«Шымкен құс» ЖШС дебиторлық және кредиторлық қарыздар қозғалысын талдау және жетілдіру жолдарын ұсыну
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1. ДЕБИТОРЛЫҚ ЖӘНЕ КРЕДИТОРЛЫҚ ҚАРЫЗДАР ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Дебиторлық қарыздар:түсінігі, түрлері, бағалау мен тану
1.2 Кредиторлық қарыздар: түсінігі мен түрлері
2 «ШЫМКЕНТ ҚҰС» ЖШС ДЕБИТОРЛЫҚ ЖӘНЕ КРЕДИТОРЛЫҚ ҚАРЫЗДАРМЕН ЕСЕП АЙЫРЫСУ ОПЕРАЦИЯЛАРЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Дебиторлық қарыздар бойынша есеп айырысуды ұйымдастыру
2.2 Кредиторлық қарыздар бойынша есеп айырысуды ұйымдастыру
3. «ШЫМКЕН ҚҰС» ЖШС ДЕБИТОРЛЫҚ ЖӘНЕ КРЕДИТОРЛЫҚ ҚАРЫЗДАР ҚОЗҒАЛЫСЫН ТАЛДАУ ЖӘНЕ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫН ҰСЫНУ
3.1 Дебиторлық қарыздар айналымын талдау
3.2 Кредиторлық қарыздар айналымын талдау
3.3. Бизнес жоспар
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
1. ДЕБИТОРЛЫҚ ЖӘНЕ КРЕДИТОРЛЫҚ ҚАРЫЗДАР ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Дебиторлық қарыздар:түсінігі, түрлері, бағалау мен тану
1.2 Кредиторлық қарыздар: түсінігі мен түрлері
2 «ШЫМКЕНТ ҚҰС» ЖШС ДЕБИТОРЛЫҚ ЖӘНЕ КРЕДИТОРЛЫҚ ҚАРЫЗДАРМЕН ЕСЕП АЙЫРЫСУ ОПЕРАЦИЯЛАРЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Дебиторлық қарыздар бойынша есеп айырысуды ұйымдастыру
2.2 Кредиторлық қарыздар бойынша есеп айырысуды ұйымдастыру
3. «ШЫМКЕН ҚҰС» ЖШС ДЕБИТОРЛЫҚ ЖӘНЕ КРЕДИТОРЛЫҚ ҚАРЫЗДАР ҚОЗҒАЛЫСЫН ТАЛДАУ ЖӘНЕ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫН ҰСЫНУ
3.1 Дебиторлық қарыздар айналымын талдау
3.2 Кредиторлық қарыздар айналымын талдау
3.3. Бизнес жоспар
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Ауыл шаруашылығының дамуына үлкен көңіл бөлініп, елімізде оның дамуына жағдай жасалынып, жыл сайын елбасымыздың Жолдауында назардан тыс қалып отырған жоқ. Осы ауыл шаруашылығы екі үлкен саладан құралады. оның бірі мал шаруашылығы болса, екіншісі өсімдік шаруашылығы.
Аталған мал шаруашылығындағы оңтүстікте жақсы жолға қойылған сала бұл құс шаруашылығы. Оңтүстікті ғана емес, республикамыздың көптеген аймақтарын құс етімен, жұмыртқамен қамтамасыз етіп отырған бұл саланың қызметін ұйымдастырудың өзіндік ерекшеліктері бар. Шикізаттық емес секторды дамыту аса маңызды екені алға міндет болып қойылып отырған жағдайда бұл кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етуде оның есебі мен аудитін дұрыс ұйымдастырудың маңызы өте зор.
Кәсіпорын балансындағы негізгі баптары дебиторлық қарыздар мен кредиторлық қарыздар есебін дұрыс жүргізіп, қажетті көрсеткіштерге қажетті талдау жасап, оның нәтижелерін кәсіпорын қызметінің тиімділігін арттыру үшін пайдалану үлкен маңызға ие. Дебиторлық қарыздар мен кредиторлық қарыздар есебін дұрыс ұйымдастыру арқылы біз қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ететін негізгі көрсеткіштерге талдау жасап, кемшіліктер мен олқылықтардың алдын алу мүмкіндігіне ие бола аламыз. Осы аталған жағдайлар тақырыптың өзектілігін анықтап отыр
Жұмыстың мақсаты құс шаруашылығындағы дебиторлық және кредиторлық қарыздардың есебін ұйымдастыру ерекшеліктерін зерттеп, көрсеткіштерге талдау жасап, тиімділігін арттыру бойынша ұсыныстар жасау болып табылады.
Тақырыпты ашу үшін алға келесідей міндеттер қойылады:
дебиторлық және кредиторлық қарыздардың түсінігін ашу;
кәсіпорында дебиторлық қарыздардың есебін ұйымдастыру ерекшеліктерін зерттеу;
кәсіпорында кредиторлық қарыздардың есебін ұйымдастыру ерекшеліктерін зерттеу;
дебиторлық және кредиторлық қарыздар есебінің дұрыс ұйымдастырылуын тексерудің қажеттілігін ашып көрсету;
дебиторлық қарыздырдың айналымдылығын талдау;
кредиторлық қарыздардың айналымдылығын талдап, оларды тиімділігін арттыру бойынша үұсыныстар жасау.
Зерттеу обьектісі «Шымкент құс» ЖШС. Аталған кәсіпорын құс шаруашылығы саласында тәжірибесі мол. Сапа менеджменті талаптарына сай жұмыс атқаратын кәсіпорындардың бірі.
Дипломдық жұмыс құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан тұрады. Бірінші бөлімде дебиторлық қарыздар мен кредиторлық қарыздар теориялық тұрғыдан зерттелініп, түсінігі, түрлері мен тану және бағалау ерекшеліктері қарастырылды. Екінші бөлімде «Шымкент құс» ЖШС дебиторлық және кредиторлық қарыздар бойынша есеп айырысулар ерекшілігі қарастырылды. Үшінші бөлімде дебиторлық және кредиторлық қарыздар қозғалысына талдау жасалынып, кәсіпорын қызметінінің тиімділігін арттыру бойынша бизнес жоспар жасалынады.Қорытындыда негігі нәтижелер туралы жазылады.
Тақырыпты зерттеу барысында заң актілері, нормативтік құжаттар, бухгалтерлік есепті ұйымдастыру ережесі, Ұлттық қаржылық есеп стандарттары мен Халықаралық қаржылық есеп стандарты , отандық және ресей ғалымдардың еңбектері пайдаланылды.
Аталған мал шаруашылығындағы оңтүстікте жақсы жолға қойылған сала бұл құс шаруашылығы. Оңтүстікті ғана емес, республикамыздың көптеген аймақтарын құс етімен, жұмыртқамен қамтамасыз етіп отырған бұл саланың қызметін ұйымдастырудың өзіндік ерекшеліктері бар. Шикізаттық емес секторды дамыту аса маңызды екені алға міндет болып қойылып отырған жағдайда бұл кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етуде оның есебі мен аудитін дұрыс ұйымдастырудың маңызы өте зор.
Кәсіпорын балансындағы негізгі баптары дебиторлық қарыздар мен кредиторлық қарыздар есебін дұрыс жүргізіп, қажетті көрсеткіштерге қажетті талдау жасап, оның нәтижелерін кәсіпорын қызметінің тиімділігін арттыру үшін пайдалану үлкен маңызға ие. Дебиторлық қарыздар мен кредиторлық қарыздар есебін дұрыс ұйымдастыру арқылы біз қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ететін негізгі көрсеткіштерге талдау жасап, кемшіліктер мен олқылықтардың алдын алу мүмкіндігіне ие бола аламыз. Осы аталған жағдайлар тақырыптың өзектілігін анықтап отыр
Жұмыстың мақсаты құс шаруашылығындағы дебиторлық және кредиторлық қарыздардың есебін ұйымдастыру ерекшеліктерін зерттеп, көрсеткіштерге талдау жасап, тиімділігін арттыру бойынша ұсыныстар жасау болып табылады.
Тақырыпты ашу үшін алға келесідей міндеттер қойылады:
дебиторлық және кредиторлық қарыздардың түсінігін ашу;
кәсіпорында дебиторлық қарыздардың есебін ұйымдастыру ерекшеліктерін зерттеу;
кәсіпорында кредиторлық қарыздардың есебін ұйымдастыру ерекшеліктерін зерттеу;
дебиторлық және кредиторлық қарыздар есебінің дұрыс ұйымдастырылуын тексерудің қажеттілігін ашып көрсету;
дебиторлық қарыздырдың айналымдылығын талдау;
кредиторлық қарыздардың айналымдылығын талдап, оларды тиімділігін арттыру бойынша үұсыныстар жасау.
Зерттеу обьектісі «Шымкент құс» ЖШС. Аталған кәсіпорын құс шаруашылығы саласында тәжірибесі мол. Сапа менеджменті талаптарына сай жұмыс атқаратын кәсіпорындардың бірі.
Дипломдық жұмыс құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан тұрады. Бірінші бөлімде дебиторлық қарыздар мен кредиторлық қарыздар теориялық тұрғыдан зерттелініп, түсінігі, түрлері мен тану және бағалау ерекшеліктері қарастырылды. Екінші бөлімде «Шымкент құс» ЖШС дебиторлық және кредиторлық қарыздар бойынша есеп айырысулар ерекшілігі қарастырылды. Үшінші бөлімде дебиторлық және кредиторлық қарыздар қозғалысына талдау жасалынып, кәсіпорын қызметінінің тиімділігін арттыру бойынша бизнес жоспар жасалынады.Қорытындыда негігі нәтижелер туралы жазылады.
Тақырыпты зерттеу барысында заң актілері, нормативтік құжаттар, бухгалтерлік есепті ұйымдастыру ережесі, Ұлттық қаржылық есеп стандарттары мен Халықаралық қаржылық есеп стандарты , отандық және ресей ғалымдардың еңбектері пайдаланылды.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. «ҚР Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп туралы заңы.»
2. ХҚЕС № 1,2.
3. «Бухгалтерлік есепті жүргізу ережесін бекіту туралы заң». № 221. 22.06.07ж.
4. //«Қаржылық менеджмент» № 1,№2. 21-28, 8- 15 беттер 01.01.2008 ж.
5. //«Библиотека бухгалтера» №11,№12 2007 ж 5-18,14-19,28-31 беттер. В.К.Радостовец,Т.Ғ.Ғабдуллин,В.В.Радостовец,ОШмид
6. «Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп», Алматы-2003
7. С.Т. Міржақыпова «Банктегі бухгалтерлік есеп», Алматы Экономика 2004
8. Әдіғали Әбдіманапов «Бухгалтерлік есеп теориясы және принциптері», Алматы – 2001
9. В.Л. Назарова «Бухгалтерлік есеп», Алматы Экономика 2005
10. Кеулімжанов «Қаржылық есеп» Алматы 2006 ж 216- 230 беттер,342-350 беттер.
11. Тасмағанбетов «Қаржылық есебі» Алматы 2004 ж 156- 178 беттер.
12. Д.О.Абленов «Аудит негіздері» Алматы экономика 2005 ж228-230,247-254 беттер.
13. К.Ш. Дүйсенбаев «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау»
14. // Бухгалтер бюлетень№ 22 маусым, мамыр № 4 – 5, 3 – 4 беттер
15. В.Л. Назарова, М.С. Жапбарханов,Д.А. Фурсов, С.Д Фурсова «Басқару есебі» Алматы экономика 2005 ж.156-162 беттер.
16. Учет и оценка дебиторской задолженности в соответсвии с международными стандартами. Дәулетбекова А.Д., Түлешова Г.К., Исабаева Г.З. // Бизнес класс 2004 №3 стр.2
17. Дебиторская и кредиторская задолженность. // Б-КА Бухгалтера и предпринимателя 2000 №5. стр.31
18. Малик А. Учет дебиторской задолженности. // Финансы и права №35
19. Журиков К. Бух-учет и налоги. 2003 №5
20. Власова О. Бухгалтерия с компьютером. // Бухгалтер плюс компьюте
21. №2732 1995жылдың 26-желтоқсанында Заң күшін иемденетін, ҚР Президентінің «Бухгалтерлік есеп жөнінде» жарлығы.
22. 1998-2000 жылдарға ҚР-да бухгалтерлік есеп пен аудиттің дамуы мен жүзеге асуының мемлекеттік бағдарламасы жөнінде №3838 1998 жылдың 28 қаңтарындағы ҚР Президентінің жарлығы.
23. 1996ж.12.10. бухгалтерлік есеп жөнінде ҚР-ның Ұлттық комиссиясының дайындығы мен ұсынысы үшін окцептуалдық негіз №2 «ҚР бухгалтерлік есеп стандарты» - Алматы,-1996ж.
24. Бухгалтерлік есеп стандарты. ҚР Ұлттық комиссиясы. -Алматы,1996ж.
25. Методикалық кеңес берулер мен стандарттау және ҚР-ның бухгалтерлік есебі. -1997ж.
26. 14.01.97.ж. өзгерісі және толықтығымен Қаржы министірлігінің Бас салық инспекциясымен №37 «ҚҚС есептеу мен төлеу тәртібі жөнінде» нұсқамасы.
27. 1993ж. 24.08. министрлер комитеті шешімі негізінде шығарылған ҚР-ның ұйымдары мен кәсіпорындары және мемлекеттік бірлестік жұмысшыларының іс-сапарлық қызметі жөнінде нұсқамасы.
28. Тулешова м. МСФО 1,2 том Алматы 2005 г.
29. Абрютина А. «Кәсіпорынның іскерлігін қаржы–экономикалық талдау» Оқу құралы –М:Изд-во «ЧС и сервис»,1998ж.
30. Алборов Р.А. «Өнеркәсіптік сауда АПК ұйымдарындағы аудит»: Оқу құралы., 2000ж.
31. Кәсіпорын мен ұйымның төлеу қабілеттілігін талдау.
32. Аренс Э.А. «Аудит»: Оқу құралы
33. Артеменко В.Г. «Қаржылық анализ»: Оқу құралы - «ДИС»басылымы - 1997ж.
34. Байдибеков Ж.М. «Кредиторлық және дебиторлық борыш балансындағы айналым құралдарының тиімді жұмыс істеуі мен пайдалануы және есеп айырысу саясатын ақылмен реттеу есебімен кәсіпорынның өндірістік іскерлігінің дамуы», «Қаржы –қаражат»-2000\5-6.
35. Барышников Н.П. «Бухгалтер мен аудиторлық көмегіне хаттама» –методикалық құралдар, нормативтік құжаттар, коментариялар, проводкалар, мысалдар/ Н.П.Барышников- М:басылым «Филинъ»1998ж.
36. Глазунов В.Н. «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау» -1999ж-2.
37. Данилевский В. «Аудит практикасы» Оқу құралы.
38. Дүйсембаев К.Ш. «Қаржылық есеп беру аудиті мен талдау» –Алматы-1998ж.
39. Дүйсембаева З.К., Ержанова С.М. «ҚР-ның кәсіпорында есеп саясаты»-Алматы -1999ж.
40. Дүйсембаева З. К. «Аудит жүйесіндегі қаржылық талдау» (1999ж-4).
41. Ефимова О.В. «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын қалай талдау», -1993ж.
42. Кеннинг Дж. «Бухгалтерлік есеп теориясы: Оқу құралы.
43. Ковалев В.В. «Қаржы анализі: капиталды басқару, инвестицияны талдау: есеп беруді талдау» –М:Қаржылар мен сттистика -1997ж.
44. Ковалева О.С. «Бухгалтерлік есеп және шаруашылық іскелікті талдау және аудит» -Болашақ -1994ж.
45. Коровин А.В. Аудиттегі қаржылық талдаудың ерекшелігі» Қаржылар-2000ж-8.
46. Косой А.М. «Дебиторлы–кредиторлылық борыш»/Ақша және несие-1998ж.
47. Кутерин Ж. «Кәсіпорында кредиторлық борышты реструктризациялау» Жалпы жолдар/кәсіпкер және құқық -1999ж.(10-11).
48. Ковалев В.В., Привалов В.П. «Кәсіпорынның қаржылық жағдайы» /экономика және маркетинг орталығы; 1995ж.
1. «ҚР Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп туралы заңы.»
2. ХҚЕС № 1,2.
3. «Бухгалтерлік есепті жүргізу ережесін бекіту туралы заң». № 221. 22.06.07ж.
4. //«Қаржылық менеджмент» № 1,№2. 21-28, 8- 15 беттер 01.01.2008 ж.
5. //«Библиотека бухгалтера» №11,№12 2007 ж 5-18,14-19,28-31 беттер. В.К.Радостовец,Т.Ғ.Ғабдуллин,В.В.Радостовец,ОШмид
6. «Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп», Алматы-2003
7. С.Т. Міржақыпова «Банктегі бухгалтерлік есеп», Алматы Экономика 2004
8. Әдіғали Әбдіманапов «Бухгалтерлік есеп теориясы және принциптері», Алматы – 2001
9. В.Л. Назарова «Бухгалтерлік есеп», Алматы Экономика 2005
10. Кеулімжанов «Қаржылық есеп» Алматы 2006 ж 216- 230 беттер,342-350 беттер.
11. Тасмағанбетов «Қаржылық есебі» Алматы 2004 ж 156- 178 беттер.
12. Д.О.Абленов «Аудит негіздері» Алматы экономика 2005 ж228-230,247-254 беттер.
13. К.Ш. Дүйсенбаев «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау»
14. // Бухгалтер бюлетень№ 22 маусым, мамыр № 4 – 5, 3 – 4 беттер
15. В.Л. Назарова, М.С. Жапбарханов,Д.А. Фурсов, С.Д Фурсова «Басқару есебі» Алматы экономика 2005 ж.156-162 беттер.
16. Учет и оценка дебиторской задолженности в соответсвии с международными стандартами. Дәулетбекова А.Д., Түлешова Г.К., Исабаева Г.З. // Бизнес класс 2004 №3 стр.2
17. Дебиторская и кредиторская задолженность. // Б-КА Бухгалтера и предпринимателя 2000 №5. стр.31
18. Малик А. Учет дебиторской задолженности. // Финансы и права №35
19. Журиков К. Бух-учет и налоги. 2003 №5
20. Власова О. Бухгалтерия с компьютером. // Бухгалтер плюс компьюте
21. №2732 1995жылдың 26-желтоқсанында Заң күшін иемденетін, ҚР Президентінің «Бухгалтерлік есеп жөнінде» жарлығы.
22. 1998-2000 жылдарға ҚР-да бухгалтерлік есеп пен аудиттің дамуы мен жүзеге асуының мемлекеттік бағдарламасы жөнінде №3838 1998 жылдың 28 қаңтарындағы ҚР Президентінің жарлығы.
23. 1996ж.12.10. бухгалтерлік есеп жөнінде ҚР-ның Ұлттық комиссиясының дайындығы мен ұсынысы үшін окцептуалдық негіз №2 «ҚР бухгалтерлік есеп стандарты» - Алматы,-1996ж.
24. Бухгалтерлік есеп стандарты. ҚР Ұлттық комиссиясы. -Алматы,1996ж.
25. Методикалық кеңес берулер мен стандарттау және ҚР-ның бухгалтерлік есебі. -1997ж.
26. 14.01.97.ж. өзгерісі және толықтығымен Қаржы министірлігінің Бас салық инспекциясымен №37 «ҚҚС есептеу мен төлеу тәртібі жөнінде» нұсқамасы.
27. 1993ж. 24.08. министрлер комитеті шешімі негізінде шығарылған ҚР-ның ұйымдары мен кәсіпорындары және мемлекеттік бірлестік жұмысшыларының іс-сапарлық қызметі жөнінде нұсқамасы.
28. Тулешова м. МСФО 1,2 том Алматы 2005 г.
29. Абрютина А. «Кәсіпорынның іскерлігін қаржы–экономикалық талдау» Оқу құралы –М:Изд-во «ЧС и сервис»,1998ж.
30. Алборов Р.А. «Өнеркәсіптік сауда АПК ұйымдарындағы аудит»: Оқу құралы., 2000ж.
31. Кәсіпорын мен ұйымның төлеу қабілеттілігін талдау.
32. Аренс Э.А. «Аудит»: Оқу құралы
33. Артеменко В.Г. «Қаржылық анализ»: Оқу құралы - «ДИС»басылымы - 1997ж.
34. Байдибеков Ж.М. «Кредиторлық және дебиторлық борыш балансындағы айналым құралдарының тиімді жұмыс істеуі мен пайдалануы және есеп айырысу саясатын ақылмен реттеу есебімен кәсіпорынның өндірістік іскерлігінің дамуы», «Қаржы –қаражат»-2000\5-6.
35. Барышников Н.П. «Бухгалтер мен аудиторлық көмегіне хаттама» –методикалық құралдар, нормативтік құжаттар, коментариялар, проводкалар, мысалдар/ Н.П.Барышников- М:басылым «Филинъ»1998ж.
36. Глазунов В.Н. «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау» -1999ж-2.
37. Данилевский В. «Аудит практикасы» Оқу құралы.
38. Дүйсембаев К.Ш. «Қаржылық есеп беру аудиті мен талдау» –Алматы-1998ж.
39. Дүйсембаева З.К., Ержанова С.М. «ҚР-ның кәсіпорында есеп саясаты»-Алматы -1999ж.
40. Дүйсембаева З. К. «Аудит жүйесіндегі қаржылық талдау» (1999ж-4).
41. Ефимова О.В. «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын қалай талдау», -1993ж.
42. Кеннинг Дж. «Бухгалтерлік есеп теориясы: Оқу құралы.
43. Ковалев В.В. «Қаржы анализі: капиталды басқару, инвестицияны талдау: есеп беруді талдау» –М:Қаржылар мен сттистика -1997ж.
44. Ковалева О.С. «Бухгалтерлік есеп және шаруашылық іскелікті талдау және аудит» -Болашақ -1994ж.
45. Коровин А.В. Аудиттегі қаржылық талдаудың ерекшелігі» Қаржылар-2000ж-8.
46. Косой А.М. «Дебиторлы–кредиторлылық борыш»/Ақша және несие-1998ж.
47. Кутерин Ж. «Кәсіпорында кредиторлық борышты реструктризациялау» Жалпы жолдар/кәсіпкер және құқық -1999ж.(10-11).
48. Ковалев В.В., Привалов В.П. «Кәсіпорынның қаржылық жағдайы» /экономика және маркетинг орталығы; 1995ж.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1. ДЕБИТОРЛЫҚ ЖӘНЕ КРЕДИТОРЛЫҚ ҚАРЫЗДАР ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Дебиторлық қарыздар:түсінігі, түрлері, бағалау мен тану
1.2 Кредиторлық қарыздар: түсінігі мен түрлері
2 ШЫМКЕНТ ҚҰС ЖШС ДЕБИТОРЛЫҚ ЖӘНЕ КРЕДИТОРЛЫҚ ҚАРЫЗДАРМЕН
ЕСЕП АЙЫРЫСУ ОПЕРАЦИЯЛАРЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Дебиторлық қарыздар бойынша есеп айырысуды ұйымдастыру
2.2 Кредиторлық қарыздар бойынша есеп айырысуды ұйымдастыру
3. ШЫМКЕН ҚҰС ЖШС ДЕБИТОРЛЫҚ ЖӘНЕ КРЕДИТОРЛЫҚ ҚАРЫЗДАР
ҚОЗҒАЛЫСЫН ТАЛДАУ ЖӘНЕ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫН ҰСЫНУ
3.1 Дебиторлық қарыздар айналымын талдау
3.2 Кредиторлық қарыздар айналымын талдау
3.3. Бизнес жоспар
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Ауыл шаруашылығының дамуына үлкен көңіл бөлініп, елімізде оның
дамуына жағдай жасалынып, жыл сайын елбасымыздың Жолдауында назардан тыс
қалып отырған жоқ. Осы ауыл шаруашылығы екі үлкен саладан құралады. оның
бірі мал шаруашылығы болса, екіншісі өсімдік шаруашылығы.
Аталған мал шаруашылығындағы оңтүстікте жақсы жолға қойылған сала бұл
құс шаруашылығы. Оңтүстікті ғана емес, республикамыздың көптеген аймақтарын
құс етімен, жұмыртқамен қамтамасыз етіп отырған бұл саланың қызметін
ұйымдастырудың өзіндік ерекшеліктері бар. Шикізаттық емес секторды дамыту
аса маңызды екені алға міндет болып қойылып отырған жағдайда бұл
кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етуде оның есебі мен
аудитін дұрыс ұйымдастырудың маңызы өте зор.
Кәсіпорын балансындағы негізгі баптары дебиторлық қарыздар мен
кредиторлық қарыздар есебін дұрыс жүргізіп, қажетті көрсеткіштерге қажетті
талдау жасап, оның нәтижелерін кәсіпорын қызметінің тиімділігін арттыру
үшін пайдалану үлкен маңызға ие. Дебиторлық қарыздар мен кредиторлық
қарыздар есебін дұрыс ұйымдастыру арқылы біз қаржылық тұрақтылықты
қамтамасыз ететін негізгі көрсеткіштерге талдау жасап, кемшіліктер мен
олқылықтардың алдын алу мүмкіндігіне ие бола аламыз. Осы аталған жағдайлар
тақырыптың өзектілігін анықтап отыр
Жұмыстың мақсаты құс шаруашылығындағы дебиторлық және кредиторлық
қарыздардың есебін ұйымдастыру ерекшеліктерін зерттеп, көрсеткіштерге
талдау жасап, тиімділігін арттыру бойынша ұсыныстар жасау болып табылады.
Тақырыпты ашу үшін алға келесідей міндеттер қойылады:
▪ дебиторлық және кредиторлық қарыздардың түсінігін ашу;
▪ кәсіпорында дебиторлық қарыздардың есебін ұйымдастыру
ерекшеліктерін зерттеу;
▪ кәсіпорында кредиторлық қарыздардың есебін ұйымдастыру
ерекшеліктерін зерттеу;
▪ дебиторлық және кредиторлық қарыздар есебінің дұрыс
ұйымдастырылуын тексерудің қажеттілігін ашып көрсету;
▪ дебиторлық қарыздырдың айналымдылығын талдау;
▪ кредиторлық қарыздардың айналымдылығын талдап, оларды
тиімділігін арттыру бойынша үұсыныстар жасау.
Зерттеу обьектісі Шымкент құс ЖШС. Аталған кәсіпорын құс шаруашылығы
саласында тәжірибесі мол. Сапа менеджменті талаптарына сай жұмыс атқаратын
кәсіпорындардың бірі.
Дипломдық жұмыс құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан
тұрады. Бірінші бөлімде дебиторлық қарыздар мен кредиторлық қарыздар
теориялық тұрғыдан зерттелініп, түсінігі, түрлері мен тану және бағалау
ерекшеліктері қарастырылды. Екінші бөлімде Шымкент құс ЖШС дебиторлық
және кредиторлық қарыздар бойынша есеп айырысулар ерекшілігі қарастырылды.
Үшінші бөлімде дебиторлық және кредиторлық қарыздар қозғалысына талдау
жасалынып, кәсіпорын қызметінінің тиімділігін арттыру бойынша бизнес жоспар
жасалынады.Қорытындыда негігі нәтижелер туралы жазылады.
Тақырыпты зерттеу барысында заң актілері, нормативтік құжаттар,
бухгалтерлік есепті ұйымдастыру ережесі, Ұлттық қаржылық есеп стандарттары
мен Халықаралық қаржылық есеп стандарты , отандық және ресей ғалымдардың
еңбектері пайдаланылды.
1. ДЕБИТОРЛЫҚ ЖӘНЕ КРЕДИТОРЛЫҚ ҚАРЫЗДАР ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1. Дебиторлық қарыздар:түсінігі, түрлері, бағалау мен тану
Борышкер, дебитор (латын debitum сөзінен –борыш, міндеттеме дегенді
білдіреді) екі немесе одан да көп тұлғалардың арасындағы мүліктік
байланыстың азаматтық–құқықтық міндетемесінің бір жағы.
Дебиторлық қарыз - басқа заңды тұлғалар мен азаматтардың кәсіпорынға
арналған қарыз сомасы. Нақты емес есеп беру жүйесінде дебиторлық қарыздың
пайда болуы кәсіпорынның шаруашылық іскерлігінің объективті процесін
көрсетеді.
Дебиторлық қарыздың құрылу сипаты бойынша жақсы және анықталмаған
болып бөлінеді. Кәсіпорынның жақсы қарызы, не кәсіпорынның өндірістік
бағдарламасын орындау жолымен, сонымен қатар, есеп берудің әрекет етуші
формаларымен негізделгендер жатады. Анықталмаған дебиторлық қарызға есеп
беруді жүргізу кезінде жетіспеушіліктері бар болуы, есеп беруші қаржы
тәртібін бұзылуы, материалдық құқықтарды шығаруда бақылаудың әлсіреуі,
жетіспеушіліктер мен тонаушылықтардың пайда болуы нәтижесінде пайда
болғандар жатады.
Дебиторлық қарыз халықаралық және Қазақстандық бухгалтерлік есеп
стандартына сәйкес сатып алушылардың компанияға арналған сомма ретінде
анықталады.
Дебиторлық қарыз - айналым капиталының маңызды компаненті. Егерде бір
кәсіпорын келесі кәсіпорынға товар сатса,онда сатылған тауардың құны бірден
төмендейді. Дебиторлық қарыз иемденуге құқы барзаңды құқықтармен байланысты
кәсіпорын активтері болып табылады.
Дебиторлық қарыздардың келесідей түрлері болады (Сызба 1):
1. Саудалық дебиторлық қарыз
2. Басқа да дебиторлық қарыз
Сызба 1. Дебиторлық қарыздардың түрлері.
Жалпы активті мүлік, құндық бағасы бар, мүлікшілік және субъект құқығы
деп түсінеміз. Активке айналған болашақ экономикалық пайдалылық
–субъектінің ақшалай қорлар ағымына потенциалды, тікелей және жанама
салымдар болып табылады. Сонымен бірге, дебиторлық қарыз - бұл активке
айналған және иемденуге құқы бар, заңды құқықтармен байланысты болашақ
экономикалық пайда.
Дебиторлық қарыз активінің негізгі 3 сипаттамасы бар:
- ақшалай құралдардың өсімін тікелей және жанама құруға қабілеттілікті
қамтамассыз ететін, болашақ пайданы туындатады.
-активтер шаруашылық субъект басқаратын ресурстар болып табылады.
Сонымен бірге, пайда немесе потенциалды қызмет көрсетулер заңды немесе оны
алу мүмкіндіктеріне заңды дәлел қажет. Мысалы,активті сату фактісінің
көрінісінде сатушыда дебиторлық қарыз құрылады.Сату-сатып алу келісімі
болашақ мүмкін пайданы анықтауға мүмкіндік береді. Бірақ та,егер сатып
алушы дебиторлық қарызды жабуға белгілі бір сомма салса, онда сатушы
ресурстарға, яғни потенциалды түсімдерге бақылауын жоғалтады, осының
нәтижесінде актив болудан қалады;
- активтерге болашақта алынатын, бірақ қазір кәсіпорынның бақылауында
болмайтын пайда жатпайды. Сонымен бірге, сол немесе басқа шаруашылық
операция болатын жөнінде бухгалтердің шешімі кілтті кезең болып табылады.
Фирмамен келісімге қол қою жағдайымен бухгалтер бақылауында болатын болашақ
мүмкін пайда бекітіледі.Тек бухгалтер ғана жағдайдың, фирма актив ретінде
көрінісінде,толық немесе толық емес маңызы барын анықтайды. Көп жағдайда
маңыздылық операцияның біткенін білдіреді. Егер бір жыл ішінде сомма
алынбаса, ағымдағы активтерге дебиторлық қарыз толық қосылуы мүмкін.Сонымен
қатар, ұзақ мерзімді активтар құрамында 1 жылдан аса саналатын дебиторлық
қарыз дебиторлық қарыз мақаласына қосылуы мүмкін.
Шаруашылықтың жоспарлы-әкімшілік жүйесінде, сонымен қатар 1997 жылға
дейін Қазақстан Республикасында әрекет еткен бухгалтерлік есеп жүйесінде
активі кәсіпорынға ие барлық шаруашылық құралдар деп қарастырады.
Қазақстанның қазіргі есебіне сәйкес өзінділігі–активтер болашақта табысқа
айналатын, шығындардың белгілі мөлшері болып табылады. Бұдан активке
салынған шығындар қалай анықталатыны, сонымен қатар дебиторлық қарызды
қарастыру қажеттігі туындалады.Осымен байланысты бухгалтерлік есепте ақша
төлемеу, керісінше осы төлемдерге құқықтық пайда болуы табыс болып
саналады. Сонымен бірге, берілген есеп беру кезеңіндегі табыстар
шығындармен сәйкес болу керек.
Қазіргі кезде дебиторлық қарыздың халықаралық есеп жүйесіне өтумен
байланысы келесі түрлерін бөледі: сатып алушы және тапсырыс беруші
дебиторлық борыш, тәуелді бірлестік, бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалар,
басқа да дебиторлық қарыз, болашақ кезеңдердің шығындары,берілген аванс
бойынша дебиторлық қарыз.Дебиторлық қарыздар мерзіміне қарай екі
түрліболып бөлінеді: 1. Қысқа мерзімді дебиторлық қарыз 2. Ұзақ
мерзімді дебиторлық қарыз
1.2. Кредиторлық қарыздар: түсінігі мен түрлері
Кредитордың қарыз – кәсіпорынның басқа заңды немесе жеке тұлғаларға
міндеттемелері (берешегі).
Пайда болу сипатына қарай кредиторлық қарыз қалыпты және ақталмаған
болып бөлінеді.
Қалыпты кредиторлық қарыз пен кәсіпорынның бизнес-жоспарын орындау
барысына, сондай-ақ есеп айырысудың іс жүзіндегі формаларымен
байланыстыларын санаған жөн.
Бұларға төлеу мерзімі келмеген акцептелген есеп-қисап құжаттары бойынша
жабдықтаушыларға қарыз және бюджетке төлемдері өтіп кеткен қарыз және т.б.
Ақталмаған кредиторлық қарыз болып бюджетпен есеп айырысу бойынша -
қаржы органдарына, еңбекті өтеу бойынша-кәсіпорын қызметкерлеріне,
мерзімінде төленбеген есеп-қисап құжаттары бойынша - жабдықтаушыларға және
т.б мерзімі өткен қарызтер саналады.
Кредиторлық қарызті тексерудің басты міндеттері мыналар:
1) Төлем тәртібін сақтауды тексеру.
Есептеуде қолданылатын бағаның, тарифтің және басқа құндық көрсеткіштердің
негізділігін тексеру.
Кредиторлық қарыз сомасының шынайылығын тексеру.
Есептеулерді реттеу мен кредиторлық қарызті азайту жөніндегі ұсыныстарды
дайындау.
Кредиторлармен есеп айырысу жағдайын бақылауды ұйымдастыру келісім-
шарттық және есептік тәртіптің нығаюына тапсырылған ассортиментте және
төлемдік тәртіпті сақтау үшін жауапкершілікті арттыру сапасымен өнімді
жеткізу жөніндегі міндеттемелерді орындауға, кредиторлық қарызті қысқартуға
және соған орай шаруашылық жүргізуші субьектінің қаржылық жағдайын
жақсартуға мүмкіндік береді.
Мерзімі бойынша кредиторлық қарыздар екіге бөлінеді:
1. Қысқа мерзімді кредиторлық қарыз.
2. Ұзақ мерзімді кредиторлық қарыз.
Сондай ақ арнайы әдебиеттерде кредиторлық қарыз міндеттеме ретіндеде
қарыстырылады.
Міндеттеме - бұл реттеу экономикалық табыстарды құрайтын ресурстардың
шығуына әкелетін бұрынғы оқиғалардан туындайтын дара кәсіпкердің немесе
ұйымның қолданыстағы міндеті. Міндеттеменің келесідей түрлері бар (Сызба 2
көрсетілген ):
1. Шартты міндеттеме
2. Қаржылық міндеттеме
3. Бағалау міндеттемесі
Сызба 2. Міндеттеменің жіктелінуі.
Шарты міндеттеме - бұл: өткен жағдайлардың нәтижесінде туындайтын және
оның болуы бір немесе бірнеше белгіленбеген, субъектінің толық бақылауында
болмайтын келешектегі оқиғалардың болуымен не болмауымен ғана расталатын
ықтимал міндеттеме;
өткен жағдайлардың нәтижесінде туындайтын, бірақ: міндеттемелерді реттеу
үшін экономикалық пайдасы бар ресурстардың шығуын талап ететін
ықтималдықтың жоқтығынан; немесе міндеттеменің шамасы сенімділіктің
жеткілікті дәрежесімен өлшенбейтіндіктен, танылмайтын қолданыстағы
міндеттеме;
Қаржылық міндеттеме - мынадай: шартпен: ақша қаражатын немесе өзге де
қаржылық активті басқа субъектіге беру;
субъект үшін ықтимал тиімсіз жағдайларда басқа субъектімен қаржылық
активтермен немесе қаржылық міндеттемелермен алмасу белгіленген міндеттеме;
есеп айырысу субъектінің меншікті үлестік құралдарымен жүзеге асырылатын
немесе жүзеге асырылуы мүмкін және мынадай:
кәсіпорынның меншікті үлестік құралдарының ауыспалы санын субъект беретін
және беруге міндетті болатын;
ақша қаражатының немесе басқа қаржылық активтің белгіленген сомасын
алмастыруға қарағанда есеп айырысу субъектінің меншікті үлестік
құралдарының белгіленген санына өзге тәсілмен жүргізілетін немесе
жүргізілуі мүмкін. Бұл мақсаттар үшін ұйымның меншікті үлестік құралдарына
болашақта субъектінің меншікті үлестік құралдарын алуға немесе жеткізуге
шарт болып табылатын құралдар қосылмайтын шарт болып табылатын кез келген
міндеттеме;
Міндеттеменің ажырамас сипаттамасы субъектіде нені болмасын қандай да
болмасын белгілі бір түрде әрекет ететін немесе қолданатын міндеттеменің
бар болуы болып табылады. Міндеттеме қандай да болмасын заңды тұлғадан
шыққан, сол сияқты практикадан алынған болуы мүмкін. Заңды міндеттеме
міндетті шарттан немесе заңнамалық шарттан шығады және мәжбүрлі тәртіппен
орындалуы мүмкін. Практикадан шығатын міндеттеме - мынадай жағдайларда
субъектінің іс-әрекетінен туындайтын міндеттеме:
1) саясат немесе жеткілікті түрде нақтылы ағымдағы өтініш деп жарияланған
өткен қызметтің орныққан практикасында субъект басқа тараптарға ол өзіне
белгілі бір міндеттерді қабылдайтындығын көрсетсе; және
2) нәтижесінде субъект осы тараптарда өзіне қабылдаған міндеттерді
орындайтындығына қатысты негізделген күтулер жасаса.
21. Қолданыстағы міндеттемені реттеу, әдетте, ақша қаражатын төлеуді, өзге
де активтерді беруді, қызметтер көрсетуді, қолданыстағы міндеттемені басқа
міндеттемемен ауыстыруды немесе міндеттемені жеке капиталға ауыстыруды
көздейді. Міндеттеме, сондай-ақ кредит берушінің өзінің құқықтарынан ерікті
немесе мәжбүрлі бас тартуы сияқты басқа да құралдармен өтелуі мүмкін.
Бағалау міндеттемесі көлемі бойынша белгісіз не белгіленбеген орындалу
мерзімі бар міндеттемені білдіреді. Кейде бағалау міндеттемелері термині
амортизация, активтердің құнсыздануы және күмәнді қарыздар сияқты баптар
контексінде пайдаланылады. Мұндай баптар міндеттемелерді тану емес
активтердің баланстық құнын түзету болып табылады, сондықтан да осы бөлімде
қаралмайды.
Бастапқы тану
Субъект бағалау міндеттемелерін:
1) субъектіде өткен оқиғаның нәтижесінде әрекет ететін міндеттеме болғанда;
және
2) міндеттемені жабу үшін экономикалық пайданы беру талап етілуі мүмкін
болса; және
3) міндеттеме сомасы сенімді түрде бағалануы мүмкін болғанда ғана тануға
тиіс.
Сирек жағдайда әрекет ететін міндеттеменің бар-жоғы түсініксіз болады.
Мұндай жағдайда, егер есепті күні барлық бар куәліктерді ескере отырып,
әрекет ететін міндеттеме бар болса, өткен оқиға әрекет ететін міндеттеменің
туындауына алып келуші болып саналады.
Субъект бағалау міндеттемесін баланстағы міндеттеме ретінде тануға,
егер:
1) ол қорлардың өзіндік құнына енгізілетін шығындардың бір бөлігі болып
табылмаса, немесе
2) негізгі құралдардың өзіндік құнында танылмаса, сондай-ақ шығысты
пайданың немесе залалдың құрамында бағалау міндеттемесінің мөлшеріне тең
сомаға тануға тиіс.
Бастапқы өлшеу
Субъект есепті күнге міндеттемені жабу үшін қажетті соманы ең үздік
есептік бағалау негізінде бағалау міндеттемелерін өлшейді.
1) Өлшенетін бағалау міндеттемелері баптардың ірі жиынтығын қамтитын жерде
есептік бағалау тиісті ықтималдықтарды ескере отырып, ықтимал нәтижелердің
барлық салмақтап көру жолымен жүргізіледі.
2) Бағалау міндеттемесі жалғыз міндеттеме бойынша туындағанда, жеке,
неғұрлым ықтимал нәтиже міндеттеменің ең үздік есептік бағалауы болуы
мүмкін. Алайда осындай жағдайдың өзінде субъект басқа да ықтимал
нәтижелерді қарастырады. Басқа ықтимал нәтижелер негізінен неғұрлым ықтимал
нәтижеден жоғары немесе төмен болса, онда ең үздік есептік бағалау неғұрлым
жоғары немесе неғұрлым төмен шамада болады.
Ақшаның уақытша құнының әсері елеулі болған кезде бағалау міндеттемелерінің
сомасы соманың келтірілген құнын білдіруге тиіс, ол, күтіліп отырғандай,
міндеттемені жабу үшін талап етіледі. Дисконттау ставкасы (немесе
ставкалары) ақшаның уақытша құнының ағымдағы нарықтық бағалауын көрсететін
салыққа дейінгі ставка (немесе ставкалар) болуға тиіс. Міндеттеменің өзіне
тән тәуекелдер дисконттау ставкасында не міндеттемені жабу үшін қажетті
сомада, бірақ осы көрсеткіштің екеуінде де емес, көрсетілуге тиіс.
Бағалау міндеттемелерін жабу үшін қажетті шығындардың бір бөлігін
немесе барлығын басқа тарап өтейді деп күтілетін кезде (мысалы, сақтандыру
талабы бойынша) міндеттемені жапқан субъектінің өтемақы алуы шартымен
субъект өтемді жеке актив ретінде таниды. Алуға жататын өтемақы баланста
актив ретінде ұсынылуға тиіс және әрекет ететін бағалау міндеттемесінің
орнына қарсы есептелмейді. Пайда мен залал туралы есептерде субъект тиісті
бағалау міндеттемесіне жататын шығыстардың орнына басқа тараптан алынған
өтемді есептей алады. Субъект бағалау резервтерін өлшеу кезінде активтердің
күтілетін істен шығуынан түсетін басқа да кірістерді алып тастауға тиіс.
Кейіннен өлшеу
Субъект шығындардың тек олар бастапқыда танылған бағалау міндеттемелерінің
орнына ғана есептен шығарады.
Субъект әрбір есепті күнге бағалау міндеттемелерін қайта қарауға және
қаралып отырған есепті күнгі жағдай бойынша ағымдағы міндеттемені жабу үшін
қажетті соманың ең үздік есептік бағалауын көрсету үшін оларды түзетуді
жүргізген жөн. Бұрын танылған соманы кез келген түзету бағалау
міндеттемелері бастапқы қорлардың немесе негізгі құралдардың өзіндік құнына
енгізілетін шығындардың бір бөлігі ретінде танылған жағдайларды қоспағанда,
пайданың немесе залалдың құрамында танылуға тиіс. Егер бағалау
міндеттемелері ол, күтіліп отырғандай, міндеттемені жабу үшін талап
етілетін келтірілген соманың құны негізінде өлшенетін болса, онда
дисконттауды реверсиялау қарыздар бойынша шығындар ретінде көрсетілуге
тиіс.
Бағалау міндеттемелері жөніндегі ақпаратты ашу
Бағалау міндеттемелерінің әрбір сыныбы үшін субъект мынаны ашады:
1) кезеңнің басы мен соңындағы баланстық құнды;
2) әрекет ететін бағалау міндеттемелерін ұлғайтуды қоса алғанда, кезең үшін
құралған қосымша бағалау міндеттемелерін;
3) кезең ішінде соманың пайдаланылуын (яғни бағалау міндеттемелерінің
орнына шеккен немесе есептен шығарылған);
4) кезең ішінде реверсияланған пайдаланылмаған соманы;
5) уақыт өткеннен кейін туындайтын кезең ішінде дисконтталған соманың
ұлғаюын және дисконттау ставкасының кез келген өзгерісінің әсерін;
6) міндеттеменің сипатын қысқаша сипаттауды және осы міндеттеме бойынша
туындайтын экономикалық пайда істен шығатын күтілетін уақытты;
7) осындай істен шығу сомасына немесе уақытына жататын белгісіздіктерді
көрсету;
8) осы күтілетін өтемге қатысты танылған кез келген активтің сомасын
көрсете отырып, кез келген күтілетін өтемнің сомасын.
Салыстырмалы ақпарат талап етілмейді.
Қолдану
Бағалау міндеттемесі көлемі бойынша белгісіз не белгіленбеген орындалу
мерзімі бар міндеттемені білдіреді.
Осы бөлімде айтылған талаптар осы Стандарттың басқа бөлімдерінде
қаралатын бағалау резервтеріне қолданылмайды, мынаны қамтиды:
1) жалға алуды;
2) құрылысқа арналған шарттарды;
3) жұмыскерлерге сыйақы беру жөніндегі міндеттемелер; және
4) пайдаға салынатын салық.
Кейде бағалау міндеттемелері термині амортизация, активтердің
құнсыздануы және күмәнді қарыздар сияқты баптар контексінде пайдаланылады.
Мұндай баптар міндеттемелерді тану емес активтердің баланстық құнын түзету
болып табылады, сондықтан да осы бөлімде қаралмайды.
Қортындылай келген де міндеттеме бұл – кәсіпорынның басқа заңды
немесе жеке тұлғаларға міндеттемелері (берешегі).
Пайда болу сипатына қарай кредиторлық қарыз қалыпты және ақталмаған
болып бөлінеді.
Қалыпты кредиторлық қарыз пен кәсіпорынның бизнес-жоспарын орындау
барысына, сондай-ақ есеп айырысудың іс жүзіндегі формаларымен
байланыстыларын санаған жөн.
2. ШЫМКЕНТ ҚҰС ЖШС ДЕБИТОРЛЫҚ ЖӘНЕ КРЕДИТОРЛЫҚ ҚАРЫЗДАРМЕН ЕСЕП АЙЫРЫСУ
ОПЕРАЦИЯЛАРЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1. Дебиторлық қарыздар бойынша есеп айырысуды ұйымдастыру
Кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа заңды немесе жеке тұлғалардан оларға
сатқан тауарлары, көрсеткен қызметтері, сондай-ақ аванс ретінде алдын ала
төлеген төлемдері үшін алашақ қарыздары — Дебиторлық қарыздар (Алынуға
тиісті шоттар) деп аталады. Осы кәсіпорындар мен ұйымдарға берешек борышы
бар заңды және жеке тұлғалар дебиторлар болып табылады. Өтелетін (алынатын)
уақытына қарай алынуға тиісті дебиторлық қарыздар ағымдағы алынуға тиісті
қарыздар және ұзақ мерзімді алынуға тиісті қарыздар болып екіге бөлінеді.
Бұл қарыздардың есебі "Алынуға тиісті шоттар" бөлімінің шоттарында
есептеледі.
Есеп беретін уақыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын (өтелінетін)
дебиторлық қарыздар ағымдағы активтер қатарында есептеледі. Олардың
қатарына жататындар:
- ағымдағы активтерді сатып алуға төленген аванстық (алдын ала
төленген) төлем;
- тапсырылған (берілген) шоттар бойынша алынуға тиісті қарыздар;
- вексельдер бойынша алынуға тиісті қарыздар;
- негізгі ұйымдар мен оның еншілес серіктестігі арасындағы түрлі
операциялар негізінде туындаған дебиторлық қарыздар;
- ұйымның лауазымды адамдарының (тұлғаларының) дебиторлық борышы;
- басқадай дебиторлық қарыздар. Кәсіпорынның балансындағы алынған
вексель деп аталатын бабындағы сома басқа заңды немесе жеке тұлғалардың
ұйымға вексель бойынша төлейтін ресми берешегі болып есептелінеді. Алынуға
тиісті шоттар бойынша қарыздар (дебиторлық қарыздар) иелік ету құқығымен
қоса, заңды құқығымен байланысты актив болып саналады. Қорытындылап айтатын
болсақ "дебиторлық борыш" дегеніміз, бұл — иелік ету құқығын қосқандағы
заңды құқықтармен байланысты активте қамтылған алдағы уақыттағы
экономикалық тиімділік.
Ұйымның қаржы жағдайын сыйпаттайтын көрсеткіштердің қатарына дебиторлық
қарыздардың айналымы жатады. Яғни дебитолық қарыздардың есептелген уақыты
мен өтелу уақытының арасындағы мерзім күндерінің саны. Ұйымның дебиторлық
борышы оған байланысты кіріс танылған жағдайда ғана анықталады. Дебиторлық
қарыздар сатылған өнімдер мен тауарлардың құнынан баға жеңілдіктерін
(скидки) және қайтарылған тауарлардың құнын алып тастағандағы қалдық сома
бойынша есептеледі. Бір жылдан астам уақыт бойы алынбаған дебиторлық
қарыздар "Ұзақ мерзімді дебиторлық қарыздар" болып есептеледі. Дебиторлық
қарыздардың пайда болған (есептелінген) уақыты мен өтелу уақытының
арасындағы мерзімге байланысты пайыздар бойынша кіріс көп жағдайларда
ескерілмейді. Кәсіпорындар өздерінің тауарларын сатқанда кейде сатып
алушыларға баға жеңілдіктерін береді. Ұйымдардың бұндай қадамға баруының
басты себебі сатып алушыларды қызықтыру арқылы сатылатын тауарларының
көлемін арттыру болып табылады. Сонымен қатар баға жеңілдіктерін (скидки)
пайдалану ұйымның күмәнді қарыздарының сомасын қысқартуға үлкен әсер етеді.
Халықаралық тәжірибеде баға жеңілдіктері (скидки) терминімен (сөзімен)
бірге сауда жеңілдігі термині (сөзі) қатар қолданылады. Өз экономикасын
нарықтық жолмен жүргізіп келе жатқан елдердегі ұйымдар сауда жеңілдігін
тауарларды сатудағы жарнама ретінде пайдаланады. Ұйымдардың сауда
жеңілдігін қолдануының мақсаты баға жеңілдіктерін (скидки) пайдаланғандағы
жағдаймен бірдей деп айтуға болады.
Кейбір жағдайларда сапасының төмендігінен немесе тауарлардың ақау болу
себебінен сатылған тауарларды қайтаруға тура келеді. Бұндай тауарларды
қайтарып алу сатушы ұйымдар үшін тиімсіз болады. Сондықтан да кәсіпорын
сатып алушы заңды немесе жеке тұлғаның осы тауарлар бойынша борыш
сомаларының мөлшерін қысқарту туралы талабын қабылдауға келісуіне тура
келеді. Әрине аталған жеңілдікті жасау ұйымның келіп түсуге (алынуға)
тиісті табыстарының көлемін азайтатындығы сөзсіз. Бұл жағдайда ұйымның
бухгалтериясында жасалынған жеңілдік сомасына:
Д-т: Баға шегерімі — шоты
К-т: Алынуға тиісті қарыздар— шоты түріндегі бухгалтерлік жазуы
жазылады.
Егер сатылған тауар ұйымға қайтарылған болса, ол үшін жазылатын
бухгалтерлік жазу мына түрде бейнеленеді:
Д-т: Сатылған тауарлардың қайтарылымы — шоты
К-т: Алынуға тиісті қарыздар — шоты
Кәсіпорындардың бухгалтериясы дебиторлық қарыздар есебін жүргізу
барысында мына төменде аталған құжаттарды (есептік тіркелімдерді)
қолданады:
нөмірі 7 — Журнал-ордер - "Жұмысшылар мен басқа да тұлғалардың борышы"
деп аталатын шотының кредиті бойынша;
нөмірі 8 — Журнал-ордер — "Алынуға тиісті қосылған құн салығы,
"Есептелген пайыздар", "Басқадай дебиторлық қарыздар" және "Берілген
аванстар" деп аталатын шоттардың кредиті бойынша;
нөмірі 9 — Журнал-ордерге қосымша тізімдеме — "Берілген аванстар"
шотының дебиті бойынша;
нөмірі 10 — Журнал-ордер — "Күдікті қарыздар бойынша резерв", "Алдағы
кезең шығыңцары" шоттарының несие (кредиті) бойынша;
нөмірі 11 — Журнал-ордер — "Сатып алушылар және тапсырыс берушілердің
борышы" шотының және "Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық
борышы" шотының кредиті бойынша жүргізіледі.
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер және басқадай дебиторлармен есеп
айырысудың есебі бойынша жоғарыда аталып өткен тіркелімдерден басқа
дебиторлық қарыздардың есебіне талдамалық (аналитикалық) есептің
карточкалары, ажырату парақшалары (қағаздарын), бухгалтерлік анықтамалары
және тағы да басқа тіркелімдер (құжаттар) қолданылады. Жалпы есеп
тіркелімдерін толтыру шаруашылық операцияларының мазмұнын сипаттайтын
бухгалтерлік жазулардың жиынтығын анықтау үшін керек. Халықаралық
бухгалтерлік есеп стандартында (соның ішінде Америка Құрама Штаттарының
бухгалтерлік есеп стандартында) ұйымның бухгалтерлік ссеп жұмысын жүргізу
барысында қолданатын барлық бланкілері үшін міндетті ортақ есеп беру
формалары қарастырылмаған. Есеп нысанын таңдау құқығы толығымен бас
бухгалтердің құзырында, яғни ол алғашқы құжаттарды топтастырудың ең
қарапайым әдісін таңдап, шоттар корреспонденциясын жүргізуге міндетті.
Шоттарға келетін болсақ, олар негізгі есеп тіркелімдерінде үнемі қатысатын,
эпизодтық болып бөлінеді және олар басқадай операцияларда қолданылады.
Дебиторлық қарыздар шоттарында есептелетін сомалардың дұрыстығы мен олардың
толықтығын бақылау үшін түгендеу жүргізілуі қажет, ол құжаттар бойынша
шоттарды корреспонденцияланатын шоттармен салыстыру арқылы жүргізіледі.
Мұндағы басты, мақсат,— әрбір шоттағы сомалардың сәйкестігі мен дұрыстығын,
толықтығын анықтау болып табылады. Дебиторлық борышты есептеудегі басты
мәселе сату мерзімін анықтау болып табылады, яғни сатып алушыларға тиеліп
жіберілген немесе жөнелтілген тауарлардың (жұмыстар, қызметтер) қашан
сатылғанын тануында. Бухгалтерлік есептің көзқарасымен қарағанда,
тауарлардың тиелуі мен сатып алушыға қаржылық және есеп айырысу
құжаттарының ұсынылуы, тауарлардың сатылғандығы деп танылады.
Дебиторлық қарыздар келесідей бөлімдерден тұрады:
1. Қысқа мерзімді дебиторлық қарыздар:
1200 Қысқа мерзімді дебиторлық борыш
1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қысқа мерзімді
дебиторлық қарызы
1220 Еншілес ұйымдардың қысқа мерзімді дебиторлық қарызы
1230 Ұйымдасқан және бірлескен ұйымдардың қысқа мерзімді дебиторлық
қарызы
1240 Филиалдар мен құрамдық бөлімдердің қысқа мерзімді дебиторлық
қарызы
1250 Жұмыскерлердің қысқа мерзімді дебиторлық қарызы
1260 Жал бойынша қысқа мерзімді дебиторлық қарыздар
1270 Алынуға тиісті қысқамерзімді сыйақылар
1280 Басқа да қысқа мерзімді дебиторлық қарыздар
1290 Күдікті талаптар бойынша резервтер
Ұзақ мерзімді дебиторлық қарыздардың есебі төмендегі бөлімше шоттарында
жүргізіледі:
2100 Ұзақ мерзімді дебиторлық борыш
2110 Сатып алушылыр мен тапсырыс берушілердің ұзақ мерзімді дебиторлық
қарызы
2120 Еншілес ұйымдардың ұзақ мерзімді дебиторлық қарызы
2130 Ұйымдасқан және бірлескен ұйым дардың ұзақ мерзімді дебиторлық
қарызы
2140 Филиалдар мен құрамдық бөлімдердің ұзақ мерзімді дебиторлық
қарызы
2150 Жұмыскерлердің ұзақ мерзімді дебиторлық қарызы
2160 Жал бойынша ұзақ мерзімді дебиторлық қарызы
2170 Алынуға тиісті ұзақ мерзімді сыйақы
2180 Басқа да ұзақ мерзімді дебиторлық қарыздар
Қортындылай келген де құс шаруашылығандағы дебиторлық қарыздарды
басқару –бірден бір көкейкесті мәселесі болып табылады. Шымкент-құс ЖШС
кәсіпорнында дебиторлық қарыз екі факторларға байланысты көрініс табады:
• кәсіпорнның іскерлік деңгейі – неғұрлым сатылымдар көлемі көп болса,
соғұрлым дебиторлық қарыздардың көлемі де көп болады.
• кәсіпорнның клиентке деген қарым –қатынасы – кәсіпорын клиенттерді
сақтап қалу және клиенттерді тарту мақсатында өз клиенттеріне төлем төлеу
уақытын ұзақ бере отырып қарызды деңгейін арттырады.
Шымкент-құс ЖШС да өз активтерін пайдаланудың тиімділік дәрежесін
бағалау үшін іскерлік белсенділік коэфиценті қолданылады.(айналым
коэфиценті).
Дебиторлық қарыздардың айналым коэфиценті кәсіпорынның дебиторлық
қарыздарының құрлымы мен деңгейін анықтауға мүмкіндік береді.Дебиторлық
қарыздың айналым коэфиценті – бұл кәсіпорнның таза сатылымдары көлемінің
орташа жылдық дебиторлық қарыздарға қатыныасымен есептелінетін қаржылық
көрсеткіш.Бұл Шымкент-құс ЖШС кәсіпорнында дебиторлық қарыз мезгіл
ішінде неше рет жиналатынын көрсетеді.
2.1.1. Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер борышының есебі
Кәсіпорындар мен ұйымдардың 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс
берушілердің қысқа мерзімді дебиторлық қарызы деп аталатын бөлім шоттары
сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің осы кәсіпорынға деген әр түрлі
қарыздары жайлы ақпараттарды қорытындылау үшін арналған.
Бұлар активті шот болып табылады. Сондықтан да бұл шоттардың дебитінде
борьшттың сомасы жазылса, ал кредитінде борыштың азаюы көрсетіледі. Алынуға
тиісті шоттар (дебиторлық қарыздар шоты) сатып алушы заңды немесе жеке
тұлғалардың сатып алған тауарлары, сондай-ақ кәсіпорынның оларға көрсеткен
қызметі үшін қарыз сомаларын білдіреді.
"Алынуға тиісті шоттар" деп аталатын шотта тиеліп жіберілген өнімдер
(тауарлар), атқарылған жұмыстары мен көрсетілген қызметтері үшін сатып
алушылар мен тапсырыс берушілердің банк мекемесі қабылдаған есеп айырысу
құжаттары бойынша төлеуге тиісті сомасы есептеледі. Жалпы "Алынуға тиісті
шоттар" шотын сипаттай келе олардың қысқа мерзімді активтер екендігін және
олардың сату нәтижесінде пайда болатындығын аңғаруға болады. Сондықтан
оларды кейбір уақыттарда "саудалық міндет-темелер" деп те атайды. Олар
тауарларды несиеге сату кезінде де пайда болады. Міндеттемелердің өтелу
(орындалу) көздеріне басқадай нұсқаулар болмаған жағдайда, оларды сатудан
алынды деп санайды. Халықаралық тәжірибеде кез келген адамға тауарларды
несиеге сату кең көлемде етек алған, сонымен бірге сатып алушылар үшін
сатып алған тауарларының төлемін бір немесе бірнеше айдан кейін төлеу
(өтеу) құқығы да берілген. Мұндай несиені коммерциялық несие деп те атайды.
Тауарларды несиеге сататын фирмалар, сатып алушының шотты тиісті уақытында
төлеу қабілеттілігі бар болатындығына бақылау шараларын жүргізулері қажет.
Сол үшін әрбір ұйымдарда несиелік бөлімдер жұмыс істейді. Бұл бөлімдер
арқылы, жеке және заңды тұлғалардың немесе комианиялардың қаржылық
жағдайларын білуге, сатып алушыға тауарды несиеге сатуға немесе бермеу
жайлы мәселені шешуге керекті ақпараттарды білуге болады, сонымен қатар
тауарлар сатушының арнаулы ақпараттың несиелік бюролар арқылы да клиент
жайлы басқадай мәліметтер алуға мүмкіндігі бар. Осындай несиелік ақпарат
бөлімдерінің мәліметтері бойынша да несиеге тауарларды сату, сатпау жайлы
шешімдер қабылданады. Несиелік бөлім төлем сомасын ұсынуды, несие көлемін
шектеуді және сатып алушылар мен тапсырыс берушілерден несиені уақтылы
өтеуді қамтамасыз ететін белгілі бір қаражаттарды талап етуі мүмкін. Осыған
орай кәсіпорындар мен ұйымдардың таңдап алынған ережелері мен негізгі
қағидалары есеп саясатында атап көрсетуі қажет. Бұл шотта сатылған
материалдық емес активтер, негізгі құралдар, бағалы қағаздар және тағы да
басқа дебиторлық қарыздар есептеледі.
Басқада дебитролық борыш бойынша аванс
түрінде берілген есептің құрлымы.
Шот -фактура
Ведомость №8 дебеті бойынша,кредиті шот
1270
Кредиті бойынша салыстыру
Бас кітап
↓
Қаржылық есеп
1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қысқа мерзімді
дебиторлық қарызы шоттарына қатысты бухгалтерлік есепте мынадай
корреспонденциялар жазылады:
Шымкент құс ЖШС сатып алушылар мен тапсырыс берушілерге 300000 (үш
жүз мың) теңгенің дайын өнімдері 500000 (бес жүз мың) теңгеге сатылды
(соның ішінде 65000 (алпыс бес мың) теңге ҚҚС сомасы).
Сатылған тауарлардың өзіндік құнына:
Д-т: 7010- Сатылған дайын өнімдердің өзіндік құны 300000 тг.
К-т: 1320-Дайын өнімдер 300000 тг.
Сатылған тауарлардан алынатын сомаға:
Д-т: 1210-Алынуға тиісті қарыздар шоты 435000 тг.
К-т: 6010-Дайын өнімдерді сатудан алынатын табыс шоты 435000 тг.
Сатылған тауарлар үшін есептелген ҚҚС сомасына:
Д-т: 1210-Алынуға тиісті қарыздар шоты 65000 тг.
К-т: 3130-Қосылған құн салығы сомасы 65000 тг.
Сатылган тауарлар үшін алынатын сома келіп түскенде:
Д-т: 1010-Ақшалар шоты 500000 тг.
К-т: 1210- Алынуға тиісті қарыздар шоты 500000 тг.
Жоғарыдағы екі жақты жазудан көріп отырғанымыздай кәсіпорындар мен
ұйымдардың сатқан (тиеп жіберген) тауарлары, атқарған жұмыстары мен
көрсеткен қызметтеріне байланысты қосылған құн салығы есептелгенде "Алынуға
тиісті қарыздар" шоты дебиттелініп, "Қосылған құн салығы" шоты
кредиттелінеді.
Ал сатылған материалдық емес активтер, негізгі құралдар, бағалы
қағаздар бойынша дебиторлық қарыздардың пайда болуына "Алынуға тиісті
қарыздар (шоттар)", "Алынған вексельдер", "Сатып алушылар мен тапсырыс
берушілердің өзге де қарыздары" деп аталатын шоттардың тиістілері
дебиттелініп, оған сәйкес "Материалдық емес активтердің есептен
шығарылуынан алынатын кіріс", "Негізгі құралдарың есептен шығарылуынан
алынатын кіріс" және "Құнды қағаздардың есептен шығарылуынан алынатын
кіріс" деп аталатын шоттардың тиістілері кредиттелінеді.
Сатылған материалдық емес активтер, негізгі құралдар, бағалы қағаздар
бойынша қосьшған құн салығы есептелінгенде "Алынуға тиісті қарыздар",
"Алынған вексельдер", "Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де
қарыздары" деп аталатын шоттардың тиістілері дебиттелініп, "Қосылған құн
салығы" шоты кредиттелінеді.
Шетелдік валютада сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің тиімді баға
айырмашылықтарының пайда болуына "Алынуға тиісті қарыздар", "Алынған
вексельдер", "Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де қарыздары"
деп аталатын шоттардың тиістілері дебиттелініп, "Бағамдық айырмашылықтан
алынатын кіріс" шоты кредиттелінеді.
Алынуға тиісті айыппұлдардың, өсімақылардың сомаларына "Алынуға тиісті
қарыздар", "Алынған векссльдер", "Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің
өзге де қарыздары" деп аталатын шоттардың тиістілері, "Негізгі емес
қызметтен алынған басқадай кірістер" шоты кредиттелінеді.
Сатып алушылардан оларға сатылған өнім, тауар және атқарылған жұмыстар
мен көрсетілген қызметтер үшін төлемдер келіп түскенде "Ақшалар" бөлімінің
тиісті шоттары дебиттелініп, "Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің
қарыздары" деп аталатын бөлім шоттарының тиістілері кредиттелінеді.
Сатылған тауарлар мен дайын өнімдер әр түрлі себептермен кейін
қайтарылған жағдайда "Сатылған тауарлардың қайтарылуы" деп аталатын шот
дебиттелініп, "Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қарыздары" — деп
аталатын бөлім шоттарының тиістілері кредиттелінеді.
Кейін қайтарылған тауарларға жасалған сату және баға шегерімдерінің
сомасына "Сату шегерімі" немесе "Баға шегерімі" шоттардың тиістілері
дебиттелініп, "Алынуға тиісті қарыздар", "Алынған вексельдер", "Сатып
алушылар мен тапсырыс берушілердің өзгеде қарыздары" деп аталатын шоттардың
тиістілері кредиттелінеді.
Қайтарылған тауарлар мен өнімдерге (жұмыстар мен қызметтерге)
есептелінген қосылған құн салығы сомасы "Алынуға тиісті қарыздар", "Алынған
вексельдер", "Сатып алушьшар мен тапсырыс берушілердің өзге де қарыздары"
деп аталатын шоттардың тиістілерінің дебитіне, "Қосылған құн салығы" шоттың
кредитіне жазылып сторно етіледі (алып тасталады).
Сатып алушылар және тапсырыс берушілбрмен есеп айырысу операциялары
арнаулы тізімдемелерде есептеліп, оңца сатылған айналымнан тыс активтер,
қаржылық инвестициялар, тауарлық-материалдық қорлар бойынша шот фактуралары
немесе басқадай есеп айырысу құжаттары жинақталып, топтастырылып бөлек
көрсетіледі. Тізімдемелердегі жазулар - шоттар, фактуралар немесе олардың
орнына қолданылатын басқадай құжаттар негізінде активтердің топтары бойынша
жазылады. Тізімдеменің бағандарында (графасында) сатып алушылар (тапсырыс
берушілер) бойынша ай басындағы қалдықтар көшіріледі және бұйымдардың
аттары немесе топтары бойынша сатылған активтердің сандық мәліметтері
көрсетіледі. "Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борышы" шотының
бөлімше шоттарының кредиті бойынша операциялардың есебі үшін №11 Журнал-
ордер қолданылады.
Тауарларды сату мен сатып алу кезіндегі барлық қатынастар, жеткізу
келісімдері, консигнация жайлы келісімдер мен сату және сатып алу
келісімдері, сондай-ақ келісімшарттарымен және тағы да басқа құжаттар
құқықтық рәсімделуі қажет. Келісімнің және соған сәйкес есептің басты
объектісі "тауар" болып табылады. Сондықтан келісімшартта тауарлардың
сипаттамасы толығымен көрсетіліп, оның бағасы мен келісілген жаллы құны
аталып өтуі қажет. Келісім бағалары тұрақты, тұрақсыз, және бекітілген
(фиксированный) болып көрсетілуі мүмкін. Тұрақты баға келісімшартта
көрсетіліп, тауарларды төлеу кезінде қадағаланады және өзгерістерге
ұшырамайды. Инфляция жағдайында (ақшаның құнсыздануы), әсіресе
келісімшартқа қол қою мен тауарды жеткізу арасындағы уақыт айырмашылығына
байланысты сатушы теңгені арадағы есеп айырысуға тұрақты пайдаланған
жағдайда теңге құнының (бағамының) өзгеруіне байланысты тиімсіз (қиын)
жағдайға тап болуы мүмкін. Сондықтан келісуші жақтар бағаны тұрақты валюта
түрінде белгілеуге тырысады. Бұл жағдайда тауардың жалпы валюталық сомасы
анықталады және теңгедегі валюталық эквивалентті қайта санау тәртібі мен
бағамы белгіленеді. Әр түрлі банктердегі бағамдар әр түрлі болғандықтан,
бағам тауардың жеткізілген күніне, болмаса белгілі бір банктегі оның төлемі
жүргізілген күніне таңдап алынуы мүмкін. Осындай кезде сатушы үшін тауардың
белгілі бір сомасының немесе 100% (пайызы) сомасының төленгендігі тиімді
болады.
Тұрақсыз баға келісімшартқа отыру барысында тұрақты бағаны анықтау қиын
болған жағдайда белгіленеді.
Бағаға әсер ететін факторлар жиі өзгерген, уақытта (кезде). Бұл
жағдайда базистік (бастапқы) бағасы белгіленіп, оны есептеудің әдістері мен
жағдайлары қарастырылады. Келісімшартта қосылған құн салығы көрсетілмейді,
алайда шот-фактурада салықтың бұл түрінің болуы міндетті. Келісімшарттың
басты элементі ретінде қаржылық жағдай саналады. Қаржылық жағдай есептеудің
түрлерін, тәсілдері мен нысандарын анықтайды.
Кесте Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қарыздары шоты бойынша
жүргізілетін операциялар
Операциялардың мазмұны Дебитте-лКредитте-л
етін шот етін шот
12 3 4
1Тиеп жіберілген тауарға, өнімге, 1210 6010
көрсетілген қызметке есептелінген сатып
алушы, тапсырыс берушілердің борышы
2Тиеп жіберілген тауарға, өнімге, 1210 3130
көрсетілген қызметке есептелінген
қосылған құн салық сомасы
3Борыш сомасы бұрын алынған аванс 3510 1210
сомасынан шегерілді
4Сатып алушы және тапсырыс берушілер-ден 1040 1210
есеп айырысу шотына келіп түскен сома
5Сатып алушы және тапсырыс берушілердің 3210 1210
борышы олардың кредиторлық қарызы
есебінен өтелінді
6Сатылған (тиеп жіберілген) тауар, өнім, 1220 1210
көрсетілген қызметінің алынған вексель 1220-1230
7Сатып алушы және тапсырыс берушілер 1040 1220
берген вексельдері үшін қарыздарын төледі
2.1.2. Күмәнді дебиторлық қарыздар
Сатып алушылар мен тапсырыс беруші заңды және жеке тұлғалардың төлем
қабілеттілігін анықтау жүйесін қаншалықты арттырғанмен, оларға несиеге
сатылған тауарлар немесе көрсетілген қызмет үшін уақтылы есеп айырыспай
немесе алынуға тиісті сомалардың бір бөлігі ғана өтеліп, қалған бөлігінің
алынбай қалуы іс-тәжірибеде әрдайым кездесіп отырады. Мұндай жағдайлардың
алғашқы нысандары болып борышкер кәсіпорыңдар мен ұйымдардың банкрот болып
қалуы немесе ол кәсіпорындар мен ұйымдардың таратылуы, сондай-ақ борышты
талап ету мерзімінің өтіп кетуі табылады. Сатып алушылардың келісімшартқа
сәйкес белгіленген мерзімде төлемеген шоттары "күмәнді қарыздар" деп
аталады. Күмәнді қарыздарға - уақытында төленбеген, жабылмаған және де
тиісті кепілдікпен қамтамасыз етілмеген дебиторлық қарыздар жатады.
Қазақстан Республикасының заңына сәйкес талап ету мерзімі етіп кеткен
дебиторлық берешек күмәнді қарыз болып саналынады. Өтелу-өтелмеуі белгісіз,
күмән тудыратын қарыздарды есептен шығарудың екі тәсілі бар. Біріншісі —
тікелей есептен шығару әдісі, мұнда шығындар нақты шоттарды үмітсіз деп
танығаннан кейін ғана тікелей есептен шығарылады. Екіншісі — резервтік
әдіс, бұл жағдайда шығындар алдын ала қарастырылған тәсілмен есептеледі.
Тікелей есептен шығару әдісі бухгалтерлік есеп тұрғысынан қолайлы болып
саналмайды. Өйткені ол кірістер мен шығындарды сәйкестілікке келтіре
алмайды, яғни күмәнді қарыздарды тауарлар жеткізіліп түсірілген немесе
қызметтер көрсетілген сәтінде (кезде) емес, оның күдікті деп танылған
есептік мезетінде ғана шығындарға жатқызады. Кәсіпорындар мен ұйымдар
күмәнді қарыздарға шығындардың есебінен резерв жасай алады. Күмәнді
қарыздар бойынша резервтердің есебі "Күмәнді қарыздар бойынша резервтер"
шотында жүргізіледі. Күмәнді қарыздар бойынша резервтер есеп беретін жылдың
соңында жабдықтаушылар мен сатып алушылар арасындағы дебиторлық борышқа
түгендеу жүргізу нәтижесіне сүйене отырып жасалынады. Азаматтық Кодекстің 1
бөліміндегі 178 бабына сәйкес борыштың өтелу мерзімінің жалпы уақыты 3 (үш)
жыл болып белгіленді. Үш жыл уақыт аралығында өтелмеген борыш күмәнді
қарыздарға жасалған резерв сомасының есебінен есептен шығарылады.
Қазақстан Республикасы заңына сәйкес талап ету мерзімі өтіп кеткен
дебиторлық қарыздар "үмітсіз қарыз" — деп танылады. Ал үмітсіз қарыздар
сомалары құрылған күмәнді қарыз бойынша резерв есебінен есептен шығарылады.
Егер кәсіпорындар мен ұйымдар күдікті қарыз бойынша резерв құрмаса және
үмітсіз қарыздың айқындалу жағдайы пайда болса, онда бұл сома кезең
шығындарына жатқызылып есептен шығарылады. Сондай-ақ бұл сома қаржы-
шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы ессп беруде көрсетілуі тиіс.
Егер сатып алушының дебиторлық қарызы үмітсіз қарыз ретінде есептен
шығарылып және ол осы есеп беретін кезеңде өтелсе, бухгалтерлік есепте
келесідей жазу жазылады (есептен шығару осы есеп беру кезеңінде
жүргізілсе):
Д-т: Күмәнді қарыздар бойынша резервтер шоты
К-т: Алынуға тиісті қарыздар шоты
Бұрын есептен шығарылған дебиторлық қарыз сомасы есеп берудің келесі
кезеңінде өтелсе, онда ол сома негізгі емес қызметген түскен табыс есебінде
танылады. Бұл жағдайда бухгалтерлік есепте:
Д-т: Ақшалар шоты
К-т: Негізгі емес қызметген алынатын басқадай кірістер шоты түрінде
жазу жазылады.
"Күмәнді қарыздар бойынша резервтер" есебі №10 журнал-ордерде
жүргізіледі. Кәсіпорындар мен ұйымдар өздерінің күдікті деп есептеген
қарыздары үшін 100000 (жүз мың) теңге көлемінде резерв құрғанда мынадай
корреспонденциялар жазылады:
- күдікті қарыздар бойынша құрылған резерв сомасына;
Д-т: Жалпы әкімшілік шығындар шоты 100000 тг.
К-т: Күмәнді қарыздар бойынша
резервтер шоты 100000 тг.
- Күдікті қарыздар бойынша құрылған резервтің есебінен 80000 (сексен
мың) теңге дебиторлық борыш есептен шығарылғанда;
Д-т: Күмәнді қарыздар бойынша
резервтер шоты 80000 тг.
К-т: Алынуға тиісті қарыздар 80000 тг.
Артық жасалынған күдікті қарыздар резерв сомалары сторно етіледі.
Кәсіпорындар мен ұйымдар бұл жағдайда қызыл сиямен жазу арқылы алынып
тастайды.
Д-т: Жалпы және әкімшілік
шығындары шоты 20000 тг.
К-т: Күмәнді қарыздар бойынша
резервтер шоты 20000 тг.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың бухгалтерлік балансындағы дебиторлық
қарыздар бабында, кәсіпорынның дебиторлық қарыздары сомасынан күдікті қарыз
бойынша құрылған резерв сомасы алынып тасталып, қалған айырма қалдығының
сомасы ғана көрсетіледі.
Шымкент құс ЖШС дебиторлық қарызы 200000 (екі жүз мың) теңге, ал
күдікті қарыздары бойынша резерв сомасы 50000 (елу мың) теңгені құрайды деп
есептейік. Сонда қаржылық есеп беру кезеңінде, күдікті қарыздары бойынша
резерв сомасы 50000 (елу мың) теңге кезең шығындары ретінде танылады да,
Шымкент құс ЖШС бухгалтерлік балансында дебиторлық қарыз сомасы 50000
(елу мың) теңгеге азайтылып 150000 (бір жүз елу мың) теңгеге (200000-50000)
тең болады.
Кез келген кәсіпорындар мен ұйымдарды алып қарасақ та олардың барлығы
да қай шоттардың төленбейтіндігін алдын ала болжап білуі мүмкін емес.
Дегенмен де қаржылық есеп беруі кезінде жыл бойы жұмсалған шығындарды
жабатын сомаларды анықтау қажет. Бұл уақыттағы бағалаудың салдарынан елеулі
айырмашылықтардың да пайда болуы ықтимал. Жалпы халықаралық тәжірибеде
күмәнді қарыздарды бағалау үшін мынадай екі әдісі қолданылады:
- несиеге сатудан алынатын таза табыстан есептелінген пайыз әдісі
(қаржы-шаруашылық қызметі туралы есеп беруде);
- дебиторлық қарыздарды өтелу мерзімі бойынша есептеу әдісі
(бухгалтерлік баланста).
Бұндағы бірінші аталған әдістің мақсаты күмәнді дебиторлық қарыздар
нәтижесінде туындаған шығындарды дұрыс есептеу болса, екінші әдістің
мақсаты дебиторлық борыштың таза өзіндік құнын дұрыс есептеу болып
табылады. Көптеген кәсіпорындар мен ұйымдарда бұл әдістірдің екеуі де
кеңінен қолданылады.
Жоғарыда аталған несиеге сатудан алынатын таза табыстан есептелген
пайыз әдісіне тоқталатын болсақ, бұл әдіс сәйкестік принципіне бағытталған.
Мұнда күмәнді қарыздардан шеккен нақты шығындар мен несиеге сатудан
алынатын таза табыстан есептелінген пайыз арасындағы қатынастардың орташа
пайызы тәжірибеге сүйене отырып есептеледі. Содан кейін бұл пайыз күмәнді
қарыздар көлемін анықтау үшін есеп беру кезеңіндегі сатылған нақты өнімге
қолданылады.
Шымкент құс ЖШС бухгалтері бұл жылдардағы күмәнді қарыздар бойынша
пайыз мөлшері орта есеппен 3,5% деп есептейді. Соған сәйкес 2002-жылғы
Шымкент құс ЖШС күмәнді қарыздар сомасы былайша есептеледі: (1000000-
50000-10000) х 3,5% = 32900 тг.
Осы табылған күмәнді қарыздар сомасы бойынша Шымкент құс ЖШС
бухгалтері есепті жыл соңында (2002 ... , жыл) мынадай жазу жазады:
Д-т: Жалпы және әкімшілік шығындары 32900 тг.
К-т: Күмәнді қарыздар бойынша резерв 32900 тг.
Жоғарыдағы сандарды ескере отырып, 2002 жылың қаржылық есебінде күдікті
қарыздар бойынша резерв сомасының 40900 (қырық мың тоғыз жүз) теңгеге тең
болатындығын білуімізге болады. Бұдағы 8000 (сегіз мың) теңге өкен
жылдардағы алынбаған дебиторлық борыш және 32900 (отыз екі мың тоғыжүз)
теңге есепті жылдағы сатылған тауарлар бойынша күмәнді қарыздарға
жасалынған (болжам бойынша) резерв сомасы.
Негізінен несиеге сатудан алынатын таза табыстан есептелген пайыз әдісі
боынша әрдайым дебиторлық қарыздың таза өзіндік құын есептеп отыру мүмкін
емес. Бұл әдістің тұжырымдамалық негізі болып сәйкестілік принципі қызмет
етеді. Өйткені күдікті қарыз сатылым негізінде туындаған. Әдіс қолданылуы
барысында өте қарапайымдылығымен және тиімділігімен ерекшеленеді. Ескеретін
жағдай, несиеге сатылған тауарларға қолданылатын пайыз мөлшері әрдайым
жаңартылып (жаңадан есептеліп) отыруы тиіс.
Күмәнді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1. ДЕБИТОРЛЫҚ ЖӘНЕ КРЕДИТОРЛЫҚ ҚАРЫЗДАР ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Дебиторлық қарыздар:түсінігі, түрлері, бағалау мен тану
1.2 Кредиторлық қарыздар: түсінігі мен түрлері
2 ШЫМКЕНТ ҚҰС ЖШС ДЕБИТОРЛЫҚ ЖӘНЕ КРЕДИТОРЛЫҚ ҚАРЫЗДАРМЕН
ЕСЕП АЙЫРЫСУ ОПЕРАЦИЯЛАРЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Дебиторлық қарыздар бойынша есеп айырысуды ұйымдастыру
2.2 Кредиторлық қарыздар бойынша есеп айырысуды ұйымдастыру
3. ШЫМКЕН ҚҰС ЖШС ДЕБИТОРЛЫҚ ЖӘНЕ КРЕДИТОРЛЫҚ ҚАРЫЗДАР
ҚОЗҒАЛЫСЫН ТАЛДАУ ЖӘНЕ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫН ҰСЫНУ
3.1 Дебиторлық қарыздар айналымын талдау
3.2 Кредиторлық қарыздар айналымын талдау
3.3. Бизнес жоспар
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Ауыл шаруашылығының дамуына үлкен көңіл бөлініп, елімізде оның
дамуына жағдай жасалынып, жыл сайын елбасымыздың Жолдауында назардан тыс
қалып отырған жоқ. Осы ауыл шаруашылығы екі үлкен саладан құралады. оның
бірі мал шаруашылығы болса, екіншісі өсімдік шаруашылығы.
Аталған мал шаруашылығындағы оңтүстікте жақсы жолға қойылған сала бұл
құс шаруашылығы. Оңтүстікті ғана емес, республикамыздың көптеген аймақтарын
құс етімен, жұмыртқамен қамтамасыз етіп отырған бұл саланың қызметін
ұйымдастырудың өзіндік ерекшеліктері бар. Шикізаттық емес секторды дамыту
аса маңызды екені алға міндет болып қойылып отырған жағдайда бұл
кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етуде оның есебі мен
аудитін дұрыс ұйымдастырудың маңызы өте зор.
Кәсіпорын балансындағы негізгі баптары дебиторлық қарыздар мен
кредиторлық қарыздар есебін дұрыс жүргізіп, қажетті көрсеткіштерге қажетті
талдау жасап, оның нәтижелерін кәсіпорын қызметінің тиімділігін арттыру
үшін пайдалану үлкен маңызға ие. Дебиторлық қарыздар мен кредиторлық
қарыздар есебін дұрыс ұйымдастыру арқылы біз қаржылық тұрақтылықты
қамтамасыз ететін негізгі көрсеткіштерге талдау жасап, кемшіліктер мен
олқылықтардың алдын алу мүмкіндігіне ие бола аламыз. Осы аталған жағдайлар
тақырыптың өзектілігін анықтап отыр
Жұмыстың мақсаты құс шаруашылығындағы дебиторлық және кредиторлық
қарыздардың есебін ұйымдастыру ерекшеліктерін зерттеп, көрсеткіштерге
талдау жасап, тиімділігін арттыру бойынша ұсыныстар жасау болып табылады.
Тақырыпты ашу үшін алға келесідей міндеттер қойылады:
▪ дебиторлық және кредиторлық қарыздардың түсінігін ашу;
▪ кәсіпорында дебиторлық қарыздардың есебін ұйымдастыру
ерекшеліктерін зерттеу;
▪ кәсіпорында кредиторлық қарыздардың есебін ұйымдастыру
ерекшеліктерін зерттеу;
▪ дебиторлық және кредиторлық қарыздар есебінің дұрыс
ұйымдастырылуын тексерудің қажеттілігін ашып көрсету;
▪ дебиторлық қарыздырдың айналымдылығын талдау;
▪ кредиторлық қарыздардың айналымдылығын талдап, оларды
тиімділігін арттыру бойынша үұсыныстар жасау.
Зерттеу обьектісі Шымкент құс ЖШС. Аталған кәсіпорын құс шаруашылығы
саласында тәжірибесі мол. Сапа менеджменті талаптарына сай жұмыс атқаратын
кәсіпорындардың бірі.
Дипломдық жұмыс құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан
тұрады. Бірінші бөлімде дебиторлық қарыздар мен кредиторлық қарыздар
теориялық тұрғыдан зерттелініп, түсінігі, түрлері мен тану және бағалау
ерекшеліктері қарастырылды. Екінші бөлімде Шымкент құс ЖШС дебиторлық
және кредиторлық қарыздар бойынша есеп айырысулар ерекшілігі қарастырылды.
Үшінші бөлімде дебиторлық және кредиторлық қарыздар қозғалысына талдау
жасалынып, кәсіпорын қызметінінің тиімділігін арттыру бойынша бизнес жоспар
жасалынады.Қорытындыда негігі нәтижелер туралы жазылады.
Тақырыпты зерттеу барысында заң актілері, нормативтік құжаттар,
бухгалтерлік есепті ұйымдастыру ережесі, Ұлттық қаржылық есеп стандарттары
мен Халықаралық қаржылық есеп стандарты , отандық және ресей ғалымдардың
еңбектері пайдаланылды.
1. ДЕБИТОРЛЫҚ ЖӘНЕ КРЕДИТОРЛЫҚ ҚАРЫЗДАР ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1. Дебиторлық қарыздар:түсінігі, түрлері, бағалау мен тану
Борышкер, дебитор (латын debitum сөзінен –борыш, міндеттеме дегенді
білдіреді) екі немесе одан да көп тұлғалардың арасындағы мүліктік
байланыстың азаматтық–құқықтық міндетемесінің бір жағы.
Дебиторлық қарыз - басқа заңды тұлғалар мен азаматтардың кәсіпорынға
арналған қарыз сомасы. Нақты емес есеп беру жүйесінде дебиторлық қарыздың
пайда болуы кәсіпорынның шаруашылық іскерлігінің объективті процесін
көрсетеді.
Дебиторлық қарыздың құрылу сипаты бойынша жақсы және анықталмаған
болып бөлінеді. Кәсіпорынның жақсы қарызы, не кәсіпорынның өндірістік
бағдарламасын орындау жолымен, сонымен қатар, есеп берудің әрекет етуші
формаларымен негізделгендер жатады. Анықталмаған дебиторлық қарызға есеп
беруді жүргізу кезінде жетіспеушіліктері бар болуы, есеп беруші қаржы
тәртібін бұзылуы, материалдық құқықтарды шығаруда бақылаудың әлсіреуі,
жетіспеушіліктер мен тонаушылықтардың пайда болуы нәтижесінде пайда
болғандар жатады.
Дебиторлық қарыз халықаралық және Қазақстандық бухгалтерлік есеп
стандартына сәйкес сатып алушылардың компанияға арналған сомма ретінде
анықталады.
Дебиторлық қарыз - айналым капиталының маңызды компаненті. Егерде бір
кәсіпорын келесі кәсіпорынға товар сатса,онда сатылған тауардың құны бірден
төмендейді. Дебиторлық қарыз иемденуге құқы барзаңды құқықтармен байланысты
кәсіпорын активтері болып табылады.
Дебиторлық қарыздардың келесідей түрлері болады (Сызба 1):
1. Саудалық дебиторлық қарыз
2. Басқа да дебиторлық қарыз
Сызба 1. Дебиторлық қарыздардың түрлері.
Жалпы активті мүлік, құндық бағасы бар, мүлікшілік және субъект құқығы
деп түсінеміз. Активке айналған болашақ экономикалық пайдалылық
–субъектінің ақшалай қорлар ағымына потенциалды, тікелей және жанама
салымдар болып табылады. Сонымен бірге, дебиторлық қарыз - бұл активке
айналған және иемденуге құқы бар, заңды құқықтармен байланысты болашақ
экономикалық пайда.
Дебиторлық қарыз активінің негізгі 3 сипаттамасы бар:
- ақшалай құралдардың өсімін тікелей және жанама құруға қабілеттілікті
қамтамассыз ететін, болашақ пайданы туындатады.
-активтер шаруашылық субъект басқаратын ресурстар болып табылады.
Сонымен бірге, пайда немесе потенциалды қызмет көрсетулер заңды немесе оны
алу мүмкіндіктеріне заңды дәлел қажет. Мысалы,активті сату фактісінің
көрінісінде сатушыда дебиторлық қарыз құрылады.Сату-сатып алу келісімі
болашақ мүмкін пайданы анықтауға мүмкіндік береді. Бірақ та,егер сатып
алушы дебиторлық қарызды жабуға белгілі бір сомма салса, онда сатушы
ресурстарға, яғни потенциалды түсімдерге бақылауын жоғалтады, осының
нәтижесінде актив болудан қалады;
- активтерге болашақта алынатын, бірақ қазір кәсіпорынның бақылауында
болмайтын пайда жатпайды. Сонымен бірге, сол немесе басқа шаруашылық
операция болатын жөнінде бухгалтердің шешімі кілтті кезең болып табылады.
Фирмамен келісімге қол қою жағдайымен бухгалтер бақылауында болатын болашақ
мүмкін пайда бекітіледі.Тек бухгалтер ғана жағдайдың, фирма актив ретінде
көрінісінде,толық немесе толық емес маңызы барын анықтайды. Көп жағдайда
маңыздылық операцияның біткенін білдіреді. Егер бір жыл ішінде сомма
алынбаса, ағымдағы активтерге дебиторлық қарыз толық қосылуы мүмкін.Сонымен
қатар, ұзақ мерзімді активтар құрамында 1 жылдан аса саналатын дебиторлық
қарыз дебиторлық қарыз мақаласына қосылуы мүмкін.
Шаруашылықтың жоспарлы-әкімшілік жүйесінде, сонымен қатар 1997 жылға
дейін Қазақстан Республикасында әрекет еткен бухгалтерлік есеп жүйесінде
активі кәсіпорынға ие барлық шаруашылық құралдар деп қарастырады.
Қазақстанның қазіргі есебіне сәйкес өзінділігі–активтер болашақта табысқа
айналатын, шығындардың белгілі мөлшері болып табылады. Бұдан активке
салынған шығындар қалай анықталатыны, сонымен қатар дебиторлық қарызды
қарастыру қажеттігі туындалады.Осымен байланысты бухгалтерлік есепте ақша
төлемеу, керісінше осы төлемдерге құқықтық пайда болуы табыс болып
саналады. Сонымен бірге, берілген есеп беру кезеңіндегі табыстар
шығындармен сәйкес болу керек.
Қазіргі кезде дебиторлық қарыздың халықаралық есеп жүйесіне өтумен
байланысы келесі түрлерін бөледі: сатып алушы және тапсырыс беруші
дебиторлық борыш, тәуелді бірлестік, бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалар,
басқа да дебиторлық қарыз, болашақ кезеңдердің шығындары,берілген аванс
бойынша дебиторлық қарыз.Дебиторлық қарыздар мерзіміне қарай екі
түрліболып бөлінеді: 1. Қысқа мерзімді дебиторлық қарыз 2. Ұзақ
мерзімді дебиторлық қарыз
1.2. Кредиторлық қарыздар: түсінігі мен түрлері
Кредитордың қарыз – кәсіпорынның басқа заңды немесе жеке тұлғаларға
міндеттемелері (берешегі).
Пайда болу сипатына қарай кредиторлық қарыз қалыпты және ақталмаған
болып бөлінеді.
Қалыпты кредиторлық қарыз пен кәсіпорынның бизнес-жоспарын орындау
барысына, сондай-ақ есеп айырысудың іс жүзіндегі формаларымен
байланыстыларын санаған жөн.
Бұларға төлеу мерзімі келмеген акцептелген есеп-қисап құжаттары бойынша
жабдықтаушыларға қарыз және бюджетке төлемдері өтіп кеткен қарыз және т.б.
Ақталмаған кредиторлық қарыз болып бюджетпен есеп айырысу бойынша -
қаржы органдарына, еңбекті өтеу бойынша-кәсіпорын қызметкерлеріне,
мерзімінде төленбеген есеп-қисап құжаттары бойынша - жабдықтаушыларға және
т.б мерзімі өткен қарызтер саналады.
Кредиторлық қарызті тексерудің басты міндеттері мыналар:
1) Төлем тәртібін сақтауды тексеру.
Есептеуде қолданылатын бағаның, тарифтің және басқа құндық көрсеткіштердің
негізділігін тексеру.
Кредиторлық қарыз сомасының шынайылығын тексеру.
Есептеулерді реттеу мен кредиторлық қарызті азайту жөніндегі ұсыныстарды
дайындау.
Кредиторлармен есеп айырысу жағдайын бақылауды ұйымдастыру келісім-
шарттық және есептік тәртіптің нығаюына тапсырылған ассортиментте және
төлемдік тәртіпті сақтау үшін жауапкершілікті арттыру сапасымен өнімді
жеткізу жөніндегі міндеттемелерді орындауға, кредиторлық қарызті қысқартуға
және соған орай шаруашылық жүргізуші субьектінің қаржылық жағдайын
жақсартуға мүмкіндік береді.
Мерзімі бойынша кредиторлық қарыздар екіге бөлінеді:
1. Қысқа мерзімді кредиторлық қарыз.
2. Ұзақ мерзімді кредиторлық қарыз.
Сондай ақ арнайы әдебиеттерде кредиторлық қарыз міндеттеме ретіндеде
қарыстырылады.
Міндеттеме - бұл реттеу экономикалық табыстарды құрайтын ресурстардың
шығуына әкелетін бұрынғы оқиғалардан туындайтын дара кәсіпкердің немесе
ұйымның қолданыстағы міндеті. Міндеттеменің келесідей түрлері бар (Сызба 2
көрсетілген ):
1. Шартты міндеттеме
2. Қаржылық міндеттеме
3. Бағалау міндеттемесі
Сызба 2. Міндеттеменің жіктелінуі.
Шарты міндеттеме - бұл: өткен жағдайлардың нәтижесінде туындайтын және
оның болуы бір немесе бірнеше белгіленбеген, субъектінің толық бақылауында
болмайтын келешектегі оқиғалардың болуымен не болмауымен ғана расталатын
ықтимал міндеттеме;
өткен жағдайлардың нәтижесінде туындайтын, бірақ: міндеттемелерді реттеу
үшін экономикалық пайдасы бар ресурстардың шығуын талап ететін
ықтималдықтың жоқтығынан; немесе міндеттеменің шамасы сенімділіктің
жеткілікті дәрежесімен өлшенбейтіндіктен, танылмайтын қолданыстағы
міндеттеме;
Қаржылық міндеттеме - мынадай: шартпен: ақша қаражатын немесе өзге де
қаржылық активті басқа субъектіге беру;
субъект үшін ықтимал тиімсіз жағдайларда басқа субъектімен қаржылық
активтермен немесе қаржылық міндеттемелермен алмасу белгіленген міндеттеме;
есеп айырысу субъектінің меншікті үлестік құралдарымен жүзеге асырылатын
немесе жүзеге асырылуы мүмкін және мынадай:
кәсіпорынның меншікті үлестік құралдарының ауыспалы санын субъект беретін
және беруге міндетті болатын;
ақша қаражатының немесе басқа қаржылық активтің белгіленген сомасын
алмастыруға қарағанда есеп айырысу субъектінің меншікті үлестік
құралдарының белгіленген санына өзге тәсілмен жүргізілетін немесе
жүргізілуі мүмкін. Бұл мақсаттар үшін ұйымның меншікті үлестік құралдарына
болашақта субъектінің меншікті үлестік құралдарын алуға немесе жеткізуге
шарт болып табылатын құралдар қосылмайтын шарт болып табылатын кез келген
міндеттеме;
Міндеттеменің ажырамас сипаттамасы субъектіде нені болмасын қандай да
болмасын белгілі бір түрде әрекет ететін немесе қолданатын міндеттеменің
бар болуы болып табылады. Міндеттеме қандай да болмасын заңды тұлғадан
шыққан, сол сияқты практикадан алынған болуы мүмкін. Заңды міндеттеме
міндетті шарттан немесе заңнамалық шарттан шығады және мәжбүрлі тәртіппен
орындалуы мүмкін. Практикадан шығатын міндеттеме - мынадай жағдайларда
субъектінің іс-әрекетінен туындайтын міндеттеме:
1) саясат немесе жеткілікті түрде нақтылы ағымдағы өтініш деп жарияланған
өткен қызметтің орныққан практикасында субъект басқа тараптарға ол өзіне
белгілі бір міндеттерді қабылдайтындығын көрсетсе; және
2) нәтижесінде субъект осы тараптарда өзіне қабылдаған міндеттерді
орындайтындығына қатысты негізделген күтулер жасаса.
21. Қолданыстағы міндеттемені реттеу, әдетте, ақша қаражатын төлеуді, өзге
де активтерді беруді, қызметтер көрсетуді, қолданыстағы міндеттемені басқа
міндеттемемен ауыстыруды немесе міндеттемені жеке капиталға ауыстыруды
көздейді. Міндеттеме, сондай-ақ кредит берушінің өзінің құқықтарынан ерікті
немесе мәжбүрлі бас тартуы сияқты басқа да құралдармен өтелуі мүмкін.
Бағалау міндеттемесі көлемі бойынша белгісіз не белгіленбеген орындалу
мерзімі бар міндеттемені білдіреді. Кейде бағалау міндеттемелері термині
амортизация, активтердің құнсыздануы және күмәнді қарыздар сияқты баптар
контексінде пайдаланылады. Мұндай баптар міндеттемелерді тану емес
активтердің баланстық құнын түзету болып табылады, сондықтан да осы бөлімде
қаралмайды.
Бастапқы тану
Субъект бағалау міндеттемелерін:
1) субъектіде өткен оқиғаның нәтижесінде әрекет ететін міндеттеме болғанда;
және
2) міндеттемені жабу үшін экономикалық пайданы беру талап етілуі мүмкін
болса; және
3) міндеттеме сомасы сенімді түрде бағалануы мүмкін болғанда ғана тануға
тиіс.
Сирек жағдайда әрекет ететін міндеттеменің бар-жоғы түсініксіз болады.
Мұндай жағдайда, егер есепті күні барлық бар куәліктерді ескере отырып,
әрекет ететін міндеттеме бар болса, өткен оқиға әрекет ететін міндеттеменің
туындауына алып келуші болып саналады.
Субъект бағалау міндеттемесін баланстағы міндеттеме ретінде тануға,
егер:
1) ол қорлардың өзіндік құнына енгізілетін шығындардың бір бөлігі болып
табылмаса, немесе
2) негізгі құралдардың өзіндік құнында танылмаса, сондай-ақ шығысты
пайданың немесе залалдың құрамында бағалау міндеттемесінің мөлшеріне тең
сомаға тануға тиіс.
Бастапқы өлшеу
Субъект есепті күнге міндеттемені жабу үшін қажетті соманы ең үздік
есептік бағалау негізінде бағалау міндеттемелерін өлшейді.
1) Өлшенетін бағалау міндеттемелері баптардың ірі жиынтығын қамтитын жерде
есептік бағалау тиісті ықтималдықтарды ескере отырып, ықтимал нәтижелердің
барлық салмақтап көру жолымен жүргізіледі.
2) Бағалау міндеттемесі жалғыз міндеттеме бойынша туындағанда, жеке,
неғұрлым ықтимал нәтиже міндеттеменің ең үздік есептік бағалауы болуы
мүмкін. Алайда осындай жағдайдың өзінде субъект басқа да ықтимал
нәтижелерді қарастырады. Басқа ықтимал нәтижелер негізінен неғұрлым ықтимал
нәтижеден жоғары немесе төмен болса, онда ең үздік есептік бағалау неғұрлым
жоғары немесе неғұрлым төмен шамада болады.
Ақшаның уақытша құнының әсері елеулі болған кезде бағалау міндеттемелерінің
сомасы соманың келтірілген құнын білдіруге тиіс, ол, күтіліп отырғандай,
міндеттемені жабу үшін талап етіледі. Дисконттау ставкасы (немесе
ставкалары) ақшаның уақытша құнының ағымдағы нарықтық бағалауын көрсететін
салыққа дейінгі ставка (немесе ставкалар) болуға тиіс. Міндеттеменің өзіне
тән тәуекелдер дисконттау ставкасында не міндеттемені жабу үшін қажетті
сомада, бірақ осы көрсеткіштің екеуінде де емес, көрсетілуге тиіс.
Бағалау міндеттемелерін жабу үшін қажетті шығындардың бір бөлігін
немесе барлығын басқа тарап өтейді деп күтілетін кезде (мысалы, сақтандыру
талабы бойынша) міндеттемені жапқан субъектінің өтемақы алуы шартымен
субъект өтемді жеке актив ретінде таниды. Алуға жататын өтемақы баланста
актив ретінде ұсынылуға тиіс және әрекет ететін бағалау міндеттемесінің
орнына қарсы есептелмейді. Пайда мен залал туралы есептерде субъект тиісті
бағалау міндеттемесіне жататын шығыстардың орнына басқа тараптан алынған
өтемді есептей алады. Субъект бағалау резервтерін өлшеу кезінде активтердің
күтілетін істен шығуынан түсетін басқа да кірістерді алып тастауға тиіс.
Кейіннен өлшеу
Субъект шығындардың тек олар бастапқыда танылған бағалау міндеттемелерінің
орнына ғана есептен шығарады.
Субъект әрбір есепті күнге бағалау міндеттемелерін қайта қарауға және
қаралып отырған есепті күнгі жағдай бойынша ағымдағы міндеттемені жабу үшін
қажетті соманың ең үздік есептік бағалауын көрсету үшін оларды түзетуді
жүргізген жөн. Бұрын танылған соманы кез келген түзету бағалау
міндеттемелері бастапқы қорлардың немесе негізгі құралдардың өзіндік құнына
енгізілетін шығындардың бір бөлігі ретінде танылған жағдайларды қоспағанда,
пайданың немесе залалдың құрамында танылуға тиіс. Егер бағалау
міндеттемелері ол, күтіліп отырғандай, міндеттемені жабу үшін талап
етілетін келтірілген соманың құны негізінде өлшенетін болса, онда
дисконттауды реверсиялау қарыздар бойынша шығындар ретінде көрсетілуге
тиіс.
Бағалау міндеттемелері жөніндегі ақпаратты ашу
Бағалау міндеттемелерінің әрбір сыныбы үшін субъект мынаны ашады:
1) кезеңнің басы мен соңындағы баланстық құнды;
2) әрекет ететін бағалау міндеттемелерін ұлғайтуды қоса алғанда, кезең үшін
құралған қосымша бағалау міндеттемелерін;
3) кезең ішінде соманың пайдаланылуын (яғни бағалау міндеттемелерінің
орнына шеккен немесе есептен шығарылған);
4) кезең ішінде реверсияланған пайдаланылмаған соманы;
5) уақыт өткеннен кейін туындайтын кезең ішінде дисконтталған соманың
ұлғаюын және дисконттау ставкасының кез келген өзгерісінің әсерін;
6) міндеттеменің сипатын қысқаша сипаттауды және осы міндеттеме бойынша
туындайтын экономикалық пайда істен шығатын күтілетін уақытты;
7) осындай істен шығу сомасына немесе уақытына жататын белгісіздіктерді
көрсету;
8) осы күтілетін өтемге қатысты танылған кез келген активтің сомасын
көрсете отырып, кез келген күтілетін өтемнің сомасын.
Салыстырмалы ақпарат талап етілмейді.
Қолдану
Бағалау міндеттемесі көлемі бойынша белгісіз не белгіленбеген орындалу
мерзімі бар міндеттемені білдіреді.
Осы бөлімде айтылған талаптар осы Стандарттың басқа бөлімдерінде
қаралатын бағалау резервтеріне қолданылмайды, мынаны қамтиды:
1) жалға алуды;
2) құрылысқа арналған шарттарды;
3) жұмыскерлерге сыйақы беру жөніндегі міндеттемелер; және
4) пайдаға салынатын салық.
Кейде бағалау міндеттемелері термині амортизация, активтердің
құнсыздануы және күмәнді қарыздар сияқты баптар контексінде пайдаланылады.
Мұндай баптар міндеттемелерді тану емес активтердің баланстық құнын түзету
болып табылады, сондықтан да осы бөлімде қаралмайды.
Қортындылай келген де міндеттеме бұл – кәсіпорынның басқа заңды
немесе жеке тұлғаларға міндеттемелері (берешегі).
Пайда болу сипатына қарай кредиторлық қарыз қалыпты және ақталмаған
болып бөлінеді.
Қалыпты кредиторлық қарыз пен кәсіпорынның бизнес-жоспарын орындау
барысына, сондай-ақ есеп айырысудың іс жүзіндегі формаларымен
байланыстыларын санаған жөн.
2. ШЫМКЕНТ ҚҰС ЖШС ДЕБИТОРЛЫҚ ЖӘНЕ КРЕДИТОРЛЫҚ ҚАРЫЗДАРМЕН ЕСЕП АЙЫРЫСУ
ОПЕРАЦИЯЛАРЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1. Дебиторлық қарыздар бойынша есеп айырысуды ұйымдастыру
Кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа заңды немесе жеке тұлғалардан оларға
сатқан тауарлары, көрсеткен қызметтері, сондай-ақ аванс ретінде алдын ала
төлеген төлемдері үшін алашақ қарыздары — Дебиторлық қарыздар (Алынуға
тиісті шоттар) деп аталады. Осы кәсіпорындар мен ұйымдарға берешек борышы
бар заңды және жеке тұлғалар дебиторлар болып табылады. Өтелетін (алынатын)
уақытына қарай алынуға тиісті дебиторлық қарыздар ағымдағы алынуға тиісті
қарыздар және ұзақ мерзімді алынуға тиісті қарыздар болып екіге бөлінеді.
Бұл қарыздардың есебі "Алынуға тиісті шоттар" бөлімінің шоттарында
есептеледі.
Есеп беретін уақыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын (өтелінетін)
дебиторлық қарыздар ағымдағы активтер қатарында есептеледі. Олардың
қатарына жататындар:
- ағымдағы активтерді сатып алуға төленген аванстық (алдын ала
төленген) төлем;
- тапсырылған (берілген) шоттар бойынша алынуға тиісті қарыздар;
- вексельдер бойынша алынуға тиісті қарыздар;
- негізгі ұйымдар мен оның еншілес серіктестігі арасындағы түрлі
операциялар негізінде туындаған дебиторлық қарыздар;
- ұйымның лауазымды адамдарының (тұлғаларының) дебиторлық борышы;
- басқадай дебиторлық қарыздар. Кәсіпорынның балансындағы алынған
вексель деп аталатын бабындағы сома басқа заңды немесе жеке тұлғалардың
ұйымға вексель бойынша төлейтін ресми берешегі болып есептелінеді. Алынуға
тиісті шоттар бойынша қарыздар (дебиторлық қарыздар) иелік ету құқығымен
қоса, заңды құқығымен байланысты актив болып саналады. Қорытындылап айтатын
болсақ "дебиторлық борыш" дегеніміз, бұл — иелік ету құқығын қосқандағы
заңды құқықтармен байланысты активте қамтылған алдағы уақыттағы
экономикалық тиімділік.
Ұйымның қаржы жағдайын сыйпаттайтын көрсеткіштердің қатарына дебиторлық
қарыздардың айналымы жатады. Яғни дебитолық қарыздардың есептелген уақыты
мен өтелу уақытының арасындағы мерзім күндерінің саны. Ұйымның дебиторлық
борышы оған байланысты кіріс танылған жағдайда ғана анықталады. Дебиторлық
қарыздар сатылған өнімдер мен тауарлардың құнынан баға жеңілдіктерін
(скидки) және қайтарылған тауарлардың құнын алып тастағандағы қалдық сома
бойынша есептеледі. Бір жылдан астам уақыт бойы алынбаған дебиторлық
қарыздар "Ұзақ мерзімді дебиторлық қарыздар" болып есептеледі. Дебиторлық
қарыздардың пайда болған (есептелінген) уақыты мен өтелу уақытының
арасындағы мерзімге байланысты пайыздар бойынша кіріс көп жағдайларда
ескерілмейді. Кәсіпорындар өздерінің тауарларын сатқанда кейде сатып
алушыларға баға жеңілдіктерін береді. Ұйымдардың бұндай қадамға баруының
басты себебі сатып алушыларды қызықтыру арқылы сатылатын тауарларының
көлемін арттыру болып табылады. Сонымен қатар баға жеңілдіктерін (скидки)
пайдалану ұйымның күмәнді қарыздарының сомасын қысқартуға үлкен әсер етеді.
Халықаралық тәжірибеде баға жеңілдіктері (скидки) терминімен (сөзімен)
бірге сауда жеңілдігі термині (сөзі) қатар қолданылады. Өз экономикасын
нарықтық жолмен жүргізіп келе жатқан елдердегі ұйымдар сауда жеңілдігін
тауарларды сатудағы жарнама ретінде пайдаланады. Ұйымдардың сауда
жеңілдігін қолдануының мақсаты баға жеңілдіктерін (скидки) пайдаланғандағы
жағдаймен бірдей деп айтуға болады.
Кейбір жағдайларда сапасының төмендігінен немесе тауарлардың ақау болу
себебінен сатылған тауарларды қайтаруға тура келеді. Бұндай тауарларды
қайтарып алу сатушы ұйымдар үшін тиімсіз болады. Сондықтан да кәсіпорын
сатып алушы заңды немесе жеке тұлғаның осы тауарлар бойынша борыш
сомаларының мөлшерін қысқарту туралы талабын қабылдауға келісуіне тура
келеді. Әрине аталған жеңілдікті жасау ұйымның келіп түсуге (алынуға)
тиісті табыстарының көлемін азайтатындығы сөзсіз. Бұл жағдайда ұйымның
бухгалтериясында жасалынған жеңілдік сомасына:
Д-т: Баға шегерімі — шоты
К-т: Алынуға тиісті қарыздар— шоты түріндегі бухгалтерлік жазуы
жазылады.
Егер сатылған тауар ұйымға қайтарылған болса, ол үшін жазылатын
бухгалтерлік жазу мына түрде бейнеленеді:
Д-т: Сатылған тауарлардың қайтарылымы — шоты
К-т: Алынуға тиісті қарыздар — шоты
Кәсіпорындардың бухгалтериясы дебиторлық қарыздар есебін жүргізу
барысында мына төменде аталған құжаттарды (есептік тіркелімдерді)
қолданады:
нөмірі 7 — Журнал-ордер - "Жұмысшылар мен басқа да тұлғалардың борышы"
деп аталатын шотының кредиті бойынша;
нөмірі 8 — Журнал-ордер — "Алынуға тиісті қосылған құн салығы,
"Есептелген пайыздар", "Басқадай дебиторлық қарыздар" және "Берілген
аванстар" деп аталатын шоттардың кредиті бойынша;
нөмірі 9 — Журнал-ордерге қосымша тізімдеме — "Берілген аванстар"
шотының дебиті бойынша;
нөмірі 10 — Журнал-ордер — "Күдікті қарыздар бойынша резерв", "Алдағы
кезең шығыңцары" шоттарының несие (кредиті) бойынша;
нөмірі 11 — Журнал-ордер — "Сатып алушылар және тапсырыс берушілердің
борышы" шотының және "Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық
борышы" шотының кредиті бойынша жүргізіледі.
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер және басқадай дебиторлармен есеп
айырысудың есебі бойынша жоғарыда аталып өткен тіркелімдерден басқа
дебиторлық қарыздардың есебіне талдамалық (аналитикалық) есептің
карточкалары, ажырату парақшалары (қағаздарын), бухгалтерлік анықтамалары
және тағы да басқа тіркелімдер (құжаттар) қолданылады. Жалпы есеп
тіркелімдерін толтыру шаруашылық операцияларының мазмұнын сипаттайтын
бухгалтерлік жазулардың жиынтығын анықтау үшін керек. Халықаралық
бухгалтерлік есеп стандартында (соның ішінде Америка Құрама Штаттарының
бухгалтерлік есеп стандартында) ұйымның бухгалтерлік ссеп жұмысын жүргізу
барысында қолданатын барлық бланкілері үшін міндетті ортақ есеп беру
формалары қарастырылмаған. Есеп нысанын таңдау құқығы толығымен бас
бухгалтердің құзырында, яғни ол алғашқы құжаттарды топтастырудың ең
қарапайым әдісін таңдап, шоттар корреспонденциясын жүргізуге міндетті.
Шоттарға келетін болсақ, олар негізгі есеп тіркелімдерінде үнемі қатысатын,
эпизодтық болып бөлінеді және олар басқадай операцияларда қолданылады.
Дебиторлық қарыздар шоттарында есептелетін сомалардың дұрыстығы мен олардың
толықтығын бақылау үшін түгендеу жүргізілуі қажет, ол құжаттар бойынша
шоттарды корреспонденцияланатын шоттармен салыстыру арқылы жүргізіледі.
Мұндағы басты, мақсат,— әрбір шоттағы сомалардың сәйкестігі мен дұрыстығын,
толықтығын анықтау болып табылады. Дебиторлық борышты есептеудегі басты
мәселе сату мерзімін анықтау болып табылады, яғни сатып алушыларға тиеліп
жіберілген немесе жөнелтілген тауарлардың (жұмыстар, қызметтер) қашан
сатылғанын тануында. Бухгалтерлік есептің көзқарасымен қарағанда,
тауарлардың тиелуі мен сатып алушыға қаржылық және есеп айырысу
құжаттарының ұсынылуы, тауарлардың сатылғандығы деп танылады.
Дебиторлық қарыздар келесідей бөлімдерден тұрады:
1. Қысқа мерзімді дебиторлық қарыздар:
1200 Қысқа мерзімді дебиторлық борыш
1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қысқа мерзімді
дебиторлық қарызы
1220 Еншілес ұйымдардың қысқа мерзімді дебиторлық қарызы
1230 Ұйымдасқан және бірлескен ұйымдардың қысқа мерзімді дебиторлық
қарызы
1240 Филиалдар мен құрамдық бөлімдердің қысқа мерзімді дебиторлық
қарызы
1250 Жұмыскерлердің қысқа мерзімді дебиторлық қарызы
1260 Жал бойынша қысқа мерзімді дебиторлық қарыздар
1270 Алынуға тиісті қысқамерзімді сыйақылар
1280 Басқа да қысқа мерзімді дебиторлық қарыздар
1290 Күдікті талаптар бойынша резервтер
Ұзақ мерзімді дебиторлық қарыздардың есебі төмендегі бөлімше шоттарында
жүргізіледі:
2100 Ұзақ мерзімді дебиторлық борыш
2110 Сатып алушылыр мен тапсырыс берушілердің ұзақ мерзімді дебиторлық
қарызы
2120 Еншілес ұйымдардың ұзақ мерзімді дебиторлық қарызы
2130 Ұйымдасқан және бірлескен ұйым дардың ұзақ мерзімді дебиторлық
қарызы
2140 Филиалдар мен құрамдық бөлімдердің ұзақ мерзімді дебиторлық
қарызы
2150 Жұмыскерлердің ұзақ мерзімді дебиторлық қарызы
2160 Жал бойынша ұзақ мерзімді дебиторлық қарызы
2170 Алынуға тиісті ұзақ мерзімді сыйақы
2180 Басқа да ұзақ мерзімді дебиторлық қарыздар
Қортындылай келген де құс шаруашылығандағы дебиторлық қарыздарды
басқару –бірден бір көкейкесті мәселесі болып табылады. Шымкент-құс ЖШС
кәсіпорнында дебиторлық қарыз екі факторларға байланысты көрініс табады:
• кәсіпорнның іскерлік деңгейі – неғұрлым сатылымдар көлемі көп болса,
соғұрлым дебиторлық қарыздардың көлемі де көп болады.
• кәсіпорнның клиентке деген қарым –қатынасы – кәсіпорын клиенттерді
сақтап қалу және клиенттерді тарту мақсатында өз клиенттеріне төлем төлеу
уақытын ұзақ бере отырып қарызды деңгейін арттырады.
Шымкент-құс ЖШС да өз активтерін пайдаланудың тиімділік дәрежесін
бағалау үшін іскерлік белсенділік коэфиценті қолданылады.(айналым
коэфиценті).
Дебиторлық қарыздардың айналым коэфиценті кәсіпорынның дебиторлық
қарыздарының құрлымы мен деңгейін анықтауға мүмкіндік береді.Дебиторлық
қарыздың айналым коэфиценті – бұл кәсіпорнның таза сатылымдары көлемінің
орташа жылдық дебиторлық қарыздарға қатыныасымен есептелінетін қаржылық
көрсеткіш.Бұл Шымкент-құс ЖШС кәсіпорнында дебиторлық қарыз мезгіл
ішінде неше рет жиналатынын көрсетеді.
2.1.1. Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер борышының есебі
Кәсіпорындар мен ұйымдардың 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс
берушілердің қысқа мерзімді дебиторлық қарызы деп аталатын бөлім шоттары
сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің осы кәсіпорынға деген әр түрлі
қарыздары жайлы ақпараттарды қорытындылау үшін арналған.
Бұлар активті шот болып табылады. Сондықтан да бұл шоттардың дебитінде
борьшттың сомасы жазылса, ал кредитінде борыштың азаюы көрсетіледі. Алынуға
тиісті шоттар (дебиторлық қарыздар шоты) сатып алушы заңды немесе жеке
тұлғалардың сатып алған тауарлары, сондай-ақ кәсіпорынның оларға көрсеткен
қызметі үшін қарыз сомаларын білдіреді.
"Алынуға тиісті шоттар" деп аталатын шотта тиеліп жіберілген өнімдер
(тауарлар), атқарылған жұмыстары мен көрсетілген қызметтері үшін сатып
алушылар мен тапсырыс берушілердің банк мекемесі қабылдаған есеп айырысу
құжаттары бойынша төлеуге тиісті сомасы есептеледі. Жалпы "Алынуға тиісті
шоттар" шотын сипаттай келе олардың қысқа мерзімді активтер екендігін және
олардың сату нәтижесінде пайда болатындығын аңғаруға болады. Сондықтан
оларды кейбір уақыттарда "саудалық міндет-темелер" деп те атайды. Олар
тауарларды несиеге сату кезінде де пайда болады. Міндеттемелердің өтелу
(орындалу) көздеріне басқадай нұсқаулар болмаған жағдайда, оларды сатудан
алынды деп санайды. Халықаралық тәжірибеде кез келген адамға тауарларды
несиеге сату кең көлемде етек алған, сонымен бірге сатып алушылар үшін
сатып алған тауарларының төлемін бір немесе бірнеше айдан кейін төлеу
(өтеу) құқығы да берілген. Мұндай несиені коммерциялық несие деп те атайды.
Тауарларды несиеге сататын фирмалар, сатып алушының шотты тиісті уақытында
төлеу қабілеттілігі бар болатындығына бақылау шараларын жүргізулері қажет.
Сол үшін әрбір ұйымдарда несиелік бөлімдер жұмыс істейді. Бұл бөлімдер
арқылы, жеке және заңды тұлғалардың немесе комианиялардың қаржылық
жағдайларын білуге, сатып алушыға тауарды несиеге сатуға немесе бермеу
жайлы мәселені шешуге керекті ақпараттарды білуге болады, сонымен қатар
тауарлар сатушының арнаулы ақпараттың несиелік бюролар арқылы да клиент
жайлы басқадай мәліметтер алуға мүмкіндігі бар. Осындай несиелік ақпарат
бөлімдерінің мәліметтері бойынша да несиеге тауарларды сату, сатпау жайлы
шешімдер қабылданады. Несиелік бөлім төлем сомасын ұсынуды, несие көлемін
шектеуді және сатып алушылар мен тапсырыс берушілерден несиені уақтылы
өтеуді қамтамасыз ететін белгілі бір қаражаттарды талап етуі мүмкін. Осыған
орай кәсіпорындар мен ұйымдардың таңдап алынған ережелері мен негізгі
қағидалары есеп саясатында атап көрсетуі қажет. Бұл шотта сатылған
материалдық емес активтер, негізгі құралдар, бағалы қағаздар және тағы да
басқа дебиторлық қарыздар есептеледі.
Басқада дебитролық борыш бойынша аванс
түрінде берілген есептің құрлымы.
Шот -фактура
Ведомость №8 дебеті бойынша,кредиті шот
1270
Кредиті бойынша салыстыру
Бас кітап
↓
Қаржылық есеп
1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қысқа мерзімді
дебиторлық қарызы шоттарына қатысты бухгалтерлік есепте мынадай
корреспонденциялар жазылады:
Шымкент құс ЖШС сатып алушылар мен тапсырыс берушілерге 300000 (үш
жүз мың) теңгенің дайын өнімдері 500000 (бес жүз мың) теңгеге сатылды
(соның ішінде 65000 (алпыс бес мың) теңге ҚҚС сомасы).
Сатылған тауарлардың өзіндік құнына:
Д-т: 7010- Сатылған дайын өнімдердің өзіндік құны 300000 тг.
К-т: 1320-Дайын өнімдер 300000 тг.
Сатылған тауарлардан алынатын сомаға:
Д-т: 1210-Алынуға тиісті қарыздар шоты 435000 тг.
К-т: 6010-Дайын өнімдерді сатудан алынатын табыс шоты 435000 тг.
Сатылған тауарлар үшін есептелген ҚҚС сомасына:
Д-т: 1210-Алынуға тиісті қарыздар шоты 65000 тг.
К-т: 3130-Қосылған құн салығы сомасы 65000 тг.
Сатылган тауарлар үшін алынатын сома келіп түскенде:
Д-т: 1010-Ақшалар шоты 500000 тг.
К-т: 1210- Алынуға тиісті қарыздар шоты 500000 тг.
Жоғарыдағы екі жақты жазудан көріп отырғанымыздай кәсіпорындар мен
ұйымдардың сатқан (тиеп жіберген) тауарлары, атқарған жұмыстары мен
көрсеткен қызметтеріне байланысты қосылған құн салығы есептелгенде "Алынуға
тиісті қарыздар" шоты дебиттелініп, "Қосылған құн салығы" шоты
кредиттелінеді.
Ал сатылған материалдық емес активтер, негізгі құралдар, бағалы
қағаздар бойынша дебиторлық қарыздардың пайда болуына "Алынуға тиісті
қарыздар (шоттар)", "Алынған вексельдер", "Сатып алушылар мен тапсырыс
берушілердің өзге де қарыздары" деп аталатын шоттардың тиістілері
дебиттелініп, оған сәйкес "Материалдық емес активтердің есептен
шығарылуынан алынатын кіріс", "Негізгі құралдарың есептен шығарылуынан
алынатын кіріс" және "Құнды қағаздардың есептен шығарылуынан алынатын
кіріс" деп аталатын шоттардың тиістілері кредиттелінеді.
Сатылған материалдық емес активтер, негізгі құралдар, бағалы қағаздар
бойынша қосьшған құн салығы есептелінгенде "Алынуға тиісті қарыздар",
"Алынған вексельдер", "Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де
қарыздары" деп аталатын шоттардың тиістілері дебиттелініп, "Қосылған құн
салығы" шоты кредиттелінеді.
Шетелдік валютада сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің тиімді баға
айырмашылықтарының пайда болуына "Алынуға тиісті қарыздар", "Алынған
вексельдер", "Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де қарыздары"
деп аталатын шоттардың тиістілері дебиттелініп, "Бағамдық айырмашылықтан
алынатын кіріс" шоты кредиттелінеді.
Алынуға тиісті айыппұлдардың, өсімақылардың сомаларына "Алынуға тиісті
қарыздар", "Алынған векссльдер", "Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің
өзге де қарыздары" деп аталатын шоттардың тиістілері, "Негізгі емес
қызметтен алынған басқадай кірістер" шоты кредиттелінеді.
Сатып алушылардан оларға сатылған өнім, тауар және атқарылған жұмыстар
мен көрсетілген қызметтер үшін төлемдер келіп түскенде "Ақшалар" бөлімінің
тиісті шоттары дебиттелініп, "Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің
қарыздары" деп аталатын бөлім шоттарының тиістілері кредиттелінеді.
Сатылған тауарлар мен дайын өнімдер әр түрлі себептермен кейін
қайтарылған жағдайда "Сатылған тауарлардың қайтарылуы" деп аталатын шот
дебиттелініп, "Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қарыздары" — деп
аталатын бөлім шоттарының тиістілері кредиттелінеді.
Кейін қайтарылған тауарларға жасалған сату және баға шегерімдерінің
сомасына "Сату шегерімі" немесе "Баға шегерімі" шоттардың тиістілері
дебиттелініп, "Алынуға тиісті қарыздар", "Алынған вексельдер", "Сатып
алушылар мен тапсырыс берушілердің өзгеде қарыздары" деп аталатын шоттардың
тиістілері кредиттелінеді.
Қайтарылған тауарлар мен өнімдерге (жұмыстар мен қызметтерге)
есептелінген қосылған құн салығы сомасы "Алынуға тиісті қарыздар", "Алынған
вексельдер", "Сатып алушьшар мен тапсырыс берушілердің өзге де қарыздары"
деп аталатын шоттардың тиістілерінің дебитіне, "Қосылған құн салығы" шоттың
кредитіне жазылып сторно етіледі (алып тасталады).
Сатып алушылар және тапсырыс берушілбрмен есеп айырысу операциялары
арнаулы тізімдемелерде есептеліп, оңца сатылған айналымнан тыс активтер,
қаржылық инвестициялар, тауарлық-материалдық қорлар бойынша шот фактуралары
немесе басқадай есеп айырысу құжаттары жинақталып, топтастырылып бөлек
көрсетіледі. Тізімдемелердегі жазулар - шоттар, фактуралар немесе олардың
орнына қолданылатын басқадай құжаттар негізінде активтердің топтары бойынша
жазылады. Тізімдеменің бағандарында (графасында) сатып алушылар (тапсырыс
берушілер) бойынша ай басындағы қалдықтар көшіріледі және бұйымдардың
аттары немесе топтары бойынша сатылған активтердің сандық мәліметтері
көрсетіледі. "Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борышы" шотының
бөлімше шоттарының кредиті бойынша операциялардың есебі үшін №11 Журнал-
ордер қолданылады.
Тауарларды сату мен сатып алу кезіндегі барлық қатынастар, жеткізу
келісімдері, консигнация жайлы келісімдер мен сату және сатып алу
келісімдері, сондай-ақ келісімшарттарымен және тағы да басқа құжаттар
құқықтық рәсімделуі қажет. Келісімнің және соған сәйкес есептің басты
объектісі "тауар" болып табылады. Сондықтан келісімшартта тауарлардың
сипаттамасы толығымен көрсетіліп, оның бағасы мен келісілген жаллы құны
аталып өтуі қажет. Келісім бағалары тұрақты, тұрақсыз, және бекітілген
(фиксированный) болып көрсетілуі мүмкін. Тұрақты баға келісімшартта
көрсетіліп, тауарларды төлеу кезінде қадағаланады және өзгерістерге
ұшырамайды. Инфляция жағдайында (ақшаның құнсыздануы), әсіресе
келісімшартқа қол қою мен тауарды жеткізу арасындағы уақыт айырмашылығына
байланысты сатушы теңгені арадағы есеп айырысуға тұрақты пайдаланған
жағдайда теңге құнының (бағамының) өзгеруіне байланысты тиімсіз (қиын)
жағдайға тап болуы мүмкін. Сондықтан келісуші жақтар бағаны тұрақты валюта
түрінде белгілеуге тырысады. Бұл жағдайда тауардың жалпы валюталық сомасы
анықталады және теңгедегі валюталық эквивалентті қайта санау тәртібі мен
бағамы белгіленеді. Әр түрлі банктердегі бағамдар әр түрлі болғандықтан,
бағам тауардың жеткізілген күніне, болмаса белгілі бір банктегі оның төлемі
жүргізілген күніне таңдап алынуы мүмкін. Осындай кезде сатушы үшін тауардың
белгілі бір сомасының немесе 100% (пайызы) сомасының төленгендігі тиімді
болады.
Тұрақсыз баға келісімшартқа отыру барысында тұрақты бағаны анықтау қиын
болған жағдайда белгіленеді.
Бағаға әсер ететін факторлар жиі өзгерген, уақытта (кезде). Бұл
жағдайда базистік (бастапқы) бағасы белгіленіп, оны есептеудің әдістері мен
жағдайлары қарастырылады. Келісімшартта қосылған құн салығы көрсетілмейді,
алайда шот-фактурада салықтың бұл түрінің болуы міндетті. Келісімшарттың
басты элементі ретінде қаржылық жағдай саналады. Қаржылық жағдай есептеудің
түрлерін, тәсілдері мен нысандарын анықтайды.
Кесте Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қарыздары шоты бойынша
жүргізілетін операциялар
Операциялардың мазмұны Дебитте-лКредитте-л
етін шот етін шот
12 3 4
1Тиеп жіберілген тауарға, өнімге, 1210 6010
көрсетілген қызметке есептелінген сатып
алушы, тапсырыс берушілердің борышы
2Тиеп жіберілген тауарға, өнімге, 1210 3130
көрсетілген қызметке есептелінген
қосылған құн салық сомасы
3Борыш сомасы бұрын алынған аванс 3510 1210
сомасынан шегерілді
4Сатып алушы және тапсырыс берушілер-ден 1040 1210
есеп айырысу шотына келіп түскен сома
5Сатып алушы және тапсырыс берушілердің 3210 1210
борышы олардың кредиторлық қарызы
есебінен өтелінді
6Сатылған (тиеп жіберілген) тауар, өнім, 1220 1210
көрсетілген қызметінің алынған вексель 1220-1230
7Сатып алушы және тапсырыс берушілер 1040 1220
берген вексельдері үшін қарыздарын төледі
2.1.2. Күмәнді дебиторлық қарыздар
Сатып алушылар мен тапсырыс беруші заңды және жеке тұлғалардың төлем
қабілеттілігін анықтау жүйесін қаншалықты арттырғанмен, оларға несиеге
сатылған тауарлар немесе көрсетілген қызмет үшін уақтылы есеп айырыспай
немесе алынуға тиісті сомалардың бір бөлігі ғана өтеліп, қалған бөлігінің
алынбай қалуы іс-тәжірибеде әрдайым кездесіп отырады. Мұндай жағдайлардың
алғашқы нысандары болып борышкер кәсіпорыңдар мен ұйымдардың банкрот болып
қалуы немесе ол кәсіпорындар мен ұйымдардың таратылуы, сондай-ақ борышты
талап ету мерзімінің өтіп кетуі табылады. Сатып алушылардың келісімшартқа
сәйкес белгіленген мерзімде төлемеген шоттары "күмәнді қарыздар" деп
аталады. Күмәнді қарыздарға - уақытында төленбеген, жабылмаған және де
тиісті кепілдікпен қамтамасыз етілмеген дебиторлық қарыздар жатады.
Қазақстан Республикасының заңына сәйкес талап ету мерзімі етіп кеткен
дебиторлық берешек күмәнді қарыз болып саналынады. Өтелу-өтелмеуі белгісіз,
күмән тудыратын қарыздарды есептен шығарудың екі тәсілі бар. Біріншісі —
тікелей есептен шығару әдісі, мұнда шығындар нақты шоттарды үмітсіз деп
танығаннан кейін ғана тікелей есептен шығарылады. Екіншісі — резервтік
әдіс, бұл жағдайда шығындар алдын ала қарастырылған тәсілмен есептеледі.
Тікелей есептен шығару әдісі бухгалтерлік есеп тұрғысынан қолайлы болып
саналмайды. Өйткені ол кірістер мен шығындарды сәйкестілікке келтіре
алмайды, яғни күмәнді қарыздарды тауарлар жеткізіліп түсірілген немесе
қызметтер көрсетілген сәтінде (кезде) емес, оның күдікті деп танылған
есептік мезетінде ғана шығындарға жатқызады. Кәсіпорындар мен ұйымдар
күмәнді қарыздарға шығындардың есебінен резерв жасай алады. Күмәнді
қарыздар бойынша резервтердің есебі "Күмәнді қарыздар бойынша резервтер"
шотында жүргізіледі. Күмәнді қарыздар бойынша резервтер есеп беретін жылдың
соңында жабдықтаушылар мен сатып алушылар арасындағы дебиторлық борышқа
түгендеу жүргізу нәтижесіне сүйене отырып жасалынады. Азаматтық Кодекстің 1
бөліміндегі 178 бабына сәйкес борыштың өтелу мерзімінің жалпы уақыты 3 (үш)
жыл болып белгіленді. Үш жыл уақыт аралығында өтелмеген борыш күмәнді
қарыздарға жасалған резерв сомасының есебінен есептен шығарылады.
Қазақстан Республикасы заңына сәйкес талап ету мерзімі өтіп кеткен
дебиторлық қарыздар "үмітсіз қарыз" — деп танылады. Ал үмітсіз қарыздар
сомалары құрылған күмәнді қарыз бойынша резерв есебінен есептен шығарылады.
Егер кәсіпорындар мен ұйымдар күдікті қарыз бойынша резерв құрмаса және
үмітсіз қарыздың айқындалу жағдайы пайда болса, онда бұл сома кезең
шығындарына жатқызылып есептен шығарылады. Сондай-ақ бұл сома қаржы-
шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы ессп беруде көрсетілуі тиіс.
Егер сатып алушының дебиторлық қарызы үмітсіз қарыз ретінде есептен
шығарылып және ол осы есеп беретін кезеңде өтелсе, бухгалтерлік есепте
келесідей жазу жазылады (есептен шығару осы есеп беру кезеңінде
жүргізілсе):
Д-т: Күмәнді қарыздар бойынша резервтер шоты
К-т: Алынуға тиісті қарыздар шоты
Бұрын есептен шығарылған дебиторлық қарыз сомасы есеп берудің келесі
кезеңінде өтелсе, онда ол сома негізгі емес қызметген түскен табыс есебінде
танылады. Бұл жағдайда бухгалтерлік есепте:
Д-т: Ақшалар шоты
К-т: Негізгі емес қызметген алынатын басқадай кірістер шоты түрінде
жазу жазылады.
"Күмәнді қарыздар бойынша резервтер" есебі №10 журнал-ордерде
жүргізіледі. Кәсіпорындар мен ұйымдар өздерінің күдікті деп есептеген
қарыздары үшін 100000 (жүз мың) теңге көлемінде резерв құрғанда мынадай
корреспонденциялар жазылады:
- күдікті қарыздар бойынша құрылған резерв сомасына;
Д-т: Жалпы әкімшілік шығындар шоты 100000 тг.
К-т: Күмәнді қарыздар бойынша
резервтер шоты 100000 тг.
- Күдікті қарыздар бойынша құрылған резервтің есебінен 80000 (сексен
мың) теңге дебиторлық борыш есептен шығарылғанда;
Д-т: Күмәнді қарыздар бойынша
резервтер шоты 80000 тг.
К-т: Алынуға тиісті қарыздар 80000 тг.
Артық жасалынған күдікті қарыздар резерв сомалары сторно етіледі.
Кәсіпорындар мен ұйымдар бұл жағдайда қызыл сиямен жазу арқылы алынып
тастайды.
Д-т: Жалпы және әкімшілік
шығындары шоты 20000 тг.
К-т: Күмәнді қарыздар бойынша
резервтер шоты 20000 тг.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың бухгалтерлік балансындағы дебиторлық
қарыздар бабында, кәсіпорынның дебиторлық қарыздары сомасынан күдікті қарыз
бойынша құрылған резерв сомасы алынып тасталып, қалған айырма қалдығының
сомасы ғана көрсетіледі.
Шымкент құс ЖШС дебиторлық қарызы 200000 (екі жүз мың) теңге, ал
күдікті қарыздары бойынша резерв сомасы 50000 (елу мың) теңгені құрайды деп
есептейік. Сонда қаржылық есеп беру кезеңінде, күдікті қарыздары бойынша
резерв сомасы 50000 (елу мың) теңге кезең шығындары ретінде танылады да,
Шымкент құс ЖШС бухгалтерлік балансында дебиторлық қарыз сомасы 50000
(елу мың) теңгеге азайтылып 150000 (бір жүз елу мың) теңгеге (200000-50000)
тең болады.
Кез келген кәсіпорындар мен ұйымдарды алып қарасақ та олардың барлығы
да қай шоттардың төленбейтіндігін алдын ала болжап білуі мүмкін емес.
Дегенмен де қаржылық есеп беруі кезінде жыл бойы жұмсалған шығындарды
жабатын сомаларды анықтау қажет. Бұл уақыттағы бағалаудың салдарынан елеулі
айырмашылықтардың да пайда болуы ықтимал. Жалпы халықаралық тәжірибеде
күмәнді қарыздарды бағалау үшін мынадай екі әдісі қолданылады:
- несиеге сатудан алынатын таза табыстан есептелінген пайыз әдісі
(қаржы-шаруашылық қызметі туралы есеп беруде);
- дебиторлық қарыздарды өтелу мерзімі бойынша есептеу әдісі
(бухгалтерлік баланста).
Бұндағы бірінші аталған әдістің мақсаты күмәнді дебиторлық қарыздар
нәтижесінде туындаған шығындарды дұрыс есептеу болса, екінші әдістің
мақсаты дебиторлық борыштың таза өзіндік құнын дұрыс есептеу болып
табылады. Көптеген кәсіпорындар мен ұйымдарда бұл әдістірдің екеуі де
кеңінен қолданылады.
Жоғарыда аталған несиеге сатудан алынатын таза табыстан есептелген
пайыз әдісіне тоқталатын болсақ, бұл әдіс сәйкестік принципіне бағытталған.
Мұнда күмәнді қарыздардан шеккен нақты шығындар мен несиеге сатудан
алынатын таза табыстан есептелінген пайыз арасындағы қатынастардың орташа
пайызы тәжірибеге сүйене отырып есептеледі. Содан кейін бұл пайыз күмәнді
қарыздар көлемін анықтау үшін есеп беру кезеңіндегі сатылған нақты өнімге
қолданылады.
Шымкент құс ЖШС бухгалтері бұл жылдардағы күмәнді қарыздар бойынша
пайыз мөлшері орта есеппен 3,5% деп есептейді. Соған сәйкес 2002-жылғы
Шымкент құс ЖШС күмәнді қарыздар сомасы былайша есептеледі: (1000000-
50000-10000) х 3,5% = 32900 тг.
Осы табылған күмәнді қарыздар сомасы бойынша Шымкент құс ЖШС
бухгалтері есепті жыл соңында (2002 ... , жыл) мынадай жазу жазады:
Д-т: Жалпы және әкімшілік шығындары 32900 тг.
К-т: Күмәнді қарыздар бойынша резерв 32900 тг.
Жоғарыдағы сандарды ескере отырып, 2002 жылың қаржылық есебінде күдікті
қарыздар бойынша резерв сомасының 40900 (қырық мың тоғыз жүз) теңгеге тең
болатындығын білуімізге болады. Бұдағы 8000 (сегіз мың) теңге өкен
жылдардағы алынбаған дебиторлық борыш және 32900 (отыз екі мың тоғыжүз)
теңге есепті жылдағы сатылған тауарлар бойынша күмәнді қарыздарға
жасалынған (болжам бойынша) резерв сомасы.
Негізінен несиеге сатудан алынатын таза табыстан есептелген пайыз әдісі
боынша әрдайым дебиторлық қарыздың таза өзіндік құын есептеп отыру мүмкін
емес. Бұл әдістің тұжырымдамалық негізі болып сәйкестілік принципі қызмет
етеді. Өйткені күдікті қарыз сатылым негізінде туындаған. Әдіс қолданылуы
барысында өте қарапайымдылығымен және тиімділігімен ерекшеленеді. Ескеретін
жағдай, несиеге сатылған тауарларға қолданылатын пайыз мөлшері әрдайым
жаңартылып (жаңадан есептеліп) отыруы тиіс.
Күмәнді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz