Педагогиканың жалпы мәселелері. Педагогика пәні, оның әдіснамалық негіздері
1. Педагогика пәні жайлы ұғым
2. Педагогика ғылымының дамуы және оның қазіргі кезеңдегі міндеттері
3.Педагогика ғылымының құрылымы, оның басқа ғылымдармен байланысы
4. Ғылыми.педагогикалық зерттеу әдістері
Педагогика даму және тәрбие жайлы
1. Жеке адамның дамуы және қалыптасуы
2. Педагогика баланың дамуы жайында
3. Белсенділік, оның түрлері және тұлға дамуындағы рөлі
4. Тәрбие және балалардың жас ерекшеліктері
5. Тәрбие және балалардың дербес ерекшеліктері
Жалпы білім беретін орта мектепті қайта құру жағдайында ынтымақтастық педагогика
1. Ынтымақтастық педагогика жайлы ұғым
2. Ынтымақтастық педагогиканың негізгі идеялары, оларды оқу тәрбие процесінде қолдану
Оқыту және білім беру мазмұны
Оқытудың теориялық және әдістемелік негіздері
1. Дидактика туралы ұғым
2.Оқыту процесінің жүйесі, құрылымы, функциялары
3. Оқыту . танымдық іс.әрекетінің психологиялық.педагогикалық негіздері
4. Оқытудың түрлері
5. Оқыту процесінің заңдылықтары және принциптері
6. Тұтас педагогикалық процесс . оқыту, білім және тәрбие бірлігінің негізі
Мектепте білімнің мазмұны
1. Білімнің мазмұны және оның ғылыми негіздері
2.Жалпы, политехникалық және кәсіптік білім
3.Оқу жоспарларын, бағдарламаларын және оқулықтарды жетілдіру.
4.Жалпы орта мектепте білім мазмұнын гуманитарландыру
Оқудың әдістері және құралдары
1. Оқудың әдістері, тәсілдері және құралдары туралы ұғым
2.Оқыту әдістері және оларды жіктеу проблемасы
3.Оқыту әдістерін таңдау және қолайлы етіп пайдалану
Оқытуды ұйымдастырудың әр түрлі формалары
1. Оқытуды ұйымдастырудың формалары туралы ұғым
2.Сабақ . оқытуды ұйымдастырудың негізгі формасы
3.Сабақта қолданылатын оқытудың әр түрлі формалары
4.Оқытуды ұйымдастырудың басқа формалары
5.Сабақтың типтері, түрлері, олардың құрылымы
6.Мұғалімнің сабаққа дайындалуы. Тақырыптық және сабақ жоспары
7.Оқушылардың танымдық іс.әрекетінің нәтижесін бақылау, бағалау және есепке алу
2. Педагогика ғылымының дамуы және оның қазіргі кезеңдегі міндеттері
3.Педагогика ғылымының құрылымы, оның басқа ғылымдармен байланысы
4. Ғылыми.педагогикалық зерттеу әдістері
Педагогика даму және тәрбие жайлы
1. Жеке адамның дамуы және қалыптасуы
2. Педагогика баланың дамуы жайында
3. Белсенділік, оның түрлері және тұлға дамуындағы рөлі
4. Тәрбие және балалардың жас ерекшеліктері
5. Тәрбие және балалардың дербес ерекшеліктері
Жалпы білім беретін орта мектепті қайта құру жағдайында ынтымақтастық педагогика
1. Ынтымақтастық педагогика жайлы ұғым
2. Ынтымақтастық педагогиканың негізгі идеялары, оларды оқу тәрбие процесінде қолдану
Оқыту және білім беру мазмұны
Оқытудың теориялық және әдістемелік негіздері
1. Дидактика туралы ұғым
2.Оқыту процесінің жүйесі, құрылымы, функциялары
3. Оқыту . танымдық іс.әрекетінің психологиялық.педагогикалық негіздері
4. Оқытудың түрлері
5. Оқыту процесінің заңдылықтары және принциптері
6. Тұтас педагогикалық процесс . оқыту, білім және тәрбие бірлігінің негізі
Мектепте білімнің мазмұны
1. Білімнің мазмұны және оның ғылыми негіздері
2.Жалпы, политехникалық және кәсіптік білім
3.Оқу жоспарларын, бағдарламаларын және оқулықтарды жетілдіру.
4.Жалпы орта мектепте білім мазмұнын гуманитарландыру
Оқудың әдістері және құралдары
1. Оқудың әдістері, тәсілдері және құралдары туралы ұғым
2.Оқыту әдістері және оларды жіктеу проблемасы
3.Оқыту әдістерін таңдау және қолайлы етіп пайдалану
Оқытуды ұйымдастырудың әр түрлі формалары
1. Оқытуды ұйымдастырудың формалары туралы ұғым
2.Сабақ . оқытуды ұйымдастырудың негізгі формасы
3.Сабақта қолданылатын оқытудың әр түрлі формалары
4.Оқытуды ұйымдастырудың басқа формалары
5.Сабақтың типтері, түрлері, олардың құрылымы
6.Мұғалімнің сабаққа дайындалуы. Тақырыптық және сабақ жоспары
7.Оқушылардың танымдық іс.әрекетінің нәтижесін бақылау, бағалау және есепке алу
Педагогика әуел бастан-ақ балалар тәрбиесі жайындағы ғылым болып қалыптасқан. Тәрбие жайындағы белгілі мәліметтер адам баласының тәрбиесіне сүйенеді. Алғашқы қоғамдағы адамдардың тәрбие жөніндегі таным-мағлұматтары, дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары заман ағымына орай бір буыннан екінші буынға ауысып отырды. Адамзат қоғамының, ғылым-білімінің дамуына байланысты тәрбиенің шығуын, оның даму заңдылықтарын ғылыми жолмен түсіндірудің қажеттігі туды. Осындай өмір, ғылым елегінен өткен мәліметтерді пайдаланып, педагогика адам тәрбиесіне қатысты мәселелерді жан-жақты түсіндірудің ғылыми және әдіснамалық жолдарын қарастырады.
Кейінгі кезде педагогиканы тек қана мектеп жасына дейінгі және мектеп жасындағы балаларды зерттейтін пән деген ұғым шеңберінен шыға алмаушылық та бар. Оның себебі, педагогика орта және жоғары дәрежелі білім беретін, кәсіптік оқу орындарының жұмысы мен жұртшылық арасындағы тәрбие мәселелерін зерттеумен айналысқан жоқ. Ал педагогика пәні жайындағы талас пікірлер оның тәрбиелік мүмкіндіктерін кеңейту мақсатында болмай, тек қана терминологиялық тұрғыда айтылып келеді. Өйткені, оқулықтар мен оқу құралдарындағы педагогика пәніне берілген әр түрлі анықтамалардың өзі авторлар арасында бірыңғай көзқарастың жоқ екенін көрсетеді. Әрине, термин жөніндегі мұндай талас пікірлер педагогика ғылымының дамуына игі әсерін тигізбейді.
Қазіргі кезеңде тәрбиенің ықпал жасау өрісі орасан кеңейе түсуде. Осыған орай, педагогиканы тек қана балалар тәрбиесі жайындағы ғылым деп шек қою дұрыс болмайды. Педагогиканың ғылыми таным саласы – тәрбие. Педагогика қоғамдық өмірдегі тәрбиенің мәні мен рөлін анықтайды. Сондықтан педагогика жалпы адам тәрбиесі жайындағы ғылым. Ал тәрбие – жастарды әлеуметтік өмірге және еңбекке даярлау, оларға қоғамдық-тарихи тәжірибені үйрету процесі.
Педагогика пәнін және оның зерттейтін салаларын толық түсіну үшін ең алдымен негізгі педагогикалық ұғымдарды қарастырайық..
Әрбір ғылымның өзіне тән тану саласы және ғылыми ұғымдары бар. Мысалы, философияда мұндай ұғымдарды болмыс, материя, қозғалыс, экономикалық теорияларда – қоғамның өндіргіш күштері мен өндірістік қатынастары, ал педагогикада – тәрбие, білім беру, оқыту жатады.
Кейінгі кезде педагогиканы тек қана мектеп жасына дейінгі және мектеп жасындағы балаларды зерттейтін пән деген ұғым шеңберінен шыға алмаушылық та бар. Оның себебі, педагогика орта және жоғары дәрежелі білім беретін, кәсіптік оқу орындарының жұмысы мен жұртшылық арасындағы тәрбие мәселелерін зерттеумен айналысқан жоқ. Ал педагогика пәні жайындағы талас пікірлер оның тәрбиелік мүмкіндіктерін кеңейту мақсатында болмай, тек қана терминологиялық тұрғыда айтылып келеді. Өйткені, оқулықтар мен оқу құралдарындағы педагогика пәніне берілген әр түрлі анықтамалардың өзі авторлар арасында бірыңғай көзқарастың жоқ екенін көрсетеді. Әрине, термин жөніндегі мұндай талас пікірлер педагогика ғылымының дамуына игі әсерін тигізбейді.
Қазіргі кезеңде тәрбиенің ықпал жасау өрісі орасан кеңейе түсуде. Осыған орай, педагогиканы тек қана балалар тәрбиесі жайындағы ғылым деп шек қою дұрыс болмайды. Педагогиканың ғылыми таным саласы – тәрбие. Педагогика қоғамдық өмірдегі тәрбиенің мәні мен рөлін анықтайды. Сондықтан педагогика жалпы адам тәрбиесі жайындағы ғылым. Ал тәрбие – жастарды әлеуметтік өмірге және еңбекке даярлау, оларға қоғамдық-тарихи тәжірибені үйрету процесі.
Педагогика пәнін және оның зерттейтін салаларын толық түсіну үшін ең алдымен негізгі педагогикалық ұғымдарды қарастырайық..
Әрбір ғылымның өзіне тән тану саласы және ғылыми ұғымдары бар. Мысалы, философияда мұндай ұғымдарды болмыс, материя, қозғалыс, экономикалық теорияларда – қоғамның өндіргіш күштері мен өндірістік қатынастары, ал педагогикада – тәрбие, білім беру, оқыту жатады.
Педагогиканың жалпы мәселелері
Педагогика пәні, оның әдіснамалық негіздері
1. Педагогика пәні жайлы ұғым
Педагогика әуел бастан-ақ балалар тәрбиесі жайындағы ғылым болып
қалыптасқан. Тәрбие жайындағы белгілі мәліметтер адам баласының тәрбиесіне
сүйенеді. Алғашқы қоғамдағы адамдардың тәрбие жөніндегі таным-мағлұматтары,
дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары заман ағымына орай бір буыннан екінші буынға
ауысып отырды. Адамзат қоғамының, ғылым-білімінің дамуына байланысты
тәрбиенің шығуын, оның даму заңдылықтарын ғылыми жолмен түсіндірудің
қажеттігі туды. Осындай өмір, ғылым елегінен өткен мәліметтерді пайдаланып,
педагогика адам тәрбиесіне қатысты мәселелерді жан-жақты түсіндірудің
ғылыми және әдіснамалық жолдарын қарастырады.
Кейінгі кезде педагогиканы тек қана мектеп жасына дейінгі және мектеп
жасындағы балаларды зерттейтін пән деген ұғым шеңберінен шыға алмаушылық та
бар. Оның себебі, педагогика орта және жоғары дәрежелі білім беретін,
кәсіптік оқу орындарының жұмысы мен жұртшылық арасындағы тәрбие мәселелерін
зерттеумен айналысқан жоқ. Ал педагогика пәні жайындағы талас пікірлер оның
тәрбиелік мүмкіндіктерін кеңейту мақсатында болмай, тек қана
терминологиялық тұрғыда айтылып келеді. Өйткені, оқулықтар мен оқу
құралдарындағы педагогика пәніне берілген әр түрлі анықтамалардың өзі
авторлар арасында бірыңғай көзқарастың жоқ екенін көрсетеді. Әрине, термин
жөніндегі мұндай талас пікірлер педагогика ғылымының дамуына игі әсерін
тигізбейді.
Қазіргі кезеңде тәрбиенің ықпал жасау өрісі орасан кеңейе түсуде.
Осыған орай, педагогиканы тек қана балалар тәрбиесі жайындағы ғылым деп шек
қою дұрыс болмайды. Педагогиканың ғылыми таным саласы – тәрбие. Педагогика
қоғамдық өмірдегі тәрбиенің мәні мен рөлін анықтайды. Сондықтан педагогика
жалпы адам тәрбиесі жайындағы ғылым. Ал тәрбие – жастарды әлеуметтік өмірге
және еңбекке даярлау, оларға қоғамдық-тарихи тәжірибені үйрету процесі.
Педагогика пәнін және оның зерттейтін салаларын толық түсіну үшін ең
алдымен негізгі педагогикалық ұғымдарды қарастырайық..
Әрбір ғылымның өзіне тән тану саласы және ғылыми ұғымдары бар. Мысалы,
философияда мұндай ұғымдарды болмыс, материя, қозғалыс, экономикалық
теорияларда – қоғамның өндіргіш күштері мен өндірістік қатынастары, ал
педагогикада – тәрбие, білім беру, оқыту жатады.
Ұғымдар (категориялар) – объективтік құбылыстарды, қасеттерді және
қатынастарды бейнелейтін ойлау формасы. Осымен бірге ұғымдар біздің
санамыздың сатылары.
Педагогикалық ұғымдар арқылы педагогикалық құбылыстарды, олардың өзара
байланысын танимыз. Педагогикада мақсат, құрал, тәсіл, даму және
қалыптасу сияқты ұғымдар да кездеседі. Бірақ , олар барлық ғылымдарға
ортақ ұғымдар.
Педагогикалық ұғымдардың бірі – тәрбие. Тәрбие жайында осы уақытқа
дейін әр түрлі теориялар мен пікірлер айтылып келеді. Тәрбиені ересек
адамдардың балаларға ықпал жасауы деп түсіндірушілер де бар. Бұл жағдайда
бала пассивті объект түрінде қарастырылады. Ол педагогикалық процестің
субъектісі бола алмайды, яғни өздігінен ойланып, белсенді іс-әрекет жасау
рөлін атқармайды. Бұдан тәрбиеге бір жақты анықтама беру байқалады.
Тәрбие баланың өздігінен табиғи және еркін дамуы үшін жасалатын жағдай
деп анықтама берушілер де кездеседі. Бұл жерде балаға толық ерік беру
мәселесіне ерекше көңіл аударылып, ал тәрбиенің рөлі бүркемеленіп елеусіз
қалып отыр.
Кейбіреулер тәрбиені практикалық тұрғыдан бір жақты жалаң тәжірибеге
сүйеніп түсіндірмекші. Мұндай пікірді қуаттаушылар прагматистер. Олардың
айтуынша, тәрбие баланы тұрмыс қалпына бейімдейді, сондықтан ол өзінің
күнін көруге пайдасы бар білімді, іскерлікті және дағдыны меңгеруі қажет.
Осы жағдайда бала жеке басының қамын ойлап, өзімшілдік мүддесін
қанағаттандырады деп дәлелдейді.
Педагогика ғылымы тәрбиені қоғамдық құбылыс, қоғамдық категория
тәрбиесіз өмір сүре алмайтындығын философия тұрғысынан қарастырып
түсіндіреді. Егер қоғам тәрбиеден қол үзсе, онда адамзаттың мол тәжірибесі
мәңгілік елеусіз қалып, тәрбие ілгері баспай, бір жерде тұра берген болар
еді деді В.И.Ленин. Сондықтан да Ленин тәрбиені жалпы және мәңгілік
категория деп тұжырымдайды.
Тәрбие жайында К.Д.Ушинский: ... мектеп, тәрбиеші және ұстаздар
адамның тіпті жалғыз ғана тәрбиешілері емес, оның сонша күшті , ал мүмкін
және әлдеқайда күшті тәрбиешілері табиғат, үйелмен, қоғам, халық ... және
оның тілі болады , - деді.
Ушинскийдің түсінуі бойынша бұл факторлардың әсері педагогикалық
талаптардан басқа (әр түрлі дәстүр, үйелмен ішіндегі қарым-қатынас және
т.б.) себептерге де байланысты.
Тәрбие терминін әрдайым тар мағынада, тәрбиеші тәрбиелейді, кең
мағынада өмір тәрбиелейді деп қолданады.Мұның тәрбие жайындағы жалпы
ұғымды анықтауда зор мәні бар.
Тар мағынада, тәрбие деп мұғалімнің және тәрбиешінің ата-аналармен
бірігіп, мақсатты түрде жүргізетін тәрбие жұмыстарын айтады.Әрине, тәрбие
жұмыстарымен бір ғана мұғалім және ата-аналар шұғылданып қоймайды. Тәрбие –
көптің ісі. Сондықтан тәрбие мәселелерімен кәсіподақ ұйымдары, қоғамдық
мекемелер, еңбек ұжымдары және бүкіл жұртшылық болып айналысады. Олай
болса, тәрбиені кең мағынада , табиғат және әлеуметтік ортаның, мектеп пен
ата-аналардың, бүкіл бұқараның тұлғаның дамуы мен қалыптасуына ететін
ықпалы деп түсіну керек.
Тәрбие арқылы жеке адамның дүниеге ғылыми-материалистік көзқарасы,
мінез-құлықтық, эстетикалық және осы сияқты қасиеттері қалыптасады, ол
еңбек етуге ынталы қоғамның белсенді мүшесіне айналады.
Қоғам дамуының белгілі сатыларында тәрбиенің құрамды бөліктері – білім
беру мен оқыту ұғымдары бөлшектеніп, жеке мағына бере бастайды.
Білім беру ұғымын ең алғашқы рет педагогикаға енгізген Иоганн Генрих
Песталоции.
Білім беру деп – табиғат және қоғам жайында ғылымда жинақталған білім
жүйесін жеке адамның меңгеруін және оны өмірде тиімді етіп қолдана білуін
айтады. Білім беру мәселесі әрбір қоғамның даму дәрежесіне байланысты.
Мысалы, орта ғасырларда санай және оқи білетін адамды білімі бар деп
есептеді. Қазіргі атом, космос және халық шаруашылығын автоматтандыру
дәуірінде білім беру ғылыми-техникалық үдеудің құдіретті факторы болып
отыр. Білім беру өте күрделі ұғым, оны педагогикалық ғылым тұрғысынан
түсіндірудің әр түрлі мәні бар. Егер әңгіме білім берудің сатылары жөнінде
айтылса, онда бастауыш, тоғыз жылдық, орта және жоғары білім беру ұғымдары
пайдаланылады. Ал білім беру мамандыққа байланысты сөз етілсе, онда
педагогикалық, медициналық, ауыл шаруашылық т.б. осы сияқты ұғымдар
қолданылады. Бұл ұғымдардың бір жағынан, өзара айырмашылығы, ал екінші
жағынан, бір-бірімен ұштасып жататын табиғи байланысы болады. Халыққа білім
беру ісінің негізі – жалпы орта білім. Білім беру барысында жеке адамның
таным іс-әрекеттері дамиды, ой-өрісі кеңіп, еңбекке дұрыс көзқарасы және
мәдени деңгейі артады. Жастардың орта және жоғары дәрежелі мамандыққа ие
болуы немесе өндірісте нәтижелі еңбек етуі орта білім алуға байланысты.
Оқыту – білім берудің негізгі жолы. Оқыту оқытушы мен оқушылардың
біріккен іс-әрекеттері, сондықтан да ол екі жақты, біртекті процесс:
біріншіден, оқытушы оқушыларға білім беріп, іскерлікке, дағдыға үйретеді,
екіншіден, оқушы таным міндеттерін жете түсініп, дағдыны игереді және
оларды өмірде қолданады.
Педагогикада тәрбие, білім беру ұғымдары бірыңғай және тұтас процесс
болып қарастырылады. Оқыту барысында білім беру мақсаты іске асырылады.
Олай болса, оқытудың білім беру және тәрбиелік мәні бар. Оқыту барысында
оқушыларға теориялық білім мен тәрбие беру бір-бірімен ұштастырыла
жүргізіледі. Мысалы, әдебиет сабағында шығарма кейіпкерлерінің патриоттық
ерлігін мазмұндау арқылы білім бере отырып, мұғалім оқушыларды фашизмге
қарсы өшпенділікке тәрбиелейді. Химия сабақтарында оқушылар химиялық
заңдар, фактылар, теориялар жөнінде ғылымның негізімен қаруланады. Халық
шаруашылығының маңызды салаларында химияны қолданумен танысады. Осыған
орай, мұғалім оқушылардың ғылыми-материалистік көзқарастарын
қалыптастырады, халқына берілгендік рухында тәрбиелеуге көмектеседі.
Негзгі педагогикалық ұғымдар – тәрбие, білім беру, оқыту біріне-бірі
тәуелді, табиғи байланысты. Бұл ұғымдар жастарды өмірге, практикаға
дайындаудың басты құралдары.
2. Педагогика ғылымының дамуы және оның қазіргі кезеңдегі
міндеттері
Педагогика ғылымын дамытуға үлкен үлес қосқан ірі ғалым-педагог
Н.К.Крупская. Ол Ұлы Қазан төңкерісінен кейін А.В.Луначарский,
М.Н.Покровский сияқты халық ағарту ісінің белгілі қайраткерлерімен бірге
қызмет істей отырып, педагогика ғылымын дамытуда татымды еңбек етті. На
путях к новой школе журналының беттерінде маңызды педагогикалық
мәселелерді үнемі жариялаумен қатар, оны әлеуметтік-педагогикалық ойлардың
органына айналдырады.
Н.К.Крупская еңбектері оның 10 томдық педагогикалық шығармаларында
жинақталған. Ол педагогика ғылымының барлық салаларына көңіл бөлді.
Әсіресе, ересек адамдар арасындағы сауатсыздықты жою, мектепке дейінгі
тәрбие, үйелмен тәрбиесі, политехникалық білім, балалар ұжымының рөлі,
оқушылардың өзін-өзі басқарушылығы, мінез-құлық, еңбек, эстетикалық және
интернационалдық тәрбие мәселелерін ерекше зерттеп, құнды педагогикалық
мұра қалдырды. Бұл Н.К.Крупскаяның 20 жылдан астам істеген қызметінің
нәтижесі. Оның басты еңбектері: Халыққа білім беру және демократия,
Семья және мектеп, Неміс мұғалімдерінің Берлин конгресіндегі еңбек
мектебі туралы мәселе т.б.
Педагогикалық тақырыптарға жазылған бірсыпыра құнды еңбектер
педагогика ғылымының дамуына игі әсерін тигізді. Олар: Советская
педагогика за десять лет (1917-1927), авторы А.П.Пинкевич,
А.Г.Калашниовтың редакциясымен дайындалған үш томдық Педагогикалық
энциклопедия (1927-1928); И.АКаировтың (Москва,1939) және П.Н.Груздеваның
(Ленинград,1940) редакциясымен жазылған педагогика оқулықтары т.б.
Ірі педагог Антон Семенович Макаренко (1888-1939) педагогика ғылымына
үлкен үлес қосты. Ол жастарды қайта тәрбиелеудегі өзінің бай тәжірибесіне
сүйеніп, оқу-тәрбие жұмысын жүргізудің жүйелі теориясы мен әдістемесін
құрды.
А.С.Макаренконың тәрбие мен оқу жайлы еңбектері, оның 1983-1986
жылдары жазылып баспадан шыққан сегіз томдық педагогикалық шығармаларында
жинақталған. Олар: Ата-аналар үшін кітап, Балаларды тәрбиелеу жайлы
лекциялар, Тәрбие жұмысын ұйымдастыру әдістемесі, Советтік мектеп
тәрбиесінің проблемалары, Ұстаздық дастан, Мұнара үстіндегі таулар
тағы да көптеген педагогикалық және әдеби тақырыптарға жазылған повесть,
мақалалар, әңгімелер мен очерктер. Бұл еңбектерінде Макаренко тәрбиенің
мақсаттары мен міндеттерін, әдістемесі мен негізгі принциптерін, балалар
ұжымын, оқушыларға қойылатын бірыңғай педагогикалық талаптарды зерттеп,
жинақтады.
А.С.Макаренко педагогиканың үздік шыққан жаңашыл қайраткері, оның
идеяларын меңгеру – педагогикалық ғылымды дамытудың маңызды факторы.
Қазіргі жағдайда педагогика ғылымының жетістіктері жан-жақты
пайдаланылмайынша , жастарды барлық жағынан бірдей үйлесімді етіп дамыту
мүмкін емес. Өйткені, жас ұрпақ халқымыздың мұраттарын сөз жүзінде біліп
қоймай, оларды күнделікті істермен тығыз байланыстыра білуі қажет. Міне,
осы тұрғыдан педагогика ғылым мен техниканың өскелең дәрежесіне сай тәрбие
мен оқытудың ғылыми негізін жасайды.
Педагогика жаңа идеяларды басшылыққа ала отырып, оқушыларды терең және
баянды біліммен қаруландырудың, оларды өмірге, мамандықты сапалылықпен
алуға әзірлеудің бұдан былай да тиімді тәсілдері мен әдістерін анықтап
дамыта береді.
Педагогика ғылымының дамуына қазақтың белгілі философтары, ағартушы-
педагогтары, психологтары айтарлықтай үлес қосты. Олардың ой-пікірлерін
қысқаша байымдау, еске түсіру, ғылыми және әдеби еңбектерін жастарға білім
беру саласында,әсіресе, өскелең өмір жағдайында кең түрде қолданудың қажет
екендігі сөзсіз.
Қазақстанда ағартушылық идеяны көтергендердің бірі – Уәлиханов Шоқан
Шыңғысұлы (1835-1865). Шоқанның өзіндік педагогикалық көзқарастары болды.
Ағартушы-ғалым қазақ даласындағы оқу мектеп ісін ғылыми негізінде құрып,
оқу-білімнің табиғат сырларын ашуға бағытталуын, туған халқының алдыңғы
қатарлы мәдениетті елдерді қуып жетуін аңсады. Діни бағыттағы медреселер
мен ел билеуші әкімдер, тілмаштар дайындайтын мектептердің мақсатын сынай
келіп, жалпы білім беретін мектептердің ашылуын көздеді. Тек ақиқат білім
ғана адамға күдік туғызбайды, ол өмірді бағалауға , тұрмыс құруға үйретеді
- деді Шоқан. Оның еңбектерінде білім жалпы халыққа блыққа бірдей ортақ
болсын деген озық идея басым. Шоқанның ағартушы-ғалым, демократ ретінде
көздеген ой-пікірі, негізгі мақсаты – халқына қайткенде де білім беру,
оқыту, оны дүние тануға жетелеу, сондай-ақ бұл мәселелерді реформа арқылы
іске асыру еді.
Қазақтың аса көрнекті ағартушы-педагогы Ыбырай Алтынсарин (1841-1889)
. Алтынсариннің демократиялық-ағартушылық бағыты оның педагогикалық
көзқарастарынан айқын көрінеді. Бүкіл өмір жолын мектеп ашуға, қазақ
балаларын оқуға тартуға, дүние ғылымдарын үйретуге, оқу құралдарын жазуға,
тәлімгер-ұстаз дайындауға, оларға ғылыми әдістемелік басшылық жасауға, өз
кезеңіндегі қазақ халқының қоғамдық өміріндегі саяси-әлеуметтік мәселелерді
жан-жақты қамтып, жазуға жұмсады.
Ы.Алтынсарин қазақ жастарының кәсіптік мамандық алуына жол ашты.
Торғайда қолөнер, Қостанайда ауыл шаруашылығы училищелері, Ырғызда қазақ
қыздарына арнап мектеп-интернаттың ашылуына зор ықпал жасады. Кейінірек
қыздар училищелері өмірге келді.
Қазақ халқының ұлы ойшыл – ақыны Абай Құнанбаевтың (1845-1904)
поэтикалық шығармалары мен ғақлия сөздері педагогикалық ой-пікірлерге
толы. Табиғаттың санадан тыс, тәуелсіз өмір сүруі, өмір ақиқатын түйсікпен
қабылдануы, адамдар жаратылысының бірдей еместігі, ғылымның ақылымен, жан
құмарымен алынатындығы, қоғамдық қатынастар тұрғысындағы пікірлері,
жастарды халқының әдет-ғұрпы, салт-санасы, дәстүрінен тәлім-тәрбие алуға
шақыруы – оның педагогикалық көзқарасының дүниежүзілік педагогика
классиктерінің ой-пікірлерімен терең қабысып жатқандығының айғағы.
Қараңғы қазақ көгіне, өрмелеп шығып күн болуды көксеген ағартушы-
педагог Сұлтанмахмұт Торайғыров (1893-1920) артына педагогикалық ой-
пікірдің өшпес мұрасын қалдырды. Өзінің қысқа өмірінде ол қоғамдағы
әділетсіздікті, теңсіздікті көре біліп, бұларды оқу-ағарту, тәлім-тәрбие
ісімен жөндеуге болады деген пікірді насихаттап, ағартушы-демократ
деңгейіне көтерілді.
Сұлтанмахмұт халықты, жастарды дүниетану оқуына, өнеркәсіп үйренуге,
мәдениетке жетуге, өнерлі, прогресшіл елдерден үлгі алуға, ілгері өрлеуге,
басқа елдермен теңесуге шақырды. Өмірді өзгертуші, адам мінезін
қалыптастырушы ұлы күш саналы тәрбие деп түйіндеді. Ары тазаның жаны таза
деген қорытындыға келді.
Ұлттық тәлім-тәрбиенің көрнекті өкілдерінің бірі – Шәкәрім
Құдайбердиев (1858-1931) . Шоқан, Абай, Ыбырайлар салған ағартушылық арна –
дәстүрді әрі қарай жалғастырды. Шәкәрімнің жастарға ұсынған адамгершілік
жолы – адалдық және ғылымды меңгеру. Ол үшін жастарды адал еңбек етуге, өз
мінін өзі көріп, түзете білуге шақырды, бар білімнің түп атасы – ақыл деп
қорытындылады.
Ағартушы-педагог Ахмет Байтұрсынов (1873-1937) бай педагогикалық мұра
қалдырды. А.Байтұрсынов өзінің барлық саналы өмірін қазақ қоғамында білім-
ғылымның дамуына, мектеп ісінің жанданып, кемелденуіне бағыштады. Ол ауыл
мектебінде бала оқытты, оқу-тәрбие жұмыстарын жетілдіру саласында көп
ізденді.
А.Байтұрсынов қазақ тілін оқыту әдістемесінің іргетасын қалады.
Баяншы (1920 ж.) деген атпен әдістемелік кітапша шығарды. Мұнда
мұғалімдерге Әліппені пайдаланудың, сауат ашу әдістерінің жол-жобасын
көрсетіп берді. А.Байтұрсыновтың қазақ ғылымы мен мәдениетіне, тәлім-тәрбие
мен оқу ісіне сіңірген орасан зор еңбегінің тарихтан өшпес орын алатынын
бүгінгі демократия мен әділеттілік салтанат құрған дәуірде өмір шындығы
дәлелдеп отыр.
Міржақып Дулатов (1885-1935), Ы.Алтынсариннің ұстаздық идеяларын әрі
қарай дамытып, А.Байтұрсынов сияқты оқу-тәрбие мәселелерін ғылыми тұрғыдан
қараған, шәкірттердің жаңа бағдарламалар арқылы білім алуына, ғылыми
дидактикалық қағидаларға сәйкес сабақ жүргізуге ерекше мән берген
педагогтардың бірі. Өзінің Қирағат атты кітабында (1924ж.) ... ол
балаларды оқыту өз алдына бір ғылым. Ғылым – педагогика ... Мектеп
программасында бірінші орын алған нәрсе қирағат, баяндап оқыту...
Қирағаттың мақсатын түсінбеген мұғалім үміт еткен пайданы бере алмайды...
Баланы оқыған нәрсесін бір-біріне ұйқастырып ойлануына, оқып шыққаннан
кейін ретті һәм толық мағынасымен қалдыруға әрекеттендіру керек, - дейді.
Мектепке дейінгі тәрбие мәселесіне қозғау салып, оның негізін қалауға
қатысқан педагог – Нәзипа Құлжанова (1887-1934). Оның Мектепке дейінгі
балаларды тәрбиелеу атты педагогикалық жинақ, нұсқау кітабы 1924 жылы
жарық көрді. Құлжанованың еңбегінде мектепке дейінгі тәрбиенің мазмұны,
мақсаты баяндалып, баланың қимыл-қозғалысын, сезім мүшелерін, сөйлеу,
ойлау, ерік-жігерін жетілдіру жолдары қарастырылған. Ол сондай-ақ ересектер
мен сәби-бөбектер арасындағы қарым-қатынас мәселелеріне ерекше көңіл
бөлген.
Жүсіпбек Аймауытов (1889-1931) педагогика, психология саласындағы
құнды ғылыми-зерттеу еңбектерімен қатар, бірнеше оқулықтар, оқу
құралдарының авторы болған ірі тұлғалардың бірі. Оның Тәрбие атты көлемді
мақаласындағы (1918ж .) тәлім-тәрбиелік ой-пікірлері ғылыми тұрғыдан терең
баяндалған. Бұл бағыттағы ой-пікірлері Тәрбиеге жетекші атты еңбегінде
(1924 ж.) жинақталған. Бұл еңбегінде педагогиканың дидактика саласын ғылыми
негіздеген. Сондай-ақ Ж.Аймауытов Комплексті оқыту жолдары (1929 ж.) атты
оқу кітабында.
Қазан төңкерісінен кейін тәлім-тәрбие ғылымына терең үңілгендердің
бірі – Мағжан Жұмабаев (1893-1938). Оның Педагогика атты еңбегі сол
кезеңдегі ана тілімізде жазылып, ғылыми әлемді елең еткізген туынды болды.
Мұнда ол педагогиканың жалпы мәселелерімен қатар, адамның жан дүниесінің әр
түрлі жақтарын сипаттайды. М.Жұмабаевтың әдістемелік еңбектері де көңіл
аударарлық . Мәселен: Жазылашақ оқу құралдары һәм мектебіміз (1921 ж.)
оқу құралдарын қандай етіп жазу қажеттігін баяндаса, Бастауыш мектепте ана
тілін оқыту жолы (1925 ж.) , Сауатты бол (1926 ж.), ересектерге арналған
Әліппе (1929 ж.) атты еңбектері әдістемелік мәселелерді қозғайды.
Қазақ педагогика ғылымыныңтұңғыш профессоры Шәрәпи Әлжановтың (1901-
1938) тәлім-тәрбие саласында әр түрлі тақырыптың төңірегінде жазған
жиырмадан астам еңбегі жарық көрді.
Ш.Әлжанов педагогиканың теориясы мен тарихына, сондай-ақ
педагогикалық психологияның мәселелеріне ерекше көңіл бөлді. Педагогика мен
психология проблемаларын сабақтастыра зерттеп, мұғалімдер мен тәрбиешілер
үшін ғылыми ұсыныстар жасап отырды. Оның Ес және есте сақтау мәселелері,
Ой мәселелері, Дағдылану мәселелері атты еңбектерінде (1936 ж.) шәкірт
психологиясының жас және дара ерекшеліктері жайлы сөз болады, сол салада
жүргізілген эксперименттік зерттеулердің нәтижесі оқырман назарына
ұсынылады.
Қазақтың белгілі педагогы Әбдіхамит Сембаев (1905-1989) қаламынан
сексеннен астам қомақты ғылыми-педагогикалық еңбектері туды. Оның
Қазақстанда Советтік мектептің даму тарихы (1962 ж.) атты монографиялық
еңбегінде мектептердің көптеп ашылуы, оқулықтар мен оқу-әдістемелік
құралдар жасау жолдары, мұғалім кадрларын даярлау ісіндегі қол жеткен
табыстар нақтылы деректермен ғылыми тұрғыда дәлелденді.
Сұлтанбек Қожахметов (1910-1945) дидактика мәселелерімен жан-жақты
айналысқан педагогтардың бірі. Өзінің Педагогика мәселелері (1940 ж.)
деген атпен шыққан кітабында шәкірт меңгеретін білімнің саналылығы мен
жинақтылығының өлшемдері, баланың өз бетімен кітап оқу дағдысын
қалыптастыру, оның алған білімі мен дағдысын, іскерлігін бағалай білудің
ғылыми негіздерін қарастырады.
Қартбай Бержанов (1924-1976) – педагогика ғылымдарының докторы,
профессор, педагогика ғылымының дамуына елеулі үлес қосқан ғалым-ұстаз.
Қ.Бержанов көптеген монографиялық еңбектердің авторы. Олардың ішінде
Қазақстан мұғалімдерінің қоғамдық және мәдени ағартушылық қызметі (1951
ж.), Халық ағарту саласындағы орыс-қазақ ынтымағы (1966 ж.), С.Мусинмен
бірге жазған ана тіліндегі тұңғыш оқулық – Педагогика тарихы (1971 ж.),
Тәрбие мен білім берудің бірлігі (1973 ж.), Қазіргі педагогиканың
актуальды мәселелері (1974 ж.) атты ғылыми еңбектерін ерекше атауға
болады.
Қорыта айтқанда, біз Қазақстанда педагогика ғылымының ХХ ғасырдың
басынан бері қарайғы дамуына үлес қосқан аға ұрпақтың кейбір өкілдеріне
ғана шолу ретінде тоқталдық.
Қазақ халқы – рухани зор байлықтың мұрагері. Ақиқатқа жүгінсек, бүкіл
әлемдік өркениет тарихынан ерекше орын алатын әмбебап ғұлама, ұлағатты
ұстаз Әл-Фараби бабамыздан бастап түркі тілдес халықтарға ортақ орта ғасыр
ойшылдары: Баласағұн, Қашқари, Иүгінеки, Яссауи трактаттары. Алтын Орда
дәуірінің ойшылдары: Хорезми, Саран, Дулати, Жалайыры, Әбілғазы т.б.
еңбектерінің қазіргі ұрпақ тәрбиесінен алар орны ерекше. Онан кейінгі Асан
қайғы, Шалкиіз, Жиенбет, Ақтамберді, Бұқар, Шал, Дулат, Мұрат, Махамбет,
Майлықожалардың әр түрлі өмір құбылыстары, адам мен қоғам, жан мен тән,
тыныс-тіршілік туралы терең толғауларының, ақыл-кеңес өсиеттерініңқазіргі
жастарымыз үшін, олардың тәрбиесі үшін берері аз емес.
3.Педагогика ғылымының құрылымы, оның басқа ғылымдармен байланысы
Педагогика өзінің даму кезеңінде тәрбие мен білім беру жайлы жалпы
ғылыми тарауларға бөліне бастады. Мысалы, оларға педагогиканың жалпы
негіздері, тәрбие теориясы, оқыту және білім беру теориясы – дидактика,
т.б. жатады.
Тәрбие мен оқыту ісінің одан әрі дамуына байланысты педагогика
ғылымының түрлі салалары: мектепке дейінгі педагогика, мектеп педагогикасы,
педагогика тарихы, дефектология және пәндерді оқыту әдістемесі, кәсіптік-
техникалық білім беру педагогикасы, жоғары мектеп педагогикасы, әскери
педагогика, мәдени-ағарту қызметкерлерінің педагогикасы, түзеліс-еңбек
педагогикасы пайда болды.
Мектепке дейінгі педагогика үйелмендегі, балалар бақшасындағы, демек,
мектеп жасына дейінгі балалар тәрбиесін зерттейді.
Мектеп педагогикасы кіші, орта және жоғары жастағы балаларды тәрбиелеу
мен оқытудың мақсаттары мен міндеттерін, әдістері мен принциптерін,
формаларын, мазмұнын және нәтижесін зерттейді.
Педагогика тарихы – педагогиканың өз бетінше жеке бір саласы.
Педагогика тарихы тәрбиенің шығуы мен дамуының заңдылықтарын зерттейді.
Сондықтан біздің заманымыздағы педагогикалық теория мен практиканы дамыту
үшін өткен кезеңдердегі педагогикалық бай мұраларды терең зерттеп,
шығармашылықпен қолданудың маңызы өте зор. Міне, осы жағдайда болашақ
ұстаздар оқыту мен тәрбие мәселелерін озат педагогтардың мұраларымен
байланыстыра шешетін болады.
Дефектология – педагогика ғылымының арнаулы саласы. Дефектология көру,
есту, сөйлеу мүшелерінде және ақыл-ойында табиғи кемістігі бар балаларды
оқыту, тәрбиелеу мәселелерін зерттеп жетілдіреді. Дефектология төрт салаға
бөлінеді: сурдопедагогика – саңырау, мылқау және керең балаларға,
тифлопедагогика – соқыр балаларға, олигофренопедагогика – ақыл-ойы кеміс
балаларға, логопедия – тілінің кемісі бар балаларға білім және тәрбие беру
проблемаларын зерттейді.
Педагогикалық ғылымдар жүйесінде бастауыш мектептегі оқыту, жоғары
сыныптарда жеке пәндерді (тіл, әдебиет, физика, химия, математика, тарих,
география және т.б.) оқыту әдістемесі едәуір жетіле түсті. Педагогикалық
ғылымдардың бұл саласы оқытудың тиімді әдістері мен тәсілдерін, принциптері
мен мазмұнын зерттейді. Пәндерді оқытудың әдістемесі – оқыту және білім
беру теориясына – жалпы дидактикаға сүйенеді. Дидактика – педагогиканың
негізгі тарауларының бірі. Дидактика оқытудың заңдылықтарын қарастырады.
Сондықтан ол нені оқыту керек, қалай оқыту керек, не үшін оқыту керек
деген сұрақтарға жауап беруі тиіс. Жалпы дидактиканың негізгі міндеттері –
бұл оқыту процесінің заңдылықтарын ашу, білім берудің мазмұнын анықтау,
оқытудың тиімді әдістері мен ұйымдастыру формаларын іздестіру, жастардың
таным ынтасы мен қабілетін дамыту, дүниеге көзқарасты қалыптастыру, оларды
өмір практикасына дайындау проблемаларын зерттеп шешу.
Педагогикалық ғылымдар жүйесінде пайда болған жоғары оқу орындарының
педагогикасы. Жоғары мектептерде жастарды оқыту және тәрбиелеу проблемасы
жайында ғылыми еңбектер, оқу құралдары шыға бастады. 1969 жылы аспиранттар
және жоғары мектеп оқытушылары үшін Педагогика высшей школы кітабы
(лекциялар циклі), ал 1972 жылы Основы вузовской педагогики оқу құралы
баспадан шықты. Әрине, жоғары мектеп педагогикасы жаңа және жас ғылым. Ол
келешек мұғалімдерді оқыту мен тәрбиелеу, оларды жоғары дәрежелі
мамандыққа даярлаудың тиімді жолдарын іздестіріп зерттейді.
Педагогика ғылымы басқа ғылымдермен тығыз байланыста дамиды. Өйткені,
адамды жан-жақты және жарасымды етіп тәрбиелеу проблемасын шешу үшін
педагогика басқа ғылымдардың нақты мағлұматтарына сүйенеді. Олардың бірі –
философия ғылымы.
Философия табиғат пен қоғам дамуының жалпы заңдарын, түбегейлі
мәселелерін зерттейді, өмір шындығын танып білу жөніндегі көзқарастың
негізгі жүйесі болып табылады, адамды күшті идеялық сенімге, айқын түсіне
білушілікке тәрбиелейді.
Тәрбиенің мақсаттары, халыққа білім берудің мазмұны, педагогикалық
процесті ұйымдастыру сияқты проблемаларды зерттеудің барысында, педагогика
ғылымы алдын ала болған нақтылы әдіснамалық жағдайлардың негізіне
сүйенеді.
Ғылыми педагогика тәрбие процесінің ерекшеліктерін, негізгі
кезеңдерін, басқа құбылыстармен өзара байланысын қарастырады, олардың
заңдылықтарын анықтап қалыптастырады.
Педагогика ғылымының даму процесінде көптеген өзгерістер болып келеді.
Жалпы білім беретін мектептердегі оқыту жұмысының осы заманғы ғылым мен
техниканың, әдебиет пен өнердің даму дәрежесіне сай емес екендігі байқалды.
Осы жағдайлар ескеріліп, оқыту мазмұнына байыпты өзгерістер енгізіледі.
Бастауыш және жоғары сыныптар үшін ғылым негізінде бағдарламалар жасалды.
Егер бұл өзгерістерді философиялық тұрғысынан қарастырсақ, онда жаңа оқу
бағдарламалары өмір талабына қайшы келетін ескі оқу бағдарламаларын теріске
шығарғандық болып табылады. Демек, бұдан оқыту мен тәрбиенің бір кезеңі
екінші жаңа үдемелі кезеңмен ауысады деген ұғым туады.
Сонымен, педагогика ғылыми философиялық білімдерді басшылыққа алып,
тәрбиенің және практикалық мәселелерін шешуде үлесін қосады.
Педагогика психологиямен тығыз байланысты. Педагогика тәрбие мен
дидактика мәселелерін әр уақытта психологиялық ғылыми мәліметтерге сүйене
отырып зерттейді. Егер психология психикалық процесті (түйсік, қабылдау,
зейін, ес, ойлау және т.б.) және адамның дербес ерекшеліктерін
(темперамент, мінез, қабілет) , демек, адам психикасының даму заңдылықтарын
зерттейтін болса, ал педагогика осы мәселелерді терең пайдалана отырып,
адамды қалыптастыру үшін тәрбие мен оқыту және білім берудің тиімді
әдістері мен құралдарын анықтап ашады.
Педагогика мен психология ғылымдарының зерттейтін объектісі – адам.
Бірақ зерттеу екі бағытта жүргізіледі де, бір нәтижені көздейді. Мысалы,
психология адамның мінез-құлқындағы түрлі ерекшеліктерінің механизмін ашуды
қарастырса, ал педагогика адамның мінез-құлқын қалай тәрбиелеудің әдістері
мен тәсілдерін іздестіреді. Педагогика ғылымы басты проблемаларды
психологияның көмегімен шешеді. Мысалы, педагогика ұжым жайындағы теориялық
мәселелерді шешуде әлеуметтік психологияға, балалардың жас ерекшеліктеріне
сәйкес психикалық даму заңдылықтарына байланысты мәселелерді – жас
ерекшелік және педагогикалық психологияға, эстетикалық тәрбие теориясын
қарастырғанда – психологиялық сезімдерге, әсіресе, адамның таным әрекетіне
байланысты сезімдер мен объективтік шындықтың сұлулығын қабыл алудан туатын
көңіл-күйі эстетикалық сезімдерге сүйенеді.
Педагогика ғылымы мектеп гигиенасымен тікелей байланысты. Мектеп
гигиенасы – жас ұрпақтың денсаулығын сақтау, нығайту және дамыту жайындағы
ғылым. Оқушылардың денсаулығы әр түрлі факторларға байланысты. Мектеп
ғимаратында, сынып бөлмелерінде ауаның жеткіліксіз болуы оқушыларды бас
ауруына, жалпы әлсіздікке, демек түрлі сырқатқа ұшыратады. Жарықтың
нашарлығы баланың көзіне әсер етеді, көру мүшесінің қызметін нашарлатады.
Осылардың нәтижесінде балалар сабақ үстінде селқос, сылбыр болады. Олардың
зейіні нашарлап, ойлау қабілеті төмендейді. Бұл жағдай сөзсіз
үлгермеушілікті туғызады.
Мектеп гигиенасы мектеп ғимаратындағы жылу және ауа режимдерін, мектеп
жабдықтары мен оқу құралдарына қойылатын гигиеналық талаптарды және оқу мен
тәрбие жұмысының гигиеналық негіздерін зерттейді. Сондықтан мұғалімнің осы
мәселелерді терең түсініп, меңгермейінше педагогикалық процесті ойдағыдай
ұйымдастырып, басқаруы мүмкін емес.
Педагогикалық нақты мәселелерді зерттеп, жинақтауға социология
ғылымының маңызы зор. Социология ғылыми әлеуметтік ортаның адамға ықпалын,
адамдар арасындағы әлеуметтік қатынасты қарастырады. Жас ұрпақты дамыту,
тәрбиелеу және қалыптастыру проблемаларын зерттеу барысында педагогика
ғылымы әлеуметтік орта мен тәрбие жайындағы мәліметтерді социология ғылымы
негізінен қарастырып, шешім қабылдайды.
Педагогика ғылымы тәрбиеге байланысты этнографиялық және археологиялық
деректерді пайдаланады. Этнография ғылымы белгілі бір халықтың
экономикасын, қоғамдық және рухани мәдениетін, тұрмысын зерттейді.
Археология - өткен ғасырдағы ескерткіштер арқылы халықтардың әдет-ғұрпын,
мәдениетін зерттейді. Әрбір қоғамдық-экономикалық формацияда оқу мен
тәрбиенің мақсатын, міндеттерін және мазмұнын анықтау үшін педагогика сол
формациядағы халықтардың мәдениеті, дәстүрі мен экономикасы жайындағы
белгілі ғылыми еңбектер мен құжаттарды басшылыққа алады.
Соңғы кезде педагогика ғылымы кибернетика жетістіктерін де пайдалана
бастады. Кибернетика – грек сөзі, бұл басқару өнері деген мағына береді.
Кибернетика жас ғылым, ол ХХ ғасырдың 40-жылдарының аяғында қалыптаса
бастады. Кибернетика – күрделі машиналардағы, тірі организмдегі және
қоғамдағы процестердің жалпы заңдылықтарын зерттеп басқаратын, олардағы
ақпараттарды беретін ғылым. Кибернетиканың негізгі салалары: ақпарат
теориясы, автоматтар теориясы, бағдарламалау теориясы.
Педагогика әдебиет беттерінде кибернетикалық педагогика деген ұғым жиі
жазылып жүр. Оның себебі – кибернетика бірте-бірте педагогикалық
құбылыстарға еніп, оларды зерттеуде зор тірекке айнала бастады.
Педагогикалық процесс үнемі кері байланыс арқылы іске асырылады.
Педагогикалық процесті ойдағыдай басқару және жетілдіру үшін кибернетиканың
бағдарламалап оқыту теориясына сүйеніп, мектеп жұмысында оқыту және бақылау
машиналарын, техникалық құралдарды кеңінен пайдалану қажет.
4. Ғылыми-педагогикалық зерттеу әдістері
Әрбір ғылым өзінің дербес әдіснамасын, зерттеу әдістерін жасайды.
Педагогиканың да өзіне тән ғылыми-зерттеу әдістері бар. Бұл әдістерді
зерттеуші әрбір педагогикалық құбылыстың ерекшеліктеріне сәйкес қолданады.
Тәрбие мен оқытудың нәтижесі тек қана мұғалімнің тиімді әдістерді
қолдана білуі мен педагогикалық шеберлігіне байланысты емес, ол оқушылардың
қабілеттілігіне, жан-жақты дамуына және осы сияқты толып жатқан факторларға
байланысты. Басқа дәл ғылымдарға қарағанда педагогикалық құбылыстарды
зерттеудің өзіндік ерекшеліктері бар. Мысалы: дәл ғылымдар бойынша
экспериментті қайталап жүргізуге болады. Егер бұрынғы жағдай ескеріліп, сол
кезеңдегі материалдар пайдаланылса, экспериментті қайталап жүргізу тиімді
нәтиже бермейді. Себебі, педагогикалық зерттеудің объектісі – баланы
тәрбиелеу. Сондықтан педагогикалық процесте және кейбір сыртқы факторлар
(даму барысында оқушыларда пайда болатын өзгерістер, әлеуметтік және
микроортада кездесетін түрлі жағдайлар және т.б.) әсер етеді.
Міне, осы тұрғыдан қарағанда ғылыми педагогикалық зерттеу әдістері
баланың денсаулығына зиян келтірмейтіндей және оқы-тәрбие процесін
жетілдіру бағытында қолданылуы қажет.
Педагогика ғылымында қолданылатын зерттеу әдістеріне бақылау, әңгіме,
мектеп құжаттары, оқушылардың жұмыстары, эксперимент және т.б. жатады.
Бақылау әдісі. Бұл педагогикалық мәселелерді зерттеуде жиі
қолданылып жүрген әдістердің бірі. Бақылау деп әдеттегі жағдайда
педагогикалық құбылыстарды қабылдау арқылы тануды айтады. Ғылыми бақылау
арнайы жоспар бойынша жүргізіледі. Жоспарда бақылаудың мақсаты мен
міндеттері, объектісі , жүргізу әдісі мен техникасы дұрыс көрсетілуі тиіс.
Ғылыми негізде шығармашылықпен жасалған жоспар зерттеу жұмысының нәтижелі
болуына игі әсер етеді. Ғылыми бақылау зерттелетін педагогикалық құбылысты
дұрыс және шын дәлдікпен жазып алуды талап етеді. Сондықтан бақылаудың
нәтижесі зерттеушінің педагогикалық іскерлігіне, қабілетіне және оның
жоғары дәрежелі сауаттылығына байланысты.
Педагогикалық бақылау – бұл белгілі бір құбылысты ұзақ және жоспарлы
түрде зерттеудің таным әдісі. Зерттелетін тақырыптың мақсаты мен мазмұнына
қарап, бақылауды жаппай және ішінара жүргізуге болады. Оқу-тәрбие
процесінде жалпы мәселелерді зерттеу үшін жаппай бақылау әдісі
пайдаланылады. Жеке мәселелерді зерттеу үшін ішінара бақылау әдісі
қолданылады. Бақылау нәтижелері дұрыс шығу үшін түрлі формулаларды,
кестелерді, фотосуреттерді, схемаларды, әсіресе, техникалық құралдарды,
киноға түсіру, магнитофонға жазу және т.б. кеңінен пайдаланылады. Бақылау
материалдары арнайы күнделікке, хатнамаға жазылады.
Кейде педагогикалық бақылау материалдарын зерттеуші сауалнама
мәліметтерімен толықтырады. Оқушылардың, мектеп қызметкерлерінің, ата-
аналардың сұрақтарға берген жауаптары зерттеліп отырған проблемаға
қорытынды жасау үшін зор тірек.
Бақылау әдісі зерттеу жұмысының алғашқы кезеңдерінде қолданылады.
Бақылау әдісі арқылы педагогикалық құбылыстың ішкі процесі (оқушы санасында
болатын психикалық процесс) жайлы толық сенімді мәліметтерді алуға
болмайды. Бақылау әдісіне сүйеніп, оқушылардың сырттай мінез-құлқын, түрлі
іс-әрекеттерін, сұрақтарға берген жауаптарын зерттеп жазып алуға болады.
Осы жағдайлар ескеріліп, бақылау әдістерімен ұштастырылып жүргізіледі.
Әңгіме әдісі. Бақылау мәліметтерін әңгіме әдісі арқылы түскен
материалдармен толықтырады. Әңгіме әдісін дұрыс қолдану үшін арнайы жоспар
жасап, онда негізгі сұрақтар мен жанама сұрақтардың әңгіме жасаудың
әдістері мен тәсілдерінің нақты көрсетілгені жөн.
Педагогикалық құбылыстарды анықтау үшін әңгіме мұғалімдер мен сынып
жетекшілері, мектеп басшылары мен ата-аналар және басқа да қажетті
адамдармен жүргізіледі. Әңгіме барысында зерттеуші жеке адамдардың дербес
ерекшеліктерін еске алады. Кейде әңгімеге қатысушы шәкірттер зерттеушінің
сұрақтарына ойдағыдай жауап бере бермейді, керек десе, олар сақтанып,
өздерінің ойын шын мағынада айтып беруден де бас тартады. Сондықтан әңгіме
зерттеушіден үлкен дайындықты, зор шеберлікті, зейінділікті талап етеді.
Әңгіменің барысы хатнамаға жазылады. Кейде зерттеушілерге елеусіз
жағдайда әңгімені магнитофон арқылы жазып алуға да болады. Әңгіме әдісі
эксперимент және бақылау әдісімен байланыстырылып жүргізілгенде ғана нәтиже
береді.
Мектеп құжаттарын зерттеу. Оқу және тәрбие жұмысындағы кейбір
күдікті мәселелерді құжаттарға сүйеніп зерттеуге болады. Бұл мектеп және
мектептен тыс тәрбие мекемелеріндегі құжаттар мен архив мәліметтері.
Мектеп құжаттарына сынып журналдары, оқушылардың күнделіктері, сыныптың оқу-
тәрбие жұмысының жоспары, үйірме жұмысының жоспары мен есебі, үйірме
мүшелерінің баяндамалары, педагогикалық тақырыптарға жазылған мұғалімдердің
баяндамалары мен ғылыми мақалалары жатады. Педагогика тарихының
проблемаларын архив мәліметтеріне сүйеніп зерттейді.
Құжаттармен жан-жақты және терең танысу зерттеушіні шынайы
мәліметтермен қаруландырады, оқу-тәрбие жұмысындағы жетістіктер мен
кемшіліктерді ашып, тиісті қорытынды шығаруға мүмкіншілік береді.
Оқушылардың жұмысын зерттеу. Оқушылардың жазба, бақылау және
графикалық жұмыстары, суреттері, пәндер бойынша дәптерлері, әр түрлі
тақырыптарға жазылған баяндамалары мен рефераттары және еңбек сабақтарында
жасалған заттар зерттеушіні кейбір қажетті мәліметтермен қаруландырады. Осы
жұмыстар оқушылардың дербес қабілетін оқуға және еңбекке көзқарасы мен
қатынасын, олардың теориялық және дайындықтарын, осыған орай, мұғалімдердің
де іс-әрекеттерін зерттеп анықтауға болады.
Зерттеуші оқушылардың жұмыстарына жан-жақты талдау жасайды. Сабақ
барысында оқушылардың өз бетінше жұмыс істеуінің, олардың жаппай және
дербес орындайтын жұмыстарын жүргізуді және осы сияқты дидактикалық
проблемаларды қолданудың тиімді жолдарын іздестіреді.
Эксперимент. Эксперимент деп нақты жағдайды есепке алып,
педагогикалық процесті зерттейтін ғылыми тәжірибені айтады. Педагогикалық
эксперименттерге сүйеніп, зерттеуші оқытудың және тәрбиенің тиімді
тәсілдері мен әдістерін, формалары мен мазмұнын тексереді. Экспериментті
зерттеулердің нәтижелері әдеттегі жағдайда жүргізілетін педагогикалық
жұмыспен салыстырылады. Сондықтан эксперимент мәліметтерін салыстыру үшін
екі объекті алынады. Олардың бірі – экспериментті, екіншісі – бақылау
объектісі деп аталады. Эксперименттік объектіде, мысалы, эксперимент
зерттеушінің ғылыми жазба ұсынбасы бойынша, ал бақылау объектісінде -
әдеттегі оқу бағдарламалары мен оқулықтарға сәйкес жүргізіледі. Мектеп
жағдайында бір топ оқушыларды немесе толық сынып ұжымын, мектептен тыс
жағдайда өндірістік звено немесе бригаданы эксперимент объектісі етіп, ал
екінші бір топ оқушылардың немесе толық сынып ұжымын, сол сияқты өндірістік
звеноны немесе бригаданы объектісі етіп алуға болады.
Зерттеу жұмысы нәтижелі болу үшін экспериментті және бақылау
топтарындағы, сыныптардағы, бригадалардағы оқушылардың сан және сапа
жағынан теңдестіріліп алынған жөн. Сонымен бірге мұғалімдердің қабілетінің,
білімі мен стажының да шамалас болғаны шарт.
Педагогикалық экспериментті зерттеуші өзі жүргізсе белсенді
эксперимент, ал зерттеушінің ғылыми жазба ұсынбасы бойынша екінші бір адам
жүргізсе енжарлы эксперимент деп атайды.
Соңғы кезде педагогикалық әдебиеттерде эксперименттің бірнеше түрлері
қолданылып келеді. Олардың бірі – табиғи эксперимент – бұл сыныпты, бүкіл
ұжымда оқу-тәрбие процесін бұзбай, педагогикалық проблемаларды зерттеу
үшін әдеттегі жағдайларда жүргізіледі.
Мектептердегі озат тәжірибелерді зерттеу барысында пайда болған
болжамды анықтау үшін тексеру эксперименті қолданылады. Мысалы,
педагогикалық ғылыми-зерттеу институттары жаңадан жасалған оқулықтардың
немесе оқу бағдарламаларының тиімділігін арнаулы мектептерде тексеру
эксперименті арқылы зерттейді.
Тұтас педагогикалық процестің мазмұнын, ұйымдастыру формаларын,
принциптері мен әдістерін жаңадан құру үшін арнаулы эксперимент
жүргізіледі. Мұны жасампаз эксперименті деп атайды.
Экспериментті жасанды жағдайда да жүргізуге болады. Кейде жете
бақылау мен тексерудің нәтижесінде оқыту мен тәрбиенің кейбір әдістері мен
тәсілдеріне өзгерістер енгізуге болады. Бұл жағдайда педагогикалық
құбылыстарды ұқыптылықпен бақылау үшін сынып ұжымынан бір топ бала бөлініп
алынады да, олармен арнаулы эксперимент жүргізіледі. Эксперименттің мұндай
түрін лабораториялық эксперимент деп атайды.
Әрбір эксперименттің мақсаты зерттелетін тақырыптың сипаты мен
мазмұнына, ал мерзімі – мақсатына байланысты.
Эксперимент басқа ғылыми-зерттеу әдістеріне қарағанда жақсы нәтиже
береді. Бірақ, эксперименттің барысында ғылыми материалдарды толықтырып
жинақтау үшін бақылау, әңгіме, құжаттармен танысу сияқты зерттеу әдістері
де қолданылады. Сонымен бірге, зерттеу барысында техникалық құралдардың да
кеңінен пайдаланылғаны жөн.
Соңғы кезде педагогикалық әдебиеттерде математикалық және
кибернетикалық зерттеу әдістерін пайдалану мәселелері сөз етіле бастады.
Бұл әдістерді қолданудың кейбір тәсілдері Ительсонның кітабында
көрсетілген. Математикалық және кибернетикалық әдістер техника мен
жаратылыстану ғылымдарында кеңінен қолданыла бастады. Осы әдістерге
сүйеніп, кибернетиканың, математикалық статистиканың, ықтималдықтар
теориясының жетістіктерін педагогикалық зерттеулерде пайдалануға болады,
бірақ, педагогикалық ғылымда бұл әдістерді қолдану мәселелері өз
дәрежесінде шешілген жоқ. Өйткені, педагогикалық құбылыстардың сапалық
өзгерістері мен өзара сандық байланыстарын арнайы өлшеу арқылы анықтау өте
күрделі проблемалардың бірі.
Мысалы, оқушылардың сабақ процесіндегі қабілетін, белсенділігін немесе
құлықтық сапасы сияқты педагогикалық құбылыстарды өлшеуге болар ма еді?
Әрине, бұл сұраққа бірден болады деп жауап беру мүмкін емес. Себебі,
баланың іс-әрекеті, мінез-құлқы, оның әлі де толық танылмағаны психикасына
байланысты.
Ғылыми-педагогикалық зерттеу әдістері тек қана ғалымдардың төл ісі
болмай, барлық мұғалімдердің игілігіне айналуы қажет. Мұғалім өз жұмысында
зерттеу әдістерін ғылыми негізде меңгеріп, социология және психология
ғылымдарының әдістерімен ұштастырып жүргізе білгенде ғана өзінің және басқа
мұғалімдердің тәжірибелерін жан-жақты зерттей алатын болады.
Педагогика даму және тәрбие жайлы
1. Жеке адамның дамуы және қалыптасуы
Адамның даму және қалыптасуы жайында осы уақытқа дейін әр түрлі
пікірлер мен теориялар әдебиеттерде орын алып келді. Атақты грек
философтары Платон және Аристотель адамның дамуын алдын ала тағдыр
белгілеген тұқым қуалаушылық табиғатынан деп дәлелдеді. Аристотель құл
болушылықты немесе бағынушылықты табиғаттың заңы дейді. Сондықтан олардың
пікірлері бойынша біреулер бағындырушы, ал екінші біреулер бағынушы болып
туатын сияқты.
Көптеген ғалымдар жеке адамның дамуында тұқым қуалаушылық факторын
жетекші роль атқарады деп таниды. Америка психологы Эдуард Торндайк (1874-
1949) баланың дамуын геналарға байланысты, бала геналардың ерекше
батареясы, ондағы гена саймандары өзгермейді, олар баланың дене
қасиеттерін, ақыл-ой ерекшеліктерін және қабілетін белгілейді деп өз ойын
дәлелдейді. Ол адам санасы да өзінің шыққан тегіне байланысты деп
тұжырымдайды.
Америка философы, педагогы Джон Дьюи (1858-1952) өзінің даму теориясын
баладан туа пайда болған инстинкт және қабілеттерімен дәлелдейді. Дьюидің
пікірі бойынша, адамда туысымен-ақ дайын талаптар мен қабілеттер және
эмоциялар болады. Сондықтан Дьюи адам табиғатын тәрбие арқылы өзгерту
мүмкін емес дейді. Австрия дәрігері Зигмунд Фрейд адам мінез-құлқының
қозғаушы күштері оның биологиялық тегіне байланысты деп түсіндіреді.
Адамның жан-жақты дамуының әлеуметтік жағдайларға тәуелді екендігін
ХVI және XVII ғ.ғ. алғашқы рет байқаған гуманистер социал-қиялшылдар
Томас Мор және Томмазо Кампанелла. Мор жеке адамды дамытудың негізі –
жалпыға бірдей және міндетті оқу, оқуды ана тілінде жүргізу, балаларға
ғылымның әр түрлі салаларынан теориялық білім беру, оны еңбекпен ұштастыру
болады деп өзінің бұл пікірін Утопия кітабында сипаттайды. Кампанелла
адам баласының дамуы, жарасымды қалыптасуы, оның бақытты өмір сүруіне
байланысты, сондықтан тәрбие процесінде балалардың ақыл-ойын, қабілетін
дамыту үшін игілікті, қажетті жағдайлар жасау керек деді.
ХІХ ғасырдың баында қиялшыл социализмнің ілімін жасаушылар Ш.Фурье,
Роберт Оуэн және Сен-Симон балаларды жан-жақты қабілетті дамыту, яғни,
оларды біліммен қаруландыру, өмірге, еңбекке даярлау тәрбиеге байланысты
деп түсінді. Олар капиталистік қоғамды, ондағы тәрбие жүйесін батыл сынап,
жеке адамның жан-жақты дамуына толық жағдай жасау үшін, халыққа білім және
тәрбие арқылы таптық қоғамды бейбітшілік жолмен жаңа қоғамға айналдыруды
арман етті.
Жеке адамды жан-жақты дамыту және тәрбиелеу жайлы мәселелерді ең
алғашқы рет ғылыми тұрғыдан дәлелдеген К.Маркс, Ф.Энгельс болды. Олар даму
заңдарын ашып, адам баласының прогресс жолымен алға басуының мақсаты –
бақытты өмір сүріп, жан-жақты дамуына игілікті жағдай жасайтын жаңа қоғамды
орнату керек деген қорытындыға келді.
Даму – жеке адамды жетілдірудің өте күрделі және диалектикалық
процесі. Балада анадан туа біткен белгілі идеялар мен түсініктер және өжет,
жұмсақ немесе байсалды мінез болмайды. Баланың адамгершілік, әуестік,
белсенділік және батылдық сияқты қасиеттері даму процесінде қалыптасады.
Өйткені, оның өсіп жетілуіне белгілі әлеуметтік орта мен тәрбие әсер етеді.
Баланың дамуы және оның дүниені тануы түрлі әлеуметтік жағдайларға
байланысты. Сондықтан оның мінезінде әр түрлі ерекшеліктер мен қасиеттер
пайда болады.
Баланың дамуына ықпал ететін факторларға тұқым қуалаушылық, әлеуметтік
орта, тәрбие т.б. жатады.
Тұқым қуалаушылық. Тұқым қуалаушылық – ұрпақтың ата-анамен
биологиялық ұқсастығын елестетуі. Кейбіреулер баланың сыртқы пішініне
қарап, бірден қалай әкесіне не шешесіне ұқсап қалған деп таңданады. Әрине,
бұл кездейсоқ нәрсе емес. Өйткені, баланың шашы мен көзінің бояуы,
терісінің пигменті, бет келбеті мен басының формасы, жүрісі мен өзін ұстау
қалпы тұқым қуалау арқылы берілетін биологиялық ұқсастықты еске түсіреді.
Бала қозғалыс мүшелерін, нерв жүйесінің функциялық қасиеттерін, алғашқы
биологиялық қажеттерін, ал кейде дауыс тембрі, музыкаға, биге,
математикалық қабілеттілігі сияқты өте нәзік ерекшеліктерді тұқым қуалау
арқылы алады. Бірақ, өте нәзік ерешеліктердің тұқым қуалау жолымен берілуі
өте сирек кездесетін жағдай.
Адамда туа бітетін қасиеттер (шартсыз рефлекстердің фондысы – денені
тік ұстап жүру, тілдің дамуы, ойлануға, еңбек етуге қабілеттілік, музыкаға
бейімділік, тағы да басқа іс-әрекеттері) нышан түрінде болады. Организмнің
анатомиялық, физиологиялық ерекшеліктерінің, демек қабілеттің дамуына
қажетті табиғи мүмкіншіліктерді нышан дейміз. Нышан өздігінен дамымайды,
оны қозғау және дамыту тәрбиеге, әлеуметтік жағдайларға байланысты.
Педагогика нәсілдік дене қасиеттері мен нышандардың ықпалын жоққа
шығармайды, бірақ оларды жеке адамның дамуына шешуші фактор деп
есептемейді.
Кейбір ғалымдар жеке адамның дамуы мен қалыптасуын тұқым қуалаушылыққа
байланысты, ал адамның жоғары қабілеттерін және талантын таңдаулылардың
(элитаның) жоғары нәсілдік үлесі деп қарастырады.
Орта. Адамның дамуы – күрделі процесс. Адамның дамуына табиғи және
әлеуметтік орта ықпал жасайды. Табиғи орта – бұл түрлі табиғат
жағдайларының адам тұрмысына, қызметіне ықпал жасауы. Тропикалық ауа райы
жағдайында және ауа райы өте суық солтүстік аймақтарда тұратын халықтардың
тұрмысында және іс-әрекеттерінде елеулі айырмашылықтар болады. Ауа райы
өте ыссы елдердің халықтары егін шаруашылығымен шұғылданса, ал қиыр
Солтүстіктің қатаң ауа райына шыныққан тұрғындар бұғы өсіру, балық аулау
кәсібімен айналысады. Табиғат жағдайларына байланысты олардың мінез-
құлықтарында да ерекшеліктер байқалады. Әрине, бұл жағдайлар халықтардың
адамгершілік қасиеттеріне, эстетикалық талғамдарына зиянды әсерін
тигізбейді.
Әлеуметтік орта жеке адамның мінез-құлқының дамуына ықпал жасайтын
қоғамдағы әлеуметтік қатынас, адамдар, олардың көп қырлы іс-әрекеттері.
Маркс пен Энгельс адамды ортаға белсенді әсер ететін, өз өміріндегі
жағдайларды өзгерте алатын әлеуметтік ортадағы қайраткер деп қарастырады.
Қоғамдағы адамның дамуы табиғи, әлеуметтік орта мен адамның күрделі және
өзара әрекеттесуінің әсерінен адам өзінің іс-әрекеттері арқылы жұмыс
жағдайын, өзінің психикасын белсенділікпен өзгертеді.
Адамның дамып, жетілуіне қажетті мүмкіншіліктерді – нышанды табиғат
береді. Бірақ нышан өздігінен дамымайды, оның дамуына себепші болатын
факторлардың бірі - әлеуметтік орта. Егер бала әлеуметтік өмірден тыс
қалса, онда оның даму дәрежесі жануарлардан жоғары болмайды.
Педагогика адам дамытуда әлеуметтік ортаның ықпалын мойындайды, оған
зор мән береді. Бірақ ортаны шешуші және алдын ала анықтаушы фактор деп
қарастырмайды.
Тәрбие. Жеке адамды дамытудағы басты факторлардың бірі – тәрбие.
Тәрбие балалардың жас және дербес ерекшеліктеріне, дайындығы мен даму
дәрежесіне лайық іске асырылады. Тәрбие арқылы адамдардың іс-әрекеттерін
ұйымдастыру үшін, тәрбиеші тәрбиенің құралдары мен әдістерін және
формаларын іздестіреді, оларды тиімді етіп пайдаланады. Демек, тәрбие алдын
ала жасалған арнаулы жоспар бойынша мақсатқа бағыттала және ұйымдастырыла
жүргізіледі. Сондықтан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Педагогика пәні, оның әдіснамалық негіздері
1. Педагогика пәні жайлы ұғым
Педагогика әуел бастан-ақ балалар тәрбиесі жайындағы ғылым болып
қалыптасқан. Тәрбие жайындағы белгілі мәліметтер адам баласының тәрбиесіне
сүйенеді. Алғашқы қоғамдағы адамдардың тәрбие жөніндегі таным-мағлұматтары,
дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары заман ағымына орай бір буыннан екінші буынға
ауысып отырды. Адамзат қоғамының, ғылым-білімінің дамуына байланысты
тәрбиенің шығуын, оның даму заңдылықтарын ғылыми жолмен түсіндірудің
қажеттігі туды. Осындай өмір, ғылым елегінен өткен мәліметтерді пайдаланып,
педагогика адам тәрбиесіне қатысты мәселелерді жан-жақты түсіндірудің
ғылыми және әдіснамалық жолдарын қарастырады.
Кейінгі кезде педагогиканы тек қана мектеп жасына дейінгі және мектеп
жасындағы балаларды зерттейтін пән деген ұғым шеңберінен шыға алмаушылық та
бар. Оның себебі, педагогика орта және жоғары дәрежелі білім беретін,
кәсіптік оқу орындарының жұмысы мен жұртшылық арасындағы тәрбие мәселелерін
зерттеумен айналысқан жоқ. Ал педагогика пәні жайындағы талас пікірлер оның
тәрбиелік мүмкіндіктерін кеңейту мақсатында болмай, тек қана
терминологиялық тұрғыда айтылып келеді. Өйткені, оқулықтар мен оқу
құралдарындағы педагогика пәніне берілген әр түрлі анықтамалардың өзі
авторлар арасында бірыңғай көзқарастың жоқ екенін көрсетеді. Әрине, термин
жөніндегі мұндай талас пікірлер педагогика ғылымының дамуына игі әсерін
тигізбейді.
Қазіргі кезеңде тәрбиенің ықпал жасау өрісі орасан кеңейе түсуде.
Осыған орай, педагогиканы тек қана балалар тәрбиесі жайындағы ғылым деп шек
қою дұрыс болмайды. Педагогиканың ғылыми таным саласы – тәрбие. Педагогика
қоғамдық өмірдегі тәрбиенің мәні мен рөлін анықтайды. Сондықтан педагогика
жалпы адам тәрбиесі жайындағы ғылым. Ал тәрбие – жастарды әлеуметтік өмірге
және еңбекке даярлау, оларға қоғамдық-тарихи тәжірибені үйрету процесі.
Педагогика пәнін және оның зерттейтін салаларын толық түсіну үшін ең
алдымен негізгі педагогикалық ұғымдарды қарастырайық..
Әрбір ғылымның өзіне тән тану саласы және ғылыми ұғымдары бар. Мысалы,
философияда мұндай ұғымдарды болмыс, материя, қозғалыс, экономикалық
теорияларда – қоғамның өндіргіш күштері мен өндірістік қатынастары, ал
педагогикада – тәрбие, білім беру, оқыту жатады.
Ұғымдар (категориялар) – объективтік құбылыстарды, қасеттерді және
қатынастарды бейнелейтін ойлау формасы. Осымен бірге ұғымдар біздің
санамыздың сатылары.
Педагогикалық ұғымдар арқылы педагогикалық құбылыстарды, олардың өзара
байланысын танимыз. Педагогикада мақсат, құрал, тәсіл, даму және
қалыптасу сияқты ұғымдар да кездеседі. Бірақ , олар барлық ғылымдарға
ортақ ұғымдар.
Педагогикалық ұғымдардың бірі – тәрбие. Тәрбие жайында осы уақытқа
дейін әр түрлі теориялар мен пікірлер айтылып келеді. Тәрбиені ересек
адамдардың балаларға ықпал жасауы деп түсіндірушілер де бар. Бұл жағдайда
бала пассивті объект түрінде қарастырылады. Ол педагогикалық процестің
субъектісі бола алмайды, яғни өздігінен ойланып, белсенді іс-әрекет жасау
рөлін атқармайды. Бұдан тәрбиеге бір жақты анықтама беру байқалады.
Тәрбие баланың өздігінен табиғи және еркін дамуы үшін жасалатын жағдай
деп анықтама берушілер де кездеседі. Бұл жерде балаға толық ерік беру
мәселесіне ерекше көңіл аударылып, ал тәрбиенің рөлі бүркемеленіп елеусіз
қалып отыр.
Кейбіреулер тәрбиені практикалық тұрғыдан бір жақты жалаң тәжірибеге
сүйеніп түсіндірмекші. Мұндай пікірді қуаттаушылар прагматистер. Олардың
айтуынша, тәрбие баланы тұрмыс қалпына бейімдейді, сондықтан ол өзінің
күнін көруге пайдасы бар білімді, іскерлікті және дағдыны меңгеруі қажет.
Осы жағдайда бала жеке басының қамын ойлап, өзімшілдік мүддесін
қанағаттандырады деп дәлелдейді.
Педагогика ғылымы тәрбиені қоғамдық құбылыс, қоғамдық категория
тәрбиесіз өмір сүре алмайтындығын философия тұрғысынан қарастырып
түсіндіреді. Егер қоғам тәрбиеден қол үзсе, онда адамзаттың мол тәжірибесі
мәңгілік елеусіз қалып, тәрбие ілгері баспай, бір жерде тұра берген болар
еді деді В.И.Ленин. Сондықтан да Ленин тәрбиені жалпы және мәңгілік
категория деп тұжырымдайды.
Тәрбие жайында К.Д.Ушинский: ... мектеп, тәрбиеші және ұстаздар
адамның тіпті жалғыз ғана тәрбиешілері емес, оның сонша күшті , ал мүмкін
және әлдеқайда күшті тәрбиешілері табиғат, үйелмен, қоғам, халық ... және
оның тілі болады , - деді.
Ушинскийдің түсінуі бойынша бұл факторлардың әсері педагогикалық
талаптардан басқа (әр түрлі дәстүр, үйелмен ішіндегі қарым-қатынас және
т.б.) себептерге де байланысты.
Тәрбие терминін әрдайым тар мағынада, тәрбиеші тәрбиелейді, кең
мағынада өмір тәрбиелейді деп қолданады.Мұның тәрбие жайындағы жалпы
ұғымды анықтауда зор мәні бар.
Тар мағынада, тәрбие деп мұғалімнің және тәрбиешінің ата-аналармен
бірігіп, мақсатты түрде жүргізетін тәрбие жұмыстарын айтады.Әрине, тәрбие
жұмыстарымен бір ғана мұғалім және ата-аналар шұғылданып қоймайды. Тәрбие –
көптің ісі. Сондықтан тәрбие мәселелерімен кәсіподақ ұйымдары, қоғамдық
мекемелер, еңбек ұжымдары және бүкіл жұртшылық болып айналысады. Олай
болса, тәрбиені кең мағынада , табиғат және әлеуметтік ортаның, мектеп пен
ата-аналардың, бүкіл бұқараның тұлғаның дамуы мен қалыптасуына ететін
ықпалы деп түсіну керек.
Тәрбие арқылы жеке адамның дүниеге ғылыми-материалистік көзқарасы,
мінез-құлықтық, эстетикалық және осы сияқты қасиеттері қалыптасады, ол
еңбек етуге ынталы қоғамның белсенді мүшесіне айналады.
Қоғам дамуының белгілі сатыларында тәрбиенің құрамды бөліктері – білім
беру мен оқыту ұғымдары бөлшектеніп, жеке мағына бере бастайды.
Білім беру ұғымын ең алғашқы рет педагогикаға енгізген Иоганн Генрих
Песталоции.
Білім беру деп – табиғат және қоғам жайында ғылымда жинақталған білім
жүйесін жеке адамның меңгеруін және оны өмірде тиімді етіп қолдана білуін
айтады. Білім беру мәселесі әрбір қоғамның даму дәрежесіне байланысты.
Мысалы, орта ғасырларда санай және оқи білетін адамды білімі бар деп
есептеді. Қазіргі атом, космос және халық шаруашылығын автоматтандыру
дәуірінде білім беру ғылыми-техникалық үдеудің құдіретті факторы болып
отыр. Білім беру өте күрделі ұғым, оны педагогикалық ғылым тұрғысынан
түсіндірудің әр түрлі мәні бар. Егер әңгіме білім берудің сатылары жөнінде
айтылса, онда бастауыш, тоғыз жылдық, орта және жоғары білім беру ұғымдары
пайдаланылады. Ал білім беру мамандыққа байланысты сөз етілсе, онда
педагогикалық, медициналық, ауыл шаруашылық т.б. осы сияқты ұғымдар
қолданылады. Бұл ұғымдардың бір жағынан, өзара айырмашылығы, ал екінші
жағынан, бір-бірімен ұштасып жататын табиғи байланысы болады. Халыққа білім
беру ісінің негізі – жалпы орта білім. Білім беру барысында жеке адамның
таным іс-әрекеттері дамиды, ой-өрісі кеңіп, еңбекке дұрыс көзқарасы және
мәдени деңгейі артады. Жастардың орта және жоғары дәрежелі мамандыққа ие
болуы немесе өндірісте нәтижелі еңбек етуі орта білім алуға байланысты.
Оқыту – білім берудің негізгі жолы. Оқыту оқытушы мен оқушылардың
біріккен іс-әрекеттері, сондықтан да ол екі жақты, біртекті процесс:
біріншіден, оқытушы оқушыларға білім беріп, іскерлікке, дағдыға үйретеді,
екіншіден, оқушы таным міндеттерін жете түсініп, дағдыны игереді және
оларды өмірде қолданады.
Педагогикада тәрбие, білім беру ұғымдары бірыңғай және тұтас процесс
болып қарастырылады. Оқыту барысында білім беру мақсаты іске асырылады.
Олай болса, оқытудың білім беру және тәрбиелік мәні бар. Оқыту барысында
оқушыларға теориялық білім мен тәрбие беру бір-бірімен ұштастырыла
жүргізіледі. Мысалы, әдебиет сабағында шығарма кейіпкерлерінің патриоттық
ерлігін мазмұндау арқылы білім бере отырып, мұғалім оқушыларды фашизмге
қарсы өшпенділікке тәрбиелейді. Химия сабақтарында оқушылар химиялық
заңдар, фактылар, теориялар жөнінде ғылымның негізімен қаруланады. Халық
шаруашылығының маңызды салаларында химияны қолданумен танысады. Осыған
орай, мұғалім оқушылардың ғылыми-материалистік көзқарастарын
қалыптастырады, халқына берілгендік рухында тәрбиелеуге көмектеседі.
Негзгі педагогикалық ұғымдар – тәрбие, білім беру, оқыту біріне-бірі
тәуелді, табиғи байланысты. Бұл ұғымдар жастарды өмірге, практикаға
дайындаудың басты құралдары.
2. Педагогика ғылымының дамуы және оның қазіргі кезеңдегі
міндеттері
Педагогика ғылымын дамытуға үлкен үлес қосқан ірі ғалым-педагог
Н.К.Крупская. Ол Ұлы Қазан төңкерісінен кейін А.В.Луначарский,
М.Н.Покровский сияқты халық ағарту ісінің белгілі қайраткерлерімен бірге
қызмет істей отырып, педагогика ғылымын дамытуда татымды еңбек етті. На
путях к новой школе журналының беттерінде маңызды педагогикалық
мәселелерді үнемі жариялаумен қатар, оны әлеуметтік-педагогикалық ойлардың
органына айналдырады.
Н.К.Крупская еңбектері оның 10 томдық педагогикалық шығармаларында
жинақталған. Ол педагогика ғылымының барлық салаларына көңіл бөлді.
Әсіресе, ересек адамдар арасындағы сауатсыздықты жою, мектепке дейінгі
тәрбие, үйелмен тәрбиесі, политехникалық білім, балалар ұжымының рөлі,
оқушылардың өзін-өзі басқарушылығы, мінез-құлық, еңбек, эстетикалық және
интернационалдық тәрбие мәселелерін ерекше зерттеп, құнды педагогикалық
мұра қалдырды. Бұл Н.К.Крупскаяның 20 жылдан астам істеген қызметінің
нәтижесі. Оның басты еңбектері: Халыққа білім беру және демократия,
Семья және мектеп, Неміс мұғалімдерінің Берлин конгресіндегі еңбек
мектебі туралы мәселе т.б.
Педагогикалық тақырыптарға жазылған бірсыпыра құнды еңбектер
педагогика ғылымының дамуына игі әсерін тигізді. Олар: Советская
педагогика за десять лет (1917-1927), авторы А.П.Пинкевич,
А.Г.Калашниовтың редакциясымен дайындалған үш томдық Педагогикалық
энциклопедия (1927-1928); И.АКаировтың (Москва,1939) және П.Н.Груздеваның
(Ленинград,1940) редакциясымен жазылған педагогика оқулықтары т.б.
Ірі педагог Антон Семенович Макаренко (1888-1939) педагогика ғылымына
үлкен үлес қосты. Ол жастарды қайта тәрбиелеудегі өзінің бай тәжірибесіне
сүйеніп, оқу-тәрбие жұмысын жүргізудің жүйелі теориясы мен әдістемесін
құрды.
А.С.Макаренконың тәрбие мен оқу жайлы еңбектері, оның 1983-1986
жылдары жазылып баспадан шыққан сегіз томдық педагогикалық шығармаларында
жинақталған. Олар: Ата-аналар үшін кітап, Балаларды тәрбиелеу жайлы
лекциялар, Тәрбие жұмысын ұйымдастыру әдістемесі, Советтік мектеп
тәрбиесінің проблемалары, Ұстаздық дастан, Мұнара үстіндегі таулар
тағы да көптеген педагогикалық және әдеби тақырыптарға жазылған повесть,
мақалалар, әңгімелер мен очерктер. Бұл еңбектерінде Макаренко тәрбиенің
мақсаттары мен міндеттерін, әдістемесі мен негізгі принциптерін, балалар
ұжымын, оқушыларға қойылатын бірыңғай педагогикалық талаптарды зерттеп,
жинақтады.
А.С.Макаренко педагогиканың үздік шыққан жаңашыл қайраткері, оның
идеяларын меңгеру – педагогикалық ғылымды дамытудың маңызды факторы.
Қазіргі жағдайда педагогика ғылымының жетістіктері жан-жақты
пайдаланылмайынша , жастарды барлық жағынан бірдей үйлесімді етіп дамыту
мүмкін емес. Өйткені, жас ұрпақ халқымыздың мұраттарын сөз жүзінде біліп
қоймай, оларды күнделікті істермен тығыз байланыстыра білуі қажет. Міне,
осы тұрғыдан педагогика ғылым мен техниканың өскелең дәрежесіне сай тәрбие
мен оқытудың ғылыми негізін жасайды.
Педагогика жаңа идеяларды басшылыққа ала отырып, оқушыларды терең және
баянды біліммен қаруландырудың, оларды өмірге, мамандықты сапалылықпен
алуға әзірлеудің бұдан былай да тиімді тәсілдері мен әдістерін анықтап
дамыта береді.
Педагогика ғылымының дамуына қазақтың белгілі философтары, ағартушы-
педагогтары, психологтары айтарлықтай үлес қосты. Олардың ой-пікірлерін
қысқаша байымдау, еске түсіру, ғылыми және әдеби еңбектерін жастарға білім
беру саласында,әсіресе, өскелең өмір жағдайында кең түрде қолданудың қажет
екендігі сөзсіз.
Қазақстанда ағартушылық идеяны көтергендердің бірі – Уәлиханов Шоқан
Шыңғысұлы (1835-1865). Шоқанның өзіндік педагогикалық көзқарастары болды.
Ағартушы-ғалым қазақ даласындағы оқу мектеп ісін ғылыми негізінде құрып,
оқу-білімнің табиғат сырларын ашуға бағытталуын, туған халқының алдыңғы
қатарлы мәдениетті елдерді қуып жетуін аңсады. Діни бағыттағы медреселер
мен ел билеуші әкімдер, тілмаштар дайындайтын мектептердің мақсатын сынай
келіп, жалпы білім беретін мектептердің ашылуын көздеді. Тек ақиқат білім
ғана адамға күдік туғызбайды, ол өмірді бағалауға , тұрмыс құруға үйретеді
- деді Шоқан. Оның еңбектерінде білім жалпы халыққа блыққа бірдей ортақ
болсын деген озық идея басым. Шоқанның ағартушы-ғалым, демократ ретінде
көздеген ой-пікірі, негізгі мақсаты – халқына қайткенде де білім беру,
оқыту, оны дүние тануға жетелеу, сондай-ақ бұл мәселелерді реформа арқылы
іске асыру еді.
Қазақтың аса көрнекті ағартушы-педагогы Ыбырай Алтынсарин (1841-1889)
. Алтынсариннің демократиялық-ағартушылық бағыты оның педагогикалық
көзқарастарынан айқын көрінеді. Бүкіл өмір жолын мектеп ашуға, қазақ
балаларын оқуға тартуға, дүние ғылымдарын үйретуге, оқу құралдарын жазуға,
тәлімгер-ұстаз дайындауға, оларға ғылыми әдістемелік басшылық жасауға, өз
кезеңіндегі қазақ халқының қоғамдық өміріндегі саяси-әлеуметтік мәселелерді
жан-жақты қамтып, жазуға жұмсады.
Ы.Алтынсарин қазақ жастарының кәсіптік мамандық алуына жол ашты.
Торғайда қолөнер, Қостанайда ауыл шаруашылығы училищелері, Ырғызда қазақ
қыздарына арнап мектеп-интернаттың ашылуына зор ықпал жасады. Кейінірек
қыздар училищелері өмірге келді.
Қазақ халқының ұлы ойшыл – ақыны Абай Құнанбаевтың (1845-1904)
поэтикалық шығармалары мен ғақлия сөздері педагогикалық ой-пікірлерге
толы. Табиғаттың санадан тыс, тәуелсіз өмір сүруі, өмір ақиқатын түйсікпен
қабылдануы, адамдар жаратылысының бірдей еместігі, ғылымның ақылымен, жан
құмарымен алынатындығы, қоғамдық қатынастар тұрғысындағы пікірлері,
жастарды халқының әдет-ғұрпы, салт-санасы, дәстүрінен тәлім-тәрбие алуға
шақыруы – оның педагогикалық көзқарасының дүниежүзілік педагогика
классиктерінің ой-пікірлерімен терең қабысып жатқандығының айғағы.
Қараңғы қазақ көгіне, өрмелеп шығып күн болуды көксеген ағартушы-
педагог Сұлтанмахмұт Торайғыров (1893-1920) артына педагогикалық ой-
пікірдің өшпес мұрасын қалдырды. Өзінің қысқа өмірінде ол қоғамдағы
әділетсіздікті, теңсіздікті көре біліп, бұларды оқу-ағарту, тәлім-тәрбие
ісімен жөндеуге болады деген пікірді насихаттап, ағартушы-демократ
деңгейіне көтерілді.
Сұлтанмахмұт халықты, жастарды дүниетану оқуына, өнеркәсіп үйренуге,
мәдениетке жетуге, өнерлі, прогресшіл елдерден үлгі алуға, ілгері өрлеуге,
басқа елдермен теңесуге шақырды. Өмірді өзгертуші, адам мінезін
қалыптастырушы ұлы күш саналы тәрбие деп түйіндеді. Ары тазаның жаны таза
деген қорытындыға келді.
Ұлттық тәлім-тәрбиенің көрнекті өкілдерінің бірі – Шәкәрім
Құдайбердиев (1858-1931) . Шоқан, Абай, Ыбырайлар салған ағартушылық арна –
дәстүрді әрі қарай жалғастырды. Шәкәрімнің жастарға ұсынған адамгершілік
жолы – адалдық және ғылымды меңгеру. Ол үшін жастарды адал еңбек етуге, өз
мінін өзі көріп, түзете білуге шақырды, бар білімнің түп атасы – ақыл деп
қорытындылады.
Ағартушы-педагог Ахмет Байтұрсынов (1873-1937) бай педагогикалық мұра
қалдырды. А.Байтұрсынов өзінің барлық саналы өмірін қазақ қоғамында білім-
ғылымның дамуына, мектеп ісінің жанданып, кемелденуіне бағыштады. Ол ауыл
мектебінде бала оқытты, оқу-тәрбие жұмыстарын жетілдіру саласында көп
ізденді.
А.Байтұрсынов қазақ тілін оқыту әдістемесінің іргетасын қалады.
Баяншы (1920 ж.) деген атпен әдістемелік кітапша шығарды. Мұнда
мұғалімдерге Әліппені пайдаланудың, сауат ашу әдістерінің жол-жобасын
көрсетіп берді. А.Байтұрсыновтың қазақ ғылымы мен мәдениетіне, тәлім-тәрбие
мен оқу ісіне сіңірген орасан зор еңбегінің тарихтан өшпес орын алатынын
бүгінгі демократия мен әділеттілік салтанат құрған дәуірде өмір шындығы
дәлелдеп отыр.
Міржақып Дулатов (1885-1935), Ы.Алтынсариннің ұстаздық идеяларын әрі
қарай дамытып, А.Байтұрсынов сияқты оқу-тәрбие мәселелерін ғылыми тұрғыдан
қараған, шәкірттердің жаңа бағдарламалар арқылы білім алуына, ғылыми
дидактикалық қағидаларға сәйкес сабақ жүргізуге ерекше мән берген
педагогтардың бірі. Өзінің Қирағат атты кітабында (1924ж.) ... ол
балаларды оқыту өз алдына бір ғылым. Ғылым – педагогика ... Мектеп
программасында бірінші орын алған нәрсе қирағат, баяндап оқыту...
Қирағаттың мақсатын түсінбеген мұғалім үміт еткен пайданы бере алмайды...
Баланы оқыған нәрсесін бір-біріне ұйқастырып ойлануына, оқып шыққаннан
кейін ретті һәм толық мағынасымен қалдыруға әрекеттендіру керек, - дейді.
Мектепке дейінгі тәрбие мәселесіне қозғау салып, оның негізін қалауға
қатысқан педагог – Нәзипа Құлжанова (1887-1934). Оның Мектепке дейінгі
балаларды тәрбиелеу атты педагогикалық жинақ, нұсқау кітабы 1924 жылы
жарық көрді. Құлжанованың еңбегінде мектепке дейінгі тәрбиенің мазмұны,
мақсаты баяндалып, баланың қимыл-қозғалысын, сезім мүшелерін, сөйлеу,
ойлау, ерік-жігерін жетілдіру жолдары қарастырылған. Ол сондай-ақ ересектер
мен сәби-бөбектер арасындағы қарым-қатынас мәселелеріне ерекше көңіл
бөлген.
Жүсіпбек Аймауытов (1889-1931) педагогика, психология саласындағы
құнды ғылыми-зерттеу еңбектерімен қатар, бірнеше оқулықтар, оқу
құралдарының авторы болған ірі тұлғалардың бірі. Оның Тәрбие атты көлемді
мақаласындағы (1918ж .) тәлім-тәрбиелік ой-пікірлері ғылыми тұрғыдан терең
баяндалған. Бұл бағыттағы ой-пікірлері Тәрбиеге жетекші атты еңбегінде
(1924 ж.) жинақталған. Бұл еңбегінде педагогиканың дидактика саласын ғылыми
негіздеген. Сондай-ақ Ж.Аймауытов Комплексті оқыту жолдары (1929 ж.) атты
оқу кітабында.
Қазан төңкерісінен кейін тәлім-тәрбие ғылымына терең үңілгендердің
бірі – Мағжан Жұмабаев (1893-1938). Оның Педагогика атты еңбегі сол
кезеңдегі ана тілімізде жазылып, ғылыми әлемді елең еткізген туынды болды.
Мұнда ол педагогиканың жалпы мәселелерімен қатар, адамның жан дүниесінің әр
түрлі жақтарын сипаттайды. М.Жұмабаевтың әдістемелік еңбектері де көңіл
аударарлық . Мәселен: Жазылашақ оқу құралдары һәм мектебіміз (1921 ж.)
оқу құралдарын қандай етіп жазу қажеттігін баяндаса, Бастауыш мектепте ана
тілін оқыту жолы (1925 ж.) , Сауатты бол (1926 ж.), ересектерге арналған
Әліппе (1929 ж.) атты еңбектері әдістемелік мәселелерді қозғайды.
Қазақ педагогика ғылымыныңтұңғыш профессоры Шәрәпи Әлжановтың (1901-
1938) тәлім-тәрбие саласында әр түрлі тақырыптың төңірегінде жазған
жиырмадан астам еңбегі жарық көрді.
Ш.Әлжанов педагогиканың теориясы мен тарихына, сондай-ақ
педагогикалық психологияның мәселелеріне ерекше көңіл бөлді. Педагогика мен
психология проблемаларын сабақтастыра зерттеп, мұғалімдер мен тәрбиешілер
үшін ғылыми ұсыныстар жасап отырды. Оның Ес және есте сақтау мәселелері,
Ой мәселелері, Дағдылану мәселелері атты еңбектерінде (1936 ж.) шәкірт
психологиясының жас және дара ерекшеліктері жайлы сөз болады, сол салада
жүргізілген эксперименттік зерттеулердің нәтижесі оқырман назарына
ұсынылады.
Қазақтың белгілі педагогы Әбдіхамит Сембаев (1905-1989) қаламынан
сексеннен астам қомақты ғылыми-педагогикалық еңбектері туды. Оның
Қазақстанда Советтік мектептің даму тарихы (1962 ж.) атты монографиялық
еңбегінде мектептердің көптеп ашылуы, оқулықтар мен оқу-әдістемелік
құралдар жасау жолдары, мұғалім кадрларын даярлау ісіндегі қол жеткен
табыстар нақтылы деректермен ғылыми тұрғыда дәлелденді.
Сұлтанбек Қожахметов (1910-1945) дидактика мәселелерімен жан-жақты
айналысқан педагогтардың бірі. Өзінің Педагогика мәселелері (1940 ж.)
деген атпен шыққан кітабында шәкірт меңгеретін білімнің саналылығы мен
жинақтылығының өлшемдері, баланың өз бетімен кітап оқу дағдысын
қалыптастыру, оның алған білімі мен дағдысын, іскерлігін бағалай білудің
ғылыми негіздерін қарастырады.
Қартбай Бержанов (1924-1976) – педагогика ғылымдарының докторы,
профессор, педагогика ғылымының дамуына елеулі үлес қосқан ғалым-ұстаз.
Қ.Бержанов көптеген монографиялық еңбектердің авторы. Олардың ішінде
Қазақстан мұғалімдерінің қоғамдық және мәдени ағартушылық қызметі (1951
ж.), Халық ағарту саласындағы орыс-қазақ ынтымағы (1966 ж.), С.Мусинмен
бірге жазған ана тіліндегі тұңғыш оқулық – Педагогика тарихы (1971 ж.),
Тәрбие мен білім берудің бірлігі (1973 ж.), Қазіргі педагогиканың
актуальды мәселелері (1974 ж.) атты ғылыми еңбектерін ерекше атауға
болады.
Қорыта айтқанда, біз Қазақстанда педагогика ғылымының ХХ ғасырдың
басынан бері қарайғы дамуына үлес қосқан аға ұрпақтың кейбір өкілдеріне
ғана шолу ретінде тоқталдық.
Қазақ халқы – рухани зор байлықтың мұрагері. Ақиқатқа жүгінсек, бүкіл
әлемдік өркениет тарихынан ерекше орын алатын әмбебап ғұлама, ұлағатты
ұстаз Әл-Фараби бабамыздан бастап түркі тілдес халықтарға ортақ орта ғасыр
ойшылдары: Баласағұн, Қашқари, Иүгінеки, Яссауи трактаттары. Алтын Орда
дәуірінің ойшылдары: Хорезми, Саран, Дулати, Жалайыры, Әбілғазы т.б.
еңбектерінің қазіргі ұрпақ тәрбиесінен алар орны ерекше. Онан кейінгі Асан
қайғы, Шалкиіз, Жиенбет, Ақтамберді, Бұқар, Шал, Дулат, Мұрат, Махамбет,
Майлықожалардың әр түрлі өмір құбылыстары, адам мен қоғам, жан мен тән,
тыныс-тіршілік туралы терең толғауларының, ақыл-кеңес өсиеттерініңқазіргі
жастарымыз үшін, олардың тәрбиесі үшін берері аз емес.
3.Педагогика ғылымының құрылымы, оның басқа ғылымдармен байланысы
Педагогика өзінің даму кезеңінде тәрбие мен білім беру жайлы жалпы
ғылыми тарауларға бөліне бастады. Мысалы, оларға педагогиканың жалпы
негіздері, тәрбие теориясы, оқыту және білім беру теориясы – дидактика,
т.б. жатады.
Тәрбие мен оқыту ісінің одан әрі дамуына байланысты педагогика
ғылымының түрлі салалары: мектепке дейінгі педагогика, мектеп педагогикасы,
педагогика тарихы, дефектология және пәндерді оқыту әдістемесі, кәсіптік-
техникалық білім беру педагогикасы, жоғары мектеп педагогикасы, әскери
педагогика, мәдени-ағарту қызметкерлерінің педагогикасы, түзеліс-еңбек
педагогикасы пайда болды.
Мектепке дейінгі педагогика үйелмендегі, балалар бақшасындағы, демек,
мектеп жасына дейінгі балалар тәрбиесін зерттейді.
Мектеп педагогикасы кіші, орта және жоғары жастағы балаларды тәрбиелеу
мен оқытудың мақсаттары мен міндеттерін, әдістері мен принциптерін,
формаларын, мазмұнын және нәтижесін зерттейді.
Педагогика тарихы – педагогиканың өз бетінше жеке бір саласы.
Педагогика тарихы тәрбиенің шығуы мен дамуының заңдылықтарын зерттейді.
Сондықтан біздің заманымыздағы педагогикалық теория мен практиканы дамыту
үшін өткен кезеңдердегі педагогикалық бай мұраларды терең зерттеп,
шығармашылықпен қолданудың маңызы өте зор. Міне, осы жағдайда болашақ
ұстаздар оқыту мен тәрбие мәселелерін озат педагогтардың мұраларымен
байланыстыра шешетін болады.
Дефектология – педагогика ғылымының арнаулы саласы. Дефектология көру,
есту, сөйлеу мүшелерінде және ақыл-ойында табиғи кемістігі бар балаларды
оқыту, тәрбиелеу мәселелерін зерттеп жетілдіреді. Дефектология төрт салаға
бөлінеді: сурдопедагогика – саңырау, мылқау және керең балаларға,
тифлопедагогика – соқыр балаларға, олигофренопедагогика – ақыл-ойы кеміс
балаларға, логопедия – тілінің кемісі бар балаларға білім және тәрбие беру
проблемаларын зерттейді.
Педагогикалық ғылымдар жүйесінде бастауыш мектептегі оқыту, жоғары
сыныптарда жеке пәндерді (тіл, әдебиет, физика, химия, математика, тарих,
география және т.б.) оқыту әдістемесі едәуір жетіле түсті. Педагогикалық
ғылымдардың бұл саласы оқытудың тиімді әдістері мен тәсілдерін, принциптері
мен мазмұнын зерттейді. Пәндерді оқытудың әдістемесі – оқыту және білім
беру теориясына – жалпы дидактикаға сүйенеді. Дидактика – педагогиканың
негізгі тарауларының бірі. Дидактика оқытудың заңдылықтарын қарастырады.
Сондықтан ол нені оқыту керек, қалай оқыту керек, не үшін оқыту керек
деген сұрақтарға жауап беруі тиіс. Жалпы дидактиканың негізгі міндеттері –
бұл оқыту процесінің заңдылықтарын ашу, білім берудің мазмұнын анықтау,
оқытудың тиімді әдістері мен ұйымдастыру формаларын іздестіру, жастардың
таным ынтасы мен қабілетін дамыту, дүниеге көзқарасты қалыптастыру, оларды
өмір практикасына дайындау проблемаларын зерттеп шешу.
Педагогикалық ғылымдар жүйесінде пайда болған жоғары оқу орындарының
педагогикасы. Жоғары мектептерде жастарды оқыту және тәрбиелеу проблемасы
жайында ғылыми еңбектер, оқу құралдары шыға бастады. 1969 жылы аспиранттар
және жоғары мектеп оқытушылары үшін Педагогика высшей школы кітабы
(лекциялар циклі), ал 1972 жылы Основы вузовской педагогики оқу құралы
баспадан шықты. Әрине, жоғары мектеп педагогикасы жаңа және жас ғылым. Ол
келешек мұғалімдерді оқыту мен тәрбиелеу, оларды жоғары дәрежелі
мамандыққа даярлаудың тиімді жолдарын іздестіріп зерттейді.
Педагогика ғылымы басқа ғылымдермен тығыз байланыста дамиды. Өйткені,
адамды жан-жақты және жарасымды етіп тәрбиелеу проблемасын шешу үшін
педагогика басқа ғылымдардың нақты мағлұматтарына сүйенеді. Олардың бірі –
философия ғылымы.
Философия табиғат пен қоғам дамуының жалпы заңдарын, түбегейлі
мәселелерін зерттейді, өмір шындығын танып білу жөніндегі көзқарастың
негізгі жүйесі болып табылады, адамды күшті идеялық сенімге, айқын түсіне
білушілікке тәрбиелейді.
Тәрбиенің мақсаттары, халыққа білім берудің мазмұны, педагогикалық
процесті ұйымдастыру сияқты проблемаларды зерттеудің барысында, педагогика
ғылымы алдын ала болған нақтылы әдіснамалық жағдайлардың негізіне
сүйенеді.
Ғылыми педагогика тәрбие процесінің ерекшеліктерін, негізгі
кезеңдерін, басқа құбылыстармен өзара байланысын қарастырады, олардың
заңдылықтарын анықтап қалыптастырады.
Педагогика ғылымының даму процесінде көптеген өзгерістер болып келеді.
Жалпы білім беретін мектептердегі оқыту жұмысының осы заманғы ғылым мен
техниканың, әдебиет пен өнердің даму дәрежесіне сай емес екендігі байқалды.
Осы жағдайлар ескеріліп, оқыту мазмұнына байыпты өзгерістер енгізіледі.
Бастауыш және жоғары сыныптар үшін ғылым негізінде бағдарламалар жасалды.
Егер бұл өзгерістерді философиялық тұрғысынан қарастырсақ, онда жаңа оқу
бағдарламалары өмір талабына қайшы келетін ескі оқу бағдарламаларын теріске
шығарғандық болып табылады. Демек, бұдан оқыту мен тәрбиенің бір кезеңі
екінші жаңа үдемелі кезеңмен ауысады деген ұғым туады.
Сонымен, педагогика ғылыми философиялық білімдерді басшылыққа алып,
тәрбиенің және практикалық мәселелерін шешуде үлесін қосады.
Педагогика психологиямен тығыз байланысты. Педагогика тәрбие мен
дидактика мәселелерін әр уақытта психологиялық ғылыми мәліметтерге сүйене
отырып зерттейді. Егер психология психикалық процесті (түйсік, қабылдау,
зейін, ес, ойлау және т.б.) және адамның дербес ерекшеліктерін
(темперамент, мінез, қабілет) , демек, адам психикасының даму заңдылықтарын
зерттейтін болса, ал педагогика осы мәселелерді терең пайдалана отырып,
адамды қалыптастыру үшін тәрбие мен оқыту және білім берудің тиімді
әдістері мен құралдарын анықтап ашады.
Педагогика мен психология ғылымдарының зерттейтін объектісі – адам.
Бірақ зерттеу екі бағытта жүргізіледі де, бір нәтижені көздейді. Мысалы,
психология адамның мінез-құлқындағы түрлі ерекшеліктерінің механизмін ашуды
қарастырса, ал педагогика адамның мінез-құлқын қалай тәрбиелеудің әдістері
мен тәсілдерін іздестіреді. Педагогика ғылымы басты проблемаларды
психологияның көмегімен шешеді. Мысалы, педагогика ұжым жайындағы теориялық
мәселелерді шешуде әлеуметтік психологияға, балалардың жас ерекшеліктеріне
сәйкес психикалық даму заңдылықтарына байланысты мәселелерді – жас
ерекшелік және педагогикалық психологияға, эстетикалық тәрбие теориясын
қарастырғанда – психологиялық сезімдерге, әсіресе, адамның таным әрекетіне
байланысты сезімдер мен объективтік шындықтың сұлулығын қабыл алудан туатын
көңіл-күйі эстетикалық сезімдерге сүйенеді.
Педагогика ғылымы мектеп гигиенасымен тікелей байланысты. Мектеп
гигиенасы – жас ұрпақтың денсаулығын сақтау, нығайту және дамыту жайындағы
ғылым. Оқушылардың денсаулығы әр түрлі факторларға байланысты. Мектеп
ғимаратында, сынып бөлмелерінде ауаның жеткіліксіз болуы оқушыларды бас
ауруына, жалпы әлсіздікке, демек түрлі сырқатқа ұшыратады. Жарықтың
нашарлығы баланың көзіне әсер етеді, көру мүшесінің қызметін нашарлатады.
Осылардың нәтижесінде балалар сабақ үстінде селқос, сылбыр болады. Олардың
зейіні нашарлап, ойлау қабілеті төмендейді. Бұл жағдай сөзсіз
үлгермеушілікті туғызады.
Мектеп гигиенасы мектеп ғимаратындағы жылу және ауа режимдерін, мектеп
жабдықтары мен оқу құралдарына қойылатын гигиеналық талаптарды және оқу мен
тәрбие жұмысының гигиеналық негіздерін зерттейді. Сондықтан мұғалімнің осы
мәселелерді терең түсініп, меңгермейінше педагогикалық процесті ойдағыдай
ұйымдастырып, басқаруы мүмкін емес.
Педагогикалық нақты мәселелерді зерттеп, жинақтауға социология
ғылымының маңызы зор. Социология ғылыми әлеуметтік ортаның адамға ықпалын,
адамдар арасындағы әлеуметтік қатынасты қарастырады. Жас ұрпақты дамыту,
тәрбиелеу және қалыптастыру проблемаларын зерттеу барысында педагогика
ғылымы әлеуметтік орта мен тәрбие жайындағы мәліметтерді социология ғылымы
негізінен қарастырып, шешім қабылдайды.
Педагогика ғылымы тәрбиеге байланысты этнографиялық және археологиялық
деректерді пайдаланады. Этнография ғылымы белгілі бір халықтың
экономикасын, қоғамдық және рухани мәдениетін, тұрмысын зерттейді.
Археология - өткен ғасырдағы ескерткіштер арқылы халықтардың әдет-ғұрпын,
мәдениетін зерттейді. Әрбір қоғамдық-экономикалық формацияда оқу мен
тәрбиенің мақсатын, міндеттерін және мазмұнын анықтау үшін педагогика сол
формациядағы халықтардың мәдениеті, дәстүрі мен экономикасы жайындағы
белгілі ғылыми еңбектер мен құжаттарды басшылыққа алады.
Соңғы кезде педагогика ғылымы кибернетика жетістіктерін де пайдалана
бастады. Кибернетика – грек сөзі, бұл басқару өнері деген мағына береді.
Кибернетика жас ғылым, ол ХХ ғасырдың 40-жылдарының аяғында қалыптаса
бастады. Кибернетика – күрделі машиналардағы, тірі организмдегі және
қоғамдағы процестердің жалпы заңдылықтарын зерттеп басқаратын, олардағы
ақпараттарды беретін ғылым. Кибернетиканың негізгі салалары: ақпарат
теориясы, автоматтар теориясы, бағдарламалау теориясы.
Педагогика әдебиет беттерінде кибернетикалық педагогика деген ұғым жиі
жазылып жүр. Оның себебі – кибернетика бірте-бірте педагогикалық
құбылыстарға еніп, оларды зерттеуде зор тірекке айнала бастады.
Педагогикалық процесс үнемі кері байланыс арқылы іске асырылады.
Педагогикалық процесті ойдағыдай басқару және жетілдіру үшін кибернетиканың
бағдарламалап оқыту теориясына сүйеніп, мектеп жұмысында оқыту және бақылау
машиналарын, техникалық құралдарды кеңінен пайдалану қажет.
4. Ғылыми-педагогикалық зерттеу әдістері
Әрбір ғылым өзінің дербес әдіснамасын, зерттеу әдістерін жасайды.
Педагогиканың да өзіне тән ғылыми-зерттеу әдістері бар. Бұл әдістерді
зерттеуші әрбір педагогикалық құбылыстың ерекшеліктеріне сәйкес қолданады.
Тәрбие мен оқытудың нәтижесі тек қана мұғалімнің тиімді әдістерді
қолдана білуі мен педагогикалық шеберлігіне байланысты емес, ол оқушылардың
қабілеттілігіне, жан-жақты дамуына және осы сияқты толып жатқан факторларға
байланысты. Басқа дәл ғылымдарға қарағанда педагогикалық құбылыстарды
зерттеудің өзіндік ерекшеліктері бар. Мысалы: дәл ғылымдар бойынша
экспериментті қайталап жүргізуге болады. Егер бұрынғы жағдай ескеріліп, сол
кезеңдегі материалдар пайдаланылса, экспериментті қайталап жүргізу тиімді
нәтиже бермейді. Себебі, педагогикалық зерттеудің объектісі – баланы
тәрбиелеу. Сондықтан педагогикалық процесте және кейбір сыртқы факторлар
(даму барысында оқушыларда пайда болатын өзгерістер, әлеуметтік және
микроортада кездесетін түрлі жағдайлар және т.б.) әсер етеді.
Міне, осы тұрғыдан қарағанда ғылыми педагогикалық зерттеу әдістері
баланың денсаулығына зиян келтірмейтіндей және оқы-тәрбие процесін
жетілдіру бағытында қолданылуы қажет.
Педагогика ғылымында қолданылатын зерттеу әдістеріне бақылау, әңгіме,
мектеп құжаттары, оқушылардың жұмыстары, эксперимент және т.б. жатады.
Бақылау әдісі. Бұл педагогикалық мәселелерді зерттеуде жиі
қолданылып жүрген әдістердің бірі. Бақылау деп әдеттегі жағдайда
педагогикалық құбылыстарды қабылдау арқылы тануды айтады. Ғылыми бақылау
арнайы жоспар бойынша жүргізіледі. Жоспарда бақылаудың мақсаты мен
міндеттері, объектісі , жүргізу әдісі мен техникасы дұрыс көрсетілуі тиіс.
Ғылыми негізде шығармашылықпен жасалған жоспар зерттеу жұмысының нәтижелі
болуына игі әсер етеді. Ғылыми бақылау зерттелетін педагогикалық құбылысты
дұрыс және шын дәлдікпен жазып алуды талап етеді. Сондықтан бақылаудың
нәтижесі зерттеушінің педагогикалық іскерлігіне, қабілетіне және оның
жоғары дәрежелі сауаттылығына байланысты.
Педагогикалық бақылау – бұл белгілі бір құбылысты ұзақ және жоспарлы
түрде зерттеудің таным әдісі. Зерттелетін тақырыптың мақсаты мен мазмұнына
қарап, бақылауды жаппай және ішінара жүргізуге болады. Оқу-тәрбие
процесінде жалпы мәселелерді зерттеу үшін жаппай бақылау әдісі
пайдаланылады. Жеке мәселелерді зерттеу үшін ішінара бақылау әдісі
қолданылады. Бақылау нәтижелері дұрыс шығу үшін түрлі формулаларды,
кестелерді, фотосуреттерді, схемаларды, әсіресе, техникалық құралдарды,
киноға түсіру, магнитофонға жазу және т.б. кеңінен пайдаланылады. Бақылау
материалдары арнайы күнделікке, хатнамаға жазылады.
Кейде педагогикалық бақылау материалдарын зерттеуші сауалнама
мәліметтерімен толықтырады. Оқушылардың, мектеп қызметкерлерінің, ата-
аналардың сұрақтарға берген жауаптары зерттеліп отырған проблемаға
қорытынды жасау үшін зор тірек.
Бақылау әдісі зерттеу жұмысының алғашқы кезеңдерінде қолданылады.
Бақылау әдісі арқылы педагогикалық құбылыстың ішкі процесі (оқушы санасында
болатын психикалық процесс) жайлы толық сенімді мәліметтерді алуға
болмайды. Бақылау әдісіне сүйеніп, оқушылардың сырттай мінез-құлқын, түрлі
іс-әрекеттерін, сұрақтарға берген жауаптарын зерттеп жазып алуға болады.
Осы жағдайлар ескеріліп, бақылау әдістерімен ұштастырылып жүргізіледі.
Әңгіме әдісі. Бақылау мәліметтерін әңгіме әдісі арқылы түскен
материалдармен толықтырады. Әңгіме әдісін дұрыс қолдану үшін арнайы жоспар
жасап, онда негізгі сұрақтар мен жанама сұрақтардың әңгіме жасаудың
әдістері мен тәсілдерінің нақты көрсетілгені жөн.
Педагогикалық құбылыстарды анықтау үшін әңгіме мұғалімдер мен сынып
жетекшілері, мектеп басшылары мен ата-аналар және басқа да қажетті
адамдармен жүргізіледі. Әңгіме барысында зерттеуші жеке адамдардың дербес
ерекшеліктерін еске алады. Кейде әңгімеге қатысушы шәкірттер зерттеушінің
сұрақтарына ойдағыдай жауап бере бермейді, керек десе, олар сақтанып,
өздерінің ойын шын мағынада айтып беруден де бас тартады. Сондықтан әңгіме
зерттеушіден үлкен дайындықты, зор шеберлікті, зейінділікті талап етеді.
Әңгіменің барысы хатнамаға жазылады. Кейде зерттеушілерге елеусіз
жағдайда әңгімені магнитофон арқылы жазып алуға да болады. Әңгіме әдісі
эксперимент және бақылау әдісімен байланыстырылып жүргізілгенде ғана нәтиже
береді.
Мектеп құжаттарын зерттеу. Оқу және тәрбие жұмысындағы кейбір
күдікті мәселелерді құжаттарға сүйеніп зерттеуге болады. Бұл мектеп және
мектептен тыс тәрбие мекемелеріндегі құжаттар мен архив мәліметтері.
Мектеп құжаттарына сынып журналдары, оқушылардың күнделіктері, сыныптың оқу-
тәрбие жұмысының жоспары, үйірме жұмысының жоспары мен есебі, үйірме
мүшелерінің баяндамалары, педагогикалық тақырыптарға жазылған мұғалімдердің
баяндамалары мен ғылыми мақалалары жатады. Педагогика тарихының
проблемаларын архив мәліметтеріне сүйеніп зерттейді.
Құжаттармен жан-жақты және терең танысу зерттеушіні шынайы
мәліметтермен қаруландырады, оқу-тәрбие жұмысындағы жетістіктер мен
кемшіліктерді ашып, тиісті қорытынды шығаруға мүмкіншілік береді.
Оқушылардың жұмысын зерттеу. Оқушылардың жазба, бақылау және
графикалық жұмыстары, суреттері, пәндер бойынша дәптерлері, әр түрлі
тақырыптарға жазылған баяндамалары мен рефераттары және еңбек сабақтарында
жасалған заттар зерттеушіні кейбір қажетті мәліметтермен қаруландырады. Осы
жұмыстар оқушылардың дербес қабілетін оқуға және еңбекке көзқарасы мен
қатынасын, олардың теориялық және дайындықтарын, осыған орай, мұғалімдердің
де іс-әрекеттерін зерттеп анықтауға болады.
Зерттеуші оқушылардың жұмыстарына жан-жақты талдау жасайды. Сабақ
барысында оқушылардың өз бетінше жұмыс істеуінің, олардың жаппай және
дербес орындайтын жұмыстарын жүргізуді және осы сияқты дидактикалық
проблемаларды қолданудың тиімді жолдарын іздестіреді.
Эксперимент. Эксперимент деп нақты жағдайды есепке алып,
педагогикалық процесті зерттейтін ғылыми тәжірибені айтады. Педагогикалық
эксперименттерге сүйеніп, зерттеуші оқытудың және тәрбиенің тиімді
тәсілдері мен әдістерін, формалары мен мазмұнын тексереді. Экспериментті
зерттеулердің нәтижелері әдеттегі жағдайда жүргізілетін педагогикалық
жұмыспен салыстырылады. Сондықтан эксперимент мәліметтерін салыстыру үшін
екі объекті алынады. Олардың бірі – экспериментті, екіншісі – бақылау
объектісі деп аталады. Эксперименттік объектіде, мысалы, эксперимент
зерттеушінің ғылыми жазба ұсынбасы бойынша, ал бақылау объектісінде -
әдеттегі оқу бағдарламалары мен оқулықтарға сәйкес жүргізіледі. Мектеп
жағдайында бір топ оқушыларды немесе толық сынып ұжымын, мектептен тыс
жағдайда өндірістік звено немесе бригаданы эксперимент объектісі етіп, ал
екінші бір топ оқушылардың немесе толық сынып ұжымын, сол сияқты өндірістік
звеноны немесе бригаданы объектісі етіп алуға болады.
Зерттеу жұмысы нәтижелі болу үшін экспериментті және бақылау
топтарындағы, сыныптардағы, бригадалардағы оқушылардың сан және сапа
жағынан теңдестіріліп алынған жөн. Сонымен бірге мұғалімдердің қабілетінің,
білімі мен стажының да шамалас болғаны шарт.
Педагогикалық экспериментті зерттеуші өзі жүргізсе белсенді
эксперимент, ал зерттеушінің ғылыми жазба ұсынбасы бойынша екінші бір адам
жүргізсе енжарлы эксперимент деп атайды.
Соңғы кезде педагогикалық әдебиеттерде эксперименттің бірнеше түрлері
қолданылып келеді. Олардың бірі – табиғи эксперимент – бұл сыныпты, бүкіл
ұжымда оқу-тәрбие процесін бұзбай, педагогикалық проблемаларды зерттеу
үшін әдеттегі жағдайларда жүргізіледі.
Мектептердегі озат тәжірибелерді зерттеу барысында пайда болған
болжамды анықтау үшін тексеру эксперименті қолданылады. Мысалы,
педагогикалық ғылыми-зерттеу институттары жаңадан жасалған оқулықтардың
немесе оқу бағдарламаларының тиімділігін арнаулы мектептерде тексеру
эксперименті арқылы зерттейді.
Тұтас педагогикалық процестің мазмұнын, ұйымдастыру формаларын,
принциптері мен әдістерін жаңадан құру үшін арнаулы эксперимент
жүргізіледі. Мұны жасампаз эксперименті деп атайды.
Экспериментті жасанды жағдайда да жүргізуге болады. Кейде жете
бақылау мен тексерудің нәтижесінде оқыту мен тәрбиенің кейбір әдістері мен
тәсілдеріне өзгерістер енгізуге болады. Бұл жағдайда педагогикалық
құбылыстарды ұқыптылықпен бақылау үшін сынып ұжымынан бір топ бала бөлініп
алынады да, олармен арнаулы эксперимент жүргізіледі. Эксперименттің мұндай
түрін лабораториялық эксперимент деп атайды.
Әрбір эксперименттің мақсаты зерттелетін тақырыптың сипаты мен
мазмұнына, ал мерзімі – мақсатына байланысты.
Эксперимент басқа ғылыми-зерттеу әдістеріне қарағанда жақсы нәтиже
береді. Бірақ, эксперименттің барысында ғылыми материалдарды толықтырып
жинақтау үшін бақылау, әңгіме, құжаттармен танысу сияқты зерттеу әдістері
де қолданылады. Сонымен бірге, зерттеу барысында техникалық құралдардың да
кеңінен пайдаланылғаны жөн.
Соңғы кезде педагогикалық әдебиеттерде математикалық және
кибернетикалық зерттеу әдістерін пайдалану мәселелері сөз етіле бастады.
Бұл әдістерді қолданудың кейбір тәсілдері Ительсонның кітабында
көрсетілген. Математикалық және кибернетикалық әдістер техника мен
жаратылыстану ғылымдарында кеңінен қолданыла бастады. Осы әдістерге
сүйеніп, кибернетиканың, математикалық статистиканың, ықтималдықтар
теориясының жетістіктерін педагогикалық зерттеулерде пайдалануға болады,
бірақ, педагогикалық ғылымда бұл әдістерді қолдану мәселелері өз
дәрежесінде шешілген жоқ. Өйткені, педагогикалық құбылыстардың сапалық
өзгерістері мен өзара сандық байланыстарын арнайы өлшеу арқылы анықтау өте
күрделі проблемалардың бірі.
Мысалы, оқушылардың сабақ процесіндегі қабілетін, белсенділігін немесе
құлықтық сапасы сияқты педагогикалық құбылыстарды өлшеуге болар ма еді?
Әрине, бұл сұраққа бірден болады деп жауап беру мүмкін емес. Себебі,
баланың іс-әрекеті, мінез-құлқы, оның әлі де толық танылмағаны психикасына
байланысты.
Ғылыми-педагогикалық зерттеу әдістері тек қана ғалымдардың төл ісі
болмай, барлық мұғалімдердің игілігіне айналуы қажет. Мұғалім өз жұмысында
зерттеу әдістерін ғылыми негізде меңгеріп, социология және психология
ғылымдарының әдістерімен ұштастырып жүргізе білгенде ғана өзінің және басқа
мұғалімдердің тәжірибелерін жан-жақты зерттей алатын болады.
Педагогика даму және тәрбие жайлы
1. Жеке адамның дамуы және қалыптасуы
Адамның даму және қалыптасуы жайында осы уақытқа дейін әр түрлі
пікірлер мен теориялар әдебиеттерде орын алып келді. Атақты грек
философтары Платон және Аристотель адамның дамуын алдын ала тағдыр
белгілеген тұқым қуалаушылық табиғатынан деп дәлелдеді. Аристотель құл
болушылықты немесе бағынушылықты табиғаттың заңы дейді. Сондықтан олардың
пікірлері бойынша біреулер бағындырушы, ал екінші біреулер бағынушы болып
туатын сияқты.
Көптеген ғалымдар жеке адамның дамуында тұқым қуалаушылық факторын
жетекші роль атқарады деп таниды. Америка психологы Эдуард Торндайк (1874-
1949) баланың дамуын геналарға байланысты, бала геналардың ерекше
батареясы, ондағы гена саймандары өзгермейді, олар баланың дене
қасиеттерін, ақыл-ой ерекшеліктерін және қабілетін белгілейді деп өз ойын
дәлелдейді. Ол адам санасы да өзінің шыққан тегіне байланысты деп
тұжырымдайды.
Америка философы, педагогы Джон Дьюи (1858-1952) өзінің даму теориясын
баладан туа пайда болған инстинкт және қабілеттерімен дәлелдейді. Дьюидің
пікірі бойынша, адамда туысымен-ақ дайын талаптар мен қабілеттер және
эмоциялар болады. Сондықтан Дьюи адам табиғатын тәрбие арқылы өзгерту
мүмкін емес дейді. Австрия дәрігері Зигмунд Фрейд адам мінез-құлқының
қозғаушы күштері оның биологиялық тегіне байланысты деп түсіндіреді.
Адамның жан-жақты дамуының әлеуметтік жағдайларға тәуелді екендігін
ХVI және XVII ғ.ғ. алғашқы рет байқаған гуманистер социал-қиялшылдар
Томас Мор және Томмазо Кампанелла. Мор жеке адамды дамытудың негізі –
жалпыға бірдей және міндетті оқу, оқуды ана тілінде жүргізу, балаларға
ғылымның әр түрлі салаларынан теориялық білім беру, оны еңбекпен ұштастыру
болады деп өзінің бұл пікірін Утопия кітабында сипаттайды. Кампанелла
адам баласының дамуы, жарасымды қалыптасуы, оның бақытты өмір сүруіне
байланысты, сондықтан тәрбие процесінде балалардың ақыл-ойын, қабілетін
дамыту үшін игілікті, қажетті жағдайлар жасау керек деді.
ХІХ ғасырдың баында қиялшыл социализмнің ілімін жасаушылар Ш.Фурье,
Роберт Оуэн және Сен-Симон балаларды жан-жақты қабілетті дамыту, яғни,
оларды біліммен қаруландыру, өмірге, еңбекке даярлау тәрбиеге байланысты
деп түсінді. Олар капиталистік қоғамды, ондағы тәрбие жүйесін батыл сынап,
жеке адамның жан-жақты дамуына толық жағдай жасау үшін, халыққа білім және
тәрбие арқылы таптық қоғамды бейбітшілік жолмен жаңа қоғамға айналдыруды
арман етті.
Жеке адамды жан-жақты дамыту және тәрбиелеу жайлы мәселелерді ең
алғашқы рет ғылыми тұрғыдан дәлелдеген К.Маркс, Ф.Энгельс болды. Олар даму
заңдарын ашып, адам баласының прогресс жолымен алға басуының мақсаты –
бақытты өмір сүріп, жан-жақты дамуына игілікті жағдай жасайтын жаңа қоғамды
орнату керек деген қорытындыға келді.
Даму – жеке адамды жетілдірудің өте күрделі және диалектикалық
процесі. Балада анадан туа біткен белгілі идеялар мен түсініктер және өжет,
жұмсақ немесе байсалды мінез болмайды. Баланың адамгершілік, әуестік,
белсенділік және батылдық сияқты қасиеттері даму процесінде қалыптасады.
Өйткені, оның өсіп жетілуіне белгілі әлеуметтік орта мен тәрбие әсер етеді.
Баланың дамуы және оның дүниені тануы түрлі әлеуметтік жағдайларға
байланысты. Сондықтан оның мінезінде әр түрлі ерекшеліктер мен қасиеттер
пайда болады.
Баланың дамуына ықпал ететін факторларға тұқым қуалаушылық, әлеуметтік
орта, тәрбие т.б. жатады.
Тұқым қуалаушылық. Тұқым қуалаушылық – ұрпақтың ата-анамен
биологиялық ұқсастығын елестетуі. Кейбіреулер баланың сыртқы пішініне
қарап, бірден қалай әкесіне не шешесіне ұқсап қалған деп таңданады. Әрине,
бұл кездейсоқ нәрсе емес. Өйткені, баланың шашы мен көзінің бояуы,
терісінің пигменті, бет келбеті мен басының формасы, жүрісі мен өзін ұстау
қалпы тұқым қуалау арқылы берілетін биологиялық ұқсастықты еске түсіреді.
Бала қозғалыс мүшелерін, нерв жүйесінің функциялық қасиеттерін, алғашқы
биологиялық қажеттерін, ал кейде дауыс тембрі, музыкаға, биге,
математикалық қабілеттілігі сияқты өте нәзік ерекшеліктерді тұқым қуалау
арқылы алады. Бірақ, өте нәзік ерешеліктердің тұқым қуалау жолымен берілуі
өте сирек кездесетін жағдай.
Адамда туа бітетін қасиеттер (шартсыз рефлекстердің фондысы – денені
тік ұстап жүру, тілдің дамуы, ойлануға, еңбек етуге қабілеттілік, музыкаға
бейімділік, тағы да басқа іс-әрекеттері) нышан түрінде болады. Организмнің
анатомиялық, физиологиялық ерекшеліктерінің, демек қабілеттің дамуына
қажетті табиғи мүмкіншіліктерді нышан дейміз. Нышан өздігінен дамымайды,
оны қозғау және дамыту тәрбиеге, әлеуметтік жағдайларға байланысты.
Педагогика нәсілдік дене қасиеттері мен нышандардың ықпалын жоққа
шығармайды, бірақ оларды жеке адамның дамуына шешуші фактор деп
есептемейді.
Кейбір ғалымдар жеке адамның дамуы мен қалыптасуын тұқым қуалаушылыққа
байланысты, ал адамның жоғары қабілеттерін және талантын таңдаулылардың
(элитаның) жоғары нәсілдік үлесі деп қарастырады.
Орта. Адамның дамуы – күрделі процесс. Адамның дамуына табиғи және
әлеуметтік орта ықпал жасайды. Табиғи орта – бұл түрлі табиғат
жағдайларының адам тұрмысына, қызметіне ықпал жасауы. Тропикалық ауа райы
жағдайында және ауа райы өте суық солтүстік аймақтарда тұратын халықтардың
тұрмысында және іс-әрекеттерінде елеулі айырмашылықтар болады. Ауа райы
өте ыссы елдердің халықтары егін шаруашылығымен шұғылданса, ал қиыр
Солтүстіктің қатаң ауа райына шыныққан тұрғындар бұғы өсіру, балық аулау
кәсібімен айналысады. Табиғат жағдайларына байланысты олардың мінез-
құлықтарында да ерекшеліктер байқалады. Әрине, бұл жағдайлар халықтардың
адамгершілік қасиеттеріне, эстетикалық талғамдарына зиянды әсерін
тигізбейді.
Әлеуметтік орта жеке адамның мінез-құлқының дамуына ықпал жасайтын
қоғамдағы әлеуметтік қатынас, адамдар, олардың көп қырлы іс-әрекеттері.
Маркс пен Энгельс адамды ортаға белсенді әсер ететін, өз өміріндегі
жағдайларды өзгерте алатын әлеуметтік ортадағы қайраткер деп қарастырады.
Қоғамдағы адамның дамуы табиғи, әлеуметтік орта мен адамның күрделі және
өзара әрекеттесуінің әсерінен адам өзінің іс-әрекеттері арқылы жұмыс
жағдайын, өзінің психикасын белсенділікпен өзгертеді.
Адамның дамып, жетілуіне қажетті мүмкіншіліктерді – нышанды табиғат
береді. Бірақ нышан өздігінен дамымайды, оның дамуына себепші болатын
факторлардың бірі - әлеуметтік орта. Егер бала әлеуметтік өмірден тыс
қалса, онда оның даму дәрежесі жануарлардан жоғары болмайды.
Педагогика адам дамытуда әлеуметтік ортаның ықпалын мойындайды, оған
зор мән береді. Бірақ ортаны шешуші және алдын ала анықтаушы фактор деп
қарастырмайды.
Тәрбие. Жеке адамды дамытудағы басты факторлардың бірі – тәрбие.
Тәрбие балалардың жас және дербес ерекшеліктеріне, дайындығы мен даму
дәрежесіне лайық іске асырылады. Тәрбие арқылы адамдардың іс-әрекеттерін
ұйымдастыру үшін, тәрбиеші тәрбиенің құралдары мен әдістерін және
формаларын іздестіреді, оларды тиімді етіп пайдаланады. Демек, тәрбие алдын
ала жасалған арнаулы жоспар бойынша мақсатқа бағыттала және ұйымдастырыла
жүргізіледі. Сондықтан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz