Ойлау ұғымы
1. О й л а у т у р а л ы ж а л п ы ұ ғ ы м
2. Ойлау формалары
3. Ойлау тәсілдері
4. Ойлау мәдениеті
2. Ойлау формалары
3. Ойлау тәсілдері
4. Ойлау мәдениеті
Сыртқы дүниені толық тануға түйсік, қабылдау, елестер жеткіліксіз болады. Біз тікелей біле алмайтын заттар мен құбылыстарды
тек ойлау арқылы ғана білеміз. Түйсік, қабылдау процестерінде сыртқы дүниенің заттары мен құбылыстары жайлы қарапайым қорытындылар жасалады. Бірақ қарапайым қорытындылар сыртқы дүние заттарымен құбылыстарының ішкі құрылысын, оның қажетті қатынастары мен байланыстарын жөнді ашып бере алмайды. Адамның ой-әрекеті, әсіресе түрлі мәселелерде бір-біріне жанастыра отырып шешуде өте жақсы көрінеді.
Ойлау дегеніміз сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының байланыс – қатынастарның миымызда жалпылай және жанама түрде сөз арқылы бейнеленуі.
Ойлау қабылдау, елестермен тығыз байланысты. Түйсік пен қабылдау танымның бірінші баспалдағы болғандықтан, олардан тыс ешбір ойлау болмайды. Ойлау сезім мүшелері арқылы алынған мәліметтерді өңдейді. Ойлау сезімдік мағлуматтардың негізінде ғана мүмкін болатын нәрсе.
тек ойлау арқылы ғана білеміз. Түйсік, қабылдау процестерінде сыртқы дүниенің заттары мен құбылыстары жайлы қарапайым қорытындылар жасалады. Бірақ қарапайым қорытындылар сыртқы дүние заттарымен құбылыстарының ішкі құрылысын, оның қажетті қатынастары мен байланыстарын жөнді ашып бере алмайды. Адамның ой-әрекеті, әсіресе түрлі мәселелерде бір-біріне жанастыра отырып шешуде өте жақсы көрінеді.
Ойлау дегеніміз сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының байланыс – қатынастарның миымызда жалпылай және жанама түрде сөз арқылы бейнеленуі.
Ойлау қабылдау, елестермен тығыз байланысты. Түйсік пен қабылдау танымның бірінші баспалдағы болғандықтан, олардан тыс ешбір ойлау болмайды. Ойлау сезім мүшелері арқылы алынған мәліметтерді өңдейді. Ойлау сезімдік мағлуматтардың негізінде ғана мүмкін болатын нәрсе.
1. Қ. Жарықбаев «Жантану негіздері» Алматы 2002ж
2. С. Балтаұлы «Жантану негіздері» Алматы Дәнекер 2001ж
3. Т. Тәжібаев «Жалпы психология» Алматы 1993ж
2. С. Балтаұлы «Жантану негіздері» Алматы Дәнекер 2001ж
3. Т. Тәжібаев «Жалпы психология» Алматы 1993ж
Ойлау
Жоспар
1. О й л а у т у р а л ы ж а л п ы ұ ғ ы м
2. Ойлау формалары
3. Ойлау тәсілдері
4. Ойлау мәдениеті
Сыртқы дүниені толық тануға түйсік, қабылдау, елестер жеткіліксіз
болады. Біз тікелей біле алмайтын заттар мен құбылыстарды
тек ойлау арқылы ғана білеміз. Түйсік, қабылдау процестерінде
сыртқы дүниенің заттары мен құбылыстары жайлы қарапайым қорытындылар
жасалады. Бірақ қарапайым қорытындылар сыртқы дүние заттарымен
құбылыстарының ішкі құрылысын, оның қажетті қатынастары мен
байланыстарын жөнді ашып бере алмайды. Адамның ой-әрекеті, әсіресе түрлі
мәселелерде бір-біріне жанастыра отырып шешуде өте жақсы көрінеді.
Ойлау дегеніміз сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының байланыс –
қатынастарның миымызда жалпылай және жанама түрде сөз арқылы
бейнеленуі.
Ойлау қабылдау, елестермен тығыз байланысты. Түйсік пен қабылдау
танымның бірінші баспалдағы болғандықтан, олардан тыс ешбір ойлау
болмайды. Ойлау сезім мүшелері арқылы алынған мәліметтерді өңдейді.
Ойлау сезімдік мағлуматтардың негізінде ғана мүмкін болатын нәрсе.
Елестерде жалпылағыш элементтер мол болғанмен, оның таным мүмкіндігі
ойлауда әлдеқайда төмен. Ойлаудың қамтитын шеңбері өте кең.
Адам өзіне қоршаған ортадан келіп түскен ақпараттар арқылы тек
сыртқы дүние көріністерін нақтылап қоймастан, қабылдаған заттың
ішкі, мағыналық тараптарына да назар аударады, заттардың өздері жоқ
болса да, олардың тұрқы мен қасиеттерін жобалап таниды, уақыт пен
кеңестікке орай болмыс өзгерістерін болжастырады, ұшқыр ой қанатын
ерттеп, әлем мен мәңгілікте шарықтайды. Мұның бәрі де ойлау
процесіне байланысты адамзат мүмкіндігі. Жантану ғылымдарында ойлау –
бұл тұлғаның шындықты жалпылама және жанама бейнелеуге бағытталған
танымдық әрекет.
Түйсік пен қабылдаудан бастау ала отырып, ойлау тікелей сезімдік
бөліктер аймағынан шығып, нақты қабылдау мен білуге мүмкін болмаған
дүние құбылыстарын жанама қорытындылау арқылы болып, танымдық
шектерімізді кеңейтуде жәрдемдеседі. Мысалы, айна сыртында ілулі
тұрған термометрге қарап күннің суықтығын байқайды.
Түйсік пен қабылдау құбылыстарының жеке тараптарының әр мезгілдегі
кездейсоқ байланыстарын танытады. Ал ойлауда сол түйсіктер мен қабылдау
деректері топтастырылады, салыстырылады, олардың арасындағы қатынастар
ашылып, ажыратылады. Сезімдік негізде танылған заттар мен құбылыстардың
қасиеттеріне сүйене отырып, ойлау арқылы заттардың тікелей көрінбеген
тереңдегі жаңа қырлары мен сырларын топшылайды. Сонымен, ойлау қоршаған
дүниенің мәнін жалпы түсінуге, болмысты заңдылықты байланыстар мен
қатынастар негізінде тануға мүмкіндік береді.
Заттар арасындағы байланыстар мен қатынастар ашу – ойлаудың басты
міндеті, осыдан – ақ ойлаудың болмыстың терең тануға бағытталған ерекше
сипаты көрінеді. Ойлау қатынастар мен байланыстарды ғана емес, сонымен
бірге қасиеттер мен мәнді белгілейді; бірақ қатынастар тек ойлаумен
ғана көрініп қоймайды. Шынында да, біздің қабылдаудағы танитынымыз
дербес элементтердің жай қосындысы емес, осы деңгейдің өзінде де
болмыс қасиеттері мен заттары өзара қатынасты бірлікте болып, ойлаудың
дүниетанымдық қызметіне арқау болады. Бірақ қабылдауда заттар мен
құбылыстардың қасиеттері біздің санамызға жеке дара, кейде мәнсіз ,
кездейсоқ белгілері мен келіп түсуі мүмкін. Осыдан, ойлаудың міндеті
кездейсоқ сәйкестіктерден ажыратып, нақты заңдылықтарға негізделген
мәнді, қажетті байланыстарды танып, аша білу.
Қажетті әрі мәнді байланыстарды аша отырып, назарға алғандардан
кездейсоқтарын бөлумен ойлау жалқыдан жалпыға өтеді. Кеңістік пен уақыт
аймағында шектелген, жеке – дара жағдайлардың кездейсоқ тоғысынан
құралған байланыстар жалқылық сипатқа не болады, ал әрқандай мән
мен кездейсоқ жағдайлардың өзгерісіне қарамастан жалпы сипатқа ие,
ойлаудың қызметі осы мәнді байланыстарды ашумен, оларды қорытындылап,
жалпыластыру; ойлау, осыдан, жалқыдан жалпыға, жалпыдан жалқыға
бағытталған байланыстарды тану жолындағы психикалық әрекет желісі.
Сондықтан да ойлау жанама байланыстар мен қатынастарға негізделген
объектив шындықтың қорытындысы.
Теориялық таным әрекеті ретінде ойлау ықпалды қиялмен тығыз
байланысқан. Адам болмысқа әсер жасау арқылы оны түсінеді, дүниені
өзгерте, қайта жасай отырып, оның мән – жайын тереңдей айырады. Осыдан
ойлау әрекетпен немесе әрекет ойлаумен жай қосарлана жүрмейді, әрекет
ойлаудың ең бастапқы формасы, яғни әрекет, қимыл болмаған жерде ойлау
процесі де жоқ. Іс – тәжірибе, қимыл әрекет ойлау дұрыстығы мен
дәлдігінің негізі де ақырғы нәтижесі де; жалпы іс- тәжірибеге
тәуелділігін сақтаумен, теориялық ойлау өзінің алғашқы әрі жеке,
кездейсоқ практикалық жағдайларға бағыныштылығынан құтылады. Қорытынды
түсінім мен жалпы шешімге келтіре алу мүмкіндігінен ойлаудың басқа
психикалық процестерден өзгешелігі айтарлықтай. Бір мәселе бойынша
қабылданған қорытынды нәтижесін тапқан жалғыз – ақ проблемаға тиісті
орындалмай, бүкіл сол тақылетті көптеген сұрақтарға жауап болған –
теориялық шешім ретінде қабылданады. Жеке дерекке орай қабылданған ой,
енді бір сұрақ аймағынан шығып, қорытындылық маңызға ие болумен,
теорияға не теорияның негізгі бір бөлігіне айналады. Ойлау процесінде
қандайда бір мәселе қайталай, жаңадан ашыла бермейді, онда
жалпыланған түрде мәселе шешімдерінің принциптері айқындалып,
практиканың болашақта кезігетін міндеттерінің орындалу жолдары
болжастырылады, яғни ойлау арқылы жоспар түзіледі. Осыдан, ойлауға
байланысты адам практикаға жол көрсететін, әрекетке жетекші болған
теорияға қол жеткізеді, объектив шындықты танытатын диалектикаға жол
ашады. Әрекет негізінде дамып, ойлау, ақырында, іс-қимылды
ұйымдастыруға және оған басшылық етуге себін тигізді.
Адамның ойы әрқашанда сөз арқылы білдіріледі. Біреу екінші біреуге
пікірін білдіргенде өзін естісін деп дауыстап сөйлейді. Ой толық сөз
күйінде білдірілгенде ғана айқындалып, дәйектелініп, дәлелдене түседі. Ой
мен сөйлеу бірдей нәрсе деп, бұлардың арасына теңдік белгісін қою
дұрыс емес. Ой – сыртқы дүниені бейнелеудің ең жоғары формасы, сөз –
ойды басқа адамдарға жеткізетін құрал. Ойдың сөз арқылы бейнеленуі
арқасында адам өзінен бұрыңғы ұрпақтар жинаған тәжірибе мен білімді
сақтап қала алды, ойды өмірді онан әрі жақсарту мақсаттарына
пайдаланады.
Сөз бен ойдың бірлестігі алғашқы адамдардың психикасында да үлкен
орын алған. Сөзбен ойлаудың арқасында ғана олар бірінің білмегенін
екіншісі біліп, ақыл – ойын молайта түскен. Тіл мен ойдың бір - бірімен
тығыз байланыста болатындығын халық ерте кездің өзінде - ақ байқаған.
Мәселен , халқымыздың Ішімдегінің бәрі тілімде, тілімдегінің бәрі
түсімде деген мақалы адамның басындағы ойы тілінен көрінетіндігі, ал
тілдің өзі адам психологиясын байқататын тамаша құрал екендігін жақсы
көрсетеді. Сөйтіп, ойдың дамуы адамның нақтылы іс-әрекетімен шарттас
болуымен қатар, оның сөйлеу мәдениетін меңгере білумен де, сөз
өнеріне жетілуімен де тығыз байланысты.
Сөйлеумен тығыз байланысты жүріп отыратын ойлау процесі тек адам
баласының психикасына тән процесс болып табылады. Кейбір
психологтардың ( Л. Леви - Брюль т.б.) айтатынындай, мәдени дамудан
артта қалған халықтардың ойлауы төмен, логикасы, шорқақ дейтін теориялар
ғылыми жағынан дәйексіз болып есептелінеді. Адам ойлауының эволюциялық
даму жолы өте ұзақ. Ойлаудың ішкі мазмұны қоғам дамуымен бірге өзгеріп
отырады. Қоғам ілгері дамып, оның ғылымы мен техникасы өскен сайын жаңа
ұғымдар пайда болып, қалаптасады, бұрынғылары ескеріп қатардан шығады.
Мәселен, атом бөлінбейді деген ұғым болса, қазіргі ғылым атом
ядроларын сансыз бөлшектерге бөліп отыр. Тағы бір нақты мысал. Белгілі
АҚШ этнопсихологы Маргарет Мид (1901-1975 ) Тынық мухит аралдарының
бірінде, өзге дүниемен ешқандай қарым-қатынас жасамай өмір сүріп келе
жатқан, бір тайпа ел бар екені анықтады. Бұл тайпаның тіршілігіндегі
көп ерекшеліктердің бірі балалар да, үлкендер де қуыршақ дегеннің
не екенін білмейді екен. Осы айтылғандар ғалымның Мәдениет
эволюциясындағы сабақтастық (1964 ) сүтегінде айтылған.
Ойлау ой операцияларымен қоса ой формаларынан да тұрады. Ойдың
бастапқы формасы болып ұғым есептелінеді. Ұғым дегеніміз заттар мен
құбылыстар туралы ой. Ұғымда заттардың жалпы және негізгі қасиеттері
бейнеленеді. (Мәселен,мектеп, оқушы, мұғалім т. б. әр текті ұғымдар ).
Ұғымдар арқылы адам танымының ұзақ процесінің нәтижесі қорытылады.
Адамның ұғымдары қозғалмайды емес, қайта мәңгі қозғалып тұрады, бірі
екіншісіне құйылып отырады, мұнысыз олар нағыз өмірді көрсетпейтін
болады.
Ұғымдар дара және жалпы болып бөлінеді. Мәселен, Шымкент қаласы,
Ғ. Мұратбаев дара ұғым болса, кітап, адам, жұлдыз т.б. жалпы
ұғым болады. Кейде жинақтаушы ұғым да болуы мүмкін. Мәселен,
жиналыс (студенттер жиналысы), кітапхана (балалар кітапханасы) т.б.
Бала мектепке келгесін ғылыми ұғымдарды меңгере бастайды, оның
білім, дағдыларының түсуі ғылыми ұғымдардың негізін меңгере білуге
қолайлы жағдай туғызады. Әрбір ұғымда белгілі мазмұн болғандықтан,
ол ұғымды бірден меңгеру оңай емес. Бұл үшін ойлау тәсілін меңгере
білу қажет. Мәселен, Ана тілі сабағында мұғалім үй жануарлары мен
жабайы аңдар туралы түсіндіргенде, олардың бір-бірінің негізгі
өзгешеліктерін көрсетумен қатар, ұқсастықтарына баса назар аударады.
Осының нәтижесінде балада жабайы аңдар, үй жануарлары дейтін бөлек
ұғым пайда болады. Баланың логикасын дамыту, ұғымдарын өсіру –
науқандық жұмыс емес. Ол әрбір сабақ үстінде, мектептегі барлық
тәлім - тәрбие процесінің барысында ұдайы жүргізілетін жұмыс. Мұнда
оқушылардың жас ерекшелігі де қатты ескеріледі. Мәселен, екінші сынып
оқушыларына сөз таптарын түсіндіргенде, мұғалім зат есімдердің
септелуін, олардың классификациясын, математика сабағында бөлінгіш,
бөлгіш сияқты ұғымдарды бірінен - бірі олардың өзіндік белгілеріне
қарай ажыратқызса, бала ұғымының қалыптасуы ойдағыдай жүріп жатады.
Кез келген ұғым – жалпылай алудың нәтижесі. Бастауыш сыеыптың
оқушылары құбылыстардың сырттай ұқсастықтарына көбірек мән
беретіндіктен , жалпылау көбінесе олардың сыртқы белгілеріне
жасалады. Мәселен, оқушыларға күн, өсімдік, жануар ұғымдарын
түсіндіргенде, күн жарқырайды немесе жылытады, өсімдік өседі,
шөпті мал жейді, сиыр – үй жануары, ол сүт береді, құс
ұшады, сайрайды т.б. деп келеді де аталған нәрселердің тек сыртқы
белгілерін келтіріп, оның ішкі мәніне бармайды. Бала өзі көрмеген
нәрселерді жалпылауға келгенде қиналады. Мәселен, төменгі сынып
оқушылары китті көбінесе балық деп санайды. өйткені киттің суда
жүзетіндігі , сыртқы түрі балыққа ұқсас екендігі рас. Мұғалім киттің
ауа мен дем алатындығын, балаларын сүт пен қоректендіретінін айтып
түсіндіргенде де бала оны балықтың бір түріне жатады деп ойлайды.
Төртінші сыныптағылардың жалпылауларымен заттың ішкі мәнін, оның негізгі
ерекшелігін , байланыстарын бейнелей алушылықты байқауға болады.
Мәселен, олар су, ауа, металл т.б. денелердің қысым ұлғаюшылық секілді
жалпы белгілеріне қарап, бұларды өлі табиғат ұғымына , ал
өсімдіктерді өсіп отыратындығына байланысты тірі табиғат ұғымына
жатқызады.
Бір зерттеуде төменгі сынып оқушылары құс, балық ұғымдарының
мәнді және мәнсіз белгілерін қалайша ажырата алатындығы тексерілген.
Оқушылардың заттар мен құбылыстардың мәнді белгілерін ажырата алуы
сыныбы жоғарылаған сайын арта түсетін, олардың зат туралы белгілі
ұғымы бірте – бірте қалыптастып отыратындығын байқатады. Егер бірінші
сынып оқушысы құс ұғымының мәнді белгісін бар болғаны 26 пайызға
көрсете алса, төртінші сынып оқушысы 87 пайызға (түгелге жуық деуге
болады) жеткізген, сөйтіп, төртінші ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспар
1. О й л а у т у р а л ы ж а л п ы ұ ғ ы м
2. Ойлау формалары
3. Ойлау тәсілдері
4. Ойлау мәдениеті
Сыртқы дүниені толық тануға түйсік, қабылдау, елестер жеткіліксіз
болады. Біз тікелей біле алмайтын заттар мен құбылыстарды
тек ойлау арқылы ғана білеміз. Түйсік, қабылдау процестерінде
сыртқы дүниенің заттары мен құбылыстары жайлы қарапайым қорытындылар
жасалады. Бірақ қарапайым қорытындылар сыртқы дүние заттарымен
құбылыстарының ішкі құрылысын, оның қажетті қатынастары мен
байланыстарын жөнді ашып бере алмайды. Адамның ой-әрекеті, әсіресе түрлі
мәселелерде бір-біріне жанастыра отырып шешуде өте жақсы көрінеді.
Ойлау дегеніміз сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының байланыс –
қатынастарның миымызда жалпылай және жанама түрде сөз арқылы
бейнеленуі.
Ойлау қабылдау, елестермен тығыз байланысты. Түйсік пен қабылдау
танымның бірінші баспалдағы болғандықтан, олардан тыс ешбір ойлау
болмайды. Ойлау сезім мүшелері арқылы алынған мәліметтерді өңдейді.
Ойлау сезімдік мағлуматтардың негізінде ғана мүмкін болатын нәрсе.
Елестерде жалпылағыш элементтер мол болғанмен, оның таным мүмкіндігі
ойлауда әлдеқайда төмен. Ойлаудың қамтитын шеңбері өте кең.
Адам өзіне қоршаған ортадан келіп түскен ақпараттар арқылы тек
сыртқы дүние көріністерін нақтылап қоймастан, қабылдаған заттың
ішкі, мағыналық тараптарына да назар аударады, заттардың өздері жоқ
болса да, олардың тұрқы мен қасиеттерін жобалап таниды, уақыт пен
кеңестікке орай болмыс өзгерістерін болжастырады, ұшқыр ой қанатын
ерттеп, әлем мен мәңгілікте шарықтайды. Мұның бәрі де ойлау
процесіне байланысты адамзат мүмкіндігі. Жантану ғылымдарында ойлау –
бұл тұлғаның шындықты жалпылама және жанама бейнелеуге бағытталған
танымдық әрекет.
Түйсік пен қабылдаудан бастау ала отырып, ойлау тікелей сезімдік
бөліктер аймағынан шығып, нақты қабылдау мен білуге мүмкін болмаған
дүние құбылыстарын жанама қорытындылау арқылы болып, танымдық
шектерімізді кеңейтуде жәрдемдеседі. Мысалы, айна сыртында ілулі
тұрған термометрге қарап күннің суықтығын байқайды.
Түйсік пен қабылдау құбылыстарының жеке тараптарының әр мезгілдегі
кездейсоқ байланыстарын танытады. Ал ойлауда сол түйсіктер мен қабылдау
деректері топтастырылады, салыстырылады, олардың арасындағы қатынастар
ашылып, ажыратылады. Сезімдік негізде танылған заттар мен құбылыстардың
қасиеттеріне сүйене отырып, ойлау арқылы заттардың тікелей көрінбеген
тереңдегі жаңа қырлары мен сырларын топшылайды. Сонымен, ойлау қоршаған
дүниенің мәнін жалпы түсінуге, болмысты заңдылықты байланыстар мен
қатынастар негізінде тануға мүмкіндік береді.
Заттар арасындағы байланыстар мен қатынастар ашу – ойлаудың басты
міндеті, осыдан – ақ ойлаудың болмыстың терең тануға бағытталған ерекше
сипаты көрінеді. Ойлау қатынастар мен байланыстарды ғана емес, сонымен
бірге қасиеттер мен мәнді белгілейді; бірақ қатынастар тек ойлаумен
ғана көрініп қоймайды. Шынында да, біздің қабылдаудағы танитынымыз
дербес элементтердің жай қосындысы емес, осы деңгейдің өзінде де
болмыс қасиеттері мен заттары өзара қатынасты бірлікте болып, ойлаудың
дүниетанымдық қызметіне арқау болады. Бірақ қабылдауда заттар мен
құбылыстардың қасиеттері біздің санамызға жеке дара, кейде мәнсіз ,
кездейсоқ белгілері мен келіп түсуі мүмкін. Осыдан, ойлаудың міндеті
кездейсоқ сәйкестіктерден ажыратып, нақты заңдылықтарға негізделген
мәнді, қажетті байланыстарды танып, аша білу.
Қажетті әрі мәнді байланыстарды аша отырып, назарға алғандардан
кездейсоқтарын бөлумен ойлау жалқыдан жалпыға өтеді. Кеңістік пен уақыт
аймағында шектелген, жеке – дара жағдайлардың кездейсоқ тоғысынан
құралған байланыстар жалқылық сипатқа не болады, ал әрқандай мән
мен кездейсоқ жағдайлардың өзгерісіне қарамастан жалпы сипатқа ие,
ойлаудың қызметі осы мәнді байланыстарды ашумен, оларды қорытындылап,
жалпыластыру; ойлау, осыдан, жалқыдан жалпыға, жалпыдан жалқыға
бағытталған байланыстарды тану жолындағы психикалық әрекет желісі.
Сондықтан да ойлау жанама байланыстар мен қатынастарға негізделген
объектив шындықтың қорытындысы.
Теориялық таным әрекеті ретінде ойлау ықпалды қиялмен тығыз
байланысқан. Адам болмысқа әсер жасау арқылы оны түсінеді, дүниені
өзгерте, қайта жасай отырып, оның мән – жайын тереңдей айырады. Осыдан
ойлау әрекетпен немесе әрекет ойлаумен жай қосарлана жүрмейді, әрекет
ойлаудың ең бастапқы формасы, яғни әрекет, қимыл болмаған жерде ойлау
процесі де жоқ. Іс – тәжірибе, қимыл әрекет ойлау дұрыстығы мен
дәлдігінің негізі де ақырғы нәтижесі де; жалпы іс- тәжірибеге
тәуелділігін сақтаумен, теориялық ойлау өзінің алғашқы әрі жеке,
кездейсоқ практикалық жағдайларға бағыныштылығынан құтылады. Қорытынды
түсінім мен жалпы шешімге келтіре алу мүмкіндігінен ойлаудың басқа
психикалық процестерден өзгешелігі айтарлықтай. Бір мәселе бойынша
қабылданған қорытынды нәтижесін тапқан жалғыз – ақ проблемаға тиісті
орындалмай, бүкіл сол тақылетті көптеген сұрақтарға жауап болған –
теориялық шешім ретінде қабылданады. Жеке дерекке орай қабылданған ой,
енді бір сұрақ аймағынан шығып, қорытындылық маңызға ие болумен,
теорияға не теорияның негізгі бір бөлігіне айналады. Ойлау процесінде
қандайда бір мәселе қайталай, жаңадан ашыла бермейді, онда
жалпыланған түрде мәселе шешімдерінің принциптері айқындалып,
практиканың болашақта кезігетін міндеттерінің орындалу жолдары
болжастырылады, яғни ойлау арқылы жоспар түзіледі. Осыдан, ойлауға
байланысты адам практикаға жол көрсететін, әрекетке жетекші болған
теорияға қол жеткізеді, объектив шындықты танытатын диалектикаға жол
ашады. Әрекет негізінде дамып, ойлау, ақырында, іс-қимылды
ұйымдастыруға және оған басшылық етуге себін тигізді.
Адамның ойы әрқашанда сөз арқылы білдіріледі. Біреу екінші біреуге
пікірін білдіргенде өзін естісін деп дауыстап сөйлейді. Ой толық сөз
күйінде білдірілгенде ғана айқындалып, дәйектелініп, дәлелдене түседі. Ой
мен сөйлеу бірдей нәрсе деп, бұлардың арасына теңдік белгісін қою
дұрыс емес. Ой – сыртқы дүниені бейнелеудің ең жоғары формасы, сөз –
ойды басқа адамдарға жеткізетін құрал. Ойдың сөз арқылы бейнеленуі
арқасында адам өзінен бұрыңғы ұрпақтар жинаған тәжірибе мен білімді
сақтап қала алды, ойды өмірді онан әрі жақсарту мақсаттарына
пайдаланады.
Сөз бен ойдың бірлестігі алғашқы адамдардың психикасында да үлкен
орын алған. Сөзбен ойлаудың арқасында ғана олар бірінің білмегенін
екіншісі біліп, ақыл – ойын молайта түскен. Тіл мен ойдың бір - бірімен
тығыз байланыста болатындығын халық ерте кездің өзінде - ақ байқаған.
Мәселен , халқымыздың Ішімдегінің бәрі тілімде, тілімдегінің бәрі
түсімде деген мақалы адамның басындағы ойы тілінен көрінетіндігі, ал
тілдің өзі адам психологиясын байқататын тамаша құрал екендігін жақсы
көрсетеді. Сөйтіп, ойдың дамуы адамның нақтылы іс-әрекетімен шарттас
болуымен қатар, оның сөйлеу мәдениетін меңгере білумен де, сөз
өнеріне жетілуімен де тығыз байланысты.
Сөйлеумен тығыз байланысты жүріп отыратын ойлау процесі тек адам
баласының психикасына тән процесс болып табылады. Кейбір
психологтардың ( Л. Леви - Брюль т.б.) айтатынындай, мәдени дамудан
артта қалған халықтардың ойлауы төмен, логикасы, шорқақ дейтін теориялар
ғылыми жағынан дәйексіз болып есептелінеді. Адам ойлауының эволюциялық
даму жолы өте ұзақ. Ойлаудың ішкі мазмұны қоғам дамуымен бірге өзгеріп
отырады. Қоғам ілгері дамып, оның ғылымы мен техникасы өскен сайын жаңа
ұғымдар пайда болып, қалаптасады, бұрынғылары ескеріп қатардан шығады.
Мәселен, атом бөлінбейді деген ұғым болса, қазіргі ғылым атом
ядроларын сансыз бөлшектерге бөліп отыр. Тағы бір нақты мысал. Белгілі
АҚШ этнопсихологы Маргарет Мид (1901-1975 ) Тынық мухит аралдарының
бірінде, өзге дүниемен ешқандай қарым-қатынас жасамай өмір сүріп келе
жатқан, бір тайпа ел бар екені анықтады. Бұл тайпаның тіршілігіндегі
көп ерекшеліктердің бірі балалар да, үлкендер де қуыршақ дегеннің
не екенін білмейді екен. Осы айтылғандар ғалымның Мәдениет
эволюциясындағы сабақтастық (1964 ) сүтегінде айтылған.
Ойлау ой операцияларымен қоса ой формаларынан да тұрады. Ойдың
бастапқы формасы болып ұғым есептелінеді. Ұғым дегеніміз заттар мен
құбылыстар туралы ой. Ұғымда заттардың жалпы және негізгі қасиеттері
бейнеленеді. (Мәселен,мектеп, оқушы, мұғалім т. б. әр текті ұғымдар ).
Ұғымдар арқылы адам танымының ұзақ процесінің нәтижесі қорытылады.
Адамның ұғымдары қозғалмайды емес, қайта мәңгі қозғалып тұрады, бірі
екіншісіне құйылып отырады, мұнысыз олар нағыз өмірді көрсетпейтін
болады.
Ұғымдар дара және жалпы болып бөлінеді. Мәселен, Шымкент қаласы,
Ғ. Мұратбаев дара ұғым болса, кітап, адам, жұлдыз т.б. жалпы
ұғым болады. Кейде жинақтаушы ұғым да болуы мүмкін. Мәселен,
жиналыс (студенттер жиналысы), кітапхана (балалар кітапханасы) т.б.
Бала мектепке келгесін ғылыми ұғымдарды меңгере бастайды, оның
білім, дағдыларының түсуі ғылыми ұғымдардың негізін меңгере білуге
қолайлы жағдай туғызады. Әрбір ұғымда белгілі мазмұн болғандықтан,
ол ұғымды бірден меңгеру оңай емес. Бұл үшін ойлау тәсілін меңгере
білу қажет. Мәселен, Ана тілі сабағында мұғалім үй жануарлары мен
жабайы аңдар туралы түсіндіргенде, олардың бір-бірінің негізгі
өзгешеліктерін көрсетумен қатар, ұқсастықтарына баса назар аударады.
Осының нәтижесінде балада жабайы аңдар, үй жануарлары дейтін бөлек
ұғым пайда болады. Баланың логикасын дамыту, ұғымдарын өсіру –
науқандық жұмыс емес. Ол әрбір сабақ үстінде, мектептегі барлық
тәлім - тәрбие процесінің барысында ұдайы жүргізілетін жұмыс. Мұнда
оқушылардың жас ерекшелігі де қатты ескеріледі. Мәселен, екінші сынып
оқушыларына сөз таптарын түсіндіргенде, мұғалім зат есімдердің
септелуін, олардың классификациясын, математика сабағында бөлінгіш,
бөлгіш сияқты ұғымдарды бірінен - бірі олардың өзіндік белгілеріне
қарай ажыратқызса, бала ұғымының қалыптасуы ойдағыдай жүріп жатады.
Кез келген ұғым – жалпылай алудың нәтижесі. Бастауыш сыеыптың
оқушылары құбылыстардың сырттай ұқсастықтарына көбірек мән
беретіндіктен , жалпылау көбінесе олардың сыртқы белгілеріне
жасалады. Мәселен, оқушыларға күн, өсімдік, жануар ұғымдарын
түсіндіргенде, күн жарқырайды немесе жылытады, өсімдік өседі,
шөпті мал жейді, сиыр – үй жануары, ол сүт береді, құс
ұшады, сайрайды т.б. деп келеді де аталған нәрселердің тек сыртқы
белгілерін келтіріп, оның ішкі мәніне бармайды. Бала өзі көрмеген
нәрселерді жалпылауға келгенде қиналады. Мәселен, төменгі сынып
оқушылары китті көбінесе балық деп санайды. өйткені киттің суда
жүзетіндігі , сыртқы түрі балыққа ұқсас екендігі рас. Мұғалім киттің
ауа мен дем алатындығын, балаларын сүт пен қоректендіретінін айтып
түсіндіргенде де бала оны балықтың бір түріне жатады деп ойлайды.
Төртінші сыныптағылардың жалпылауларымен заттың ішкі мәнін, оның негізгі
ерекшелігін , байланыстарын бейнелей алушылықты байқауға болады.
Мәселен, олар су, ауа, металл т.б. денелердің қысым ұлғаюшылық секілді
жалпы белгілеріне қарап, бұларды өлі табиғат ұғымына , ал
өсімдіктерді өсіп отыратындығына байланысты тірі табиғат ұғымына
жатқызады.
Бір зерттеуде төменгі сынып оқушылары құс, балық ұғымдарының
мәнді және мәнсіз белгілерін қалайша ажырата алатындығы тексерілген.
Оқушылардың заттар мен құбылыстардың мәнді белгілерін ажырата алуы
сыныбы жоғарылаған сайын арта түсетін, олардың зат туралы белгілі
ұғымы бірте – бірте қалыптастып отыратындығын байқатады. Егер бірінші
сынып оқушысы құс ұғымының мәнді белгісін бар болғаны 26 пайызға
көрсете алса, төртінші сынып оқушысы 87 пайызға (түгелге жуық деуге
болады) жеткізген, сөйтіп, төртінші ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz