Тікелей ақша айналымын, халықаралық есеп айырысу балансын реттеу
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... 3
Негізгі бөлім
І. Төлем балансының түсінігі, мәні, құрылымы ... ... 4
1.2 Төлем балансының көрсеткіштері, теориялары.
1.3 Төлем балансының реттеу әдістері ... ... ... ..8
ІІ Төлем балансының сальдосын өлшеу тәсілдері; Қазақстанның 2010 жылға дейінгі даму моделі ... ...11
2.1 Қазақстанда оның жәй күйін жақсарту ... ... ...17
2.2 Қ Р .дағы төлем балансының проблемалары және оларды шешу жолдары. ... ... ... 23
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ...32
Негізгі бөлім
І. Төлем балансының түсінігі, мәні, құрылымы ... ... 4
1.2 Төлем балансының көрсеткіштері, теориялары.
1.3 Төлем балансының реттеу әдістері ... ... ... ..8
ІІ Төлем балансының сальдосын өлшеу тәсілдері; Қазақстанның 2010 жылға дейінгі даму моделі ... ...11
2.1 Қазақстанда оның жәй күйін жақсарту ... ... ...17
2.2 Қ Р .дағы төлем балансының проблемалары және оларды шешу жолдары. ... ... ... 23
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ...32
Зерттеу тақырыбының өзектілігі - кез-келген мемлекеттің халықаралық экономикалық , саяси және мәдени қатынастары оның халықаралық есеп айырысу баланстарында жалпы қорытынды көрініс табады. Осыған байланысты төлем балансы - халықаралық есеп айырысу баланстарының негізгі бір түрі болып табылады.
Бұл курстық жұмыстың негізгі мақсаты:
• тікелей ақша айналымын ғана емес, сонымен қатар халықаралық есеп айырысу балансын реттеу.
• Салықтарды реттеу.
• Табыстарды ауыстыруғы тыйым салу.
• Экспорттық және импорттық операцияларға тікелей бақылау жасау , т. б.
Осы мақсаттарды жүзеге асыру барысында келесідей міндеттер қойылды:
• Төлем балансының дефицитін болдырмау үшін ақша мәселесін қатаң қадағалау қажет.
• Капитал қозғалысына бақылау жасау және оның кемуімен күресте оң нәтижеге жету ушін экономикалық, заңдық шаралар шешуші,уақыты жағынан шектеулі болуға тиіс.
Тікелей ақша айналымын ғана емес, сонымен қатар халықаралық есеп айырысу балансын реттеу.
Бұл курстық жұмыстың негізгі мақсаты:
• тікелей ақша айналымын ғана емес, сонымен қатар халықаралық есеп айырысу балансын реттеу.
• Салықтарды реттеу.
• Табыстарды ауыстыруғы тыйым салу.
• Экспорттық және импорттық операцияларға тікелей бақылау жасау , т. б.
Осы мақсаттарды жүзеге асыру барысында келесідей міндеттер қойылды:
• Төлем балансының дефицитін болдырмау үшін ақша мәселесін қатаң қадағалау қажет.
• Капитал қозғалысына бақылау жасау және оның кемуімен күресте оң нәтижеге жету ушін экономикалық, заңдық шаралар шешуші,уақыты жағынан шектеулі болуға тиіс.
Тікелей ақша айналымын ғана емес, сонымен қатар халықаралық есеп айырысу балансын реттеу.
1. “Салық Кодексі” Алматы -2005.
2. Стороженко Л.А., Матвеева И.А. “Информационно-ком¬пьютерные системы учета в Республике Казахстан” Алматы 1997
3. Неверова Е.Г. “Технология проектирования баз дан¬ных и знаний”. Алматы - 2000.
4. Қ.С. Байшоланова “Ақпараттық жүйелер теориясы”. Алматы: Экономика -2002
5. Н.Б.Бралиева, Қ.С.Байшоланова, Н.Л.Гагарина “Экономикадағы ақпараттық жүйелері”. Оқу құралы. Алматы 2001
6. Н.Б.Бралиева, В.Ф.Тимошенко, Н.Л.Гагарина “Информационные системы бизнеса”. Алматы 1994
7. Н.Г.Семенова “Автомотизированные информационные технологий в экономике”. Москва 2000
8. “Информационные системы в экономике”. Учебник под редакцией Дика В.В., Москва 1999
9. А.Д. Үмбеталиев, Ғ.Е. Керімбек “Салық және салық салу”.Алматы 2006
10. Чепурина М.Н, Киселевой Е.А. «Курс экономических теории», Киров «АСА» 2005 [638, 641,643, 645]
11. Камаев В.Д. «Экономическая теория», Москва 1999г.[492]
12. Толкачев С.Н «Международная экономика: теория и практика», Москва 2000г.
[147-148]
13. Аналитический журнал «Р.Ц.Б.К.» 2005, №13 [6]
14.Ақиқат 2004ж. 4 сәуір [30-31]
15. Қазақстан Республикасының Статистика Агенттігі, Казахстан и страны СНГ 2006г, № 1 [25, 31, 32, 36]
16.Қазақстан Республикасының Статистика Агенттігі, Казахстан и страны СНГ 2006г, №2[14,18-21]
17.Қазақстан Республикасының Статистика Агенттігі, Статистикалық баспасөз-бюллетень 2006ж,№4 [49-51]
2. Стороженко Л.А., Матвеева И.А. “Информационно-ком¬пьютерные системы учета в Республике Казахстан” Алматы 1997
3. Неверова Е.Г. “Технология проектирования баз дан¬ных и знаний”. Алматы - 2000.
4. Қ.С. Байшоланова “Ақпараттық жүйелер теориясы”. Алматы: Экономика -2002
5. Н.Б.Бралиева, Қ.С.Байшоланова, Н.Л.Гагарина “Экономикадағы ақпараттық жүйелері”. Оқу құралы. Алматы 2001
6. Н.Б.Бралиева, В.Ф.Тимошенко, Н.Л.Гагарина “Информационные системы бизнеса”. Алматы 1994
7. Н.Г.Семенова “Автомотизированные информационные технологий в экономике”. Москва 2000
8. “Информационные системы в экономике”. Учебник под редакцией Дика В.В., Москва 1999
9. А.Д. Үмбеталиев, Ғ.Е. Керімбек “Салық және салық салу”.Алматы 2006
10. Чепурина М.Н, Киселевой Е.А. «Курс экономических теории», Киров «АСА» 2005 [638, 641,643, 645]
11. Камаев В.Д. «Экономическая теория», Москва 1999г.[492]
12. Толкачев С.Н «Международная экономика: теория и практика», Москва 2000г.
[147-148]
13. Аналитический журнал «Р.Ц.Б.К.» 2005, №13 [6]
14.Ақиқат 2004ж. 4 сәуір [30-31]
15. Қазақстан Республикасының Статистика Агенттігі, Казахстан и страны СНГ 2006г, № 1 [25, 31, 32, 36]
16.Қазақстан Республикасының Статистика Агенттігі, Казахстан и страны СНГ 2006г, №2[14,18-21]
17.Қазақстан Республикасының Статистика Агенттігі, Статистикалық баспасөз-бюллетень 2006ж,№4 [49-51]
ЖОСПАР
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Негізгі бөлім
І. Төлем балансының түсінігі, мәні,
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.2 Төлем балансының көрсеткіштері,
теориялары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .6
1.3 Төлем балансының реттеу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
ІІ Төлем балансының сальдосын өлшеу тәсілдері; Қазақстанның 2010 жылға
дейінгі даму
моделі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 11
2.1 Қазақстанда оның жәй күйін
жақсарту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2.2 Қ Р –дағы төлем балансының проблемалары және оларды шешу жолдары.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..30
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..32
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі - кез-келген мемлекеттің халықаралық
экономикалық , саяси және мәдени қатынастары оның халықаралық есеп
айырысу баланстарында жалпы қорытынды көрініс табады. Осыған
байланысты төлем балансы - халықаралық есеп айырысу баланстарының
негізгі бір түрі болып табылады.
Бұл курстық жұмыстың негізгі мақсаты:
• тікелей ақша айналымын ғана емес, сонымен қатар
халықаралық есеп айырысу балансын реттеу.
• Салықтарды реттеу.
• Табыстарды ауыстыруғы тыйым салу.
• Экспорттық және импорттық операцияларға тікелей бақылау жасау
, т. б.
Осы мақсаттарды жүзеге асыру барысында келесідей
міндеттер қойылды:
• Төлем балансының дефицитін болдырмау үшін ақша
мәселесін қатаң қадағалау қажет.
• Капитал қозғалысына бақылау жасау және оның кемуімен күресте
оң нәтижеге жету ушін экономикалық, заңдық шаралар
шешуші,уақыты жағынан шектеулі болуға тиіс.
Тікелей ақша айналымын ғана емес, сонымен қатар халықаралық
есеп айырысу балансын реттеу.
• Салықтарды реттеу.
• Табыстарды ауыстыруғы тыйым салу.
• Экспорттық және импорттық операцияларға тікелей бақылау жасау
, т. б.
Зерттеу жұмысының ғылыми әдістемелік базасы-
Курстық жұмыстың құрылымы- кіріспеден, 3 бөлімнен, пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен,қорытынды және қосымшалардан тұрады. Бұл курстық жұмыс
Н.Қ.Мамыров, Майдан-Әли Байгісиев, Р.Дорнбуш сияқты отандық және шет елдік
ғалымдардың зерттеулеріне сүйене отырып жазылды.
І. Төлем балансының түсінігі, мәні, құрылымы
Әрбір елдің көпқырлы, кешенді халықаралық экономикалық қатынастары
оның халықаралық операцияларының баланстық (тепе- теңділік) есебінде
көрініс табады. Бұндай есепті қалыптасқан дәстүр бойынша төлем балансы деп
атайды. Төлем балансы дегеніміз тауарларды, қызмет көрсетулерді,
капиталдарды әкету мен әкелу көрсеткіштері формасында (нысанында) елдің
дүниежүзілік байланыстарын анықтайтын құндық өлшем. Халықаралық
операциялардың баланстық есебі елдің сыртқы экономикалық операцияларының
көлемін, құрылымын және сипатын сандық және сапалық тұрғыдан анықтайтын
құндық көрсеткіш. Барлық операциялар бойынша валюта ағындарының
көрсеткіштері төлемдер мен кіркстер деп белгіленеді.
Төлем баланстарының қазіргі кестелері құндылықтарының барлық
түрлерінің ел аралық қозғалысы туралы жеткілікті мәлімет береді.
Экономикалық мазмұны бойынша белгілі бір мерзімдік және белгілі бір
кезендік төлем баланстарын ажыратады. Белгілі бір мерзімдік төлем балансын
статистикалық көрсеткіш ретінде дәл атап айту мүмкін емес, себебі ол күн
сайын өзгеріп тұратын төлемдер мен кірістер арақатысы түрінде көрініс
береді. Төлем балансы жағдайын ұлттық және шетелдік валютаға деген осы
сәттегі сұраныс пен ұсынысты анықтайды және мұның өзі валюта бағамын
қалыптастыру факторларының бірімен саналады.
Белгілі бір кезендік (ай, тоқсан, жыл) төлем балансы осы кезең
аралығында жүзеге асырылған сыртқы экономикалық мәмілелердің статистикалық
көрсеткітері негізінде жасалады да, елдің халықаралық экономикалық
қатынастардағы өзгерістерін сараптауға мүмкіндік береді. Кезeңдік төлем
балансы көрсеткіштері экономикалық дамудың агрегаттық көрсеткіштерімен
(жиынтық ішкі өнім, ұлттықтабыс т.с.с.) байланысты сондықтан мемлекеттік
реттеу объектісі болып табылады. Кезеңдік төлем балансының жағдайы ұлттық
валюта жағдайымен, оның тұрақтылығымен немесе валюта бағамының өзгерістері
сипатымен тығыз байланыста болып келеді.
Бухгалтерлік есеп тұрғысынан төлем балансы әрқашан тепе-теңдік
жағдайында тұрады. Бірақ, негізі бөлімдері бойынша егер кіріс төлемдерден
жоғары болсаоңды сальдо орын алады да, ал төлемдер түсімдерден артып кеткен
ситуациясында теріс сальдо бой көрсетеді. Сондықтан, төлем балансын жасау
және сальдоны есептеу әдістері елдің сыртқы экономикалық операцияларын
сипаттайтын көрсеткіштерді дұрыс сараптауды ұйымдастыру жолында үлкен рөл
атқарады .
Төлем балансының әртүрлі анықтамалары бар. Егер төлем балансының
шетелдік әдебиетердегі анықтамасына зер салатын болсақ, онда олардың
көпшілігі төлем балансын елдің сыртқы экономикалық қызметтің статистикалық
өлшемі дегенге саяды.
меншік займдар несиелерді көрінісі өзгешелеу болып келеді. Бұл жағдайда
дамушы елдер дамыған елдердің қаржы- кредиттік институттарынан несие алу
шараларын қарастырады. Дамыған елдер корпорацияларының өзі бағалы қағаздар
щығру арқылы дүниежүзілік рыноктан ресурстар тартаны да белгілі де қалыпты
құбылысқа айналып отыр.
2. Қысқа мерзімді операциялар қатарына бір жыл мерзімге дейін
берілетін халықаралық несиелер, шетелдік банктердегі ұлттық банктердің
ағымдағы есеп- шоттары (авуарлары), ақша капиталдарының банкаралық
қозғалысы жатады. Соңғы он жылдықтардағы дүниежүзілік ақша рыноктарындағы
банкаралық қысқа мерзімді операциялар едәуір көбейіп, қанатын кеңге жайған
жағдайы бар. Егер, өткен ғасырдың 60-70 жылдары қаже қаражаттың стихиялы
қозғалысы етек жайып, инфляциялық процестерді күшейткен болса, 80-90
жылдары ақша капиталдарының қысқа мерзімді ағындары негізінен еуровалюта
рыноктары арқылы жүзеге асатын болды.
Төлем балансының статистикалық көрсеткіштерін жинау мен өндеу
әдістерінің ұдайы жетілдіруіне қарамастан едәуір қателіктердің д орын
алатындығы жасырын емес. Сонықтан, төлем балансында “қателіктер мен
қалдырулар” айырықша көрсетеді бұл бапта статистикалық қателіктер есепке
алынбаған операциялар кіреді. Мамандардың айтуы бойынша капиталдың қысқа
мерзімді қозғалысын есептеу, әсіресе дағдарыс жайлаған кездерде тіптә
киындап кетеді екен. Сондықтан, “қателіктер мен қалдырулар” бабы
капиталдар мен несиелер қозғалысын көрсететін бөлімге жапщарлас беріледі
де, сол себептен дағдарыстық ситуацияларды оның көрсеткіштері шамдан тыс
көбейіп кетеді.
Төлем балансының қорытынды баптары өтімді валюталқ активтер мен
операцияларды көрсетеді. Бұл операцияларға мемлекеттік валюта органдары
араласатындықтан орталықтандырылған, ресми алтын- валюта резервтері көлемі
мен құрамында өзгерістер пайда болады.
1.2. Төлем балансы көрсеткіштері, теориялары
Елдің төлем балансын мемлекет реттейд.і Бұл ертеден келе жатқан
теория ХІХ ғасыр мен ХХ ғасырдың басында шотландық Д Юманың стандарт
шартында автоматтытүрде теңестірудің классикалық теориясы өте жоғары
деңгейде дамыған. Бұл теория алтын стандарт шартымен бірге қалып қойды.
Бірақ соңғы он жылдықтарда бұл теорияға қызығушылық қайта артты. Бұрынғы
жағдайда автоматтық реттегіш (регулятор) ретінде “резервтің қортынды
өзгерістері” танылса валюта, валюта курсының “қалқымылы” жағдайында
автоматты регулятор ретінде ұлттық валюта курсы айырбасталуының
“қалқымылы” болуы саналды.
Төлем балансы оның құлдырауына байланысты төмендейді, оның жақсаруына
байланысты жоғарылайды. Ол өздігінен автоматты түрде көптеген ағымдағы
операциялардың өзгеруіне әкеледі Капиталдың қозғалуына ықпал етеді.
Төлем балансын елдің халықаралық есептесулерін анықтайтын құжат
ретінде жасау өзара тығыз байланысты есептеу және сараптау қызметтерін
атқару үшін қажет. Сыртқы экономикалық операцияларға қатысушылар шеңбері
көптүрлі: жекелеген елдер және олардың одақтастары, ұлттық, шетелдік және
трансұлттық корпорациялар, компаниялар мен мекемелер, жеке тұлғалар,
мемлекеттік валюта органдары және т.б. Мұның өзі тек қана ұлттық емес,
сонымен қатар шетелдік дерек көздерінен келіп түсетін көптеген мәліметтерді
есептеу, өндеу қажеттілігіне алып келеді. Сондықтан, біртекті
көрсеткіштерді есептеудің мазмұны мен әдістерінің бірлігі негізгі талап
болып табылады. Бұндай бірлікке жету және олардысалыстыра қарастыру
мүмкіндігіне ие болу үшін халықаралық валюта қорының төлем баланстарын
жасауға арналған ұсыныстарын пайдаланады.
Қазіргі кезде бұл ұсыныстар халықаралық валюта қарына мүше елдердің
төлем баланстары негізін қалайды. Сонымен бірге жекелеген елдертөлем
балансын жасау ережелеріне өздерінің экономикалық ерекшеліктеріне
байланысты өзгерістерін қосады. Сондықтан, жекелеген елдердің төлем
баланстарын салыстыру кейбір шартылықтар мен дәлсіздіктерден ада емес.
Осыған байланысты мұндай салыстырулардан шығатын қарытындылар экономикалық
құбылыстрдың тенденциялары мен негізгі бағыттарын көрсетеді де, абсолютті
дәлділік пен толықтыққа дәмелендірмейді.
Төлем балансының операциялары әр түрлі мақсаттарда, соңғы өзгерістерін
талдау мен болашаққа жоспарлар құруда пайдалануын жеңілдету үшін логикалық
өзара байланысты құрылым шеңберінде ұйымдастырылып, топтастырылуы кажет.
Төлем балансының жасақталуы ХВҚ, төлем балансы бойынша ұсынысы атты бесінші
басылымы ұсынған стандартты бөліктер негізінде жасалады. Ұсыныста төлем
балансындары операциялардың барлық түрлерінің толық тізімі берілген. Осыған
байланысты мәмілелердің алғашқысы мен туындысын аныктау, барлық баптардың
дербес және толыктырушы (компенсирующие) болып бөлінуі өте манызды болып
табылады.
Төлем балансы мынандай құрамдас бөліктерден тұрады:
ағымдары операциялар есебі; капиталмен жасалатын операциялар есебі
қаржы операциялары мен қосалкы активтер. Осылардың әрқайсысын жеке
қарастырайық.
Ағымдары операциялар есебі - тауарлар, қызмет көрсетулер, табыстар мен
ағымдары трансферттермен жасалатын наұты операцияларды қамтиды, ағымдары
операциялар есебінің оң сальдосы тауарлар мен қызмет көрсетулердің
экспортын, табыстардың және трансферттердің келуін білдіреді. Ал теріс
сальдо тауарлар мен қызмет көрсетулердің импортын, табыстар мен
трансферттердін төленуін білдіреді. Жоғарыда келтірілген операциялар әр
түрлі баптарда төмендегідей топтастырумен керсетіледі.
1.3. Төлем балансын реттеудің әдістері
Төлем балансы ежелден мемлекеттік реттеу объектісі болып табылады.
Біріншіден бір елдің сальдосының кем көлемді тапшылығы, екінші бір елдің
шамадан тыс активті сальдосына жалғасады. Халықаралық есептеулер балансының
тұрақсыздығы валюта бағамының динамикасына, капиталдың кетуіне, жалпы
экономика ахуалына әсері зор.
Екіншіден, алтын стандарттан бас тартқан өткен ғасырдың 30- шы
жылдарынан бергі уақыттағы төлем балансын баға арқылы реттеу әдісінің
әрекеті әлсіз, дәрменсіз болып шықты. Сондықтан, төлем балансын теңестіру
ісі мақсатты түрде мемлекеттік шаралар қолданулыталап етеді.
Үшіншіден, шаруашылық байланыстарының жаһандануы жағдайындайын
экономиканы мемлекеттік реттеу жүйесіндегі төлем балансының маңызы
жоғарылай түсті. Мемлекеттің экономикалық саясатының негізгі міндеттері
шеңберіндегі экономикалық саясатының негізгі міндеттері шеңберіндегі
экономикалық өсу қарқынын қамтамасыз ету, инфляция мен жұмысыздықты
ауыздықтау міндеттерімен қатар төлем балансын теңдестіру ісі де негізгі
мәселелер жиынтығы ортасынан орын алады.
Төлем балансын реттеудің материалдық негізіне мыналар жатады:
1) ресми алтын- валюта резерві;
2) мемлекеттік бюджет арқылы қайта бөлінетін ұлттық табыс;
3) капиталдарды экспорттаушы, кредиттеуші, кепілдік беруші, қарыз
алушы ретінде мемлекеттің халықаралық экономикалық қатынастарға
тікелей қатынасы;
4) нормативтік кесімдер (актілер) және мемлекеттік бақылау
органдарының көмегімен сыртқы экономикалық операцияларды
регламенттеу (мөлерлеу).
Төлем балансын реттеу кезінде қандай елдер (активті немесе тапшы сальдосы
бар) оны туралау жөнінде шаралар қолдануы қажет деген проблема туындайды.
Бұл мәселе бойынша теоретиктердің пайымдаулары мен практиктердің алаптары
әртүрлі. Әдетте, ішкі және сыртқы факторлардың қысым көрсетуімен төлем
балансын туралау проблемасы төлем балансы тапшы елдер үшін өткір мәселе
болып табылады. Халықаралық есептеулер активті балансы қалыптасқан елдер
оларды “өз үйінде тәртіп орнатуға”, яғни инфляцияны шектеуге, дефляциялық
саясат жүргізуге, экспортты ынталандыруға, тауарлар импортын бәсеңдетуге
т.с.с. шақырады.
Төлем балансын мемлекеттік реттеу дегеніміз төлем балансының негзгі
баптарын қалыптастыруға бағытталған мемлекеттің экономикалық, соның ішінде
валюталық қаржылық, ақша-несиелік шаралары жиынтығы. Төлем балансын
реттейтін әдістердің бірқатар түрлері бар. Олар елдің валюта- экономикалық
ахуалы мен халақаралық есептесулер жағдайына байланысты сыртқы экономикалық
операцияларды шектеуге немесе ынталандыруға бағытталады.
Ал, активті сальдо қалыптасқан болса, мемлекет артық капиталды елдің сыртқы
қарыздарын өтеуге шетелдік мемлекеттерге кредит беруге, ресми алтын- валюта
қорын көбейтуге, “екінші” экономика құру үшін шетелге шығаруға пайдаланады.
Дүниежүзілік шаруашылықта жиһандану процесі жүре бастағалы жетекші
елдер төлем балансын ұжымдық реттеу әдістерін ойлап апты Төлем балансын
мемлекетаралық рееі құралдарына мыналар жатады:
1) экспортты мемлекеттік кредиттеу шарттарын келістіру;
2) екіжақты мемлекеттік кредиттер;
3) “СВОП” келісімдері бойынша орталық банктердің ұлттық валютадағы
өзара несиелері;
4) халықаралық қаржы институттарның, ең алдымен ХВҚ-ның несиелері.
Еуропалық Одақта төлем балансын мемлекетаралық реттеуді жүзеге асыру
төмендегі негізгі әдістер бойынша жүргізіледі:
- кедендік баждарды жою, кедендік одақ құру, үшінші елдер үшін бірыңғай
сыртқы тариф енгізу;
- салық жүйесін үйлестіру;
- тауарлар экспортын несиелеу шарттарын келістіру.
Сонымен, төлем балансын мемлекеттік реттеу күрделене түсті, ол үшін
қолданылатын әдіс- тәсілдер қатары кеңейді, ал оларды пайдалану басқа да
экономикалық саясат формаларымен қатар жүзеге асырылатын болды.
Төлем балансын реттеудің дүниежүзілік тәжірибесі ұлттық экономиканың
бір мезетте сыртқы және ішкі тепе-теңдігіне жетудің қиыншылықтарын көрсетіп
отыр. Бұның өзі төлем балансы активті және пассивті елдердің өзара
қатанастарындағы екі тенденциян -әріптестікті және келіспеушілікті күшейте
түсуде.
ІІ Төлем балансының сальдосын өлшеу тәсілдері; Қазақстанның 2010 жылға
дейінгі даму моделі
Төлем балансын жасаудағы ең басты мәселенің бірі оның сальдосын өлшеу
болып табылады. Төлем балансының оң (актив) немесе теріс (пассив) екендігін
анықтайтын әдіс бойынша оны негізгі және теңгермелі (балансирующие)
баптарға бөліп қарастырады.
Төлем балансы сальдосы түсінігі белгілі бір операциялар жиынтығын
баланстық қорытындылауды білдіреді. Төлем балансының сальдосы түсінігі
белгілі бір операциялар жиынтығын баланстық қорытындылауды білдіреді
Төлембалансының сальдо көрсеткіші құрылымдық сипатта болады. Оның мөлшері
бірінші кезекте таңдалған баптарға тәуелді. Бірақ мұндай таңдаулар қалай
болса солай жасалмайды. Ол белгілі бір мәселеге бағынышты және тиісті
талдауды қажетсінетін баптардан құралады.
Төлем балансы баптарын ХВҚ- ның әдістемесі бойынша жіктеу оның
сальдосын шығаратын әдістер эволюциясын байқауға мүмкіндік береді. Бұл
схемаға сәйкес белгілі бір опрациялар топтамасының қорытынды көрсеткішін
анықтауға болады екен. Ал, ол өз кезегінде белгілі
6. ҚР төлем балансы
Қазақстанның төлем балансы (млн. АҚШ доллар)
1999 2000 2001 2002 2003 2004 І-2004ІІ-2004
Талдама ұсыным
А.Ағымдағы шот -235,97563,08 -1202,-843,-39,0295,85313,48- 217,62
59 39
Сауда балансы 340,28 2439,871320,42300,4088,12870, 1546,11324,17
8 60 8 33 7
Экспорт 5988,539288,118927,81002613232 ,8781,4108,14673,55
1 ,91 63 71 6
Импорт -5648,2-6848,2-7607,-7726-9144 ,-5911-2561,-3349,3
5 4 33 ,31 45 ,38 99 9
Қызмет көрсету балансы-164,07-871,75-1524,-213 0-2218,-1454-630,3-824,40
57 ,37 48 ,78 9
Экспорт 927,46 1131,871300,61606,1806,9961,7 465,21496,55
1 55 8 6
Импорт -1091,5-2003,6-2825,-3736-4025 ,-2416-1095,-1320,9
3 2 18 ,91 46 ,54 59 5
Кірістер балансы -568,85-1254,0-1236,-1127-1744 ,-1157-544,8-612,61
5 96 ,37 04 ,49 8
Тартылған кредиттер -230,26-232,18-197,0-213,-274, 6-182,-73,65-109,16
мен заемдар бойынша 7 07 5 81
сыйақы төлемдері
Тікелей инвесторлардың-329,57-1045,9-114 7,-1014-1446,-886,-426,1-460,2 9
кірістері 0 23 ,80 48 42 3
Резервтер бойынша 76,52 103,73 163,29127,7123,6530,9914,13 16,86
сыйақы 0
Ұлттық қордың 30,30 72,5868,10 55,1026,33 28,76
активтері бойынша
сыйақы
Өзгелер (нетто) -85,55 -79,70 -86,24-99,7-214,6-174,-85,57- 88,78
7 5 35
Ағымдағы трансферттер 156,67 249,01 238,46113,7-164,6-162,-57,43- 104,78
4 7 21
B.Капиталмен және 1094,281016,482428,71239,2755, 11802,370,711431,33
қаржымен 0 25 7 04
операциялардың шоты
Капиталмен операциялар-233,99-290,53-184,9 -119,-28,79-3,202,43 -5,63
шоты 6 81
оның ішінде мигранттар-234,67-264,20-197,9- 135,-46,54-5,990,78 -6,77
трансферті 1 98
Қаржылық шот 1328,271307,012613,61359,2783, 91805,368,291436,96
6 06 6 25
Тікелей инвестициялар 1468,001278,162860,62163,2209, 71695,938,39757,40
1 83 7 79
Қаржыландыру 1848,442688,844652,73681,4462, 72408,1312,61095,59
(нетто-игеру) 3 83 1 23 5
Өтеу -380,45-1410,6-1792,-1518-2252 ,-712,-374,2-338,19
8 12 ,00 94 44 5
Портфельдік -36,66 -55,02 -1317,-1246-1890,393,1179,192 13,92
инвестициялар 47 ,74 96 1
оның ішінде Үкіметтің 34,06 10,65 -102,7-237,54,30 225,8169,4156,43
еуробонттары 3 15 5
Туынды қаржы құралдары0,00 0,00 0,00 0,00 15,85 -26,5-39,4312,92
(нетто) 1
Басқа орта-және ұзақ 216,05 -58,14 463,11758,02196,5548,3159,183 89,19
мерзімді инвестициялар 5 0 6
Сауда кредиттері -74,99 -89,55 -59,6898,2536,55 52,8323,39 29,44
Үкімет кепілдік берген-129,00-21,01 -70,13-26,1-0,82 17,420,41 17,01
1
қаржыландыру (игеру) 65,87 116,77 68,72 150,9132,4176,8526,18 50,67
7
қарызды өтеу -194,87-137,77-138,8-177,-133, 2-59,4-25,77-33,66
(есептелген) 5 08 3 3
Басқалары (нетто) 54,01 -68,54 10,45 124,337,37 35,4122,98 12,43
7
Заемдар 291,05 31,41 316,12661,41884,9495,5135,783 59,75
9 5 3
ҚР Үкіметімен 296,09 85,50 54,65 3,44 57,36 -39,7-22,27-17,51
тартылған 8
қаржыландыру (игеру) 347,08 160,81 161,90120,3204,2167,6036,31 31,28
3
борышты өтеу -50,99 -75,31 -107,2-116,-146,8-107,-58,58- 48,79
(есептелген) 5 89 5 37
Басқалары (нетто) -5,05 -54,09 261,47658,01827,5535,3158,053 77,26
5 9 1
Өзгелері (нетто) 0,00 0,00 206,67-1,70275,000,00 0,00 0,00
Өзге қысқа мерзімді -319,12142,01 607,42-316,252,80-805,-869,06 3,54
капитал 07 51 4
С Қателер және қалып -604,73-994,47-841,3139,2-1182 ,-161,52,57 -214,56
қойғандар 8 2 61 99
D. Жалпы баланс 253,58 585,09 384,72535,01533,51735,736,769 99,15
8 4 91
Е. Қаржыландыру -253,58-585,09-384,7-535,-1533 ,-1735-736,7-999,15
2 08 54 ,91 6
ҚҰБ-нің резервтік -76,03 -140,72-384,7-535,-1533,-1735 -736,7-999,15
активтері 2 08 54 ,91 6
ХВҚ-ның кредиті -177,56-444,380,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00
1997 жылғы 10 қазанда Қазақстан Республикасы Президентінің
"Қазақстан - 2030. Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі
және әл-ауқатының артуы" атты Жолдауы жарияланған болатын, онда
Қазақстанның 2030 жылға дейінгі ұзақ мерзімді даму стратегиясы белгіленді.
Ұзақ мерзімді стратегияның алдын ала кезеңін іске асыру мақсатында
Президенттің 1998 жылғы 28 қаңтардағы N 3834 Жарлығымен Қазақстан
Республикасының 1998-2000 жылдарға арналған стратегиялық даму жоспары
бекітілген болатын. Тұтастай алғанда үш жылдық Стратегиялық жоспар табыспен
іске асырылды.
Қазақстан дамудың және қазіргі әлемдегі өз орны мен рөлін сезінудің
жаңа сатысына көтерілді. Елді жаңа нарықтық желіге салу жөніндегі негізгі
шаралар жүзеге асырылды. Осыдан тоғыз жыл бұрын тәуелсіздікке ие болған
сәтке қарағанда бүгінгі Қазақстан тәуелсіз экономикалық держава ретінде
бәсекеге неғұрлым қабілетті әрі келешегі зор.
Алайда, Қазақстанның өзіндік даму моделін іздестіру жалғасуда және
жалғаса беруге тиіс, өйткені дүние шапшаң өзгеріп, күрделене түсуде. Мұндай
ізденістің аса маңызды құралы Қазақстан 1997 жылы алғаш рет пайдаланған ел
дамуын стратегиялық жоспарлау болып табылады.
Өзінің бәсекелестік қабілетін арттыру үшін стратегиялық жоспарлауды
алдыңғы қатарлы елдер мен аса ірі трансұлттық компаниялар қолданады.
Олардың қазіргі заманда өмір сүру тәжірибесін пайдалана отырып, Қазақстан
мемлекеттің рөлі мен өз дамуын стратегиялық жоспарлауды күшейтуге тиіс.
Айқын стратегиялық жоспарсыз мемлекет өзінің мұратын іске асыру қабілетінен
айырылады. Оқиғалар барысын басқарудың орнына, ол соларға тәуелді болып
қалады.
Сонымен бірге стратегиялық жоспарлар қатып-семген догмаларға
айналмауға, елдің әлеуметтік-экономикалық дамуын мемлекеттік реттеудің
икемді құралы болуға тиіс. Бұл - 10-жылдық стратегиялық жоспар іске асырылу
бөлігінде жыл сайын талдануға және қалыптасқан ішкі және сыртқы жағдайлар
ескеріле отырып, түзетілуге тиіс дегенді білдіреді.
Осы құжат Қазақстан Республикасының 2010 жылға дейінгі Стратегиялық
даму жоспары болып табылады және ол министрліктер мен ведомстволардың,
ұлттық компаниялардың, облыстардың, Астана және Алматы қалаларының
стратегиялық жоспарларын әзірлеу үшін негіз болып табылады.
2.1 Қазақстан Республикасындағы төлем балансының
жай күйін жақсарту.
Елдің сыртқы позициясына баға беру және өлшеу – экономикалық
саясатты шешу процесіндегі қажетті қадамдарының бірі. Ел мен басқа әлемнің
арасындағы операциялар мен қаржы ағымы, төлем балансының жүйесіне үнемі
алып келеді. Ол өздігінен кез-келген елдің сыртқы позициясына анализ
жасаудың және түзетулер енгізудің қажеттілігін көрсетеді.
Қазақстанда 2003-ші жылдың басында мұнайға әлемдік деңгейде
бағаның өсуі, металлдар нарығының бағалық коньюктурасының жақсаруы,
резиденттердің энвистициялық мүмкіндіктерінің кеңеюі төлем балансының
жағдайына белгілі бір дәрежеде әсер етті де Қазақстанның алдағы
уақытта сыртқы позициясының күшеюін қамтамасыз етті.
2003-ші жылдың 1-ші жарты
жылдықтың нәтижесі бойынша 1,3млрд. доллардан жоғары таза экспорттық
тауарлардың кварталдық көрсеткіші еліміз үшін жоғары рекордпен
тіркелді. Бұл халықаралық қызмет импорты мен тікелей инвестормен
кірістерді төлеудегі шығындардың нақты өсімінің есесін қайтаруға
көмектесті.Тауарлар экспортынан түскен табыстар 626 млн. доллар
көлеміндегі ағымдағы операциялардың есебі бойынша активтік сальдоның
жетістігін қалыптастырды. Ол сондай-ақ ағымдағы операция бойынша
табыс – неттосының тарихи максимальды көлемі болып табылады.
Қазақстанның 2004-ші жылғы сыртқы сауда айналымы-
8543,1млн. АҚШ долларын құрап ал импорт-5669,7 млн. долларын құрап ол
56%-ға өсті.
2004-ші жылға байланысты шикізат тауарларына
бағаның өсуі 2005-ші жылы өзінің одан әрі дамуын жалғастырды.2005-
ші жылдың 1ші кварталында ағымдағы операциялар бойынша активті
сальдосы 509млн. доллар құрады.Алдыңғы жылдың аналогтық мерзіміне
қарағанда тауарлар экспорты 5,8 млн. долларды құрап ал импорт
тауарлары болса 30%-ке өсіп, 3,5 млрд. долларды құрады.
Тікелей инвистициялар бойынша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Негізгі бөлім
І. Төлем балансының түсінігі, мәні,
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.2 Төлем балансының көрсеткіштері,
теориялары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .6
1.3 Төлем балансының реттеу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
ІІ Төлем балансының сальдосын өлшеу тәсілдері; Қазақстанның 2010 жылға
дейінгі даму
моделі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 11
2.1 Қазақстанда оның жәй күйін
жақсарту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2.2 Қ Р –дағы төлем балансының проблемалары және оларды шешу жолдары.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..30
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..32
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі - кез-келген мемлекеттің халықаралық
экономикалық , саяси және мәдени қатынастары оның халықаралық есеп
айырысу баланстарында жалпы қорытынды көрініс табады. Осыған
байланысты төлем балансы - халықаралық есеп айырысу баланстарының
негізгі бір түрі болып табылады.
Бұл курстық жұмыстың негізгі мақсаты:
• тікелей ақша айналымын ғана емес, сонымен қатар
халықаралық есеп айырысу балансын реттеу.
• Салықтарды реттеу.
• Табыстарды ауыстыруғы тыйым салу.
• Экспорттық және импорттық операцияларға тікелей бақылау жасау
, т. б.
Осы мақсаттарды жүзеге асыру барысында келесідей
міндеттер қойылды:
• Төлем балансының дефицитін болдырмау үшін ақша
мәселесін қатаң қадағалау қажет.
• Капитал қозғалысына бақылау жасау және оның кемуімен күресте
оң нәтижеге жету ушін экономикалық, заңдық шаралар
шешуші,уақыты жағынан шектеулі болуға тиіс.
Тікелей ақша айналымын ғана емес, сонымен қатар халықаралық
есеп айырысу балансын реттеу.
• Салықтарды реттеу.
• Табыстарды ауыстыруғы тыйым салу.
• Экспорттық және импорттық операцияларға тікелей бақылау жасау
, т. б.
Зерттеу жұмысының ғылыми әдістемелік базасы-
Курстық жұмыстың құрылымы- кіріспеден, 3 бөлімнен, пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен,қорытынды және қосымшалардан тұрады. Бұл курстық жұмыс
Н.Қ.Мамыров, Майдан-Әли Байгісиев, Р.Дорнбуш сияқты отандық және шет елдік
ғалымдардың зерттеулеріне сүйене отырып жазылды.
І. Төлем балансының түсінігі, мәні, құрылымы
Әрбір елдің көпқырлы, кешенді халықаралық экономикалық қатынастары
оның халықаралық операцияларының баланстық (тепе- теңділік) есебінде
көрініс табады. Бұндай есепті қалыптасқан дәстүр бойынша төлем балансы деп
атайды. Төлем балансы дегеніміз тауарларды, қызмет көрсетулерді,
капиталдарды әкету мен әкелу көрсеткіштері формасында (нысанында) елдің
дүниежүзілік байланыстарын анықтайтын құндық өлшем. Халықаралық
операциялардың баланстық есебі елдің сыртқы экономикалық операцияларының
көлемін, құрылымын және сипатын сандық және сапалық тұрғыдан анықтайтын
құндық көрсеткіш. Барлық операциялар бойынша валюта ағындарының
көрсеткіштері төлемдер мен кіркстер деп белгіленеді.
Төлем баланстарының қазіргі кестелері құндылықтарының барлық
түрлерінің ел аралық қозғалысы туралы жеткілікті мәлімет береді.
Экономикалық мазмұны бойынша белгілі бір мерзімдік және белгілі бір
кезендік төлем баланстарын ажыратады. Белгілі бір мерзімдік төлем балансын
статистикалық көрсеткіш ретінде дәл атап айту мүмкін емес, себебі ол күн
сайын өзгеріп тұратын төлемдер мен кірістер арақатысы түрінде көрініс
береді. Төлем балансы жағдайын ұлттық және шетелдік валютаға деген осы
сәттегі сұраныс пен ұсынысты анықтайды және мұның өзі валюта бағамын
қалыптастыру факторларының бірімен саналады.
Белгілі бір кезендік (ай, тоқсан, жыл) төлем балансы осы кезең
аралығында жүзеге асырылған сыртқы экономикалық мәмілелердің статистикалық
көрсеткітері негізінде жасалады да, елдің халықаралық экономикалық
қатынастардағы өзгерістерін сараптауға мүмкіндік береді. Кезeңдік төлем
балансы көрсеткіштері экономикалық дамудың агрегаттық көрсеткіштерімен
(жиынтық ішкі өнім, ұлттықтабыс т.с.с.) байланысты сондықтан мемлекеттік
реттеу объектісі болып табылады. Кезеңдік төлем балансының жағдайы ұлттық
валюта жағдайымен, оның тұрақтылығымен немесе валюта бағамының өзгерістері
сипатымен тығыз байланыста болып келеді.
Бухгалтерлік есеп тұрғысынан төлем балансы әрқашан тепе-теңдік
жағдайында тұрады. Бірақ, негізі бөлімдері бойынша егер кіріс төлемдерден
жоғары болсаоңды сальдо орын алады да, ал төлемдер түсімдерден артып кеткен
ситуациясында теріс сальдо бой көрсетеді. Сондықтан, төлем балансын жасау
және сальдоны есептеу әдістері елдің сыртқы экономикалық операцияларын
сипаттайтын көрсеткіштерді дұрыс сараптауды ұйымдастыру жолында үлкен рөл
атқарады .
Төлем балансының әртүрлі анықтамалары бар. Егер төлем балансының
шетелдік әдебиетердегі анықтамасына зер салатын болсақ, онда олардың
көпшілігі төлем балансын елдің сыртқы экономикалық қызметтің статистикалық
өлшемі дегенге саяды.
меншік займдар несиелерді көрінісі өзгешелеу болып келеді. Бұл жағдайда
дамушы елдер дамыған елдердің қаржы- кредиттік институттарынан несие алу
шараларын қарастырады. Дамыған елдер корпорацияларының өзі бағалы қағаздар
щығру арқылы дүниежүзілік рыноктан ресурстар тартаны да белгілі де қалыпты
құбылысқа айналып отыр.
2. Қысқа мерзімді операциялар қатарына бір жыл мерзімге дейін
берілетін халықаралық несиелер, шетелдік банктердегі ұлттық банктердің
ағымдағы есеп- шоттары (авуарлары), ақша капиталдарының банкаралық
қозғалысы жатады. Соңғы он жылдықтардағы дүниежүзілік ақша рыноктарындағы
банкаралық қысқа мерзімді операциялар едәуір көбейіп, қанатын кеңге жайған
жағдайы бар. Егер, өткен ғасырдың 60-70 жылдары қаже қаражаттың стихиялы
қозғалысы етек жайып, инфляциялық процестерді күшейткен болса, 80-90
жылдары ақша капиталдарының қысқа мерзімді ағындары негізінен еуровалюта
рыноктары арқылы жүзеге асатын болды.
Төлем балансының статистикалық көрсеткіштерін жинау мен өндеу
әдістерінің ұдайы жетілдіруіне қарамастан едәуір қателіктердің д орын
алатындығы жасырын емес. Сонықтан, төлем балансында “қателіктер мен
қалдырулар” айырықша көрсетеді бұл бапта статистикалық қателіктер есепке
алынбаған операциялар кіреді. Мамандардың айтуы бойынша капиталдың қысқа
мерзімді қозғалысын есептеу, әсіресе дағдарыс жайлаған кездерде тіптә
киындап кетеді екен. Сондықтан, “қателіктер мен қалдырулар” бабы
капиталдар мен несиелер қозғалысын көрсететін бөлімге жапщарлас беріледі
де, сол себептен дағдарыстық ситуацияларды оның көрсеткіштері шамдан тыс
көбейіп кетеді.
Төлем балансының қорытынды баптары өтімді валюталқ активтер мен
операцияларды көрсетеді. Бұл операцияларға мемлекеттік валюта органдары
араласатындықтан орталықтандырылған, ресми алтын- валюта резервтері көлемі
мен құрамында өзгерістер пайда болады.
1.2. Төлем балансы көрсеткіштері, теориялары
Елдің төлем балансын мемлекет реттейд.і Бұл ертеден келе жатқан
теория ХІХ ғасыр мен ХХ ғасырдың басында шотландық Д Юманың стандарт
шартында автоматтытүрде теңестірудің классикалық теориясы өте жоғары
деңгейде дамыған. Бұл теория алтын стандарт шартымен бірге қалып қойды.
Бірақ соңғы он жылдықтарда бұл теорияға қызығушылық қайта артты. Бұрынғы
жағдайда автоматтық реттегіш (регулятор) ретінде “резервтің қортынды
өзгерістері” танылса валюта, валюта курсының “қалқымылы” жағдайында
автоматты регулятор ретінде ұлттық валюта курсы айырбасталуының
“қалқымылы” болуы саналды.
Төлем балансы оның құлдырауына байланысты төмендейді, оның жақсаруына
байланысты жоғарылайды. Ол өздігінен автоматты түрде көптеген ағымдағы
операциялардың өзгеруіне әкеледі Капиталдың қозғалуына ықпал етеді.
Төлем балансын елдің халықаралық есептесулерін анықтайтын құжат
ретінде жасау өзара тығыз байланысты есептеу және сараптау қызметтерін
атқару үшін қажет. Сыртқы экономикалық операцияларға қатысушылар шеңбері
көптүрлі: жекелеген елдер және олардың одақтастары, ұлттық, шетелдік және
трансұлттық корпорациялар, компаниялар мен мекемелер, жеке тұлғалар,
мемлекеттік валюта органдары және т.б. Мұның өзі тек қана ұлттық емес,
сонымен қатар шетелдік дерек көздерінен келіп түсетін көптеген мәліметтерді
есептеу, өндеу қажеттілігіне алып келеді. Сондықтан, біртекті
көрсеткіштерді есептеудің мазмұны мен әдістерінің бірлігі негізгі талап
болып табылады. Бұндай бірлікке жету және олардысалыстыра қарастыру
мүмкіндігіне ие болу үшін халықаралық валюта қорының төлем баланстарын
жасауға арналған ұсыныстарын пайдаланады.
Қазіргі кезде бұл ұсыныстар халықаралық валюта қарына мүше елдердің
төлем баланстары негізін қалайды. Сонымен бірге жекелеген елдертөлем
балансын жасау ережелеріне өздерінің экономикалық ерекшеліктеріне
байланысты өзгерістерін қосады. Сондықтан, жекелеген елдердің төлем
баланстарын салыстыру кейбір шартылықтар мен дәлсіздіктерден ада емес.
Осыған байланысты мұндай салыстырулардан шығатын қарытындылар экономикалық
құбылыстрдың тенденциялары мен негізгі бағыттарын көрсетеді де, абсолютті
дәлділік пен толықтыққа дәмелендірмейді.
Төлем балансының операциялары әр түрлі мақсаттарда, соңғы өзгерістерін
талдау мен болашаққа жоспарлар құруда пайдалануын жеңілдету үшін логикалық
өзара байланысты құрылым шеңберінде ұйымдастырылып, топтастырылуы кажет.
Төлем балансының жасақталуы ХВҚ, төлем балансы бойынша ұсынысы атты бесінші
басылымы ұсынған стандартты бөліктер негізінде жасалады. Ұсыныста төлем
балансындары операциялардың барлық түрлерінің толық тізімі берілген. Осыған
байланысты мәмілелердің алғашқысы мен туындысын аныктау, барлық баптардың
дербес және толыктырушы (компенсирующие) болып бөлінуі өте манызды болып
табылады.
Төлем балансы мынандай құрамдас бөліктерден тұрады:
ағымдары операциялар есебі; капиталмен жасалатын операциялар есебі
қаржы операциялары мен қосалкы активтер. Осылардың әрқайсысын жеке
қарастырайық.
Ағымдары операциялар есебі - тауарлар, қызмет көрсетулер, табыстар мен
ағымдары трансферттермен жасалатын наұты операцияларды қамтиды, ағымдары
операциялар есебінің оң сальдосы тауарлар мен қызмет көрсетулердің
экспортын, табыстардың және трансферттердің келуін білдіреді. Ал теріс
сальдо тауарлар мен қызмет көрсетулердің импортын, табыстар мен
трансферттердін төленуін білдіреді. Жоғарыда келтірілген операциялар әр
түрлі баптарда төмендегідей топтастырумен керсетіледі.
1.3. Төлем балансын реттеудің әдістері
Төлем балансы ежелден мемлекеттік реттеу объектісі болып табылады.
Біріншіден бір елдің сальдосының кем көлемді тапшылығы, екінші бір елдің
шамадан тыс активті сальдосына жалғасады. Халықаралық есептеулер балансының
тұрақсыздығы валюта бағамының динамикасына, капиталдың кетуіне, жалпы
экономика ахуалына әсері зор.
Екіншіден, алтын стандарттан бас тартқан өткен ғасырдың 30- шы
жылдарынан бергі уақыттағы төлем балансын баға арқылы реттеу әдісінің
әрекеті әлсіз, дәрменсіз болып шықты. Сондықтан, төлем балансын теңестіру
ісі мақсатты түрде мемлекеттік шаралар қолданулыталап етеді.
Үшіншіден, шаруашылық байланыстарының жаһандануы жағдайындайын
экономиканы мемлекеттік реттеу жүйесіндегі төлем балансының маңызы
жоғарылай түсті. Мемлекеттің экономикалық саясатының негізгі міндеттері
шеңберіндегі экономикалық саясатының негізгі міндеттері шеңберіндегі
экономикалық өсу қарқынын қамтамасыз ету, инфляция мен жұмысыздықты
ауыздықтау міндеттерімен қатар төлем балансын теңдестіру ісі де негізгі
мәселелер жиынтығы ортасынан орын алады.
Төлем балансын реттеудің материалдық негізіне мыналар жатады:
1) ресми алтын- валюта резерві;
2) мемлекеттік бюджет арқылы қайта бөлінетін ұлттық табыс;
3) капиталдарды экспорттаушы, кредиттеуші, кепілдік беруші, қарыз
алушы ретінде мемлекеттің халықаралық экономикалық қатынастарға
тікелей қатынасы;
4) нормативтік кесімдер (актілер) және мемлекеттік бақылау
органдарының көмегімен сыртқы экономикалық операцияларды
регламенттеу (мөлерлеу).
Төлем балансын реттеу кезінде қандай елдер (активті немесе тапшы сальдосы
бар) оны туралау жөнінде шаралар қолдануы қажет деген проблема туындайды.
Бұл мәселе бойынша теоретиктердің пайымдаулары мен практиктердің алаптары
әртүрлі. Әдетте, ішкі және сыртқы факторлардың қысым көрсетуімен төлем
балансын туралау проблемасы төлем балансы тапшы елдер үшін өткір мәселе
болып табылады. Халықаралық есептеулер активті балансы қалыптасқан елдер
оларды “өз үйінде тәртіп орнатуға”, яғни инфляцияны шектеуге, дефляциялық
саясат жүргізуге, экспортты ынталандыруға, тауарлар импортын бәсеңдетуге
т.с.с. шақырады.
Төлем балансын мемлекеттік реттеу дегеніміз төлем балансының негзгі
баптарын қалыптастыруға бағытталған мемлекеттің экономикалық, соның ішінде
валюталық қаржылық, ақша-несиелік шаралары жиынтығы. Төлем балансын
реттейтін әдістердің бірқатар түрлері бар. Олар елдің валюта- экономикалық
ахуалы мен халақаралық есептесулер жағдайына байланысты сыртқы экономикалық
операцияларды шектеуге немесе ынталандыруға бағытталады.
Ал, активті сальдо қалыптасқан болса, мемлекет артық капиталды елдің сыртқы
қарыздарын өтеуге шетелдік мемлекеттерге кредит беруге, ресми алтын- валюта
қорын көбейтуге, “екінші” экономика құру үшін шетелге шығаруға пайдаланады.
Дүниежүзілік шаруашылықта жиһандану процесі жүре бастағалы жетекші
елдер төлем балансын ұжымдық реттеу әдістерін ойлап апты Төлем балансын
мемлекетаралық рееі құралдарына мыналар жатады:
1) экспортты мемлекеттік кредиттеу шарттарын келістіру;
2) екіжақты мемлекеттік кредиттер;
3) “СВОП” келісімдері бойынша орталық банктердің ұлттық валютадағы
өзара несиелері;
4) халықаралық қаржы институттарның, ең алдымен ХВҚ-ның несиелері.
Еуропалық Одақта төлем балансын мемлекетаралық реттеуді жүзеге асыру
төмендегі негізгі әдістер бойынша жүргізіледі:
- кедендік баждарды жою, кедендік одақ құру, үшінші елдер үшін бірыңғай
сыртқы тариф енгізу;
- салық жүйесін үйлестіру;
- тауарлар экспортын несиелеу шарттарын келістіру.
Сонымен, төлем балансын мемлекеттік реттеу күрделене түсті, ол үшін
қолданылатын әдіс- тәсілдер қатары кеңейді, ал оларды пайдалану басқа да
экономикалық саясат формаларымен қатар жүзеге асырылатын болды.
Төлем балансын реттеудің дүниежүзілік тәжірибесі ұлттық экономиканың
бір мезетте сыртқы және ішкі тепе-теңдігіне жетудің қиыншылықтарын көрсетіп
отыр. Бұның өзі төлем балансы активті және пассивті елдердің өзара
қатанастарындағы екі тенденциян -әріптестікті және келіспеушілікті күшейте
түсуде.
ІІ Төлем балансының сальдосын өлшеу тәсілдері; Қазақстанның 2010 жылға
дейінгі даму моделі
Төлем балансын жасаудағы ең басты мәселенің бірі оның сальдосын өлшеу
болып табылады. Төлем балансының оң (актив) немесе теріс (пассив) екендігін
анықтайтын әдіс бойынша оны негізгі және теңгермелі (балансирующие)
баптарға бөліп қарастырады.
Төлем балансы сальдосы түсінігі белгілі бір операциялар жиынтығын
баланстық қорытындылауды білдіреді. Төлем балансының сальдосы түсінігі
белгілі бір операциялар жиынтығын баланстық қорытындылауды білдіреді
Төлембалансының сальдо көрсеткіші құрылымдық сипатта болады. Оның мөлшері
бірінші кезекте таңдалған баптарға тәуелді. Бірақ мұндай таңдаулар қалай
болса солай жасалмайды. Ол белгілі бір мәселеге бағынышты және тиісті
талдауды қажетсінетін баптардан құралады.
Төлем балансы баптарын ХВҚ- ның әдістемесі бойынша жіктеу оның
сальдосын шығаратын әдістер эволюциясын байқауға мүмкіндік береді. Бұл
схемаға сәйкес белгілі бір опрациялар топтамасының қорытынды көрсеткішін
анықтауға болады екен. Ал, ол өз кезегінде белгілі
6. ҚР төлем балансы
Қазақстанның төлем балансы (млн. АҚШ доллар)
1999 2000 2001 2002 2003 2004 І-2004ІІ-2004
Талдама ұсыным
А.Ағымдағы шот -235,97563,08 -1202,-843,-39,0295,85313,48- 217,62
59 39
Сауда балансы 340,28 2439,871320,42300,4088,12870, 1546,11324,17
8 60 8 33 7
Экспорт 5988,539288,118927,81002613232 ,8781,4108,14673,55
1 ,91 63 71 6
Импорт -5648,2-6848,2-7607,-7726-9144 ,-5911-2561,-3349,3
5 4 33 ,31 45 ,38 99 9
Қызмет көрсету балансы-164,07-871,75-1524,-213 0-2218,-1454-630,3-824,40
57 ,37 48 ,78 9
Экспорт 927,46 1131,871300,61606,1806,9961,7 465,21496,55
1 55 8 6
Импорт -1091,5-2003,6-2825,-3736-4025 ,-2416-1095,-1320,9
3 2 18 ,91 46 ,54 59 5
Кірістер балансы -568,85-1254,0-1236,-1127-1744 ,-1157-544,8-612,61
5 96 ,37 04 ,49 8
Тартылған кредиттер -230,26-232,18-197,0-213,-274, 6-182,-73,65-109,16
мен заемдар бойынша 7 07 5 81
сыйақы төлемдері
Тікелей инвесторлардың-329,57-1045,9-114 7,-1014-1446,-886,-426,1-460,2 9
кірістері 0 23 ,80 48 42 3
Резервтер бойынша 76,52 103,73 163,29127,7123,6530,9914,13 16,86
сыйақы 0
Ұлттық қордың 30,30 72,5868,10 55,1026,33 28,76
активтері бойынша
сыйақы
Өзгелер (нетто) -85,55 -79,70 -86,24-99,7-214,6-174,-85,57- 88,78
7 5 35
Ағымдағы трансферттер 156,67 249,01 238,46113,7-164,6-162,-57,43- 104,78
4 7 21
B.Капиталмен және 1094,281016,482428,71239,2755, 11802,370,711431,33
қаржымен 0 25 7 04
операциялардың шоты
Капиталмен операциялар-233,99-290,53-184,9 -119,-28,79-3,202,43 -5,63
шоты 6 81
оның ішінде мигранттар-234,67-264,20-197,9- 135,-46,54-5,990,78 -6,77
трансферті 1 98
Қаржылық шот 1328,271307,012613,61359,2783, 91805,368,291436,96
6 06 6 25
Тікелей инвестициялар 1468,001278,162860,62163,2209, 71695,938,39757,40
1 83 7 79
Қаржыландыру 1848,442688,844652,73681,4462, 72408,1312,61095,59
(нетто-игеру) 3 83 1 23 5
Өтеу -380,45-1410,6-1792,-1518-2252 ,-712,-374,2-338,19
8 12 ,00 94 44 5
Портфельдік -36,66 -55,02 -1317,-1246-1890,393,1179,192 13,92
инвестициялар 47 ,74 96 1
оның ішінде Үкіметтің 34,06 10,65 -102,7-237,54,30 225,8169,4156,43
еуробонттары 3 15 5
Туынды қаржы құралдары0,00 0,00 0,00 0,00 15,85 -26,5-39,4312,92
(нетто) 1
Басқа орта-және ұзақ 216,05 -58,14 463,11758,02196,5548,3159,183 89,19
мерзімді инвестициялар 5 0 6
Сауда кредиттері -74,99 -89,55 -59,6898,2536,55 52,8323,39 29,44
Үкімет кепілдік берген-129,00-21,01 -70,13-26,1-0,82 17,420,41 17,01
1
қаржыландыру (игеру) 65,87 116,77 68,72 150,9132,4176,8526,18 50,67
7
қарызды өтеу -194,87-137,77-138,8-177,-133, 2-59,4-25,77-33,66
(есептелген) 5 08 3 3
Басқалары (нетто) 54,01 -68,54 10,45 124,337,37 35,4122,98 12,43
7
Заемдар 291,05 31,41 316,12661,41884,9495,5135,783 59,75
9 5 3
ҚР Үкіметімен 296,09 85,50 54,65 3,44 57,36 -39,7-22,27-17,51
тартылған 8
қаржыландыру (игеру) 347,08 160,81 161,90120,3204,2167,6036,31 31,28
3
борышты өтеу -50,99 -75,31 -107,2-116,-146,8-107,-58,58- 48,79
(есептелген) 5 89 5 37
Басқалары (нетто) -5,05 -54,09 261,47658,01827,5535,3158,053 77,26
5 9 1
Өзгелері (нетто) 0,00 0,00 206,67-1,70275,000,00 0,00 0,00
Өзге қысқа мерзімді -319,12142,01 607,42-316,252,80-805,-869,06 3,54
капитал 07 51 4
С Қателер және қалып -604,73-994,47-841,3139,2-1182 ,-161,52,57 -214,56
қойғандар 8 2 61 99
D. Жалпы баланс 253,58 585,09 384,72535,01533,51735,736,769 99,15
8 4 91
Е. Қаржыландыру -253,58-585,09-384,7-535,-1533 ,-1735-736,7-999,15
2 08 54 ,91 6
ҚҰБ-нің резервтік -76,03 -140,72-384,7-535,-1533,-1735 -736,7-999,15
активтері 2 08 54 ,91 6
ХВҚ-ның кредиті -177,56-444,380,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00
1997 жылғы 10 қазанда Қазақстан Республикасы Президентінің
"Қазақстан - 2030. Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі
және әл-ауқатының артуы" атты Жолдауы жарияланған болатын, онда
Қазақстанның 2030 жылға дейінгі ұзақ мерзімді даму стратегиясы белгіленді.
Ұзақ мерзімді стратегияның алдын ала кезеңін іске асыру мақсатында
Президенттің 1998 жылғы 28 қаңтардағы N 3834 Жарлығымен Қазақстан
Республикасының 1998-2000 жылдарға арналған стратегиялық даму жоспары
бекітілген болатын. Тұтастай алғанда үш жылдық Стратегиялық жоспар табыспен
іске асырылды.
Қазақстан дамудың және қазіргі әлемдегі өз орны мен рөлін сезінудің
жаңа сатысына көтерілді. Елді жаңа нарықтық желіге салу жөніндегі негізгі
шаралар жүзеге асырылды. Осыдан тоғыз жыл бұрын тәуелсіздікке ие болған
сәтке қарағанда бүгінгі Қазақстан тәуелсіз экономикалық держава ретінде
бәсекеге неғұрлым қабілетті әрі келешегі зор.
Алайда, Қазақстанның өзіндік даму моделін іздестіру жалғасуда және
жалғаса беруге тиіс, өйткені дүние шапшаң өзгеріп, күрделене түсуде. Мұндай
ізденістің аса маңызды құралы Қазақстан 1997 жылы алғаш рет пайдаланған ел
дамуын стратегиялық жоспарлау болып табылады.
Өзінің бәсекелестік қабілетін арттыру үшін стратегиялық жоспарлауды
алдыңғы қатарлы елдер мен аса ірі трансұлттық компаниялар қолданады.
Олардың қазіргі заманда өмір сүру тәжірибесін пайдалана отырып, Қазақстан
мемлекеттің рөлі мен өз дамуын стратегиялық жоспарлауды күшейтуге тиіс.
Айқын стратегиялық жоспарсыз мемлекет өзінің мұратын іске асыру қабілетінен
айырылады. Оқиғалар барысын басқарудың орнына, ол соларға тәуелді болып
қалады.
Сонымен бірге стратегиялық жоспарлар қатып-семген догмаларға
айналмауға, елдің әлеуметтік-экономикалық дамуын мемлекеттік реттеудің
икемді құралы болуға тиіс. Бұл - 10-жылдық стратегиялық жоспар іске асырылу
бөлігінде жыл сайын талдануға және қалыптасқан ішкі және сыртқы жағдайлар
ескеріле отырып, түзетілуге тиіс дегенді білдіреді.
Осы құжат Қазақстан Республикасының 2010 жылға дейінгі Стратегиялық
даму жоспары болып табылады және ол министрліктер мен ведомстволардың,
ұлттық компаниялардың, облыстардың, Астана және Алматы қалаларының
стратегиялық жоспарларын әзірлеу үшін негіз болып табылады.
2.1 Қазақстан Республикасындағы төлем балансының
жай күйін жақсарту.
Елдің сыртқы позициясына баға беру және өлшеу – экономикалық
саясатты шешу процесіндегі қажетті қадамдарының бірі. Ел мен басқа әлемнің
арасындағы операциялар мен қаржы ағымы, төлем балансының жүйесіне үнемі
алып келеді. Ол өздігінен кез-келген елдің сыртқы позициясына анализ
жасаудың және түзетулер енгізудің қажеттілігін көрсетеді.
Қазақстанда 2003-ші жылдың басында мұнайға әлемдік деңгейде
бағаның өсуі, металлдар нарығының бағалық коньюктурасының жақсаруы,
резиденттердің энвистициялық мүмкіндіктерінің кеңеюі төлем балансының
жағдайына белгілі бір дәрежеде әсер етті де Қазақстанның алдағы
уақытта сыртқы позициясының күшеюін қамтамасыз етті.
2003-ші жылдың 1-ші жарты
жылдықтың нәтижесі бойынша 1,3млрд. доллардан жоғары таза экспорттық
тауарлардың кварталдық көрсеткіші еліміз үшін жоғары рекордпен
тіркелді. Бұл халықаралық қызмет импорты мен тікелей инвестормен
кірістерді төлеудегі шығындардың нақты өсімінің есесін қайтаруға
көмектесті.Тауарлар экспортынан түскен табыстар 626 млн. доллар
көлеміндегі ағымдағы операциялардың есебі бойынша активтік сальдоның
жетістігін қалыптастырды. Ол сондай-ақ ағымдағы операция бойынша
табыс – неттосының тарихи максимальды көлемі болып табылады.
Қазақстанның 2004-ші жылғы сыртқы сауда айналымы-
8543,1млн. АҚШ долларын құрап ал импорт-5669,7 млн. долларын құрап ол
56%-ға өсті.
2004-ші жылға байланысты шикізат тауарларына
бағаның өсуі 2005-ші жылы өзінің одан әрі дамуын жалғастырды.2005-
ші жылдың 1ші кварталында ағымдағы операциялар бойынша активті
сальдосы 509млн. доллар құрады.Алдыңғы жылдың аналогтық мерзіміне
қарағанда тауарлар экспорты 5,8 млн. долларды құрап ал импорт
тауарлары болса 30%-ке өсіп, 3,5 млрд. долларды құрады.
Тікелей инвистициялар бойынша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz