Шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеуді жетілдіру жолдары
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I. Шағын және орта бизнестің экономика дамуындағы
алатын ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1. Шағын және орта бизнестің қалыптасуы және дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2. Шағын және орта бизнестің дамуын мемлекет тарапынан
қаржы.несиелік және инвестициялық қолдау саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.3. Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнестің
дамуындағы банктік несиелеудің алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
II. Екінші деңгейдегі коммерциялық банктердің шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеу тәжірибесіне талдау ... ... ... ... ... ... ... ..26
2.1. Шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеу механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2.2. Шағын және орта бизнес кәсіпорындарының несиелік
қабілетіне талдау (“ЦеснаБанк” акционерлiк қоғамының
шағын бизнестi несиелеу тәжiрибесiнен) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
III. Шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеуді
жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
3.1. Шағын және орта бизнес субъектілерін шетелдік
несие жілісі есебінен қаржыландыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
3.2. Қазақстанда шағын және орта бизнес субъектілерін
несиелуді жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .73
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...75
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...77
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I. Шағын және орта бизнестің экономика дамуындағы
алатын ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1. Шағын және орта бизнестің қалыптасуы және дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2. Шағын және орта бизнестің дамуын мемлекет тарапынан
қаржы.несиелік және инвестициялық қолдау саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.3. Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнестің
дамуындағы банктік несиелеудің алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
II. Екінші деңгейдегі коммерциялық банктердің шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеу тәжірибесіне талдау ... ... ... ... ... ... ... ..26
2.1. Шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеу механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2.2. Шағын және орта бизнес кәсіпорындарының несиелік
қабілетіне талдау (“ЦеснаБанк” акционерлiк қоғамының
шағын бизнестi несиелеу тәжiрибесiнен) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
III. Шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеуді
жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
3.1. Шағын және орта бизнес субъектілерін шетелдік
несие жілісі есебінен қаржыландыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
3.2. Қазақстанда шағын және орта бизнес субъектілерін
несиелуді жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .73
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...75
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...77
Кіріспе
Шағын және орта кәсіпкерлік немесе бизнес - бүгінгі өркениетті дүниелік экономикалық даму жүйесіндегі болашағы күмән келтірмейтін салалардың бірі болып саналады. Нақты сектор және сауда кәсіпорындары мен компаниялары Қазақстан экономикасының дамуына, өсуіне, ұлттық табыс, жалпы ішкі өнім, жалпы ұлттық өнім, жұмыспен қамтылу дәрежесі және тағы да басқа көрсеткіштерінің шамаларының артуына тікелей әсер етеді. Сондықтан кейінгі жылдары елімізде шағын және орта кәсіпкерлікті дамытуға көбірек көңіл бөліне бастағаны байқалады. Осы шағын бизнестің дамуының бірден бір көзі болып - банктік несие табылады. Коммерциялық банктердің экономиканың нақты секторын және де сауда фирмаларын несиелендіруі – ұлттық экономиканың өсуіне олардың қосқан үлесі, басқа жағынан қарағанда банктердің атқаратын өзінің қызметтері қаржылық сектордың, яғни экономиканың ажырамас бөлігі. Олардың дамуы мемлекеттің, экономика агенттерінің шаруашылық өмірі үшін әрі тиімді, әрі пайдалы.
Бүгінгі таңда капиталды жұмсау бәсекесінің артуы көрініс табады. Отандық банктер қарыз алушылар үшін несиелерді алуды жеңілдете бастады, несие беру процесі ықшамдалып, проценттік ставкалардың төмендеу тенденциясы байқалуда. Сонымен қатар коммерциялық банктер ұзақ мерзімді несиелерді бөліп отыр. Себебі, әдеттегі қысқа мерзімді, айналым капиталының толықтыру мақсатына бөлінген несиелер несиелік портфелінің көлемінің ауытқуына әсерін тигізеді. Банктер өздерінің ішкі несиелік саясаттарына сай несиелік талдаудың методикасын жасап, оны маркетингтік жоспарға сәйкес несиелендіретін салалардағы кәсіпорындардың несиелік қабілеттіліктерін сауатты анықтауда қолдануы қажет.
Нақты жоба бойынша банктердің шағын бизнесті несиелеуге дайындығы, несиелеу механизімінің өзекті проблемаларына әлемдік тәжірибеде кеңінен қолданылатын әдістемелік нұсқауларын өндіру қажет. Банктердің шағын бизнеске несие ұсынуның тиімділігін арттыру, ынталылығын көтермелеу, Қазақстан экономикасының жағдайына сәйкестендіру механизімін жетілдіру бүгінгі күннің талабы.
Тақырыптың өзектiлiгi - банк саласы Қазақстан Республикасының экономикасының дамушы секторының бiрi болып табылады. Елiмiздiң жоспарлы экономикадан нарықты экономикаға көшуiнiң өзi, қоғам өмiрiнiң барлық салаларына үлкен өзгерiстер алып келдi. Бүгiнгi күнi шағын және орта бизнестi дамыту үшiн жаңадан көптеген жағдайлар жасалынуда. Шағын және орта бизнестiң жоғары деңгейде қызмет етуiн ұйымдастыру үшiн конструктивтiк бизнес-идея, тиiмдi басқару (менеджмент) және қаржы жеткiлiктiлiгі жағдайларының болғаны дұрыс.
Осыған байланысты кейбiр кәсiпкерлерде өз бизнесiн ұйымдастыру кезiнде қаражаттың жетiспеушiлiк мәселесi туындап отыр. Әлемдiк тәжiрибеде мұндай мәселелер әр түрлi жолдармен шешiледi. Сондықтанда, ақшалай қаражаттарға иелiк ететiн инвестициялық қорлар, банктер, мемлекет тәуекелге бел буып, жаңадан iс ұйымдастырушы кәсiпкерлермен бiрiге отырып, олардың тауарларды өндiру мен қызмет көрсетулерiн қаржыландыруы керек. Бұл тұрғыда жеке инвесторлар үшiн жоғары табыс алу мүмкiндiгi тұрса, ал мемлекет үшiн жұмыспен қамтамасыз етiлу немесе жобаның әлеуметтiк мәнi болып табылады.
Бүгінгі таңда халық шаруашылығы саласындағы банк жүйесiнiң экономиканы дамытуда алар орны ерекше. Коммерциялық банктердiң шағын және орта бизнестi несиелеуге қызығушылық бiлдiруде.
Диплом жұмысының мақсаты - Қазақстандағы орта және шағын кәсіпкерлікті несиелеу проблемаларын талдау, несиелеу процесінің теориялық және практикалық мәселелерін, сонымен қатар несиелеу процесінде кәсіпорын мен банк арасында туындайтын қарым-қатынастарды қарастыру, сараптау және зерттеу болып табылады.
Көрсетілген мақсаттарға жету үшін алдыма мынадай міндеттемелерді қойдым:
- шағын және орта бизнестің экономика дамуындағы алатын ролі туралы жалпылама түсінік беру және оның мазмұнын көрсету;
- шағын және орта бизнестің дамуын мемлекет тарапынан жүргізетін қаржы-несиелік және инвестициялық қолдау саясатына жан-жақты тоқталу;
- шағын және орта бизнесті несиелеудің практикалық мәселелерін қарастыру;
- “ЦеснаБанк” АҚ-ның практикалық мәліметтеріне негізделе отырып шағын және орта бизнесті несиелеудің тәжірибесіне зерттеулер жүргізу;
- шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеуді жетілдіру жолдарына қатысты өз ойымды қорытындылау.
Диплом жұмысының зерттеулер пәні ретінде қазіргі кезде коммерциялық банктердің шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеуді жүргізу тәжірибелері қарастырылады.
Диплом жұмысының зерттеу объектісі болып – “ЦеснаБанк” Акционерлік Қоғамының шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеу деректері бойынша есептік көрсеткіштер мен практикалық тәжірибелер алынды.
Осы жұмыстың методологиялық негізі – шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеуді талдау саласында еңбек еткен шетел және отандық практик-экономистерінің, ғалымдардың монографиялары, ғылыми еңбектері, ал нормативтік негізі - Қазақстан Республикасының заңдары және несиелеу жөніндегі нормативтік актілері, Ұлттық банктің ережелері мен нұсқаулары.
Диплом жұмысында шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеудің ғылыми негізіне тереңнен қалам тартқан Батыс елдерінің, Ресейдің және Қазақстан Республикасының танымал және кәнігі маман ғалымдардың еңбектері кеңінен қолданылды. Атап айтсақ: Роуз П.С., Гольцберг М.А., Дж. Р. Брик., Э.Дж. Долан, Лаврушин О.И., Жуков Е.Ф., Красавина Л.Н., Сейткасымов Г.С., Калиева Г.Т.
Шағын және орта кәсіпкерлік немесе бизнес - бүгінгі өркениетті дүниелік экономикалық даму жүйесіндегі болашағы күмән келтірмейтін салалардың бірі болып саналады. Нақты сектор және сауда кәсіпорындары мен компаниялары Қазақстан экономикасының дамуына, өсуіне, ұлттық табыс, жалпы ішкі өнім, жалпы ұлттық өнім, жұмыспен қамтылу дәрежесі және тағы да басқа көрсеткіштерінің шамаларының артуына тікелей әсер етеді. Сондықтан кейінгі жылдары елімізде шағын және орта кәсіпкерлікті дамытуға көбірек көңіл бөліне бастағаны байқалады. Осы шағын бизнестің дамуының бірден бір көзі болып - банктік несие табылады. Коммерциялық банктердің экономиканың нақты секторын және де сауда фирмаларын несиелендіруі – ұлттық экономиканың өсуіне олардың қосқан үлесі, басқа жағынан қарағанда банктердің атқаратын өзінің қызметтері қаржылық сектордың, яғни экономиканың ажырамас бөлігі. Олардың дамуы мемлекеттің, экономика агенттерінің шаруашылық өмірі үшін әрі тиімді, әрі пайдалы.
Бүгінгі таңда капиталды жұмсау бәсекесінің артуы көрініс табады. Отандық банктер қарыз алушылар үшін несиелерді алуды жеңілдете бастады, несие беру процесі ықшамдалып, проценттік ставкалардың төмендеу тенденциясы байқалуда. Сонымен қатар коммерциялық банктер ұзақ мерзімді несиелерді бөліп отыр. Себебі, әдеттегі қысқа мерзімді, айналым капиталының толықтыру мақсатына бөлінген несиелер несиелік портфелінің көлемінің ауытқуына әсерін тигізеді. Банктер өздерінің ішкі несиелік саясаттарына сай несиелік талдаудың методикасын жасап, оны маркетингтік жоспарға сәйкес несиелендіретін салалардағы кәсіпорындардың несиелік қабілеттіліктерін сауатты анықтауда қолдануы қажет.
Нақты жоба бойынша банктердің шағын бизнесті несиелеуге дайындығы, несиелеу механизімінің өзекті проблемаларына әлемдік тәжірибеде кеңінен қолданылатын әдістемелік нұсқауларын өндіру қажет. Банктердің шағын бизнеске несие ұсынуның тиімділігін арттыру, ынталылығын көтермелеу, Қазақстан экономикасының жағдайына сәйкестендіру механизімін жетілдіру бүгінгі күннің талабы.
Тақырыптың өзектiлiгi - банк саласы Қазақстан Республикасының экономикасының дамушы секторының бiрi болып табылады. Елiмiздiң жоспарлы экономикадан нарықты экономикаға көшуiнiң өзi, қоғам өмiрiнiң барлық салаларына үлкен өзгерiстер алып келдi. Бүгiнгi күнi шағын және орта бизнестi дамыту үшiн жаңадан көптеген жағдайлар жасалынуда. Шағын және орта бизнестiң жоғары деңгейде қызмет етуiн ұйымдастыру үшiн конструктивтiк бизнес-идея, тиiмдi басқару (менеджмент) және қаржы жеткiлiктiлiгі жағдайларының болғаны дұрыс.
Осыған байланысты кейбiр кәсiпкерлерде өз бизнесiн ұйымдастыру кезiнде қаражаттың жетiспеушiлiк мәселесi туындап отыр. Әлемдiк тәжiрибеде мұндай мәселелер әр түрлi жолдармен шешiледi. Сондықтанда, ақшалай қаражаттарға иелiк ететiн инвестициялық қорлар, банктер, мемлекет тәуекелге бел буып, жаңадан iс ұйымдастырушы кәсiпкерлермен бiрiге отырып, олардың тауарларды өндiру мен қызмет көрсетулерiн қаржыландыруы керек. Бұл тұрғыда жеке инвесторлар үшiн жоғары табыс алу мүмкiндiгi тұрса, ал мемлекет үшiн жұмыспен қамтамасыз етiлу немесе жобаның әлеуметтiк мәнi болып табылады.
Бүгінгі таңда халық шаруашылығы саласындағы банк жүйесiнiң экономиканы дамытуда алар орны ерекше. Коммерциялық банктердiң шағын және орта бизнестi несиелеуге қызығушылық бiлдiруде.
Диплом жұмысының мақсаты - Қазақстандағы орта және шағын кәсіпкерлікті несиелеу проблемаларын талдау, несиелеу процесінің теориялық және практикалық мәселелерін, сонымен қатар несиелеу процесінде кәсіпорын мен банк арасында туындайтын қарым-қатынастарды қарастыру, сараптау және зерттеу болып табылады.
Көрсетілген мақсаттарға жету үшін алдыма мынадай міндеттемелерді қойдым:
- шағын және орта бизнестің экономика дамуындағы алатын ролі туралы жалпылама түсінік беру және оның мазмұнын көрсету;
- шағын және орта бизнестің дамуын мемлекет тарапынан жүргізетін қаржы-несиелік және инвестициялық қолдау саясатына жан-жақты тоқталу;
- шағын және орта бизнесті несиелеудің практикалық мәселелерін қарастыру;
- “ЦеснаБанк” АҚ-ның практикалық мәліметтеріне негізделе отырып шағын және орта бизнесті несиелеудің тәжірибесіне зерттеулер жүргізу;
- шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеуді жетілдіру жолдарына қатысты өз ойымды қорытындылау.
Диплом жұмысының зерттеулер пәні ретінде қазіргі кезде коммерциялық банктердің шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеуді жүргізу тәжірибелері қарастырылады.
Диплом жұмысының зерттеу объектісі болып – “ЦеснаБанк” Акционерлік Қоғамының шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеу деректері бойынша есептік көрсеткіштер мен практикалық тәжірибелер алынды.
Осы жұмыстың методологиялық негізі – шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеуді талдау саласында еңбек еткен шетел және отандық практик-экономистерінің, ғалымдардың монографиялары, ғылыми еңбектері, ал нормативтік негізі - Қазақстан Республикасының заңдары және несиелеу жөніндегі нормативтік актілері, Ұлттық банктің ережелері мен нұсқаулары.
Диплом жұмысында шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеудің ғылыми негізіне тереңнен қалам тартқан Батыс елдерінің, Ресейдің және Қазақстан Республикасының танымал және кәнігі маман ғалымдардың еңбектері кеңінен қолданылды. Атап айтсақ: Роуз П.С., Гольцберг М.А., Дж. Р. Брик., Э.Дж. Долан, Лаврушин О.И., Жуков Е.Ф., Красавина Л.Н., Сейткасымов Г.С., Калиева Г.Т.
Қолданылған әдебиеттер тізімі:
Нормативті актілер
1. № 2444 1995 жылғы 31 тамыздағы, Қазақстан Республикасының Президентінің заңды күші бар «Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қазметтер туралы» Жарлығы.
2. Правила классификации активов, условных обязательств и создания провизий против них, с отнесением их к категории сомнительных и безнадежных. Утверждено постановлением Правления Национального Банка Республики Казахстан от 16 ноября 2002 г. № 465.
3. Методика определения кредитоспособности заемщика. Утверждено решением Кредитного Комитета ОАО «Казкоммерцбанк» от 15 апреля 1999 года.
4. Қазақстан Республикасының Үкіметінің шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау, әрі дамыту мәселелері жөніндегі сарапшылық кеңестері туралы үлгі ереже бекіту туралы: 2002 ж. 19 тамыздағы №917 Қаулысы// Қаз. Респ. Президенті мен Қаз. Респ. Үкіметінің Актілер жинағы. - 2002ж. №27.- 34-37 бет.
Арнайы әдебиеттер
1. Банки и банковские операции: Учебник для вузов / Жуков Е.Ф., Максимов Л.М., Маркова О.М., 1997. - С. 471.
2. Банковское дело: Учебник/ Под редакцией Г.С. Сейткасымова. - Алматы: Қаржы-қаражат, 2002. - С. 159-174.
3. Банковское дело: Учебник / Под редакцией Лаврушина О.И. Москва. 1998. - С. 256-305.
4. Бухгалтер бюллетені 2003/31.
5. Бухгалтерлік есеп және аудит 2002/6.
6. Банки и банковские операции: Учебник для вузов / Жуков Е.Ф., Максимов Л.М., Маркова О.М., 1997. - С. 471.
7. Банковское дело: Учебник/ Под редакцией Г.С. Сейткасымова. - Алматы: Қаржы-қаражат, 1998. - С. 159-174.
8. Банковское дело: Учебник / Под редакцией Лаврушина О.И. Москва. 1998. - С. 256-305.
9. Боровиков В.И. Денежное обращение, кредит и финансы: Учебное пособие для студентов экономического университета. - Воронеж 1996. - С.192.
10. Вестник КазГУ 2004/2.
11. Гамидов Г.М. Банковской и кредитное дело М., Юнити - 1998 г.
12. Дауранов И. Кредитование субъектов малого предпринимательства//Банки Казахстана.-2000 г. -№11. - стр.13-17.
13. Жуков В.Г. Общая теория денег и кредита. М., - 1998 г.
14. Жуков Е.Ф. Деньги, кредит, банки. 2000. С. 622.
15. Зелнкова Н.М. Ипотека //Деньги и кредит. - 1992. -№11.-С.53-55.
16. Искалиев К. Малому бизнесу - государтсвенную поддержку// Мысль. - 1999. -№5. Стр. 52-56.
17. Ильясов К.К. Проблемы страхования рисков при финансировании малых и средних предприятий//Экономика Казахстана на пороге ХХI века: Сб. науч. тр. -Алматы:Экономика 1999г. стр. 676-690.
18. Калиева Г.Т. Кредитная деятельность банков в Казахстане: Учебное пособие. - 2001. С. 150.
19. Калиева Г.Т. Кредитное дело. - Алматы: Қаржы-қаражат, 1998. С. 128.
20. Кенжегузин М. Реформирование экономики Казахстана. Алматы-1997 г.
21. Лаврушин О.И. Банковское дело. М.,ФиС. - 1998 г.
22. Лебедов Е.А. Кредитный механизм и его роль в становлении рыночной экономики. СПб.изд.СПбУЭФ - 1992 г.
23. Мейірбеков Б.К. Шағын бизнесті мемлекеттік қолдау мен реттеудің қажеттілігі// Сб. науч. тр. -Алматы: Экономика, 2000. -142-156 бет.
24. Мысль 2003/8.
25. Мейірбеков Б.К. Шағын бизнесті мемлекеттік қолдау мен реттеудің қажеттілігі// Сб. науч. тр. -Алматы: Экономика, 2000. -142-156 бет.
26. Назарбаев Н.Ә. Шағын бизнеске үлкен жауапкершілік жүктеледі: 18 қыркүйекте Кәсіпкерлер форумында сөйлеген сөзі//Егемен Қазақстан.- 2002. - 20 қыркүйек.
27. Ольшаный А.И. Банковское кредитование М., РДЛ-1997 г.
28. Питер Р. Роуз. Банковский менеджмент., 1995 г.
29. Райханұлы Н. Шағын кәсіпкерлік: Бағдар айқындала түсті// Ақиқат. - 2001. №7. - 38-42 бет.
30. Рассказав Е.А. Управление свободными ресурсами банка. М.,ФиС. - 1996г.
31. Рид Э. Коттери др. Коммерческие банки М.,- 1991 г.
32. Сейткасымов Г.С. Банковское дело. Алматы. Экономика -1998 г.
33. Сәрсенұлы Е. Республикадағы шағын және орта бизнестің хал-ахуалы// ҚазЭУ хабаршысы. - 2002. №3. 52-57 бет.
34. Саниев М.С. Деньги, кредит, банки: Учебник. - Алматы, 2000. -С.198.
35. Финансы и кредит 2004/15.
36. Финансы и кредит 2004/18.
37. Усоскин В.М. Современный коммерческий банк. М.,- 1993 г.
38. Усоскин В.М. Современный коммерческий банк: управление и
операции. М., ИКЦ, Визер Ферро - 1994 г.
Нормативті актілер
1. № 2444 1995 жылғы 31 тамыздағы, Қазақстан Республикасының Президентінің заңды күші бар «Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қазметтер туралы» Жарлығы.
2. Правила классификации активов, условных обязательств и создания провизий против них, с отнесением их к категории сомнительных и безнадежных. Утверждено постановлением Правления Национального Банка Республики Казахстан от 16 ноября 2002 г. № 465.
3. Методика определения кредитоспособности заемщика. Утверждено решением Кредитного Комитета ОАО «Казкоммерцбанк» от 15 апреля 1999 года.
4. Қазақстан Республикасының Үкіметінің шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау, әрі дамыту мәселелері жөніндегі сарапшылық кеңестері туралы үлгі ереже бекіту туралы: 2002 ж. 19 тамыздағы №917 Қаулысы// Қаз. Респ. Президенті мен Қаз. Респ. Үкіметінің Актілер жинағы. - 2002ж. №27.- 34-37 бет.
Арнайы әдебиеттер
1. Банки и банковские операции: Учебник для вузов / Жуков Е.Ф., Максимов Л.М., Маркова О.М., 1997. - С. 471.
2. Банковское дело: Учебник/ Под редакцией Г.С. Сейткасымова. - Алматы: Қаржы-қаражат, 2002. - С. 159-174.
3. Банковское дело: Учебник / Под редакцией Лаврушина О.И. Москва. 1998. - С. 256-305.
4. Бухгалтер бюллетені 2003/31.
5. Бухгалтерлік есеп және аудит 2002/6.
6. Банки и банковские операции: Учебник для вузов / Жуков Е.Ф., Максимов Л.М., Маркова О.М., 1997. - С. 471.
7. Банковское дело: Учебник/ Под редакцией Г.С. Сейткасымова. - Алматы: Қаржы-қаражат, 1998. - С. 159-174.
8. Банковское дело: Учебник / Под редакцией Лаврушина О.И. Москва. 1998. - С. 256-305.
9. Боровиков В.И. Денежное обращение, кредит и финансы: Учебное пособие для студентов экономического университета. - Воронеж 1996. - С.192.
10. Вестник КазГУ 2004/2.
11. Гамидов Г.М. Банковской и кредитное дело М., Юнити - 1998 г.
12. Дауранов И. Кредитование субъектов малого предпринимательства//Банки Казахстана.-2000 г. -№11. - стр.13-17.
13. Жуков В.Г. Общая теория денег и кредита. М., - 1998 г.
14. Жуков Е.Ф. Деньги, кредит, банки. 2000. С. 622.
15. Зелнкова Н.М. Ипотека //Деньги и кредит. - 1992. -№11.-С.53-55.
16. Искалиев К. Малому бизнесу - государтсвенную поддержку// Мысль. - 1999. -№5. Стр. 52-56.
17. Ильясов К.К. Проблемы страхования рисков при финансировании малых и средних предприятий//Экономика Казахстана на пороге ХХI века: Сб. науч. тр. -Алматы:Экономика 1999г. стр. 676-690.
18. Калиева Г.Т. Кредитная деятельность банков в Казахстане: Учебное пособие. - 2001. С. 150.
19. Калиева Г.Т. Кредитное дело. - Алматы: Қаржы-қаражат, 1998. С. 128.
20. Кенжегузин М. Реформирование экономики Казахстана. Алматы-1997 г.
21. Лаврушин О.И. Банковское дело. М.,ФиС. - 1998 г.
22. Лебедов Е.А. Кредитный механизм и его роль в становлении рыночной экономики. СПб.изд.СПбУЭФ - 1992 г.
23. Мейірбеков Б.К. Шағын бизнесті мемлекеттік қолдау мен реттеудің қажеттілігі// Сб. науч. тр. -Алматы: Экономика, 2000. -142-156 бет.
24. Мысль 2003/8.
25. Мейірбеков Б.К. Шағын бизнесті мемлекеттік қолдау мен реттеудің қажеттілігі// Сб. науч. тр. -Алматы: Экономика, 2000. -142-156 бет.
26. Назарбаев Н.Ә. Шағын бизнеске үлкен жауапкершілік жүктеледі: 18 қыркүйекте Кәсіпкерлер форумында сөйлеген сөзі//Егемен Қазақстан.- 2002. - 20 қыркүйек.
27. Ольшаный А.И. Банковское кредитование М., РДЛ-1997 г.
28. Питер Р. Роуз. Банковский менеджмент., 1995 г.
29. Райханұлы Н. Шағын кәсіпкерлік: Бағдар айқындала түсті// Ақиқат. - 2001. №7. - 38-42 бет.
30. Рассказав Е.А. Управление свободными ресурсами банка. М.,ФиС. - 1996г.
31. Рид Э. Коттери др. Коммерческие банки М.,- 1991 г.
32. Сейткасымов Г.С. Банковское дело. Алматы. Экономика -1998 г.
33. Сәрсенұлы Е. Республикадағы шағын және орта бизнестің хал-ахуалы// ҚазЭУ хабаршысы. - 2002. №3. 52-57 бет.
34. Саниев М.С. Деньги, кредит, банки: Учебник. - Алматы, 2000. -С.198.
35. Финансы и кредит 2004/15.
36. Финансы и кредит 2004/18.
37. Усоскин В.М. Современный коммерческий банк. М.,- 1993 г.
38. Усоскин В.М. Современный коммерческий банк: управление и
операции. М., ИКЦ, Визер Ферро - 1994 г.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I. Шағын және орта бизнестің экономика дамуындағы
алатын
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1. Шағын және орта бизнестің қалыптасуы және
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
1.2. Шағын және орта бизнестің дамуын мемлекет тарапынан
қаржы-несиелік және инвестициялық қолдау
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.3. Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнестің
дамуындағы банктік несиелеудің алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
II. Екінші деңгейдегі коммерциялық банктердің шағын және орта бизнес
субъектілерін несиелеу тәжірибесіне
талдау ... ... ... ... ... ... ... . .26
1. Шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеу
механизмі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
2. Шағын және орта бизнес кәсіпорындарының несиелік
қабілетіне талдау (“ЦеснаБанк” акционерлiк қоғамының
шағын бизнестi несиелеу
тәжiрибесiнен) ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .40
III. Шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеуді
жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...64
1. Шағын және орта бизнес субъектілерін шетелдік
несие жілісі есебінен
қаржыландыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
2. Қазақстанда шағын және орта бизнес субъектілерін
несиелуді
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ..73
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .75
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .77
Кіріспе
Шағын және орта кәсіпкерлік немесе бизнес - бүгінгі өркениетті дүниелік
экономикалық даму жүйесіндегі болашағы күмән келтірмейтін салалардың бірі
болып саналады. Нақты сектор және сауда кәсіпорындары мен компаниялары
Қазақстан экономикасының дамуына, өсуіне, ұлттық табыс, жалпы ішкі өнім,
жалпы ұлттық өнім, жұмыспен қамтылу дәрежесі және тағы да басқа
көрсеткіштерінің шамаларының артуына тікелей әсер етеді. Сондықтан кейінгі
жылдары елімізде шағын және орта кәсіпкерлікті дамытуға көбірек көңіл
бөліне бастағаны байқалады. Осы шағын бизнестің дамуының бірден бір көзі
болып - банктік несие табылады. Коммерциялық банктердің экономиканың нақты
секторын және де сауда фирмаларын несиелендіруі – ұлттық экономиканың
өсуіне олардың қосқан үлесі, басқа жағынан қарағанда банктердің атқаратын
өзінің қызметтері қаржылық сектордың, яғни экономиканың ажырамас бөлігі.
Олардың дамуы мемлекеттің, экономика агенттерінің шаруашылық өмірі үшін әрі
тиімді, әрі пайдалы.
Бүгінгі таңда капиталды жұмсау бәсекесінің артуы көрініс табады.
Отандық банктер қарыз алушылар үшін несиелерді алуды жеңілдете бастады,
несие беру процесі ықшамдалып, проценттік ставкалардың төмендеу тенденциясы
байқалуда. Сонымен қатар коммерциялық банктер ұзақ мерзімді несиелерді
бөліп отыр. Себебі, әдеттегі қысқа мерзімді, айналым капиталының толықтыру
мақсатына бөлінген несиелер несиелік портфелінің көлемінің ауытқуына әсерін
тигізеді. Банктер өздерінің ішкі несиелік саясаттарына сай несиелік
талдаудың методикасын жасап, оны маркетингтік жоспарға сәйкес
несиелендіретін салалардағы кәсіпорындардың несиелік қабілеттіліктерін
сауатты анықтауда қолдануы қажет.
Нақты жоба бойынша банктердің шағын бизнесті несиелеуге дайындығы,
несиелеу механизімінің өзекті проблемаларына әлемдік тәжірибеде кеңінен
қолданылатын әдістемелік нұсқауларын өндіру қажет. Банктердің шағын
бизнеске несие ұсынуның тиімділігін арттыру, ынталылығын көтермелеу,
Қазақстан экономикасының жағдайына сәйкестендіру механизімін жетілдіру
бүгінгі күннің талабы.
Тақырыптың өзектiлiгi - банк саласы Қазақстан Республикасының
экономикасының дамушы секторының бiрi болып табылады. Елiмiздiң жоспарлы
экономикадан нарықты экономикаға көшуiнiң өзi, қоғам өмiрiнiң барлық
салаларына үлкен өзгерiстер алып келдi. Бүгiнгi күнi шағын және орта
бизнестi дамыту үшiн жаңадан көптеген жағдайлар жасалынуда. Шағын және орта
бизнестiң жоғары деңгейде қызмет етуiн ұйымдастыру үшiн конструктивтiк
бизнес-идея, тиiмдi басқару (менеджмент) және қаржы жеткiлiктiлiгі
жағдайларының болғаны дұрыс.
Осыған байланысты кейбiр кәсiпкерлерде өз бизнесiн ұйымдастыру кезiнде
қаражаттың жетiспеушiлiк мәселесi туындап отыр. Әлемдiк тәжiрибеде мұндай
мәселелер әр түрлi жолдармен шешiледi. Сондықтанда, ақшалай қаражаттарға
иелiк ететiн инвестициялық қорлар, банктер, мемлекет тәуекелге бел буып,
жаңадан iс ұйымдастырушы кәсiпкерлермен бiрiге отырып, олардың тауарларды
өндiру мен қызмет көрсетулерiн қаржыландыруы керек. Бұл тұрғыда жеке
инвесторлар үшiн жоғары табыс алу мүмкiндiгi тұрса, ал мемлекет үшiн
жұмыспен қамтамасыз етiлу немесе жобаның әлеуметтiк мәнi болып табылады.
Бүгінгі таңда халық шаруашылығы саласындағы банк жүйесiнiң экономиканы
дамытуда алар орны ерекше. Коммерциялық банктердiң шағын және орта бизнестi
несиелеуге қызығушылық бiлдiруде.
Диплом жұмысының мақсаты - Қазақстандағы орта және шағын кәсіпкерлікті
несиелеу проблемаларын талдау, несиелеу процесінің теориялық және
практикалық мәселелерін, сонымен қатар несиелеу процесінде кәсіпорын мен
банк арасында туындайтын қарым-қатынастарды қарастыру, сараптау және
зерттеу болып табылады.
Көрсетілген мақсаттарға жету үшін алдыма мынадай міндеттемелерді
қойдым:
- шағын және орта бизнестің экономика дамуындағы алатын ролі
туралы жалпылама түсінік беру және оның мазмұнын көрсету;
- шағын және орта бизнестің дамуын мемлекет тарапынан жүргізетін қаржы-
несиелік және инвестициялық қолдау саясатына жан-жақты тоқталу;
- шағын және орта бизнесті несиелеудің практикалық мәселелерін
қарастыру;
- “ЦеснаБанк” АҚ-ның практикалық мәліметтеріне негізделе отырып шағын
және орта бизнесті несиелеудің тәжірибесіне зерттеулер жүргізу;
- шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеуді жетілдіру жолдарына
қатысты өз ойымды қорытындылау.
Диплом жұмысының зерттеулер пәні ретінде қазіргі кезде коммерциялық
банктердің шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеуді жүргізу
тәжірибелері қарастырылады.
Диплом жұмысының зерттеу объектісі болып – “ЦеснаБанк”
Акционерлік Қоғамының шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеу
деректері бойынша есептік көрсеткіштер мен практикалық тәжірибелер алынды.
Осы жұмыстың методологиялық негізі – шағын және орта бизнес
субъектілерін несиелеуді талдау саласында еңбек еткен шетел және отандық
практик-экономистерінің, ғалымдардың монографиялары, ғылыми еңбектері, ал
нормативтік негізі - Қазақстан Республикасының заңдары және несиелеу
жөніндегі нормативтік актілері, Ұлттық банктің ережелері мен нұсқаулары.
Диплом жұмысында шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеудің
ғылыми негізіне тереңнен қалам тартқан Батыс елдерінің, Ресейдің және
Қазақстан Республикасының танымал және кәнігі маман ғалымдардың еңбектері
кеңінен қолданылды. Атап айтсақ: Роуз П.С., Гольцберг М.А., Дж. Р. Брик.,
Э.Дж. Долан, Лаврушин О.И., Жуков Е.Ф., Красавина Л.Н., Сейткасымов Г.С.,
Калиева Г.Т.
I. Шағын және орта бизнестің экономика дамуындағы алатын ролі
1.1. Шағын және орта бизнестің қалыптасуы және дамуы
Қоғамымызды реформалаудың қол жеткен қомақты табыстарының бірі –
орта таптың қалыптасуы болып табылады. Әміршілдік жүйедегі экономиканың
күйреуі, жекелеген нарық элементтерінің пайда болуы, экономикалық өмірге
бұрынғы шаруашылық субъектілерден өзінің инновациялық мінез-құлқымен
ерекшеленетін жаңа шаруашылық субъектілерін әкелді. Сонымен бірге
қоғамымызда меншік иесі деген жаңа әлеуметтік топ қалыптасты. Осы орта
таптың қалыптасуы, негізінен, орта және шағын кәсіпкерліктің дамуымен
тікелей байланысты.
Шаруашылық жүргізудің жаңа формаларын қолданбай еліміздің
экономикасын жандандыру, халқымыздың әлеуметтік хал-ахуалын көтеру мүмкін
емес. Соның бірі - шағын және орта бизнестің дамуы болып табылады. Ел
экономикасын дамытуда, нарықты қалыптастыруда, ірі өндірушілер монополиясын
шектеуде және бәсекелестікті дамытуда, тауар және қызмет сұраныстарын
қанағаттандыруда, жалақы мен зейнетақыны уақытылы төлеуде, жұмыссыздық
мәселесін тежеуде және жаңа технологияларды енгізуде шағын және орта бизнес
шешуші фактор ретінде маңызды рөль атқарады. Шағын бизнес ірі бизнеске
қарағанда нарыққа тез бейімді, өзгермелі жағдайға байланысты икемді,
жаңадан жұмыс істеп тұрған өндіріс секторларында жұмыс істеуге қабілетті.
Шағын және орта бизнестің мәнi мен мағынасын теренірек бiлу үшiн, ең
алдымен сол шағын және орта бизнестi алып жүрушi субъект – кәсiпкер
кәсіпкерлік терминiне тоқталып өтелік. Кәсiпкерлiк, шағын және орта бизнес
негiздерi теориясын XVIII-XIX ғасырларда Ф.Кенэ, А.Смит, Ж.Б.Сэй, кейінрек
И.Шумпетер, Ф.Хайск, А.Чаянов және тағы басқа экономист - ғалымдар негiзiн
қалаған.
Кәсіпкерлік қызмет – жеке тұлғаның өз күш-қабілетін танытуының,
белгілі бір мақсаттарды жүзеге асырушының тиімді тәсілі.Ол сондай- ақ,
адамдардың өзіне сенімін арттырады, іскерлігін қалыптастырады. Кәсiпкерлiк
қызметке талдау жасау - оның жалпы экономикалық ой - пiкiр сияқты ұзақ
тарихы мен терең тамырының бар екендiгiн көрсетедi. Көне тарих пен орта
ғасыр ғылымдарында кәсiпкерлiк туралы, оның индустриялық кезiне дейiн қалай
аталғанына қарамастан, ерекше ой - пiкiр қалыптасқан. Экономикалық мағынада
кәсіпкер iрi өндiрiстiк немесе кұрылыс жобаларын басқарушы. Әлеуметтiк -
экономикалық құбылыс ретiнде кәсiпкерлiк көптеген қоғамдық қатынастарды
қамтиды. Мұның мәнiнде экономикалық - құқықтық, психологиялық және тарихи
тұстары бар. Бiрақ, шағын және орта бизнестiң, яғни кәсiпкерлiктiң негiзi
адам қызметiнiң экономикалық танымында жатыр. Кәсiпкердің iс әрекетi өзiнiң
еңбек шығындарына немесе жалдамалы еңбектi пайдалануға негiзделедi. Шағын
және орта бизнестi жүргiзушiлер экономикалық мүддені білдіретін, сонымен
қатар оған қатысушылар мiндеттi шарт жасасып ұйымдастырады. Мұндай бизнес
түрi - ұжымдық деп есептеледі. Жеке кәсiпкерлерге қарағанда жауапкершілігі
шектеулі серіктестіктер көптеген мәселелердi шеше алады. кәсiпкерлiктiң
потенциалдық мүмкiндiктерiн толық бағалау үшiн олардың субъектiлерiн
номиналды және нақты деп бөлудiң маңызы ерекше. Номиналдыға кәсiпкерлiк
қызметпен айналысу құқығы жатады. Нарықтық экономикасы дамыған елдерде
әрбiр азаматтың кәсіпкерлікпен айналысуға құқығы бар. Алайда оны жүзеге
асыру қоғам мүшелерiнiң кез-келгенiнiң қолынан келе бермейдi. Сондықтан
кәсiпкерлiктiң шын, нақты субъектiсi - бұған деген алғы шарттары бар, ең
бастысы капитал иемдену құқығы барлар жатады. Мiне, осы адамдар
экономиканың кәсiпкерлiк секторын құрып, дамыта алады.
Кәсiпкерлiктiң объектiсi - адамның белгiлi қызметi. кәсiпкерлiктiң
соңғы нәтижесi өндiрiлген өнiм мен көрсетiлген қызмет. Бiрақ ең бастысы -
әр кәсiпкер оның тек өзiне тиiмдiсiн, пайдалысын ғана жасайды. Мiне, осы
себептен кәсiпкерлердiң ең басты мақсаты - өз кәсiпорынының пайдасын
барынша жоғарылату немесе шығындарын барынша азайту болып табылады. Ал,
кәсiпкердiң табысы көбiне оның бизнестi ұйымдастыруына тiкелей байланысты.
Қызметiнiң бастапқы кезеңiнде кәсiпкер қатаң бәсеке жағдайында нарықтан
шығып қалмас үшiн өндiрiс факторларын жүйелеудің жаңа жолдарын iздейдi,
яғни, бұл кәсiпкерлiктiң ең басты мәселесi.
Сонымен, кәсiпкерлiк - жаңа мүмкiндектерi iздеу, жаңа технологияны
пайдалану, капиталды жұмсаудың тиiмдi салаларын iздеу, ескi ойлау
шеңберiнен шығу. Басқаша айтқанда, өндiрiстiң жаңа түрiн ашып, дамыту,
тауарлар мен қызметтердiң жаңа түрлерiн шығару мақсатында ұйымдастыру
құрылымдарын өзгерту, сонымен қатар оларды жаңарту және өркендету. Мұндай
өзгерiстердiң түрлерi әр-алуан жаңа кәсiпорындар ашу немесе ескi
кәсiпорынды қайта құру, байланыстардың жаңа түрлерiн ұйымдастыру немесе
ескiлерiн жою, модификациялау әрекеттерiмен байланысты. Демек, нақты өмiрде
кәсiпкерлiктiң объектiсi - новаторлық, жаңашылдық мағынадағы ерекше
өндiрiс және айырбас пен бөлудiң түрлi факторларын жүйелеу болып табылады.
Елімізде отандық шағын бизнестің белсенді дамуы 1992-1993 жылдары
басталды. Содан бері нарықтық экономиканың қалыптасуына да 10 жылдан астам
уақыт өтті.Осы бірнеше кезең ішінде мемлекеттің меншігі бірте-бірте жеке
меншікке ауысты. Олар әртүрлі шаруашылық ассоциациялары, жауапкершілігі
шектеулі серіктестіктер, шағын кәсіпорындар, акционерлік қоғамдар
формаларында қайта құрылды.
Елдiң кәсiпкерлiкті дамытуда ынтасын арттыру үшiн экономикалық,
әлеуметтiк, құқықтық базасын құрып, оларды одан әрі жетiлдiру керек.
Қазақстан Республикасында қалыптаса бастаған жалпы кәсiпкерлiк кызметтi
төрт түрге бөлiп қарастыруға болады. Олар:
Өндiрiстiк - оның iшiнде инновациялық, ғылыми-техникалық жаңалықтарға сай
тауар өндiру, қызмет көрсету және басқалар.
Коммерциялық - сауда-саттық, делдалдық, сауда үйлерi, тауар биржалары және
т.б.
Қаржылық - банктiк, сақтандыру, аудиторлық, лизингтiк қор биржалары және
т.б.
Кеңес берушiлiк - басқармалық, әкiмшiлiк, маркетингтiк, ақпараттық,
кадрлар дайындау және т.б.
Бiздiң республикамызда қаржылық кәсiпкерлiктiң банктiк түрiмен тек
қана банктер ғана айналыса алады.
Қазақстан Республикасында нарықтық экономикаға белсендi қатысушылары
- шағын және орта бизнес субъектiлерi - кәсiпкерлер, жеке адамдар,
бизнесмендер екенi белгiлi. Республикамызда шағын және орта бизнестiң
дамуына жан-жақты жағдайлар интенсивтi түрде жасалынылуда. Ал, оларға
жекеше тоқталсақ, меншiктi жекешелендiру бағдарламасының жүруi, ол өз
кезегiнде шағын бизнестiң дамуының нағыз экономикалық негiзi екенiн
есiмiзге алайық. кәсiпкер шағын және орта бизнес субъектiсi ретiнде оның
iс-әрекетi әр кезде де белгiлi бағытта ұйымдастырылады және оның нақты
нысандары бар. кәсiпкерлiктiң шаруашылықты жүргiзу тәсiлi ретiнде бiрнеше
жалпы белгiлерi бар. Оның iшiнде негiзгiсi - шаруашылық субъектiлерiнiң
еркiндiгi мен тәуелсiздiгi. Олардың дербестiгi нарық механизмi әрекетiн
қамтамасыз ететiн тәртiптi қалыптастырады. кәсiпкердiң тәуелсiздiгi оған
экономикалық ресурстарды алуға, осы ресурстардан өз қалауынша қызмет пен
тауар өндiру процесiн ұйымдастыруы және оларды нарықта кәсiпкердiң
ойлағанындай өткiзе алу құқын бередi. Материалдық ресурстар мен ақша
капиталының иелерi бұларды өз қалауынша пайдалана алады. Әрбiр қызметшi өзi
iстей алатын еңбекпен айналысуға құқығы бар. Кәсiпкерлiкке тән тағы да бiр
сипат - шаруашылық жүргiзудегi тәуекелге бел бууы, iске кiрiсер алдында
болашақ бұлдыр қиялдарды болжап бiлу және оны шеше алуы. Шаруашылықтың
қауiп - қатерi, тәуекелдiң негiзiнде мүмкiн болатын және шын мәнiдегi
шығындар мен нәтижелердiң ара қатынасы жатады.
шағын және орта бизнестiң Қазақстан Республикасында қалыптаса
басталуы мен дамуы тауарлы нарықтың және кәсiпкерлiк iс-әрекеттiң кең
ауқымға құлаш жаюымен байланыстыруға болады. Әрине мемелекетiмiздiң
тәуелсiздiкке қол жеткiзуi, нарық экономикасына бет бұруының өзi елде
кәсiпкерлiк пен шағын және орта бизнеспен айналысуға мiндет едi. Бастапқы
кезең ретiнде көрiнген мұндай бизнес 1995-1996-шы жылдары делдалдық қызмет
ретiнде жүзеге асты. Ал одан кейінгі 5-6 жылдар iшiнде қолынан iс келетiн
азаматтар, заңды тұлғалар әлемдiк тәжiрибені үйрету арқылы қалыптасқан
бизнес кiлтi - өндiрiс екендiгiн түсiндi. Республикамыз табиғи жер
қойнауындағы ресурстарға бай, жер ауқымы кең болғандықтан, ауыл
шаруашылығында - фермерлiк iс, шаруашылық қожалықтарын құру, төл өсiру, сүт
тағамдарының көптеген түрлерін молынан нарыққа шығару соңғы кезде кең
дамып келеді.
Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнес халықтың әл-
ауқатының төмендеген кезiнде, ел экономикасы макроэкономикалық дағдарысқа
ұшыраған кезiнде де өмiршең күй танытты. Елдегi объективтi және субъективтi
қиындықтар оның динамикалық дамуына кедергi етуде. объективтi
қиындықтары:
Экономиканың жаппай дағдарысқа ұшырауынан, бюджет тапшылығы, қаржылық
ресурстар жетiспеушiлiгi, мiне осы мәселелер шағын және орта бизнестiң кең
көлемде қарқын алуына кедергi етуде. Нарықтық экономикаға таяну жақындаған
сайын, мемлекеттiң инвестор ретiндегi ролi төмендеуде. Мемлекет өз
тарапынан бизнестi дамытуда қолайлы климат жасауы, заңдық-нормативтiк
актiлердi жолға қоюы, шетелдiк және отандық инвесторларды шағын және орта
бизнестi дамыту жолында капитал құюына тартуы, шағын және орта бизнестi
қолдау мен дамыту бағдарламаларын қолдайтын микроэкономикалық саясатты
жасауы қажет.
Субъективтi негiздегi қиындықтарға, негiзiнен былайша түсiндіруге
болады. Қоғамның сана-сезiмiнде қалыптасып қалған пайда табу, табыс алу,
бай болу әрекеттерiн әлi де болса, психологиялық жағынан дайындық жоқ.
кәсiпкерлер тарапынан да нарықтың тез өзгеру қозғалысына жылдам әрi
тиiмдi реакциясы толық әдетке енбеген. кәсiпкерлер менеджмент, маркетинг
салаларының қыр мен сырын әлi де түсiнбеген. шағын кәсiпорындардың
жұмысының тиiмдiлiгi - өнiм өндiрудегi тар мамандану ғана емес, еңбек
құралдарына да мамандануында. Мұндай өндiрiстер шектеулi тауар
ассортиментiн шығарып, қажет болған жағдайда оны тез ауыстыруы да мүмкiн.
шағын бизнестiң дамуы транспорттық шығындар мен өнiмдердiң құрып қалуы
қаупiн төмендетедi. Сонымен, шағын кәсiпорындар - негiзiнде алып
инфрақұрылымдық бөлiмдердiң (қоймалық, арнаулы коммуника-циялар, көлiктiк
шаруашылықтар, тазалау құрылғылары) құрылуына көп шығындар жұмсалмайды.
Өндiрiстiң аздаған көлемi бойынша тауарларды сату, айналымға жiберу,
материалды техникалық жабдықтауларды өнiм дайын болған кезiнде
реализациялау тез жүредi.
Кәсіпкерлікті қолдаудың және дамытудың бұрынғы мемлекеттік
бағдарламаларын (1992-1994 жж., 1994-1996 жж., 1999-2000 жж., 2001-2002
жж.2003-2005жж.) талдау оларды іске асыру республикада кәсіпкерлік секторды
қалыптастыруға және дамытуға оң әсер еткенін көрсетті.[1] Тауарлар мен
қызметтер көрсетудің бәсекелі нарығы құрылды және шағын кәсіпкерлікті
қолдаудың және дамытудың институтционалдық шаралары айқындалды.
Нарықтық реформалар жылдарында кәсіпкерлік сектор қоғамда елеулі
орынға ие болды. Басты стратегиялық мақсатқа: кәсіпкерлікпен айналысу
мүмкіндігі республика азаматтарының конститутциялық құқықтарының шынайы
және ажырамас бөлігіне айналуына қол жеткізілді, ол үшін мемлекет қажетті
жағдайларды жасады.
Ресми статистика деректері бойынша республикада осы сектор дамуының
оң серпіні, шағын және орта бизнес субъектілерінің тұрақты өсуі 2004 жылы
521,5 мың шағын кәсіпкерлік субъектілері есепке алынған, оларда шамамен 1,2
миллион адам жұмыс істейді. Шағын кәсіпкерлікте жұмыс істейтіндердің үлес
салмағы жұмыс істейтіндердің жалпы санының 17,6% -ін құрайды.
1 - кесте. 2003-2004 жж. Қазақстан Республикасында заңды тұлға ретiнде
тiркелген шағын кәсiпорындардың саны мен құрылымы
2003 2004
Өндiрiс 11,8 11,5
Құрылыс 9,8 11,1
Сауда 61,4 60,76
Қона үйлер мен мейрамханалар 0,7 0,64
Көлiк және байланыс 5,7 5,6
Қозғалмайтын мүлiктермен операциялар 6,3 6,5
Басқада коммуналдық және жеке қызметтер 1,4 1,5
Ескерту – автормен құрастырылған: статистика бойынша ҚР Агентiгiнiң
әлiметтерiнен.
Экономикасы жаңа-жаңа дамып отырған елдер үшiн орта және шағын
бизнестi жандандыру шешушi роль атқарады. Кәсiпкерлiк қызмет бұл елдер үшiн
дағдарыстан алып шығатын бiрден-бiр сара жолы болып отыр. Шағын және орта
бизнес-экономиканың тиiмдi де қомақты секторы. Оның аясында жалпы iшкi
өнiмнiң үлес салмағын артып, экономикалық тұрғыдан жұмысқа жарамды
тұрғындар жұмыспен қамтамасыз етiледi. Бұл индустриалды, дамыған
экономикасы бар және өтпелi кезеңдi басынан кешiрiп отырған елдер
экономикасы үшiн тым жағымды көрiнiс. Экономикада бiрден-бiр маңызды
элемент жұмыссыздық. жұмыссыздықтың кең етек алуы экономикалық әл-
ауқаттылыққа зардабын тигiзер фактор болса, шағын бизнес аясында көптеген
жұмыс орындары ашылады. Осы жаңа жұмыс орындарын ұсына отырып шағын бизнес
ел экономикасына қыруар көмек етедi. Ол бәсекелестiкке сай келе алатын
динамикалық диверсификациялық бағытта халықтың жұмыспен қамтамасыз
етiлуiне, оның әлеуметтiк тұрмыс жағдайын көтеретiн шын мәнiндегi қуатты
экономикаға жол ашады.
2004 жылы шағын кәсіпкерлік субъектілері тауарлар сату мен қызметтер
көрсетуден 625,5 млрд. теңгеге жуық сомада кіріс алды. Елдің жалпы ішкі
өнімінің құрылымындағы шағын кәсіпкерліктің үлесі осы жылдың алдын ала
жасалған қорытындылары бойынша 2003 жылмен салыстырғанда 2,9%-ке өсуге және
19,5%-ті құрауға тиіс. Шағын кәсіпкерлікті реттеудің нормативтік құқықтық
негізі құрылды.
2002-2004 жылдардың ішінде Қазақстан Республикасының Салық кодексіне
шағын бизнес субъектілері үшін салық ауыртпалығын одан әрі төмендетуге
байланысты өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. Банк секторын тұрақты
дамуы қаржылай қызметтер көрсету нарығын дамытуға және шағын кәсіпкерлік
кәсіпорындары активтерінің ұлғаюын ынталандыратын қаржы-кредиттік
қамтамасыз етудің көп деңгейлі жүйесін әзірлеуге мүмкіндік береді.
шағын және орта бизнес алдында тұрған проблемалар жеткілікті және
олар терең ғылыми ізденісті талап етеді. шағын және орта бизнестің дамуына
кері әсер ететін бірқатар факторларды былайша топтауға болады:
2 - кесте. Шағын кәсіпорындардың жұмыс істеуі кезінде
туындайтын кедергілер
Кедергілер 2002 2003 - 2004
1) салық саясаты 2 1
2)жалпы экономикалық жағдайдың тұрақсыздығы 1 2
3) несие саясаты 4 3
4) өнімді өткізу мәселесі - 4
5) шикізатпен қамтамасыз ету мәселесі 5 5
6) мемлекеттік органдармен өзара іс- қимыл 3 6
Ескерту – автормен құрастырылған: статистика бойынша ҚР Агентiгiнiң
мәлiметтерiнен
Келтірілген мәліметтерден көріп отырғанымыздай Қазақстан нарығында
шағын кәсіпорындардың тиімді қызмет етуіне кедергі болып отырған
мәселелердің бірі – салық саясатының жетілмегендігі. Бұл проблема есеп-
қисап жүйесінің үйлесімсіздігі, жоғары ставкадағы салықтар мен алымдар және
оларды жинаудың күрделі жүйесі ретінде көрініс табады. Аталған мәселелерді
салық заңнамасында шешу үшін мыналар қажетті болып келеді:
- жаңа өндірістік – инновациялық кәсіпорындарға салық салудың
жеңілдетілген режимін енгізу;
- өндірістік сектордағы кәсіпорындардың несиені өтеу кезінде салық
салу процедурасын қайта қарау;
- ынталандырушы салық режимін орындау жолымен шағын бизнеске жанама
қаржылық талдау көрсету;
- салық саясаты шағын кәсіпкерлік субъектілер санының өсуін
ынталандырушы, жұмыс орындарының өсуіне, өндірілген жұмыстар мен
көрсетілген қызметтердің экономикалық реттеушісі болуы керек.
Шағын бизнес субъектілерінің жұмысына кедергі болатын мәселелердің
екінші түрі – жалпы экономикалық жағдайдың тұрақсыздығы. Яғни : АҚШ
доллары бағамының тез қалқымалылығы, макроэкономикалық негативті
өзгерістерге байланысты инфляция және жоғары тәуекелдер.
Үшінші орында кәсіпкерлер несиені алу кезінде туындайтын қиыншылықтар
мәселесі. Шағын кәсіпкерліктің дамуына кедергі келтіріп отырған бұл мәселе
субъектілердің өзінің инвестициялық және айналымдағы мұқтаждарын қамтамасыз
ету үшін жеткілікті қаржы ресурстарының жоқтығы болып табылады. Республика
бойынша шағын және орта бизнес субъектілермен жүргізілген анонимді
анкеталық сұраудың мәліметтері бойынша, шағын бизнестің алдында тұрған ең
негізгі мәселе-несиелік ресурстарға шығу жолы. Яғни, жоғары проценттік
ставкалар, қысқа мерзімде несиелеу және кепілге слынған мүліктің болмауы.
Бүгінгі күнде коммерциялық банктер тек сауда -саттық операциялармен
айналысушыларды немесе тауар өндірушілерді ғана несиелеуді қолдап отырғанын
айта кетуге болады. Банктік сектор шағын бизнесті көңілсіз түрде несиелеуге
мұқтаж. Себебі несие берілген жағдайда шағын кәсіпорындардың несиені
қайтара алмай қалуынан, оны өтейтін қаржылық базаның аздығы көңілді
алаңдатады.
Төртінші мәселе - шикізатпен қамтамасыз етілуі мен өнімді өткізуі.
Өнімді өткізу кезінде қиыншылықтардың пайда болуының бірде - бір себебі –
бәсекелестік ортаның жоғарлылығы. Ал шикізатпен қамтамасыз етілуі кезінде
пайда болуының себебі – тауар сапасының төмен болуы, қымбат баға және
отандық шикізаттың болмауы есебінен туындайды.
Шағын кәсіпкерліктің дамуына кері әсер ететін басқа да факторлар
шағын кәсіпкерліктің қызметін реттейтін қолданыстағы заңнамадағы
нормалардың жетілдірілмеген және кей жағдайда нақты нормалардың болмауы
болып табылады, бұл әкімшілік кедергілерді ұлғайтуға әкеледі.
Көп өңірлерде кәсіпкерлердің біліктілігі мен оларды оқыту проблемасы
шешілмеген күйде қалуда. Жүргізілген талдау шағын кәсіпкерлікті қолдау
жұмыстары өткен жылдардың тәжірибесі негізінде жүйелеу жолымен
экономикалық, құқықтық және институтционалдық – құрылымдық реформаларды
тереңдету қажеттігі туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді.
Шағын бизнесті дамытудағы және жұмысбастылық мәселесін шешудегі
мемлекеттік саясатты жасап, жүргізу үшін мынадай факторларды бөліп
көрсетуге болады. Ал бұл факторлар өз кезегінде шағын бизнестің дамуын
тежеуге және бірінші кезектегі міндеттерді анықтауға мүмкіншілік береді.
Оны мына №3-кестеден көре аламыз.
1 –сурет. Қазақстандағы шағын бизнесті дамыту бағыттары
2. Шағын және орта бизнестің дамуын мемлекет тарапынан
қаржы - несиелік және инвестициялық қолдау саясаты
Шағын бизнес тиімді әрі ырғақты даму үшін мемлекет тұрғысынан қаржылық-
несиелік және инвестициялық қолдаудың қолайлы саясаты алдыңғы орынға
шығады.
Қазақстан Республикасында Шағын кәсіпкерлікті дамытудың және қолдаудың
2004-2006 жылдарға арналған бағдарламасы Қазақстан Республикасының 2030
жылға дейінгі кезеңге арналған Даму стратегиясын және Шағын кәсіпкерлікті
мемлекеттік қолдау туралы Қазақстан Республикасында Шағын кәсіпкерлікті
дамытудың және қолдаудың 2004-2006 жылдарға арналған бағдарламасы Қазақстан
Республикасының 2030 жылға дейінгі кезеңге арналған Даму стратегиясын және
Шағын кәсіпкерлік Заңын және Қазақстан Республикасының Индустриялық –
инновациялық дамуының 2003-2005 жылдарға арналған стратегиясын Қазақстан
Республикасы Президентінің 2003 жылғы 31 қазандағы Қазақстан
кәсіпкерлерінің 11 форумында берген тапсырмаларын іске асыру мақсатында
әзірленеді.
Кәсіпкерлік табиғи жолмен қалыптасқан, ал оны мемлекеттік қолдаудың
нысандары мен әдістері әлеуметтік – экономикалық ұзақ реформаларды жүргізу
барысында жетілдірілген экономикасы дамыған елдерге қарағанда,
республикадағы кәсіпкерліктің даму тарихы небары он жылдан астам мерзімді
құрайды. Осы кезеңде кәсіпкерлікті қолдаудын және дамытудың төрт
мемлекеттік бағдарламасы қабылданды және іске асырылды. Қазақстанда осы
сектордың қоғамның әлеуметтік және экономикалық дамуына әсері жалпы ішкі
өнімнің жартысынан астамы оның үлесіне тиетін Батыс Еуропаның, Американың
және Оңтүстік Шығыс Азияның өнеркәсібі дамыған елдеріндегідей аса елеулі
болмағанмен, Шағын кәсіпкерлік біздің елімізде іскерлік өмірдің бұқаралық,
серпінді дамушы бөлігі болып отыр.
Мемлекет басшысы шағын кәсіпкерлікті одан әрі дамыту мақсатында жеке
секторды қосылған құны жоғары өндірістерді құруға ынталандыратын шағын
бизнесті қолдаудың таяу перспективаға арналған, оның ішінде кәсіпкерлік
ахуалды, бәсекелі ортаны қалыптастыруға, жоғары қосылған құны бар жеке
секторды ынталандыратын қоғамдық институттар жүйесін қалыптастыру жөніндегі
негізгі бағыттарды айқындады.
Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерлікке Шағын кәсіпкерлікті
дамыту қорынан басқа оннан аса халықаралық ұйым қаржылық көмек көрсетеді.
Халықаралық ұйымдар әр түрлі жобаларды қаржыландырумен қатар кәсіпкерлерге
техникалық, консультациялық көмектер көрсетеді. Бұл халықаралық ұйымдар
ішінен мынадай ұйымдарды ерекше атаған дұрыс: Еуропалық Даму және Қайта
Құру банкi, Азия Даму банкі, Кәсіпкерлікті қолдаудың Ортаазиялық-
Американдық қоры. Еуропалық Даму және Қайта Құру банкi Қазақстанда екі қор
құрды:
- Жарғылық қоры 122 миллион доллар болатын Амекс-Юнит қоры;
- Постприватизационный фонд акционерлік қоғамы, бұл қордың жарғылық
қоры 45 миллион доллар, банк қоғамының 90%-на ие болып отыр.
Кәсіпкерлікті қолдаудың Ортаазиялық-Американдық қоры 50 миллион
доллар көлемінде әр түрлі жобаларды қаржыландырады.
Кәсіпкерлікті қолдау мақсатында республикамызға 100 миллион доллар
несие беріп отыр.[2]
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003-2006 жылдарға арналған
бағдарламасы шағын бизнесті мемлекеттік қолдаудың нысандары мен әдістерін
жетілдіру жөнінде одан әрі белсенді жұмыс жүргізуді көздейді. Шағын
кәсіпкерлік саласын дамытуды бизнестің тиімділігіне кедергілерді жою үшін
атқарушы органдар қабылдайтын шешімдердің әсерін бағалау және осы процеске
кәсіпкерлер мен олардың қоғамдық ұйымдарын тарту жолымен қамтамасыз ету
болжанып отыр.
Қазақстан Республикасында Шағын кәсіпкерлікті дамытудың және қолдаудың
2004-2006 жылдарға арналған бағдарламасы Қазақстан Республикасы
Президентінің 2003 жылғы 29 желтоқсанындағы №1268 Жарлығымен бекітілген.[3]
Бұл бағдарламаның негізгі әзірлеушісі - Қазақстан Республикасының Индустрия
және сауда министірлігі. Сонымен қатар осы бағдарламаның мақсаты мен
міндеттерін атап өтетін болсақ:
Мақсаты – неғұрлым көп қосылған құны бар жоғары жаңа технологиялық
өндірістерді құруға бағдарланған шағын кәсіпкерлікті дамыту есебінен орташа
топты қалыптастыруға бағытталған институтционалдық жағдайларды жетілдіру
болып табылады.
Алған мақсатқа жету үшін мынадай міндеттерді шешу қажет:
1. Шағын кәсіпкерлікке салық әкімшілігін жүргізу жүйесін жетілдіру;
2. Шағын кәсіпкерліктің кредит ресурстарына қол жетімділігін жеңілдету;
шағын кәсіпкерлікті қолдаудың мемлекеттік және мемлекеттік емес
институттарының тиімділігін арттыру;
3. Кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеуді оңтайландыру;
4. Шағын кәсіпкерлікті қолдаудың біріңғай білім беру және кәсіпкерлікті
тиімді ақпараттық - әдістемелік қолдау жүйесін құру;
5. Кәсіпкерлік мәселелері бойынша нормативті-құқықтық базаны жетілдіру.
Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау бағыттарының бірі –
мемлекеттің қаржы-несиелік және инвестициялық климат жасау және несиелеу
жүйесін жетілдіру басты мәселелер болып саналады. Шағын кәсіпкерлікті қаржы-
несиелік және инвестициялық тұрғыдан қолдау мынадай жолдармен жүзеге
асырылады:
- Екінші деңгейдегі банктердің шағын кәсіпкерліктің өндірістік секторына
жергілікті және республикалық бюджеттің, сондай-ақ мемлекет кепілдік
берген, мемлекеттік емес сыртқы қарыздардың есебінен, заңдарда
белгіленген тәртіппен несие беруі;
- Шағын кәсіпкерлік субъектілеріне несие беруді, сондай-ақ несие алған
- кәсіпкерлердің міндеттемелерін орындауын қамтамасыз ету үшін,
аймақтарда қалыптасатын кепілдік қорлар есебінен екінші деңгейдегі
банктерді ынталандыру тетігін әзірлеу;
- Тиісті жылдарға арналған республикалық бюджетте аталған мақсатқа
қаражат көзделген жағдайда жобаларды екінші деңгейдегі банктермен
қоса, бюджеттен қаржыландыру;
- Қоғамдардың өзара несие беру және өзара сақтандыру қызметін
ұйымдастыру тетіктерін әзірлеу.
Шағын кәсіпкерлік саласындағы инвестициялық саясат құрал-жабдықтарды
шығаруға қабілетті, шағын кәсіпкерлік субьектілерінің қажеттілігіне жауап
беретін компанияларға бағытталуы керек. Қазақстан Республикасында шағын
кәсіпкерлік субьектілерінің құрылуы мен экономикалық өсуін ынталандыру
мақсатында, шағын бизнесті қолдауға бағытталған мемлекеттің қаржы
қаражаттарын тиімді пайдалануды жоғарлату мақсатында Қазақстан Республикасы
Үкіметінің қаулысымен 1997 жылдың 26 сәуір айында № 665 жабық типтегі
акционерлік қоғам формасындағы банктік емес қаржылық мекеме - шағын
кәсіпкерлікті дамыту қоры құрылды.
Қордың негізгі қызметтеріне мыналар жатады:
- шағын кәсіпкерлікті қаржылық қолдаудың мемлекеттік бағдарламасын
әзірлеу мен іске асыруға қатысу;
- шағын кәсіпкерлік субьектілері мен жеке кәсіпкерлікті мақсатты
несиелеу;
- шағын кәсіпкерлік саласында жаңа жұмыс орнын құруға жәрдемдесу;
- екінші деңгейдегі банктерден несие алу үшін шағын кәсіпкерлік
субьектілеріне кепілдік беру;
- шағын кәсіпкерліктің бизнес-орталығы мен инкубаторларын, шағын
кәсіпкерлік саласында консультациялық, ғылыми-әдістемелік, лизингтік
және басқа да нарықтық инфрақұрылымдарды дамытуға жәрдемдесу;
- Қазақстан Республикасы Үкіметінің бекіткен несиелеу бағдарламаларына
қатысу.
Шағын кәсіпкерліктің түрлі формаларын қаржыландыру мәселелеріне
байланысты 1998 жылдың 12 ақпан айында Қазақстан Республикасы Үкіметінің
1998-2000 жылдары Қазақстан Республикасының көп мөлшерде қамтамасыз етілген
азаматтарын микронесиелеу бағдарламасы бекітілді. Бұл бағдарлама бойынша
микронесиені беру шарттары микронесиені мақсатты пайдалануы міндетті түрде
көрсетілген несиешартымен анықталады. Микронесиелер ақшалай формада
беріледі. Сонымен қатар несиешартында алынған қаражатты қайтару бойынша
шарттар нақты көрсетілуі керек. Микронесиені өтеу мезімі қызмет түріне
байланысты жеке бекітіледі және ол кесте түрінде қайтарылады.
Екінші микронесиені алу кезінде мүлік кепілі түрінде қамтамасыз
етілуі керек. Бірінші микронесие 400 АҚШ доллар сомасына дейін, 5% жылдық
мөлшерлемемен, 18 айға дейін мерзімге беріледі.
Микронесиелеудің институтционалдық негізі микронесиелеудің Топтары
түрінде құрылды. Ол ірі сомадағы несиені алуға талпынған жақсы қамтамасыз
етілген азаматтарға негізделген. Микронесиелеу Тобының құрылуына
жергілікті басқару органдарының өкілдері және қоғамдық ұйымдар, сонымен
қатар авторитетті адамдар мен қоғамдық танымал қызметкерлері өз үлестерін
қосты.
Шетелдің дамыған мемлекеттерінде шағын бизнесті қаржылық қолдау
негізінен мемлекет желісі арқалы жүрсе, ал Қазақстанда мемлекеттік бюджет
арқылы қаржыландыру мүмкіндігі шектеулі. Себебі, мемлекеттің кәсіпкерлікті
қаржылық қолдау көп шығынды қажет етеді.Осы жағдайда бюджет қаражатын
қолданудың қайтарымдылық механизміне көшу маңызды. Потенциалды
инвесторлардың қаржыларын кеңінен тарту мақсатында Қазақстанға тікелей
инвестициялар үшін қолайлы климат жасау жұмыстарын жүргізу қарастырылуда.
шағын және орта бизнестi қаржылық-несиелiк қолдау саясаты бойынша
мақсатты несиелiк ресурстардың шағын бизнестi дамыту үшiн квотасын бекiту:
отандық инвесторлар үшiн 10-20 %, ал шетелдiк инвесторлар үшiн 15-25 %.
Және де болашақтағы экономикаға келетiн инвестициалардың жалпы көлемiнен
басымдырақ, табысты бағыттарға орналастыру осындай үлгiде болса, салалық
бөлiну арқылы шағын және орта бизнес әжептеуiр дамыр едi.
- ауыл шаруашылығы - 20 %
- азық-түлiк, өнеркәсiптiк тауарлар, халық тұтынатын тауарлар өндiрiсi,
дәрiлiк препараттар, медициналық техника - 20 %
- иновациялық iс-әрекеттер - 20 %
- көлiк, байланыс, құрылыс, құрылыстық материалдар өндiру-15%
- тұрмыс қызметтерiн көрсету, коммуналдық қызмет - 15 %.
Қазіргі кезде Республикада жаңа ашылған кәсіпорындарды несиелеудің
құралдары мен обьектілері әлі де дамымай келеді. Бұл ипотекалық несие,
кейстық несие, франчайзинг, факторинг және басқалары. Шағын бизнес әлі
күнге шейін банктердің қызығушылық сферасынан тыс қалуда. Осыған байланысты
оларды лизингтік несиелер, сақтандыру, франчайзинг пен факторингті дамыту
және қолдаудың басқа дәстүрлі түрлерінің маңызы зор.
Шағын бизнесті қаржы-несиелік және инвестициялық қолдауды
қамтамасыз ету мамандандырылған институттарды дамыту мен шағын кәсіпкерлік
субъектілері үшін қолайлы несие беру шарттары мен рәсімдерін белгілей
отырып, олардың мақсатты топтарын қаржы-несиелік қамтамасыз етудің деңгейлі
схемасын енгізуді көздейді.
Айналым қаражаты мен өтімді кепілдің жетіспеушілігімен ұштасқан
бизнестің неғұрлым күрделі және жауапты кезеңінде тұрған кәсіпкерлерді
қолдау мақсатында шағын кәсіпкерлікке несие берудің кепілді жүйесін жасау
үшін жағдай жасалады. Осы жүйе несиені өтеу қабілетсіздігі жағдайында
шығындардың орнын толтыру жолымен несиелік мекемелермен тәуекелдерді
бөлісуге және өміршең жобаларды жүзеге асыруға ниет білдірген, бірақ
жеткілікті қамтамасыз етілмеген немесе несие беруші банктің талаптарын
қанағаттандыра алатын несие тарихы жоқ кәсіпкерлерді қолдауға бағытталған.
Бұл мәселе шағын кәсіпкерлерліктің салалық құрылымын жетілдіру, бастапқы
капиталды қаржыландыру арқылы перспективалы қайта өңдеуші өндірістерді
дамыту қажеттігіне байланысты ерекше өзекті.
Белгілі бір тәжірибесі бар және қызметтің жаңа бағыттарын игеру үшін
жоғары технологиялы жабдықтар мен қосымша капиталға мұқтаж кәсіпкерлер
үшін қаржылық қолдаудың жаңа құралдары (лизинг, венчурлық қаржыландыру және
басқалары) іске қосылады. Лизингтік құрылымдарды дамыту мен венчурлық
құрылымдарды құру жаңа өндірістердің пайда болуына және дәстүрлі
қаржыландыру көздерін тарта алатын кезеңге дейін өндірістерді қалпына
келтіруге ықпал етеді.
Бұдан басқа, екінші деңгейдегі банктердің шағын кәсіпкерлік
субъектілеріне:
- несиелер беру рәсімдерін және онымен байланысты шығыстарды;
- шағын бизнес субъектілері үшін несиелерге қызметтер көрсету
төлемдерін азайту жөніндегі тетіктерді әзірлеу және енгізу;
- шағын бизнес кәсіпорындарын оларды жеңілдетілген нысан бойынша
жобаның техника-экономикалық негіздемесімен ауыстыра отырып, несие
берілетін іс-шара бойынша бизнес жоспарларды міндетті түрде ұсынудан
босату;
- қарыз алушы – шағын бизнес кәсіпорындарының қаржы жағдайын бағалау
өлшемдерін, сондай-ақ несиелерді қамтамасыз ету түрлеріне қойылатын
талаптарды жеңілдету жолымен оңтайландыру қажет болады.[4]
Шағын кәсіпкерлік субъектілерінің несие ресурстарына қол
жетімділігін кеңейтуге байланысты мәселелердің шешілуі, қарыз алушылардың
тізілімдерін жасау мен жүргізу оларға несие тарихын қамтамасыз етуге
мүмкіндік береді, бұл шағын кәсіпорындар саны мен өнімділігінің тұрақты
өсуіне ықпал ететін болады.
Осылардан көріп отырғанымыздай, шағын бизнестің тиімді әрі ырғақты
дамуы үшін мемлекет тұрғысынан қаржы-несиелік және инвестициялық қолдаудың
қолайлы саясаты алдыңғы орынға шығады. Шағын бизнестің гүлденуіне
еліміздегі инвестициялық климаттың жағдайы тікелей әсер етеді. Соңғы кезде
тәжірибеге енгізілген тура инвестициялар тартудың рөлі зор. Мәселен,
Астана, Алматы, Шымкент, қалаларында жүзеге асырылған тура инвестициялар
тартудың тәжірибесі – бұл әдістің өміршеңдігін көрсетті. Кәсіпкерлер форумы
кезінде ел Президенті Н.Ә.Назарбаев былай деп атап өтті: Кәсіпкерлердің
қаржы-несие ресурстарына қол жеткізуіндегі шектеушілік проблемасы біз қажет
еткендей қарқынмен шешіліп отырған жоқ. Несие алудағы негізгі кедергілер
жоғары қарыз пайызы және несиені қайтарудың қысқа мерзімі болып отыр.
Бүгінгі күні коммерциялық банктердің шағын бизнеске берілетін несиелер
бойынша пайыздық ставкалар мөлшері валютада 16-18% және теңгеде 20-24%–ға
дейінді құрайды. Алынған несие ресурстарын игерудің орташа мерзімі шамамен
11-12 ай. Меніңше мұнда қосымша жеңілдіктер жасауға болар еді. Сондықтан да
Елбасы Ұлттық Банк пен Үкіметке жыл аяғына дейін шағын бизнес секторын
дамытудың арзан халықаралық бағдарламалық заемдарына қызмет көрсету кезінде
банк маржасының төмен ставкаларын белгілейтін шараларды, сондай-ақ екінші
деңгейдегі банктерді басқа көздерден несиелеу ставкаларын төмендетуге
ынталандыру жөніндегі шараларды талдап жасауды тапсырды.
Кәсіпкерлерді мемлекет қылмыстық құрылымдардан қорғауы тиіс. Құқық
қорғау органдары мен кәсіпкерлердің қоғамдық бірлестіктерінің арасындағы
тығыз қарым-қатынасты жан-жақты қолдап қорғаған дұрыс. Әкімшілік кедергілер
мөлшері осы уақытқа дейін біршама азайғанымен, әлі де қажетсіз әрекеттер
жетерлік, айталық, шағын бизнес нысанын тіркеуде заңды тұлғалардың
жалпымемлекеттік реестріне тиісті мәліметтерді түсірудің біріңғай әрі өте
ықшам жүйесін қалыптастыру керек. Кәсіпкерлердің тауар өткізу нарығын
кеңейту үшін мемлекет мұқтаж өнімдерді шығаруға оларды тікелей қатыстыру
керек. Мемлекет мұқтаж өнімдерді шығаруға шағын бизнес нысандары үшін
міндетті түрдегі кіші квота енгізу – тауар өткізу нарығындағы шағын
кәсіпорындардың тұрақтылығын нығайта түседі.
Республикамызда шағын және орта бизнестi қолдау саясаты жоқ деуге
болмайды. Қайта мемлекет тарапынан көптеген заң жүзiндегi қолдаулар
көбеюде. Осы ретте шағын бизнестi тәуелсiз түрде жұмыс жасауға ықпал ететiн
шағын кәсiпкерлiктiң субъектiлерiнiң ассоциацияларға бiрiгуi орын алады.
Осы ассоциациялар нарықтық экономиканың қатаң бұрылыстары мен толқуларын
бiрiгіп жеңу мақсатында құрылады. Мысал ретiнде, Алматы қаласында құрылған
Алматы Кәсiпкерлерiнiң ассоциациясының АКА жұмысын атап өтуге болады.
Бұл мемлекеттiк емес ұйым және ол шағын және әлсiз кәсiпорындарды
интеграциялау мәселесiн алдына қойып отыр. Айта кету керек, АКА бизнес
жоспар құрып, құқықтық, қаржылық, салықтық мәселелер бойынша көмекке келуге
әзiр. Қазақстан үшiн кәсiпкерлiктiң өмiршең формасы франчайзингтi дамыту
қолға алынуда. Мұның түбiрiнде шағын кәсiпорындардың бәсекелестiкке сай
тауар, өнiм өндiруi жолындағы күштерiн iрi де тәжiрибелi донор жанында
жүзеге асыру жеңiлдiрек болып келедi. АҚШ-та және тағы да басқа экономикасы
дамыған елдердегi еншiлес кәсiпорындардың мұндай формаларда бiрiгуi, бұл
iстiң Қазақстан жағдайы үшiн де дәл келуiн көрсетiп отыр.
Сондықтан кәсіпкерлік секторды қаржылық қолдау үшін мыналар қажет:
- аймақаралық банктер (оның ішінде шағын бизнесті қолдау бойынша
мамандандырылған) желілерін одан ары дамыту;
- өндірісті қолдауға қарыздары бойынша коммерциялық банктермен кепілді
қамтамасыз ету;
- несиелік ресурстарды бюджеттен тыс жұмылдырудың басқа формаларын
қолдану;
- дәстүрлі емес қаржыландыру қызметін дамыту (лизинг, факторинг,
венчурлық қаржыландыру, франчайзинг және басқалары);
- мемлекеттік, қоғамдық және донорлық ұйымдардың қызметін үйлестіру;
- шағын кәсіпкерлік несие ассоциациясының өзін-өзі басқаруы үшін жағдай
жасау.
Осы көрсетілген қажеттіліктерді орындай отырып, шағын және орта
бизнесті қаржыландыру үшін несиелеудің жаңа схемаларына көшу қажет,
инвестициялық климатты дамыту керек. Яғни шағын және орта бизнеспен тікелей
жұмыс істейтін, оның мұқтаждықтарын түсінетін қаржылық институт құру
мәселесі туындап отыр.
Қорытындылай келгенде мемлекеттің шағын және орта бизнесті қаржы -
несиелік және инвестициялық қолдау саясаты келесідей негізгі бағыттарда
жүзеге асуы керек:
- басым жобаларды конкурстық негізде және жеңіл жағдайда несиелеу;
- екінші деңгейдегі банктердің шағын бизнес субьектілеріне ұсынатын
несиеге кепілдік беру жүйесін енгізу және дамыту;
- екінші деңгейдегі банктермен біріге отырып, жобаларды ортақ
қаржыландыруды жалғастыру;
- венчурлық қаржыландыру жүйесін дамыту;
- шағын кәсіпкерлікті қолдау процессі кезінде сақтандыру компанияларының
белсенді қатысуы.
3. Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнестің
дамуындағы банктік несиелеудің алатын орны
Қазіргі кезде нарықтық қатынастарды реттейтін заңдар әсерінен
кәсіпорынға олардың ұйымдастыру-құқықтық нысандарына тәуелсіз, кешенді
несие-есептік және кассалық қызмет көрсететін мемлекеттік, коммерциялық
банктердің тармақталған желісі қалыптасуда.
Қазақстан Республикасында ендi ғана жанданып келе жатқан шағын
бизнеске несие беретiн бiрден-бiр ұйым ол - екiншi деңгейдегi коммерциялық
банктер болып табылады. Коммерциялық банктер көбінесе заңды тұлғаларды және
қысқа мерзімді несиелеуді жақтайтыны – тарихи қалыптасқан жағдай.
Қазақстандық шағын және орта бизнес субъектілерінің екiншi деңгейдегi
банктерден коммерциялық несиелер алуы кәсіпорындарды дамыту үшін
қаражаттарды молықтырудың іс жүзіндегі негізгі көздерінің бірі болып
табылады. Алғашқы құрылу кезінде шағын бизнес несиесіз өз жұмысын атқара
алмайды. Бірақ кішігірім компаниялар банкпен мәміле жасаған кезде қолайсыз
жағдайға келеді. Мұндай жағдайға келудің бірден-бір себептері – ол
компанияның несие қабілеттілігінің төмендігі, өндіріс пен мүлкінің
өтімсіздігі, маркетингтік және технологиялық потенциал дамуының артта
қалуы.
Республикадағы шағын кәсіпкерліктің дамуына кедергі болатын
факторларға мыналарды жатқызуға болады:
- несиеге қол жеткізудегі шектеулер;
- екiнші деңгейдегi банктердің жоғары кепілдікпен қамтамасыз етудегі
қоятын талаптары;
- несиенің қысқа мерзімділігі (6 айдан 18 айға дейін) және жоғары
проценттік ставкалар (берілетін несиелердің 30%);
- несиені рәсімдеу процедурасының ұзақтылығы және оны сақтандыру
қажеттігі;
- жергілікті нарыққа бағдарлануы;
- қоғамдық, жетілмегендігі;коммерциялық емес отандық және шетелдік
қорлардың кіші фирмаларды микронесиелеудегі заңдық ақпараттық базаның
жетілмегендігі;
- шағын бизнес сферасындағы капитал нарығының тым тарлығы. Яғни
айналымның шектеулілігі.
Осы ретте Қазақстан Республикасының банктiк сферасының
макроэкономикалық өзгерiстерге ұшырауы, соның iшiнде импорттық
либерилизациялау, бағалар реформасы, фискалдық тәртiптi үдете түсу,
жекешелендiру және тағы да басқа нарықтық экономикаға тән өзгерiстер орын
алды. Осылайша банктiк сектордың несиелеу iсiнде де ғаламдық өзгерiстер
процесi жүрiп отыр.
Мемлекеттiк экономикалық даму жолында оған ұшырасатын өзгерiстерге
байланысты несиенiң айналыс аясы мен оның орны да бiраз өзгерiстерге
ұшырады. Әсiресе Қазақстан Республикасының бұрыңғы орталықтандырылған
мемлекеттiк жоспарлы экономикадан нарықты экономикаға өту кезінде осы
несиелiк қатынастар аясында несиелiк салымдар көлемi ұлғайды. Бұл процестiң
жүруi нарықтың заңдылығы. Егер, бұған стандарттық емес мынандай мәселелер
елдiң банктiк жүйесiнiң дамымай қалуы, тыңғылықты жасалмаған ақша несие
саясаты әсер етпесе. Осылайша нарықты экономика жағдайына көшуде, көшiп
бiткен кезде де несиенiң алатын орны ерекше. Жоспарлы орталықтандырылған
экономика кезiнде елдiң несиелiк ресурстары КСРО Үкiметiмен жалпыға бiрдей
жасалған несиелiк жоспар бойынша берiлдi. Тiптi, ол несие қандай мақсатқа,
оған яғни несиеге кәсiпорын мұктаж ба, жоқ па оған көңiл бөлiнбедi. Ал,
шаруашылықтар осы несиелiк жоспар бекiтiлгеннен кейiн ағымдағы тоқсанда
несиеге қажеттiлiк бiлдiрiлсе, жергiлiктi банктер мұндай мәселелермен
айналысуға құқығы жоқ және ресурстары да жоқ болатын. Бұл өз кезегiнде
несиенiң аясының тарылуына және де шаруашылықтың мәселелерiн жедел де тез
шешу сипатын жоғалттырды. Ал, нарықты экономика кезiнде несиенiң берiлу
мәселелерi әр банктiң өз несиелiк саясатына сай әр банк өзi жекеше шешедi.
Несие берудiң барлық жағдайлары банкпен клиенттiң арасында жасалатын
несиелiк келiсiм шартта қарастырылады. Нарықтық жағдайда несиелiк
қатынастарды кеңейтуге бiраз мүмкiншiлiктер ашылды. Олардың iшiнде атап
айтқанда коммерциялық және ипотекалық - несие, вексель, акциялар мен бағалы
қағаздарды несие алу үшiн кепiл етiп шығару. Несиелiк қатынастардың кең
ауқымға жайылуы арқылы несие ролiнiң оң бағытқа бұрылуында несиелеудiң
жаңа тиiмдi әдiсi - белгiлi бiр нақты жобаны несиелеу жобалық
қаржыландыру бұл ретте банктер ұзақ мерзiмге несие қаражатын берiп қана
қоймай жобаның басынан бастап, аяқталғанына дейiн бақылау жасап, несиенiң
тиiмдi пайдалануын қадағалайды.
Банктер несиелеу процесінде, нарық қатынастарының қалыптасуына,
қоғамдық өндірістің тиімділігін көтеруге, Қазақстан Республикасы егеменді
мемлекеттің экономикасы мен қаржыларын нығайтуға, айналымда ақша массасының
негізсіз өсуін шектеуге, инфлияция процестерін болдырмауға және ұлттық
валютаның нығаюына ықпал етуге міндетті.Банктер қарыздарды өндірістің
тиімділігін, оның ғылыми-техникалық деңгейін көтеруге, өнімнің жаңа жоғары
тиімді түрлерін шығаруға ынталандыруға, тұрғындарға әртүрлі қызмет
көрсетуге, тауарларды халық үшін және экспортқа өндіруге байланысты
мақсаттар мен шаралар үшін береді.
шағын және орта бизнестi несиелеу тек қана қаржылық құралдардың
шектеулiлiгiнен ғана емес, сонымен қатар екінші деңгейдегi коммерциялық
банктердiң бұл секторды толығымен несиелеу өкiлеттiлiгiмен және оның
тәуекелдiлiгi де әсер ететiндiгiн атап өту керек.
Бiрiншiден ол құрамы бойынша бiрыңғай емес. Өйткенi Қазақстанда
коммерциялық банктер саны 39 болса, соның iшiнде олардың жарғы капиталы кем
дегенде 2 млд. тенге болуы керек. Салыстырмалы Республиканың қаржылық
орталығы Алматы қаласында iрi банктердiң 70% орналасқан, ал кiшiгiрiм
банктер әртүрлi облыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I. Шағын және орта бизнестің экономика дамуындағы
алатын
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1. Шағын және орта бизнестің қалыптасуы және
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
1.2. Шағын және орта бизнестің дамуын мемлекет тарапынан
қаржы-несиелік және инвестициялық қолдау
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.3. Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнестің
дамуындағы банктік несиелеудің алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
II. Екінші деңгейдегі коммерциялық банктердің шағын және орта бизнес
субъектілерін несиелеу тәжірибесіне
талдау ... ... ... ... ... ... ... . .26
1. Шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеу
механизмі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
2. Шағын және орта бизнес кәсіпорындарының несиелік
қабілетіне талдау (“ЦеснаБанк” акционерлiк қоғамының
шағын бизнестi несиелеу
тәжiрибесiнен) ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .40
III. Шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеуді
жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...64
1. Шағын және орта бизнес субъектілерін шетелдік
несие жілісі есебінен
қаржыландыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
2. Қазақстанда шағын және орта бизнес субъектілерін
несиелуді
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ..73
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .75
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .77
Кіріспе
Шағын және орта кәсіпкерлік немесе бизнес - бүгінгі өркениетті дүниелік
экономикалық даму жүйесіндегі болашағы күмән келтірмейтін салалардың бірі
болып саналады. Нақты сектор және сауда кәсіпорындары мен компаниялары
Қазақстан экономикасының дамуына, өсуіне, ұлттық табыс, жалпы ішкі өнім,
жалпы ұлттық өнім, жұмыспен қамтылу дәрежесі және тағы да басқа
көрсеткіштерінің шамаларының артуына тікелей әсер етеді. Сондықтан кейінгі
жылдары елімізде шағын және орта кәсіпкерлікті дамытуға көбірек көңіл
бөліне бастағаны байқалады. Осы шағын бизнестің дамуының бірден бір көзі
болып - банктік несие табылады. Коммерциялық банктердің экономиканың нақты
секторын және де сауда фирмаларын несиелендіруі – ұлттық экономиканың
өсуіне олардың қосқан үлесі, басқа жағынан қарағанда банктердің атқаратын
өзінің қызметтері қаржылық сектордың, яғни экономиканың ажырамас бөлігі.
Олардың дамуы мемлекеттің, экономика агенттерінің шаруашылық өмірі үшін әрі
тиімді, әрі пайдалы.
Бүгінгі таңда капиталды жұмсау бәсекесінің артуы көрініс табады.
Отандық банктер қарыз алушылар үшін несиелерді алуды жеңілдете бастады,
несие беру процесі ықшамдалып, проценттік ставкалардың төмендеу тенденциясы
байқалуда. Сонымен қатар коммерциялық банктер ұзақ мерзімді несиелерді
бөліп отыр. Себебі, әдеттегі қысқа мерзімді, айналым капиталының толықтыру
мақсатына бөлінген несиелер несиелік портфелінің көлемінің ауытқуына әсерін
тигізеді. Банктер өздерінің ішкі несиелік саясаттарына сай несиелік
талдаудың методикасын жасап, оны маркетингтік жоспарға сәйкес
несиелендіретін салалардағы кәсіпорындардың несиелік қабілеттіліктерін
сауатты анықтауда қолдануы қажет.
Нақты жоба бойынша банктердің шағын бизнесті несиелеуге дайындығы,
несиелеу механизімінің өзекті проблемаларына әлемдік тәжірибеде кеңінен
қолданылатын әдістемелік нұсқауларын өндіру қажет. Банктердің шағын
бизнеске несие ұсынуның тиімділігін арттыру, ынталылығын көтермелеу,
Қазақстан экономикасының жағдайына сәйкестендіру механизімін жетілдіру
бүгінгі күннің талабы.
Тақырыптың өзектiлiгi - банк саласы Қазақстан Республикасының
экономикасының дамушы секторының бiрi болып табылады. Елiмiздiң жоспарлы
экономикадан нарықты экономикаға көшуiнiң өзi, қоғам өмiрiнiң барлық
салаларына үлкен өзгерiстер алып келдi. Бүгiнгi күнi шағын және орта
бизнестi дамыту үшiн жаңадан көптеген жағдайлар жасалынуда. Шағын және орта
бизнестiң жоғары деңгейде қызмет етуiн ұйымдастыру үшiн конструктивтiк
бизнес-идея, тиiмдi басқару (менеджмент) және қаржы жеткiлiктiлiгі
жағдайларының болғаны дұрыс.
Осыған байланысты кейбiр кәсiпкерлерде өз бизнесiн ұйымдастыру кезiнде
қаражаттың жетiспеушiлiк мәселесi туындап отыр. Әлемдiк тәжiрибеде мұндай
мәселелер әр түрлi жолдармен шешiледi. Сондықтанда, ақшалай қаражаттарға
иелiк ететiн инвестициялық қорлар, банктер, мемлекет тәуекелге бел буып,
жаңадан iс ұйымдастырушы кәсiпкерлермен бiрiге отырып, олардың тауарларды
өндiру мен қызмет көрсетулерiн қаржыландыруы керек. Бұл тұрғыда жеке
инвесторлар үшiн жоғары табыс алу мүмкiндiгi тұрса, ал мемлекет үшiн
жұмыспен қамтамасыз етiлу немесе жобаның әлеуметтiк мәнi болып табылады.
Бүгінгі таңда халық шаруашылығы саласындағы банк жүйесiнiң экономиканы
дамытуда алар орны ерекше. Коммерциялық банктердiң шағын және орта бизнестi
несиелеуге қызығушылық бiлдiруде.
Диплом жұмысының мақсаты - Қазақстандағы орта және шағын кәсіпкерлікті
несиелеу проблемаларын талдау, несиелеу процесінің теориялық және
практикалық мәселелерін, сонымен қатар несиелеу процесінде кәсіпорын мен
банк арасында туындайтын қарым-қатынастарды қарастыру, сараптау және
зерттеу болып табылады.
Көрсетілген мақсаттарға жету үшін алдыма мынадай міндеттемелерді
қойдым:
- шағын және орта бизнестің экономика дамуындағы алатын ролі
туралы жалпылама түсінік беру және оның мазмұнын көрсету;
- шағын және орта бизнестің дамуын мемлекет тарапынан жүргізетін қаржы-
несиелік және инвестициялық қолдау саясатына жан-жақты тоқталу;
- шағын және орта бизнесті несиелеудің практикалық мәселелерін
қарастыру;
- “ЦеснаБанк” АҚ-ның практикалық мәліметтеріне негізделе отырып шағын
және орта бизнесті несиелеудің тәжірибесіне зерттеулер жүргізу;
- шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеуді жетілдіру жолдарына
қатысты өз ойымды қорытындылау.
Диплом жұмысының зерттеулер пәні ретінде қазіргі кезде коммерциялық
банктердің шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеуді жүргізу
тәжірибелері қарастырылады.
Диплом жұмысының зерттеу объектісі болып – “ЦеснаБанк”
Акционерлік Қоғамының шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеу
деректері бойынша есептік көрсеткіштер мен практикалық тәжірибелер алынды.
Осы жұмыстың методологиялық негізі – шағын және орта бизнес
субъектілерін несиелеуді талдау саласында еңбек еткен шетел және отандық
практик-экономистерінің, ғалымдардың монографиялары, ғылыми еңбектері, ал
нормативтік негізі - Қазақстан Республикасының заңдары және несиелеу
жөніндегі нормативтік актілері, Ұлттық банктің ережелері мен нұсқаулары.
Диплом жұмысында шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеудің
ғылыми негізіне тереңнен қалам тартқан Батыс елдерінің, Ресейдің және
Қазақстан Республикасының танымал және кәнігі маман ғалымдардың еңбектері
кеңінен қолданылды. Атап айтсақ: Роуз П.С., Гольцберг М.А., Дж. Р. Брик.,
Э.Дж. Долан, Лаврушин О.И., Жуков Е.Ф., Красавина Л.Н., Сейткасымов Г.С.,
Калиева Г.Т.
I. Шағын және орта бизнестің экономика дамуындағы алатын ролі
1.1. Шағын және орта бизнестің қалыптасуы және дамуы
Қоғамымызды реформалаудың қол жеткен қомақты табыстарының бірі –
орта таптың қалыптасуы болып табылады. Әміршілдік жүйедегі экономиканың
күйреуі, жекелеген нарық элементтерінің пайда болуы, экономикалық өмірге
бұрынғы шаруашылық субъектілерден өзінің инновациялық мінез-құлқымен
ерекшеленетін жаңа шаруашылық субъектілерін әкелді. Сонымен бірге
қоғамымызда меншік иесі деген жаңа әлеуметтік топ қалыптасты. Осы орта
таптың қалыптасуы, негізінен, орта және шағын кәсіпкерліктің дамуымен
тікелей байланысты.
Шаруашылық жүргізудің жаңа формаларын қолданбай еліміздің
экономикасын жандандыру, халқымыздың әлеуметтік хал-ахуалын көтеру мүмкін
емес. Соның бірі - шағын және орта бизнестің дамуы болып табылады. Ел
экономикасын дамытуда, нарықты қалыптастыруда, ірі өндірушілер монополиясын
шектеуде және бәсекелестікті дамытуда, тауар және қызмет сұраныстарын
қанағаттандыруда, жалақы мен зейнетақыны уақытылы төлеуде, жұмыссыздық
мәселесін тежеуде және жаңа технологияларды енгізуде шағын және орта бизнес
шешуші фактор ретінде маңызды рөль атқарады. Шағын бизнес ірі бизнеске
қарағанда нарыққа тез бейімді, өзгермелі жағдайға байланысты икемді,
жаңадан жұмыс істеп тұрған өндіріс секторларында жұмыс істеуге қабілетті.
Шағын және орта бизнестің мәнi мен мағынасын теренірек бiлу үшiн, ең
алдымен сол шағын және орта бизнестi алып жүрушi субъект – кәсiпкер
кәсіпкерлік терминiне тоқталып өтелік. Кәсiпкерлiк, шағын және орта бизнес
негiздерi теориясын XVIII-XIX ғасырларда Ф.Кенэ, А.Смит, Ж.Б.Сэй, кейінрек
И.Шумпетер, Ф.Хайск, А.Чаянов және тағы басқа экономист - ғалымдар негiзiн
қалаған.
Кәсіпкерлік қызмет – жеке тұлғаның өз күш-қабілетін танытуының,
белгілі бір мақсаттарды жүзеге асырушының тиімді тәсілі.Ол сондай- ақ,
адамдардың өзіне сенімін арттырады, іскерлігін қалыптастырады. Кәсiпкерлiк
қызметке талдау жасау - оның жалпы экономикалық ой - пiкiр сияқты ұзақ
тарихы мен терең тамырының бар екендiгiн көрсетедi. Көне тарих пен орта
ғасыр ғылымдарында кәсiпкерлiк туралы, оның индустриялық кезiне дейiн қалай
аталғанына қарамастан, ерекше ой - пiкiр қалыптасқан. Экономикалық мағынада
кәсіпкер iрi өндiрiстiк немесе кұрылыс жобаларын басқарушы. Әлеуметтiк -
экономикалық құбылыс ретiнде кәсiпкерлiк көптеген қоғамдық қатынастарды
қамтиды. Мұның мәнiнде экономикалық - құқықтық, психологиялық және тарихи
тұстары бар. Бiрақ, шағын және орта бизнестiң, яғни кәсiпкерлiктiң негiзi
адам қызметiнiң экономикалық танымында жатыр. Кәсiпкердің iс әрекетi өзiнiң
еңбек шығындарына немесе жалдамалы еңбектi пайдалануға негiзделедi. Шағын
және орта бизнестi жүргiзушiлер экономикалық мүддені білдіретін, сонымен
қатар оған қатысушылар мiндеттi шарт жасасып ұйымдастырады. Мұндай бизнес
түрi - ұжымдық деп есептеледі. Жеке кәсiпкерлерге қарағанда жауапкершілігі
шектеулі серіктестіктер көптеген мәселелердi шеше алады. кәсiпкерлiктiң
потенциалдық мүмкiндiктерiн толық бағалау үшiн олардың субъектiлерiн
номиналды және нақты деп бөлудiң маңызы ерекше. Номиналдыға кәсiпкерлiк
қызметпен айналысу құқығы жатады. Нарықтық экономикасы дамыған елдерде
әрбiр азаматтың кәсіпкерлікпен айналысуға құқығы бар. Алайда оны жүзеге
асыру қоғам мүшелерiнiң кез-келгенiнiң қолынан келе бермейдi. Сондықтан
кәсiпкерлiктiң шын, нақты субъектiсi - бұған деген алғы шарттары бар, ең
бастысы капитал иемдену құқығы барлар жатады. Мiне, осы адамдар
экономиканың кәсiпкерлiк секторын құрып, дамыта алады.
Кәсiпкерлiктiң объектiсi - адамның белгiлi қызметi. кәсiпкерлiктiң
соңғы нәтижесi өндiрiлген өнiм мен көрсетiлген қызмет. Бiрақ ең бастысы -
әр кәсiпкер оның тек өзiне тиiмдiсiн, пайдалысын ғана жасайды. Мiне, осы
себептен кәсiпкерлердiң ең басты мақсаты - өз кәсiпорынының пайдасын
барынша жоғарылату немесе шығындарын барынша азайту болып табылады. Ал,
кәсiпкердiң табысы көбiне оның бизнестi ұйымдастыруына тiкелей байланысты.
Қызметiнiң бастапқы кезеңiнде кәсiпкер қатаң бәсеке жағдайында нарықтан
шығып қалмас үшiн өндiрiс факторларын жүйелеудің жаңа жолдарын iздейдi,
яғни, бұл кәсiпкерлiктiң ең басты мәселесi.
Сонымен, кәсiпкерлiк - жаңа мүмкiндектерi iздеу, жаңа технологияны
пайдалану, капиталды жұмсаудың тиiмдi салаларын iздеу, ескi ойлау
шеңберiнен шығу. Басқаша айтқанда, өндiрiстiң жаңа түрiн ашып, дамыту,
тауарлар мен қызметтердiң жаңа түрлерiн шығару мақсатында ұйымдастыру
құрылымдарын өзгерту, сонымен қатар оларды жаңарту және өркендету. Мұндай
өзгерiстердiң түрлерi әр-алуан жаңа кәсiпорындар ашу немесе ескi
кәсiпорынды қайта құру, байланыстардың жаңа түрлерiн ұйымдастыру немесе
ескiлерiн жою, модификациялау әрекеттерiмен байланысты. Демек, нақты өмiрде
кәсiпкерлiктiң объектiсi - новаторлық, жаңашылдық мағынадағы ерекше
өндiрiс және айырбас пен бөлудiң түрлi факторларын жүйелеу болып табылады.
Елімізде отандық шағын бизнестің белсенді дамуы 1992-1993 жылдары
басталды. Содан бері нарықтық экономиканың қалыптасуына да 10 жылдан астам
уақыт өтті.Осы бірнеше кезең ішінде мемлекеттің меншігі бірте-бірте жеке
меншікке ауысты. Олар әртүрлі шаруашылық ассоциациялары, жауапкершілігі
шектеулі серіктестіктер, шағын кәсіпорындар, акционерлік қоғамдар
формаларында қайта құрылды.
Елдiң кәсiпкерлiкті дамытуда ынтасын арттыру үшiн экономикалық,
әлеуметтiк, құқықтық базасын құрып, оларды одан әрі жетiлдiру керек.
Қазақстан Республикасында қалыптаса бастаған жалпы кәсiпкерлiк кызметтi
төрт түрге бөлiп қарастыруға болады. Олар:
Өндiрiстiк - оның iшiнде инновациялық, ғылыми-техникалық жаңалықтарға сай
тауар өндiру, қызмет көрсету және басқалар.
Коммерциялық - сауда-саттық, делдалдық, сауда үйлерi, тауар биржалары және
т.б.
Қаржылық - банктiк, сақтандыру, аудиторлық, лизингтiк қор биржалары және
т.б.
Кеңес берушiлiк - басқармалық, әкiмшiлiк, маркетингтiк, ақпараттық,
кадрлар дайындау және т.б.
Бiздiң республикамызда қаржылық кәсiпкерлiктiң банктiк түрiмен тек
қана банктер ғана айналыса алады.
Қазақстан Республикасында нарықтық экономикаға белсендi қатысушылары
- шағын және орта бизнес субъектiлерi - кәсiпкерлер, жеке адамдар,
бизнесмендер екенi белгiлi. Республикамызда шағын және орта бизнестiң
дамуына жан-жақты жағдайлар интенсивтi түрде жасалынылуда. Ал, оларға
жекеше тоқталсақ, меншiктi жекешелендiру бағдарламасының жүруi, ол өз
кезегiнде шағын бизнестiң дамуының нағыз экономикалық негiзi екенiн
есiмiзге алайық. кәсiпкер шағын және орта бизнес субъектiсi ретiнде оның
iс-әрекетi әр кезде де белгiлi бағытта ұйымдастырылады және оның нақты
нысандары бар. кәсiпкерлiктiң шаруашылықты жүргiзу тәсiлi ретiнде бiрнеше
жалпы белгiлерi бар. Оның iшiнде негiзгiсi - шаруашылық субъектiлерiнiң
еркiндiгi мен тәуелсiздiгi. Олардың дербестiгi нарық механизмi әрекетiн
қамтамасыз ететiн тәртiптi қалыптастырады. кәсiпкердiң тәуелсiздiгi оған
экономикалық ресурстарды алуға, осы ресурстардан өз қалауынша қызмет пен
тауар өндiру процесiн ұйымдастыруы және оларды нарықта кәсiпкердiң
ойлағанындай өткiзе алу құқын бередi. Материалдық ресурстар мен ақша
капиталының иелерi бұларды өз қалауынша пайдалана алады. Әрбiр қызметшi өзi
iстей алатын еңбекпен айналысуға құқығы бар. Кәсiпкерлiкке тән тағы да бiр
сипат - шаруашылық жүргiзудегi тәуекелге бел бууы, iске кiрiсер алдында
болашақ бұлдыр қиялдарды болжап бiлу және оны шеше алуы. Шаруашылықтың
қауiп - қатерi, тәуекелдiң негiзiнде мүмкiн болатын және шын мәнiдегi
шығындар мен нәтижелердiң ара қатынасы жатады.
шағын және орта бизнестiң Қазақстан Республикасында қалыптаса
басталуы мен дамуы тауарлы нарықтың және кәсiпкерлiк iс-әрекеттiң кең
ауқымға құлаш жаюымен байланыстыруға болады. Әрине мемелекетiмiздiң
тәуелсiздiкке қол жеткiзуi, нарық экономикасына бет бұруының өзi елде
кәсiпкерлiк пен шағын және орта бизнеспен айналысуға мiндет едi. Бастапқы
кезең ретiнде көрiнген мұндай бизнес 1995-1996-шы жылдары делдалдық қызмет
ретiнде жүзеге асты. Ал одан кейінгі 5-6 жылдар iшiнде қолынан iс келетiн
азаматтар, заңды тұлғалар әлемдiк тәжiрибені үйрету арқылы қалыптасқан
бизнес кiлтi - өндiрiс екендiгiн түсiндi. Республикамыз табиғи жер
қойнауындағы ресурстарға бай, жер ауқымы кең болғандықтан, ауыл
шаруашылығында - фермерлiк iс, шаруашылық қожалықтарын құру, төл өсiру, сүт
тағамдарының көптеген түрлерін молынан нарыққа шығару соңғы кезде кең
дамып келеді.
Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнес халықтың әл-
ауқатының төмендеген кезiнде, ел экономикасы макроэкономикалық дағдарысқа
ұшыраған кезiнде де өмiршең күй танытты. Елдегi объективтi және субъективтi
қиындықтар оның динамикалық дамуына кедергi етуде. объективтi
қиындықтары:
Экономиканың жаппай дағдарысқа ұшырауынан, бюджет тапшылығы, қаржылық
ресурстар жетiспеушiлiгi, мiне осы мәселелер шағын және орта бизнестiң кең
көлемде қарқын алуына кедергi етуде. Нарықтық экономикаға таяну жақындаған
сайын, мемлекеттiң инвестор ретiндегi ролi төмендеуде. Мемлекет өз
тарапынан бизнестi дамытуда қолайлы климат жасауы, заңдық-нормативтiк
актiлердi жолға қоюы, шетелдiк және отандық инвесторларды шағын және орта
бизнестi дамыту жолында капитал құюына тартуы, шағын және орта бизнестi
қолдау мен дамыту бағдарламаларын қолдайтын микроэкономикалық саясатты
жасауы қажет.
Субъективтi негiздегi қиындықтарға, негiзiнен былайша түсiндіруге
болады. Қоғамның сана-сезiмiнде қалыптасып қалған пайда табу, табыс алу,
бай болу әрекеттерiн әлi де болса, психологиялық жағынан дайындық жоқ.
кәсiпкерлер тарапынан да нарықтың тез өзгеру қозғалысына жылдам әрi
тиiмдi реакциясы толық әдетке енбеген. кәсiпкерлер менеджмент, маркетинг
салаларының қыр мен сырын әлi де түсiнбеген. шағын кәсiпорындардың
жұмысының тиiмдiлiгi - өнiм өндiрудегi тар мамандану ғана емес, еңбек
құралдарына да мамандануында. Мұндай өндiрiстер шектеулi тауар
ассортиментiн шығарып, қажет болған жағдайда оны тез ауыстыруы да мүмкiн.
шағын бизнестiң дамуы транспорттық шығындар мен өнiмдердiң құрып қалуы
қаупiн төмендетедi. Сонымен, шағын кәсiпорындар - негiзiнде алып
инфрақұрылымдық бөлiмдердiң (қоймалық, арнаулы коммуника-циялар, көлiктiк
шаруашылықтар, тазалау құрылғылары) құрылуына көп шығындар жұмсалмайды.
Өндiрiстiң аздаған көлемi бойынша тауарларды сату, айналымға жiберу,
материалды техникалық жабдықтауларды өнiм дайын болған кезiнде
реализациялау тез жүредi.
Кәсіпкерлікті қолдаудың және дамытудың бұрынғы мемлекеттік
бағдарламаларын (1992-1994 жж., 1994-1996 жж., 1999-2000 жж., 2001-2002
жж.2003-2005жж.) талдау оларды іске асыру республикада кәсіпкерлік секторды
қалыптастыруға және дамытуға оң әсер еткенін көрсетті.[1] Тауарлар мен
қызметтер көрсетудің бәсекелі нарығы құрылды және шағын кәсіпкерлікті
қолдаудың және дамытудың институтционалдық шаралары айқындалды.
Нарықтық реформалар жылдарында кәсіпкерлік сектор қоғамда елеулі
орынға ие болды. Басты стратегиялық мақсатқа: кәсіпкерлікпен айналысу
мүмкіндігі республика азаматтарының конститутциялық құқықтарының шынайы
және ажырамас бөлігіне айналуына қол жеткізілді, ол үшін мемлекет қажетті
жағдайларды жасады.
Ресми статистика деректері бойынша республикада осы сектор дамуының
оң серпіні, шағын және орта бизнес субъектілерінің тұрақты өсуі 2004 жылы
521,5 мың шағын кәсіпкерлік субъектілері есепке алынған, оларда шамамен 1,2
миллион адам жұмыс істейді. Шағын кәсіпкерлікте жұмыс істейтіндердің үлес
салмағы жұмыс істейтіндердің жалпы санының 17,6% -ін құрайды.
1 - кесте. 2003-2004 жж. Қазақстан Республикасында заңды тұлға ретiнде
тiркелген шағын кәсiпорындардың саны мен құрылымы
2003 2004
Өндiрiс 11,8 11,5
Құрылыс 9,8 11,1
Сауда 61,4 60,76
Қона үйлер мен мейрамханалар 0,7 0,64
Көлiк және байланыс 5,7 5,6
Қозғалмайтын мүлiктермен операциялар 6,3 6,5
Басқада коммуналдық және жеке қызметтер 1,4 1,5
Ескерту – автормен құрастырылған: статистика бойынша ҚР Агентiгiнiң
әлiметтерiнен.
Экономикасы жаңа-жаңа дамып отырған елдер үшiн орта және шағын
бизнестi жандандыру шешушi роль атқарады. Кәсiпкерлiк қызмет бұл елдер үшiн
дағдарыстан алып шығатын бiрден-бiр сара жолы болып отыр. Шағын және орта
бизнес-экономиканың тиiмдi де қомақты секторы. Оның аясында жалпы iшкi
өнiмнiң үлес салмағын артып, экономикалық тұрғыдан жұмысқа жарамды
тұрғындар жұмыспен қамтамасыз етiледi. Бұл индустриалды, дамыған
экономикасы бар және өтпелi кезеңдi басынан кешiрiп отырған елдер
экономикасы үшiн тым жағымды көрiнiс. Экономикада бiрден-бiр маңызды
элемент жұмыссыздық. жұмыссыздықтың кең етек алуы экономикалық әл-
ауқаттылыққа зардабын тигiзер фактор болса, шағын бизнес аясында көптеген
жұмыс орындары ашылады. Осы жаңа жұмыс орындарын ұсына отырып шағын бизнес
ел экономикасына қыруар көмек етедi. Ол бәсекелестiкке сай келе алатын
динамикалық диверсификациялық бағытта халықтың жұмыспен қамтамасыз
етiлуiне, оның әлеуметтiк тұрмыс жағдайын көтеретiн шын мәнiндегi қуатты
экономикаға жол ашады.
2004 жылы шағын кәсіпкерлік субъектілері тауарлар сату мен қызметтер
көрсетуден 625,5 млрд. теңгеге жуық сомада кіріс алды. Елдің жалпы ішкі
өнімінің құрылымындағы шағын кәсіпкерліктің үлесі осы жылдың алдын ала
жасалған қорытындылары бойынша 2003 жылмен салыстырғанда 2,9%-ке өсуге және
19,5%-ті құрауға тиіс. Шағын кәсіпкерлікті реттеудің нормативтік құқықтық
негізі құрылды.
2002-2004 жылдардың ішінде Қазақстан Республикасының Салық кодексіне
шағын бизнес субъектілері үшін салық ауыртпалығын одан әрі төмендетуге
байланысты өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. Банк секторын тұрақты
дамуы қаржылай қызметтер көрсету нарығын дамытуға және шағын кәсіпкерлік
кәсіпорындары активтерінің ұлғаюын ынталандыратын қаржы-кредиттік
қамтамасыз етудің көп деңгейлі жүйесін әзірлеуге мүмкіндік береді.
шағын және орта бизнес алдында тұрған проблемалар жеткілікті және
олар терең ғылыми ізденісті талап етеді. шағын және орта бизнестің дамуына
кері әсер ететін бірқатар факторларды былайша топтауға болады:
2 - кесте. Шағын кәсіпорындардың жұмыс істеуі кезінде
туындайтын кедергілер
Кедергілер 2002 2003 - 2004
1) салық саясаты 2 1
2)жалпы экономикалық жағдайдың тұрақсыздығы 1 2
3) несие саясаты 4 3
4) өнімді өткізу мәселесі - 4
5) шикізатпен қамтамасыз ету мәселесі 5 5
6) мемлекеттік органдармен өзара іс- қимыл 3 6
Ескерту – автормен құрастырылған: статистика бойынша ҚР Агентiгiнiң
мәлiметтерiнен
Келтірілген мәліметтерден көріп отырғанымыздай Қазақстан нарығында
шағын кәсіпорындардың тиімді қызмет етуіне кедергі болып отырған
мәселелердің бірі – салық саясатының жетілмегендігі. Бұл проблема есеп-
қисап жүйесінің үйлесімсіздігі, жоғары ставкадағы салықтар мен алымдар және
оларды жинаудың күрделі жүйесі ретінде көрініс табады. Аталған мәселелерді
салық заңнамасында шешу үшін мыналар қажетті болып келеді:
- жаңа өндірістік – инновациялық кәсіпорындарға салық салудың
жеңілдетілген режимін енгізу;
- өндірістік сектордағы кәсіпорындардың несиені өтеу кезінде салық
салу процедурасын қайта қарау;
- ынталандырушы салық режимін орындау жолымен шағын бизнеске жанама
қаржылық талдау көрсету;
- салық саясаты шағын кәсіпкерлік субъектілер санының өсуін
ынталандырушы, жұмыс орындарының өсуіне, өндірілген жұмыстар мен
көрсетілген қызметтердің экономикалық реттеушісі болуы керек.
Шағын бизнес субъектілерінің жұмысына кедергі болатын мәселелердің
екінші түрі – жалпы экономикалық жағдайдың тұрақсыздығы. Яғни : АҚШ
доллары бағамының тез қалқымалылығы, макроэкономикалық негативті
өзгерістерге байланысты инфляция және жоғары тәуекелдер.
Үшінші орында кәсіпкерлер несиені алу кезінде туындайтын қиыншылықтар
мәселесі. Шағын кәсіпкерліктің дамуына кедергі келтіріп отырған бұл мәселе
субъектілердің өзінің инвестициялық және айналымдағы мұқтаждарын қамтамасыз
ету үшін жеткілікті қаржы ресурстарының жоқтығы болып табылады. Республика
бойынша шағын және орта бизнес субъектілермен жүргізілген анонимді
анкеталық сұраудың мәліметтері бойынша, шағын бизнестің алдында тұрған ең
негізгі мәселе-несиелік ресурстарға шығу жолы. Яғни, жоғары проценттік
ставкалар, қысқа мерзімде несиелеу және кепілге слынған мүліктің болмауы.
Бүгінгі күнде коммерциялық банктер тек сауда -саттық операциялармен
айналысушыларды немесе тауар өндірушілерді ғана несиелеуді қолдап отырғанын
айта кетуге болады. Банктік сектор шағын бизнесті көңілсіз түрде несиелеуге
мұқтаж. Себебі несие берілген жағдайда шағын кәсіпорындардың несиені
қайтара алмай қалуынан, оны өтейтін қаржылық базаның аздығы көңілді
алаңдатады.
Төртінші мәселе - шикізатпен қамтамасыз етілуі мен өнімді өткізуі.
Өнімді өткізу кезінде қиыншылықтардың пайда болуының бірде - бір себебі –
бәсекелестік ортаның жоғарлылығы. Ал шикізатпен қамтамасыз етілуі кезінде
пайда болуының себебі – тауар сапасының төмен болуы, қымбат баға және
отандық шикізаттың болмауы есебінен туындайды.
Шағын кәсіпкерліктің дамуына кері әсер ететін басқа да факторлар
шағын кәсіпкерліктің қызметін реттейтін қолданыстағы заңнамадағы
нормалардың жетілдірілмеген және кей жағдайда нақты нормалардың болмауы
болып табылады, бұл әкімшілік кедергілерді ұлғайтуға әкеледі.
Көп өңірлерде кәсіпкерлердің біліктілігі мен оларды оқыту проблемасы
шешілмеген күйде қалуда. Жүргізілген талдау шағын кәсіпкерлікті қолдау
жұмыстары өткен жылдардың тәжірибесі негізінде жүйелеу жолымен
экономикалық, құқықтық және институтционалдық – құрылымдық реформаларды
тереңдету қажеттігі туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді.
Шағын бизнесті дамытудағы және жұмысбастылық мәселесін шешудегі
мемлекеттік саясатты жасап, жүргізу үшін мынадай факторларды бөліп
көрсетуге болады. Ал бұл факторлар өз кезегінде шағын бизнестің дамуын
тежеуге және бірінші кезектегі міндеттерді анықтауға мүмкіншілік береді.
Оны мына №3-кестеден көре аламыз.
1 –сурет. Қазақстандағы шағын бизнесті дамыту бағыттары
2. Шағын және орта бизнестің дамуын мемлекет тарапынан
қаржы - несиелік және инвестициялық қолдау саясаты
Шағын бизнес тиімді әрі ырғақты даму үшін мемлекет тұрғысынан қаржылық-
несиелік және инвестициялық қолдаудың қолайлы саясаты алдыңғы орынға
шығады.
Қазақстан Республикасында Шағын кәсіпкерлікті дамытудың және қолдаудың
2004-2006 жылдарға арналған бағдарламасы Қазақстан Республикасының 2030
жылға дейінгі кезеңге арналған Даму стратегиясын және Шағын кәсіпкерлікті
мемлекеттік қолдау туралы Қазақстан Республикасында Шағын кәсіпкерлікті
дамытудың және қолдаудың 2004-2006 жылдарға арналған бағдарламасы Қазақстан
Республикасының 2030 жылға дейінгі кезеңге арналған Даму стратегиясын және
Шағын кәсіпкерлік Заңын және Қазақстан Республикасының Индустриялық –
инновациялық дамуының 2003-2005 жылдарға арналған стратегиясын Қазақстан
Республикасы Президентінің 2003 жылғы 31 қазандағы Қазақстан
кәсіпкерлерінің 11 форумында берген тапсырмаларын іске асыру мақсатында
әзірленеді.
Кәсіпкерлік табиғи жолмен қалыптасқан, ал оны мемлекеттік қолдаудың
нысандары мен әдістері әлеуметтік – экономикалық ұзақ реформаларды жүргізу
барысында жетілдірілген экономикасы дамыған елдерге қарағанда,
республикадағы кәсіпкерліктің даму тарихы небары он жылдан астам мерзімді
құрайды. Осы кезеңде кәсіпкерлікті қолдаудын және дамытудың төрт
мемлекеттік бағдарламасы қабылданды және іске асырылды. Қазақстанда осы
сектордың қоғамның әлеуметтік және экономикалық дамуына әсері жалпы ішкі
өнімнің жартысынан астамы оның үлесіне тиетін Батыс Еуропаның, Американың
және Оңтүстік Шығыс Азияның өнеркәсібі дамыған елдеріндегідей аса елеулі
болмағанмен, Шағын кәсіпкерлік біздің елімізде іскерлік өмірдің бұқаралық,
серпінді дамушы бөлігі болып отыр.
Мемлекет басшысы шағын кәсіпкерлікті одан әрі дамыту мақсатында жеке
секторды қосылған құны жоғары өндірістерді құруға ынталандыратын шағын
бизнесті қолдаудың таяу перспективаға арналған, оның ішінде кәсіпкерлік
ахуалды, бәсекелі ортаны қалыптастыруға, жоғары қосылған құны бар жеке
секторды ынталандыратын қоғамдық институттар жүйесін қалыптастыру жөніндегі
негізгі бағыттарды айқындады.
Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерлікке Шағын кәсіпкерлікті
дамыту қорынан басқа оннан аса халықаралық ұйым қаржылық көмек көрсетеді.
Халықаралық ұйымдар әр түрлі жобаларды қаржыландырумен қатар кәсіпкерлерге
техникалық, консультациялық көмектер көрсетеді. Бұл халықаралық ұйымдар
ішінен мынадай ұйымдарды ерекше атаған дұрыс: Еуропалық Даму және Қайта
Құру банкi, Азия Даму банкі, Кәсіпкерлікті қолдаудың Ортаазиялық-
Американдық қоры. Еуропалық Даму және Қайта Құру банкi Қазақстанда екі қор
құрды:
- Жарғылық қоры 122 миллион доллар болатын Амекс-Юнит қоры;
- Постприватизационный фонд акционерлік қоғамы, бұл қордың жарғылық
қоры 45 миллион доллар, банк қоғамының 90%-на ие болып отыр.
Кәсіпкерлікті қолдаудың Ортаазиялық-Американдық қоры 50 миллион
доллар көлемінде әр түрлі жобаларды қаржыландырады.
Кәсіпкерлікті қолдау мақсатында республикамызға 100 миллион доллар
несие беріп отыр.[2]
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003-2006 жылдарға арналған
бағдарламасы шағын бизнесті мемлекеттік қолдаудың нысандары мен әдістерін
жетілдіру жөнінде одан әрі белсенді жұмыс жүргізуді көздейді. Шағын
кәсіпкерлік саласын дамытуды бизнестің тиімділігіне кедергілерді жою үшін
атқарушы органдар қабылдайтын шешімдердің әсерін бағалау және осы процеске
кәсіпкерлер мен олардың қоғамдық ұйымдарын тарту жолымен қамтамасыз ету
болжанып отыр.
Қазақстан Республикасында Шағын кәсіпкерлікті дамытудың және қолдаудың
2004-2006 жылдарға арналған бағдарламасы Қазақстан Республикасы
Президентінің 2003 жылғы 29 желтоқсанындағы №1268 Жарлығымен бекітілген.[3]
Бұл бағдарламаның негізгі әзірлеушісі - Қазақстан Республикасының Индустрия
және сауда министірлігі. Сонымен қатар осы бағдарламаның мақсаты мен
міндеттерін атап өтетін болсақ:
Мақсаты – неғұрлым көп қосылған құны бар жоғары жаңа технологиялық
өндірістерді құруға бағдарланған шағын кәсіпкерлікті дамыту есебінен орташа
топты қалыптастыруға бағытталған институтционалдық жағдайларды жетілдіру
болып табылады.
Алған мақсатқа жету үшін мынадай міндеттерді шешу қажет:
1. Шағын кәсіпкерлікке салық әкімшілігін жүргізу жүйесін жетілдіру;
2. Шағын кәсіпкерліктің кредит ресурстарына қол жетімділігін жеңілдету;
шағын кәсіпкерлікті қолдаудың мемлекеттік және мемлекеттік емес
институттарының тиімділігін арттыру;
3. Кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеуді оңтайландыру;
4. Шағын кәсіпкерлікті қолдаудың біріңғай білім беру және кәсіпкерлікті
тиімді ақпараттық - әдістемелік қолдау жүйесін құру;
5. Кәсіпкерлік мәселелері бойынша нормативті-құқықтық базаны жетілдіру.
Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау бағыттарының бірі –
мемлекеттің қаржы-несиелік және инвестициялық климат жасау және несиелеу
жүйесін жетілдіру басты мәселелер болып саналады. Шағын кәсіпкерлікті қаржы-
несиелік және инвестициялық тұрғыдан қолдау мынадай жолдармен жүзеге
асырылады:
- Екінші деңгейдегі банктердің шағын кәсіпкерліктің өндірістік секторына
жергілікті және республикалық бюджеттің, сондай-ақ мемлекет кепілдік
берген, мемлекеттік емес сыртқы қарыздардың есебінен, заңдарда
белгіленген тәртіппен несие беруі;
- Шағын кәсіпкерлік субъектілеріне несие беруді, сондай-ақ несие алған
- кәсіпкерлердің міндеттемелерін орындауын қамтамасыз ету үшін,
аймақтарда қалыптасатын кепілдік қорлар есебінен екінші деңгейдегі
банктерді ынталандыру тетігін әзірлеу;
- Тиісті жылдарға арналған республикалық бюджетте аталған мақсатқа
қаражат көзделген жағдайда жобаларды екінші деңгейдегі банктермен
қоса, бюджеттен қаржыландыру;
- Қоғамдардың өзара несие беру және өзара сақтандыру қызметін
ұйымдастыру тетіктерін әзірлеу.
Шағын кәсіпкерлік саласындағы инвестициялық саясат құрал-жабдықтарды
шығаруға қабілетті, шағын кәсіпкерлік субьектілерінің қажеттілігіне жауап
беретін компанияларға бағытталуы керек. Қазақстан Республикасында шағын
кәсіпкерлік субьектілерінің құрылуы мен экономикалық өсуін ынталандыру
мақсатында, шағын бизнесті қолдауға бағытталған мемлекеттің қаржы
қаражаттарын тиімді пайдалануды жоғарлату мақсатында Қазақстан Республикасы
Үкіметінің қаулысымен 1997 жылдың 26 сәуір айында № 665 жабық типтегі
акционерлік қоғам формасындағы банктік емес қаржылық мекеме - шағын
кәсіпкерлікті дамыту қоры құрылды.
Қордың негізгі қызметтеріне мыналар жатады:
- шағын кәсіпкерлікті қаржылық қолдаудың мемлекеттік бағдарламасын
әзірлеу мен іске асыруға қатысу;
- шағын кәсіпкерлік субьектілері мен жеке кәсіпкерлікті мақсатты
несиелеу;
- шағын кәсіпкерлік саласында жаңа жұмыс орнын құруға жәрдемдесу;
- екінші деңгейдегі банктерден несие алу үшін шағын кәсіпкерлік
субьектілеріне кепілдік беру;
- шағын кәсіпкерліктің бизнес-орталығы мен инкубаторларын, шағын
кәсіпкерлік саласында консультациялық, ғылыми-әдістемелік, лизингтік
және басқа да нарықтық инфрақұрылымдарды дамытуға жәрдемдесу;
- Қазақстан Республикасы Үкіметінің бекіткен несиелеу бағдарламаларына
қатысу.
Шағын кәсіпкерліктің түрлі формаларын қаржыландыру мәселелеріне
байланысты 1998 жылдың 12 ақпан айында Қазақстан Республикасы Үкіметінің
1998-2000 жылдары Қазақстан Республикасының көп мөлшерде қамтамасыз етілген
азаматтарын микронесиелеу бағдарламасы бекітілді. Бұл бағдарлама бойынша
микронесиені беру шарттары микронесиені мақсатты пайдалануы міндетті түрде
көрсетілген несиешартымен анықталады. Микронесиелер ақшалай формада
беріледі. Сонымен қатар несиешартында алынған қаражатты қайтару бойынша
шарттар нақты көрсетілуі керек. Микронесиені өтеу мезімі қызмет түріне
байланысты жеке бекітіледі және ол кесте түрінде қайтарылады.
Екінші микронесиені алу кезінде мүлік кепілі түрінде қамтамасыз
етілуі керек. Бірінші микронесие 400 АҚШ доллар сомасына дейін, 5% жылдық
мөлшерлемемен, 18 айға дейін мерзімге беріледі.
Микронесиелеудің институтционалдық негізі микронесиелеудің Топтары
түрінде құрылды. Ол ірі сомадағы несиені алуға талпынған жақсы қамтамасыз
етілген азаматтарға негізделген. Микронесиелеу Тобының құрылуына
жергілікті басқару органдарының өкілдері және қоғамдық ұйымдар, сонымен
қатар авторитетті адамдар мен қоғамдық танымал қызметкерлері өз үлестерін
қосты.
Шетелдің дамыған мемлекеттерінде шағын бизнесті қаржылық қолдау
негізінен мемлекет желісі арқалы жүрсе, ал Қазақстанда мемлекеттік бюджет
арқылы қаржыландыру мүмкіндігі шектеулі. Себебі, мемлекеттің кәсіпкерлікті
қаржылық қолдау көп шығынды қажет етеді.Осы жағдайда бюджет қаражатын
қолданудың қайтарымдылық механизміне көшу маңызды. Потенциалды
инвесторлардың қаржыларын кеңінен тарту мақсатында Қазақстанға тікелей
инвестициялар үшін қолайлы климат жасау жұмыстарын жүргізу қарастырылуда.
шағын және орта бизнестi қаржылық-несиелiк қолдау саясаты бойынша
мақсатты несиелiк ресурстардың шағын бизнестi дамыту үшiн квотасын бекiту:
отандық инвесторлар үшiн 10-20 %, ал шетелдiк инвесторлар үшiн 15-25 %.
Және де болашақтағы экономикаға келетiн инвестициалардың жалпы көлемiнен
басымдырақ, табысты бағыттарға орналастыру осындай үлгiде болса, салалық
бөлiну арқылы шағын және орта бизнес әжептеуiр дамыр едi.
- ауыл шаруашылығы - 20 %
- азық-түлiк, өнеркәсiптiк тауарлар, халық тұтынатын тауарлар өндiрiсi,
дәрiлiк препараттар, медициналық техника - 20 %
- иновациялық iс-әрекеттер - 20 %
- көлiк, байланыс, құрылыс, құрылыстық материалдар өндiру-15%
- тұрмыс қызметтерiн көрсету, коммуналдық қызмет - 15 %.
Қазіргі кезде Республикада жаңа ашылған кәсіпорындарды несиелеудің
құралдары мен обьектілері әлі де дамымай келеді. Бұл ипотекалық несие,
кейстық несие, франчайзинг, факторинг және басқалары. Шағын бизнес әлі
күнге шейін банктердің қызығушылық сферасынан тыс қалуда. Осыған байланысты
оларды лизингтік несиелер, сақтандыру, франчайзинг пен факторингті дамыту
және қолдаудың басқа дәстүрлі түрлерінің маңызы зор.
Шағын бизнесті қаржы-несиелік және инвестициялық қолдауды
қамтамасыз ету мамандандырылған институттарды дамыту мен шағын кәсіпкерлік
субъектілері үшін қолайлы несие беру шарттары мен рәсімдерін белгілей
отырып, олардың мақсатты топтарын қаржы-несиелік қамтамасыз етудің деңгейлі
схемасын енгізуді көздейді.
Айналым қаражаты мен өтімді кепілдің жетіспеушілігімен ұштасқан
бизнестің неғұрлым күрделі және жауапты кезеңінде тұрған кәсіпкерлерді
қолдау мақсатында шағын кәсіпкерлікке несие берудің кепілді жүйесін жасау
үшін жағдай жасалады. Осы жүйе несиені өтеу қабілетсіздігі жағдайында
шығындардың орнын толтыру жолымен несиелік мекемелермен тәуекелдерді
бөлісуге және өміршең жобаларды жүзеге асыруға ниет білдірген, бірақ
жеткілікті қамтамасыз етілмеген немесе несие беруші банктің талаптарын
қанағаттандыра алатын несие тарихы жоқ кәсіпкерлерді қолдауға бағытталған.
Бұл мәселе шағын кәсіпкерлерліктің салалық құрылымын жетілдіру, бастапқы
капиталды қаржыландыру арқылы перспективалы қайта өңдеуші өндірістерді
дамыту қажеттігіне байланысты ерекше өзекті.
Белгілі бір тәжірибесі бар және қызметтің жаңа бағыттарын игеру үшін
жоғары технологиялы жабдықтар мен қосымша капиталға мұқтаж кәсіпкерлер
үшін қаржылық қолдаудың жаңа құралдары (лизинг, венчурлық қаржыландыру және
басқалары) іске қосылады. Лизингтік құрылымдарды дамыту мен венчурлық
құрылымдарды құру жаңа өндірістердің пайда болуына және дәстүрлі
қаржыландыру көздерін тарта алатын кезеңге дейін өндірістерді қалпына
келтіруге ықпал етеді.
Бұдан басқа, екінші деңгейдегі банктердің шағын кәсіпкерлік
субъектілеріне:
- несиелер беру рәсімдерін және онымен байланысты шығыстарды;
- шағын бизнес субъектілері үшін несиелерге қызметтер көрсету
төлемдерін азайту жөніндегі тетіктерді әзірлеу және енгізу;
- шағын бизнес кәсіпорындарын оларды жеңілдетілген нысан бойынша
жобаның техника-экономикалық негіздемесімен ауыстыра отырып, несие
берілетін іс-шара бойынша бизнес жоспарларды міндетті түрде ұсынудан
босату;
- қарыз алушы – шағын бизнес кәсіпорындарының қаржы жағдайын бағалау
өлшемдерін, сондай-ақ несиелерді қамтамасыз ету түрлеріне қойылатын
талаптарды жеңілдету жолымен оңтайландыру қажет болады.[4]
Шағын кәсіпкерлік субъектілерінің несие ресурстарына қол
жетімділігін кеңейтуге байланысты мәселелердің шешілуі, қарыз алушылардың
тізілімдерін жасау мен жүргізу оларға несие тарихын қамтамасыз етуге
мүмкіндік береді, бұл шағын кәсіпорындар саны мен өнімділігінің тұрақты
өсуіне ықпал ететін болады.
Осылардан көріп отырғанымыздай, шағын бизнестің тиімді әрі ырғақты
дамуы үшін мемлекет тұрғысынан қаржы-несиелік және инвестициялық қолдаудың
қолайлы саясаты алдыңғы орынға шығады. Шағын бизнестің гүлденуіне
еліміздегі инвестициялық климаттың жағдайы тікелей әсер етеді. Соңғы кезде
тәжірибеге енгізілген тура инвестициялар тартудың рөлі зор. Мәселен,
Астана, Алматы, Шымкент, қалаларында жүзеге асырылған тура инвестициялар
тартудың тәжірибесі – бұл әдістің өміршеңдігін көрсетті. Кәсіпкерлер форумы
кезінде ел Президенті Н.Ә.Назарбаев былай деп атап өтті: Кәсіпкерлердің
қаржы-несие ресурстарына қол жеткізуіндегі шектеушілік проблемасы біз қажет
еткендей қарқынмен шешіліп отырған жоқ. Несие алудағы негізгі кедергілер
жоғары қарыз пайызы және несиені қайтарудың қысқа мерзімі болып отыр.
Бүгінгі күні коммерциялық банктердің шағын бизнеске берілетін несиелер
бойынша пайыздық ставкалар мөлшері валютада 16-18% және теңгеде 20-24%–ға
дейінді құрайды. Алынған несие ресурстарын игерудің орташа мерзімі шамамен
11-12 ай. Меніңше мұнда қосымша жеңілдіктер жасауға болар еді. Сондықтан да
Елбасы Ұлттық Банк пен Үкіметке жыл аяғына дейін шағын бизнес секторын
дамытудың арзан халықаралық бағдарламалық заемдарына қызмет көрсету кезінде
банк маржасының төмен ставкаларын белгілейтін шараларды, сондай-ақ екінші
деңгейдегі банктерді басқа көздерден несиелеу ставкаларын төмендетуге
ынталандыру жөніндегі шараларды талдап жасауды тапсырды.
Кәсіпкерлерді мемлекет қылмыстық құрылымдардан қорғауы тиіс. Құқық
қорғау органдары мен кәсіпкерлердің қоғамдық бірлестіктерінің арасындағы
тығыз қарым-қатынасты жан-жақты қолдап қорғаған дұрыс. Әкімшілік кедергілер
мөлшері осы уақытқа дейін біршама азайғанымен, әлі де қажетсіз әрекеттер
жетерлік, айталық, шағын бизнес нысанын тіркеуде заңды тұлғалардың
жалпымемлекеттік реестріне тиісті мәліметтерді түсірудің біріңғай әрі өте
ықшам жүйесін қалыптастыру керек. Кәсіпкерлердің тауар өткізу нарығын
кеңейту үшін мемлекет мұқтаж өнімдерді шығаруға оларды тікелей қатыстыру
керек. Мемлекет мұқтаж өнімдерді шығаруға шағын бизнес нысандары үшін
міндетті түрдегі кіші квота енгізу – тауар өткізу нарығындағы шағын
кәсіпорындардың тұрақтылығын нығайта түседі.
Республикамызда шағын және орта бизнестi қолдау саясаты жоқ деуге
болмайды. Қайта мемлекет тарапынан көптеген заң жүзiндегi қолдаулар
көбеюде. Осы ретте шағын бизнестi тәуелсiз түрде жұмыс жасауға ықпал ететiн
шағын кәсiпкерлiктiң субъектiлерiнiң ассоциацияларға бiрiгуi орын алады.
Осы ассоциациялар нарықтық экономиканың қатаң бұрылыстары мен толқуларын
бiрiгіп жеңу мақсатында құрылады. Мысал ретiнде, Алматы қаласында құрылған
Алматы Кәсiпкерлерiнiң ассоциациясының АКА жұмысын атап өтуге болады.
Бұл мемлекеттiк емес ұйым және ол шағын және әлсiз кәсiпорындарды
интеграциялау мәселесiн алдына қойып отыр. Айта кету керек, АКА бизнес
жоспар құрып, құқықтық, қаржылық, салықтық мәселелер бойынша көмекке келуге
әзiр. Қазақстан үшiн кәсiпкерлiктiң өмiршең формасы франчайзингтi дамыту
қолға алынуда. Мұның түбiрiнде шағын кәсiпорындардың бәсекелестiкке сай
тауар, өнiм өндiруi жолындағы күштерiн iрi де тәжiрибелi донор жанында
жүзеге асыру жеңiлдiрек болып келедi. АҚШ-та және тағы да басқа экономикасы
дамыған елдердегi еншiлес кәсiпорындардың мұндай формаларда бiрiгуi, бұл
iстiң Қазақстан жағдайы үшiн де дәл келуiн көрсетiп отыр.
Сондықтан кәсіпкерлік секторды қаржылық қолдау үшін мыналар қажет:
- аймақаралық банктер (оның ішінде шағын бизнесті қолдау бойынша
мамандандырылған) желілерін одан ары дамыту;
- өндірісті қолдауға қарыздары бойынша коммерциялық банктермен кепілді
қамтамасыз ету;
- несиелік ресурстарды бюджеттен тыс жұмылдырудың басқа формаларын
қолдану;
- дәстүрлі емес қаржыландыру қызметін дамыту (лизинг, факторинг,
венчурлық қаржыландыру, франчайзинг және басқалары);
- мемлекеттік, қоғамдық және донорлық ұйымдардың қызметін үйлестіру;
- шағын кәсіпкерлік несие ассоциациясының өзін-өзі басқаруы үшін жағдай
жасау.
Осы көрсетілген қажеттіліктерді орындай отырып, шағын және орта
бизнесті қаржыландыру үшін несиелеудің жаңа схемаларына көшу қажет,
инвестициялық климатты дамыту керек. Яғни шағын және орта бизнеспен тікелей
жұмыс істейтін, оның мұқтаждықтарын түсінетін қаржылық институт құру
мәселесі туындап отыр.
Қорытындылай келгенде мемлекеттің шағын және орта бизнесті қаржы -
несиелік және инвестициялық қолдау саясаты келесідей негізгі бағыттарда
жүзеге асуы керек:
- басым жобаларды конкурстық негізде және жеңіл жағдайда несиелеу;
- екінші деңгейдегі банктердің шағын бизнес субьектілеріне ұсынатын
несиеге кепілдік беру жүйесін енгізу және дамыту;
- екінші деңгейдегі банктермен біріге отырып, жобаларды ортақ
қаржыландыруды жалғастыру;
- венчурлық қаржыландыру жүйесін дамыту;
- шағын кәсіпкерлікті қолдау процессі кезінде сақтандыру компанияларының
белсенді қатысуы.
3. Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнестің
дамуындағы банктік несиелеудің алатын орны
Қазіргі кезде нарықтық қатынастарды реттейтін заңдар әсерінен
кәсіпорынға олардың ұйымдастыру-құқықтық нысандарына тәуелсіз, кешенді
несие-есептік және кассалық қызмет көрсететін мемлекеттік, коммерциялық
банктердің тармақталған желісі қалыптасуда.
Қазақстан Республикасында ендi ғана жанданып келе жатқан шағын
бизнеске несие беретiн бiрден-бiр ұйым ол - екiншi деңгейдегi коммерциялық
банктер болып табылады. Коммерциялық банктер көбінесе заңды тұлғаларды және
қысқа мерзімді несиелеуді жақтайтыны – тарихи қалыптасқан жағдай.
Қазақстандық шағын және орта бизнес субъектілерінің екiншi деңгейдегi
банктерден коммерциялық несиелер алуы кәсіпорындарды дамыту үшін
қаражаттарды молықтырудың іс жүзіндегі негізгі көздерінің бірі болып
табылады. Алғашқы құрылу кезінде шағын бизнес несиесіз өз жұмысын атқара
алмайды. Бірақ кішігірім компаниялар банкпен мәміле жасаған кезде қолайсыз
жағдайға келеді. Мұндай жағдайға келудің бірден-бір себептері – ол
компанияның несие қабілеттілігінің төмендігі, өндіріс пен мүлкінің
өтімсіздігі, маркетингтік және технологиялық потенциал дамуының артта
қалуы.
Республикадағы шағын кәсіпкерліктің дамуына кедергі болатын
факторларға мыналарды жатқызуға болады:
- несиеге қол жеткізудегі шектеулер;
- екiнші деңгейдегi банктердің жоғары кепілдікпен қамтамасыз етудегі
қоятын талаптары;
- несиенің қысқа мерзімділігі (6 айдан 18 айға дейін) және жоғары
проценттік ставкалар (берілетін несиелердің 30%);
- несиені рәсімдеу процедурасының ұзақтылығы және оны сақтандыру
қажеттігі;
- жергілікті нарыққа бағдарлануы;
- қоғамдық, жетілмегендігі;коммерциялық емес отандық және шетелдік
қорлардың кіші фирмаларды микронесиелеудегі заңдық ақпараттық базаның
жетілмегендігі;
- шағын бизнес сферасындағы капитал нарығының тым тарлығы. Яғни
айналымның шектеулілігі.
Осы ретте Қазақстан Республикасының банктiк сферасының
макроэкономикалық өзгерiстерге ұшырауы, соның iшiнде импорттық
либерилизациялау, бағалар реформасы, фискалдық тәртiптi үдете түсу,
жекешелендiру және тағы да басқа нарықтық экономикаға тән өзгерiстер орын
алды. Осылайша банктiк сектордың несиелеу iсiнде де ғаламдық өзгерiстер
процесi жүрiп отыр.
Мемлекеттiк экономикалық даму жолында оған ұшырасатын өзгерiстерге
байланысты несиенiң айналыс аясы мен оның орны да бiраз өзгерiстерге
ұшырады. Әсiресе Қазақстан Республикасының бұрыңғы орталықтандырылған
мемлекеттiк жоспарлы экономикадан нарықты экономикаға өту кезінде осы
несиелiк қатынастар аясында несиелiк салымдар көлемi ұлғайды. Бұл процестiң
жүруi нарықтың заңдылығы. Егер, бұған стандарттық емес мынандай мәселелер
елдiң банктiк жүйесiнiң дамымай қалуы, тыңғылықты жасалмаған ақша несие
саясаты әсер етпесе. Осылайша нарықты экономика жағдайына көшуде, көшiп
бiткен кезде де несиенiң алатын орны ерекше. Жоспарлы орталықтандырылған
экономика кезiнде елдiң несиелiк ресурстары КСРО Үкiметiмен жалпыға бiрдей
жасалған несиелiк жоспар бойынша берiлдi. Тiптi, ол несие қандай мақсатқа,
оған яғни несиеге кәсiпорын мұктаж ба, жоқ па оған көңiл бөлiнбедi. Ал,
шаруашылықтар осы несиелiк жоспар бекiтiлгеннен кейiн ағымдағы тоқсанда
несиеге қажеттiлiк бiлдiрiлсе, жергiлiктi банктер мұндай мәселелермен
айналысуға құқығы жоқ және ресурстары да жоқ болатын. Бұл өз кезегiнде
несиенiң аясының тарылуына және де шаруашылықтың мәселелерiн жедел де тез
шешу сипатын жоғалттырды. Ал, нарықты экономика кезiнде несиенiң берiлу
мәселелерi әр банктiң өз несиелiк саясатына сай әр банк өзi жекеше шешедi.
Несие берудiң барлық жағдайлары банкпен клиенттiң арасында жасалатын
несиелiк келiсiм шартта қарастырылады. Нарықтық жағдайда несиелiк
қатынастарды кеңейтуге бiраз мүмкiншiлiктер ашылды. Олардың iшiнде атап
айтқанда коммерциялық және ипотекалық - несие, вексель, акциялар мен бағалы
қағаздарды несие алу үшiн кепiл етiп шығару. Несиелiк қатынастардың кең
ауқымға жайылуы арқылы несие ролiнiң оң бағытқа бұрылуында несиелеудiң
жаңа тиiмдi әдiсi - белгiлi бiр нақты жобаны несиелеу жобалық
қаржыландыру бұл ретте банктер ұзақ мерзiмге несие қаражатын берiп қана
қоймай жобаның басынан бастап, аяқталғанына дейiн бақылау жасап, несиенiң
тиiмдi пайдалануын қадағалайды.
Банктер несиелеу процесінде, нарық қатынастарының қалыптасуына,
қоғамдық өндірістің тиімділігін көтеруге, Қазақстан Республикасы егеменді
мемлекеттің экономикасы мен қаржыларын нығайтуға, айналымда ақша массасының
негізсіз өсуін шектеуге, инфлияция процестерін болдырмауға және ұлттық
валютаның нығаюына ықпал етуге міндетті.Банктер қарыздарды өндірістің
тиімділігін, оның ғылыми-техникалық деңгейін көтеруге, өнімнің жаңа жоғары
тиімді түрлерін шығаруға ынталандыруға, тұрғындарға әртүрлі қызмет
көрсетуге, тауарларды халық үшін және экспортқа өндіруге байланысты
мақсаттар мен шаралар үшін береді.
шағын және орта бизнестi несиелеу тек қана қаржылық құралдардың
шектеулiлiгiнен ғана емес, сонымен қатар екінші деңгейдегi коммерциялық
банктердiң бұл секторды толығымен несиелеу өкiлеттiлiгiмен және оның
тәуекелдiлiгi де әсер ететiндiгiн атап өту керек.
Бiрiншiден ол құрамы бойынша бiрыңғай емес. Өйткенi Қазақстанда
коммерциялық банктер саны 39 болса, соның iшiнде олардың жарғы капиталы кем
дегенде 2 млд. тенге болуы керек. Салыстырмалы Республиканың қаржылық
орталығы Алматы қаласында iрi банктердiң 70% орналасқан, ал кiшiгiрiм
банктер әртүрлi облыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz