заңды өкілдерді тарта отырып, сезікті мен айыпталушыға құқықтары
түсіндіріледі. Сондықтан, тергеуші, прокурор, сот өз міндеттерін орындау
барысында, сезікті мен айыпталушының жасына, өмірлік тәжірибесіне, біліміне
жете көңіл бөле отырып, жүзеге асыруы тиіс.
Одан кейін, заңда көрсетілген негіздерде сезікті мен айыпталушыдан
егер ол жауап бергісі келсе, онда одан жауап алынады. Қажет деп тапса,
сезікті немесе айыпталушы түсініктеме немесе жауап беруден бас тартуына
болады. Жауап беру - сезіктінің міндеті емес, құқығы болып табылады,
сондықтан да, оған қатысты жауап беруден бас тарту және жалған айғақтар
бергені үшін қылмыстық жауапкершілік көзделмеген. Тіпті ол, өз кінәсін
толық немесе жартылай мойындауы да мүмкін. Себебі олардың қылмыстық іс
жүргізу заңына сәйкес, өзіне қарсы күдікке байланысты түсініктеме мен жауап
беру, түсіндірме мен жауап беруден бас тарту, немесе дәлел ұсыну құқықтары
бар. Сезіктінің бұл құқығы, айыпталушының тағылған айып бойынша түсініктеме
беру құқығымен сәйкес келеді. Аталған құқық жауап беру барысында жүзеге
асырылады. Айыпталушының да, өзіне тағылған айып бойынша түсініктеме беру
және айғақ беруден бас тарту құқығы бар (Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 69-
бабы). Бұл құқықтар сезікті мен айыпталушының қорғану тәсілдерінің бірі
болып есептелінеді.
Заң әдебиеттерінде түсініктеме және жауап беру құқықтары туралы
бірқатар пікірлер қалыптасқан. Кейбір авторлар бұл құқықтарды маңыздылығына
қарай біржақты ғана баға беруге тырысады. Олар түсініктеме мен жауап
берудің мағынасы бір деп есептейді [13.]. Ал екінші біреулері, мысалы,
С.П. Бекешко және Е.А. Матвиенко, түсініктеме мен айғақ берудің негізгі
айырмашылығы сол, айғақ кез келген тұлға арқылы, ал түсініктемені тек
оқиғаға кінәлі деп есептеген тұлға ғана бере алады деп санайды [14.]. Бұл
ойды И.Е. Петрухин, түсініктеме мен айғақ берудің айырмашылығы олардың
бағалануында, түсініктеме алғашқы мәліметтер алуға көмегін тигізуі мүмкін,
бірақ дәлелдемелік күшке ие бола алмайды, ал, айғақ беру барысында алынған
мәліметтер дәлелдемелік күшке ие болады [15.] деп толықтырады.
Ал, біздің пікірімізше бұл аталған ұғымдар өзара ұқсас. Жауап алу
барысында алынған мәліметтер қылмыстық іс бойынша белгілі бір дәлелдемелік
күшке ие болады, және осыған қарай қылмыстық істің бағыты анықталады. Ал,
түсініктеме беру дәлелдеме болып саналмайды, бірақ қылмыстық істер бойынша
оның бағытын анықтауға, іске қатысты мәліметтер алуға өз септігін тигізеді.
Қазақстан Республикасы ҚІЖК де бұл құқықтар толық сақталмаған. Мысалы,
осы кодекстің 217-бабының 1-бөлігінде, тергеуші айыпталушыдан оған айып
тағылған сәттен бастап, 24-сағаттан кешікпей жауап алуға міндетті деп
көрсетілген. Онда, айыпталушы тергеушінің алдында айғақты бергісі келе ме,
әлде жоқ па ол жөнінде мәселе ескерілмейді.
Аталған мәселе туралы Е.Н. Тұрашев та өз еңбегінде : Өзін қорғау үшін
қажетті дайындалуына және өзі таңдаған қорғаушысымен кездесуге өзі таңдаған
қорғаушысымен кездесуге жеткілікті уақыты мен мүмкіндігі болу құқығына
келсек, онда Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 217-бабының 1-бөлігіне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz