Мұстафа Шоқай. Күрескер, заңгер

Жоспар
Кіріспе

1 Шоқайдың саясаттағы көзқарасы
2 Коммунистік басқару тәсілінің озбыр отаршылдық сипаты
3 Әлемдік демократиялық ойларға өзіндік қосқан үлесі

Жақында Ұлттық кітапханада шетелдік қазақ ғалымы Абдуақап Қараның Қазақстанда жарық көрген “Мұстафа Шоқай. Өмірі. Күресі. Шығармашылығы” атты монографиясын жұртшылықпен таныстыру рәсімі болып өтті.
Түрік тілінен тәржімаланған (аударған Гүлім Шадиева) бұл кітапты репрессияға ұшыраған ұлт зиялылары мұрасын зерттеумен шұғылданатын “Арыс” қорының баспасы шығарған екен.
Автордың бұл ғылыми жұмысы қазақ, орыс, түрік, өзбек және еуропалық тілдердегі мол дерек көздерін, шетелдік мұрағаттардан тың құжаттарды айналымға тұңғыш рет бір еңбекте тартқан ауқымдылығымен ерекшеленеді. Еңбекте тәуелсіз де біртұтас Түркі Елінің туын көтеруші, қорғаушысы әм намыс жыртары, ұлы ұлт көсемі Мұстафа Шоқайдың өз елінде атқарған қоғамдық-саяси жұмыстары, одан эмиграциядағы күресі нақты деректермен өріліп, жаңғыртылған. Жазықсыз жапа шеккен ұлт қайраткерінің өз елінде “халық жауына” айналдырылуы мен халқына қайта оралуына, оның екінші өмірінің басталу, танылу жолына да шолу жасалады. Кітап соңына алғаш рет Мұстафа Шоқай еңбектерінің библиографиясы келтіріліпті: оның ағылшын, француз, орыс, түрік, шағатай (ортақ түркі) тілдерінде жариялаған жеті жүздей мақаласының және жеке басылым болып шыққан кітаптарының тізімі берілген.
Жалпы, түркиялық қазақ бауырымыз, тарих ғылымдарының докторы Абдуақап Қара жазған “Мұстафа Шоқай” монографиясының шоқайтану саласында жасалған ең сүбелі еңбек екенін атап айту ләзім Авторды осы елеулі еңбегімен құттықтай отырып, халықтың Мұстафа сынды асыл да ардақты ұлын жете тануға тырысу жұмыстарының жалғасын таба береріне сенім білдіргіміз келеді. Өйткені оның мұрасы ұшан-теңіз, оны түгел анықтау, ел игілігіне айналдыру, тұңғиығына бойлап, мейлінше зерттеп-білу істеріне әлі талай ұрпақ ынта-жігері мен күш-қуатын сарп етуі мүмкін.

Пән: Тарихи тұлғалар
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

ТАРИХ ТАҒЫЛЫМЫ

КҮРЕСКЕР

ЗАҢГЕР

(Аса көрнекті қайраткер және ғалым
Мұстафа Шоқайдың туғанына 115 жыл толды)

Жақында Ұлттық кітапханада шетелдік қазақ ғалымы Абдуақап Қараның
Қазақстанда жарық көрген “Мұстафа Шоқай. Өмірі. Күресі. Шығармашылығы” атты
монографиясын жұртшылықпен таныстыру рәсімі болып өтті.
Түрік тілінен тәржімаланған (аударған Гүлім Шадиева) бұл кітапты
репрессияға ұшыраған ұлт зиялылары мұрасын зерттеумен шұғылданатын “Арыс”
қорының баспасы шығарған екен.
Автордың бұл ғылыми жұмысы қазақ, орыс, түрік, өзбек және еуропалық
тілдердегі мол дерек көздерін, шетелдік мұрағаттардан тың құжаттарды
айналымға тұңғыш рет бір еңбекте тартқан ауқымдылығымен ерекшеленеді.
Еңбекте тәуелсіз де біртұтас Түркі Елінің туын көтеруші, қорғаушысы әм
намыс жыртары, ұлы ұлт көсемі Мұстафа Шоқайдың өз елінде атқарған қоғамдық-
саяси жұмыстары, одан эмиграциядағы күресі нақты деректермен өріліп,
жаңғыртылған. Жазықсыз жапа шеккен ұлт қайраткерінің өз елінде “халық
жауына” айналдырылуы мен халқына қайта оралуына, оның екінші өмірінің
басталу, танылу жолына да шолу жасалады. Кітап соңына алғаш рет Мұстафа
Шоқай еңбектерінің библиографиясы келтіріліпті: оның ағылшын, француз,
орыс, түрік, шағатай (ортақ түркі) тілдерінде жариялаған жеті жүздей
мақаласының және жеке басылым болып шыққан кітаптарының тізімі берілген.
Жалпы, түркиялық қазақ бауырымыз, тарих ғылымдарының докторы Абдуақап
Қара жазған “Мұстафа Шоқай” монографиясының шоқайтану саласында жасалған ең
сүбелі еңбек екенін атап айту ләзім Авторды осы елеулі еңбегімен құттықтай
отырып, халықтың Мұстафа сынды асыл да ардақты ұлын жете тануға тырысу
жұмыстарының жалғасын таба береріне сенім білдіргіміз келеді. Өйткені оның
мұрасы ұшан-теңіз, оны түгел анықтау, ел игілігіне айналдыру, тұңғиығына
бойлап, мейлінше зерттеп-білу істеріне әлі талай ұрпақ ынта-жігері мен күш-
қуатын сарп етуі мүмкін.
Біз бүгін осы орайда оқырмандар назарына Шоқайдың саясаттағы көзқарасы
хақындағы кейбір пайымдауларды ұсынбақпыз.

ХХ ғасырдың 20—40-жылдары шетелде эмиграцияда жүріп қазақтың саяси-
құқықтық ойының дамуына өлшеусіз зор үлес қосқан көрнекті тұлға Мұстафа
Шоқайұлы Шоқай (Шоқай-оғлы, Шоқаев) болды.
Ол Ташкент гимназиясын үздік бітіріп, Императорлық Санкт-Петербург
университетінің заң факультетінде оқыды. Оны аяқтағаннан соң, Төртінші
Мемлекеттік Думаның Мұсылман фракциясында ұйымдастыру бюросының хатшысы
болып істеді.
Монархия құлағаннан кейін Түркістан өлкесін ұлттық автономия алуға
даярлау жұмыстарына қатысты. 1917 жылғы сәуірде күллі ортаазиялық халықтар
арасында беделі зор “Үлкен Түркістан” газетінің шығарушылар алқасына енді,
ал маусымда “Бірлік туы” газетінің алғашқы редакторы болды. Осы кезде оның
Түркістан тұтастығын сақтауды негіздеген маңызды ойлары баспасөз бетінде
жарық көріп жатты.
Мұстафа Шоқай Түркістан мұсылмандары (яғни орыс емес халықтары)
құрылтайын өткізуді қолға алған екі саяси ұйымның бірі “Шора-и-исламияны”
(“Мұсылмандық кеңесі”) басқарды. (“Улема жамияты” — “Ғұламалар одағының”
жетекшісі Серәлі Лапин еді). Құрылтай сайлаған Түркістан мұсылмандарының
кеңесі “Милли мәркәзи” (“Ұлттық орталық”) құрамына кірді, оның төрағалығына
сайланды.
1917 жылғы қарашаның ортасында Ташкент большевиктері ықпалындағы Жұмысшы,
шаруа және солдат депутаттары кеңестерінің ІІІ-съезінде Түркістан өлкесінің
үкіметін құру мәселесі қаралды. Съезде мұсылман қауымының соның алдында
өткен ІІІ-съезі атынан сөйлеген Серәлі Лапин өлкеде коалициялық үкімет
құрылуы дұрыс болмағын, оның ел ерекшелігіне сәйкес болуын, яғни үкіметтің
өлкедегі халықтардың үлес санына қарай құрылуы керектігін дәйектеп, үкімет
мүшелерінің көпшілігі негізінен жергілікті халықтар қайраткерлерінің ішінен
сайлануы қажет деген ұсыныс-талап қойған-ды.
Алайда большевиктер жергіліктілер (отарлаушылардың тілімен — туземдіктер)
“маркстік тұрғыдан жетілмеген” деген желеумен, Түркістан үкіметінің
құрамына түркістандықтарды, олардың өкілдерінің көпшілігі түгіл бірлі-
жарымын да кіргізуден бастартты. Сонда Мұстафа Шоқай басқарған Ұлттық
орталық Қоқан қаласына Түркістан мұсылмандарының Төтенше құрылтайын — ІV
съезді шақырды. Бұл — кеңес депутаттары шовинистік билік құрған съезден бір
апта өткенде орын алған оқиға еді.
1917 жылғы 22—24 қарашада жұмыс істеген осы ІV-құрылтай Түркістан
автономиясын жариялап, автономияның құрылтайшы жиналысқа дейін істеуге тиіс
уақытша үкіметін сайлады.
Сыртқы істер министрі Шоқай үкімет атынан Орынборға аттанды. Сонда өткен
2-жалпықазақ съезіне қатысты. Одан оралған соң, Мұхамеджан Тынышбаевтың
отставкаға кетуіне байланысты, премьер-министр болып сайланды да,
түркістандықтардың автономиясын нығайтуға бағытталған қадау-қадау батыл іс-
шараларын қолға алды.
1918 жылғы ақпан айында Үкімет Ташкент большевиктері тарапынан қарулы
әскер жасаған қантөгісті шабуылмен құлатылды.
Жаппай қырғыннан әрең аман қалған Мұстафа Шоқайұлы жасырын түрде әуелі
Ферғана тауларынан асып, Ташкентке жетеді. Одан, 1 мамырда, әйелі Мария
Шоқаймен бірге, жаралы солдат кейпінде, қаладан пойызбен Орынбор бағытына
астыртын аттанады. Азамат соғысы ахуалына байланысты кезіккен түрлі
қиындықты бастан кешеді. Ақтөбеде пойыздан түсіп, одан арғы жаққа түрлі
көлікпен сапар шегеді. 1918 жылғы мамырда құрылған Ойыл уәлаяты үкіметіне
келеді.
Жаз соңына қарай Ресейдің Құрылтайшы жиналысы мүшелерінің Самара комитеті
шақырған Мемлекеттік мәжіліске қатысты, қыркүйек айында Уфадағы Комуч
(Құрылтайшылар Комитеті) отырысында сөз сөйлейді. Директория деп аталған
Жалпыресей уақытша үкіметіне мүше болып сайланды.
Бір топ әріптесімен Америка президентіне барып жолығу сапарына шығуға
әзір отырғанында, 1918 жылғы 19 қарашада, өзін диктатор деп жариялаған
адмирал Колчактың әрекеттерінен кейін, әскерилер оны Директория мүшелерімен
бірге тұтқынға алады. Содан барлық үкімет мүшелері мен қызметкерлері
пойызбен Челябинскіге әкелінеді. Челябинскіде Шоқай жолдастарымен қамаудан
қашып шығады да, сол кезде тәуелсіз республика болып тұрған Грузияға
келеді.
Тбилисиде (Тифлис) ол Кавказ мұсылмандары қоғамының жұмысына белсене
араласқан. “Вольные горцы” (“Еркін таулықтар”), “На рубеже” (“Өліарада”),
“Йени дүния” (“Жаңа дүние”) газеттеріне публицистикалық мақалалар жазып
тұрды. 1920 жылы Қызыл Армия Грузияны басып алған соң Түркияға кетті, одан
Францияға ауысты. Міне сол жақта оның қазақ саяси ойын дамытқан, жалпы әлем
демократиясына ортақ қоғамдық ой-пікір қазанын тасытқан орасан зор саяси
және ғылыми-публицистикалық жұмысы басталды.
Ол Париждегі орыс эмиграциясы баспасөзіне [“Дни” (“Күндер”), “Последние
новости” (“Соңғы жаңалықтар”) газеттеріне], Батыс Еуропа газет-журналдарына
саяси-публицистикалық мақалаларымен атсалысты. Стамбулда 1927—31 жылдары
“Йени Түркістан” (“Жаңа Түркістан”), Берлинде 1929—39 жылдары “Яш
Туркистан” (“Жас Түркістан”) журналдарын шығарды. Олардың бас редакторы әрі
саяси жетекшісі болды.
Бірнеше ғылыми монография жазды.
Қоғамдық-саяси жұмыстардың бел ортасында жүрді. “Кавказ, Түркістан және
Украина халықтарының достығы” деп аталатын, шетелде өмір сүруге мәжбүр
болған бұрынғы ресейлік эмигранттар ұйымындағы белді қайраткер санатында
танылды.
Парижде, Лондонда, Женевада, басқа да батыс орталықтарында өтіп тұрған әр
елдегі социалистердің, түрлі реңкті барша демократия өкілдерінің
басқосуларында сан-алуан әрі жемісті қызмет атқарды. Үлкен газеттерде оның
өз жазғандарымен қатар, дұрысында өз жазғанынан гөрі, әріптестеріне берген
мағлұматтары өте жиі жарық көріп жататын. Бүкіл дүние жүзінің аса көрнекті
саяси қайраткерлерімен болып жататын барлық ресми кездесулер мен
сұқбаттарға қатысу, басылымдардың көрнекті шолушы, тілшілерінің оны жақсы
танитындығы, әйгілі түркістандықтың тікелей өзінен түрлі дерек алуға
ұмтылатындығы Мұстафа қызметін нәтижелі етіп отырды.
Замандастарының куәлік етуіне қарағанда, Мұстафа Шоқай мәліметтер
берерде, өзіне жүктелер асқан зор жауапкершілікті әрдайым терең сезініп
отырған. Ол ештеңені асырып айтпаған, қайта, тіпті, деректерді неғұрлым
кішірейтіңкіреп ұсынған. Бірақ, олардың дәйектілігі, дәлдігі күмән
келтірмейтін, ол әрқашан тиянақтылықтан және адалдықтан айнымайтын.
Ал соның бәрі (әрине, өзінің жарияланымдары, шығарып тұрған журналдары өз
алдына бір төбе) Кеңес Одағында жанталаса қарсылық білдірген үлкен шу
туғызып жататын. Мәселен, “Ақ гвардия баспасөзінде жарияланып жүрген
мәлімсіз емес Шоқаевтың мақалалары” мен кейбір қазақ басылымдары арасындағы
“рухани бірлікті” көріп, И.В. Сталин өзінің “қатты шошынғанын” мойындаған-
ды (1925). Ол кеңестік баспасөздің “Шоқаевка өз еркінен тыс орасан зор
материал беруіне” тыйым салуды көздеді, яғни, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.