Ататүрік – саяси келбеті
Кіріспе
Негізгі бөлім
Ататүрік . саяси келбеті
1. Мұстафа Кемал Ататүрік . Тарихи Тұлға
2. Түркия тәуелсіз ұлттық даму жолында және Ататүрік
3. «Ататүрікшілдік» немесе « Кемализм» принциптері
4. Ататүріктің әскери қызметі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Негізгі бөлім
Ататүрік . саяси келбеті
1. Мұстафа Кемал Ататүрік . Тарихи Тұлға
2. Түркия тәуелсіз ұлттық даму жолында және Ататүрік
3. «Ататүрікшілдік» немесе « Кемализм» принциптері
4. Ататүріктің әскери қызметі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Тарих ғылымы қоғамының өткенін, бүгіні мен ертеңін қарастырады. Өйткені адамзат баласының өткені, бүгіні және борлашағы бар. Осы үшеуінің ішінде ең анық байқалатыны – бүгінгі күн. Алайда, адам баласы мұнымен шектеліп қалмақ емес. Болашақты болжап, өзін осы бағытта дайындауға қажеттілік туындап отырады. Оқиғалар арасындағы себеп-нәтиже байланыстарын құра білу үшін тарих ғылымы жалғыз дерек сөз болып табылады. Сондықтан да тарих ғылымының өткен тарихты үйрету тұрғысынан халық өмірінде алар орны ерекше. Сонымен қатар, хронологиялық ретпн тарихтағы түркі мемлекеттерінің жалпы өзіндік ерекшеліктері бар. Жалпы осы жұмысты жазуымның мақсаты – Түркия түріктерін ыдырап, жойылып кетуден аман алып қалған ұлы күрескер, жаңа тұрпатты Түркия Республикасын құрған мемлекет басшысы, Түрік дүниесінің бірлігін қалпына келтіруді өсиет етіп кеткен түрікшіл тұлға – Мұстафа Кемал Ататүрік. Сонымен қатар бірінші жиhан соғысында жеңіп шыққан елдердің бәрі тарпа бас салып, Түркияны бөлшектеуге кіріскенде, е,ржүрек түрік ұлтын бір тудың астына жинап, дүникнің алпауыт мемлекеттеріне тойтарыс берген Ататүрік онан соң елде саяси, экономикалық мәдени реформалар жасап, Түркияны қатарға қосты. Бұл күнде Түркия – дамыған елдердің қатарында, халықаралық қауымдастық санасатын ілгері мемлекет.
1. К. Аманжолов. Түркі халықтарының тарихы Алматы, «Білім» 1999
2. « Жас Алаш» газеті 2008-w44-3.06. – 5 бет
3. www.Google.kz.
4. Қазақ-Совет энциклопедиясы (ҚСЭ) 1972, І том.
5. «СССР тарихы» (Ежелгі заманнан ХІІІ ғасырдың аяғына дейін) оқулығы. Алматы 1979 ж.
2. « Жас Алаш» газеті 2008-w44-3.06. – 5 бет
3. www.Google.kz.
4. Қазақ-Совет энциклопедиясы (ҚСЭ) 1972, І том.
5. «СССР тарихы» (Ежелгі заманнан ХІІІ ғасырдың аяғына дейін) оқулығы. Алматы 1979 ж.
Жоспары
Кіріспе
Негізгі бөлім
Ататүрік – саяси келбеті
1. Мұстафа Кемал Ататүрік – Тарихи Тұлға
2. Түркия тәуелсіз ұлттық даму жолында және Ататүрік
3. Ататүрікшілдік немесе Кемализм принциптері
4. Ататүріктің әскери қызметі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Тарих ғылымы қоғамының өткенін, бүгіні мен ертеңін қарастырады.
Өйткені адамзат баласының өткені, бүгіні және борлашағы бар. Осы үшеуінің
ішінде ең анық байқалатыны – бүгінгі күн. Алайда, адам баласы мұнымен
шектеліп қалмақ емес. Болашақты болжап, өзін осы бағытта дайындауға
қажеттілік туындап отырады. Оқиғалар арасындағы себеп-нәтиже байланыстарын
құра білу үшін тарих ғылымы жалғыз дерек сөз болып табылады. Сондықтан да
тарих ғылымының өткен тарихты үйрету тұрғысынан халық өмірінде алар орны
ерекше. Сонымен қатар, хронологиялық ретпн тарихтағы түркі мемлекеттерінің
жалпы өзіндік ерекшеліктері бар. Жалпы осы жұмысты жазуымның мақсаты –
Түркия түріктерін ыдырап, жойылып кетуден аман алып қалған ұлы күрескер,
жаңа тұрпатты Түркия Республикасын құрған мемлекет басшысы, Түрік
дүниесінің бірлігін қалпына келтіруді өсиет етіп кеткен түрікшіл тұлға –
Мұстафа Кемал Ататүрік. Сонымен қатар бірінші жиhан соғысында жеңіп шыққан
елдердің бәрі тарпа бас салып, Түркияны бөлшектеуге кіріскенде, е,ржүрек
түрік ұлтын бір тудың астына жинап, дүникнің алпауыт мемлекеттеріне
тойтарыс берген Ататүрік онан соң елде саяси, экономикалық мәдени
реформалар жасап, Түркияны қатарға қосты. Бұл күнде Түркия – дамыған
елдердің қатарында, халықаралық қауымдастық санасатын ілгері мемлекет. Бұл
жұмыстың мән-мағынасына тоқталсақ Ататүріктің өмірі, қызметі, Түркия
мемлекетінің құрылуына және дамуына зор үлесін қосқаны туралы жазып,
бүгінгі күнмен байланыстыруға тырыстым. Жалпы осы мақсатта Түркі
мемлекеттер тарихына байланысты Ататүріктің саяси келбеті туралы да жаздым.
Жалпы оқырман талқысына ұсынылған мынау шағын дүние – бүкіл адамзат
баласына, әсіресе студенттерге, Ататүріктің өмірін, саяси келбетін, ер
жүректігін, Түркия мемлекетін құрғанын таныту мақсатында жаздым. Егерде осы
жұмыста кем – кетігі кездесіп жатса, оқырман түсіністікпен қабылдар деген
үмітттемін.
1. Мұстафа Кемал Ататүрік – Тарихи Тұлға
Мұстафа Кемал Ататүрік Солоники қаласында (Греция) дүниеге келген.
Туған кездегі толық есімі- Әли Риза ұлы Мұстафа.Әкесі- Әли риза Ефенді,
анасы-Зүбейде ханым. Балам батыр болсын деген ырыммен Мұстафаның бесігінің
үстіне қылыш ілген екен. Мұстафа Кемалдың нақты қай күні туғаны
белгісіз.Оның себебі Османлы империясында екі түрлі күнтізбе қолданылған:
һиджри және руми. Оның туған жылы 1296 жыл деп тіркелді де қай күнтізбе
бойынша екендігі айтылмады. 1296 жыл қазіргі жалпы қолданыстағы күнтізбенің
1880-1881 жылдарына сәйкес келеді. Мұстафа Кемалдың өзінің айтуынша анасы
оған көктемде туғансың деп айтқан.Тарихшы Решит Саффет Атабиеннің
ұсынысынан кейін Ататүріктің өзі туған күн ретінде Түрік тәуелсіздік соғысы
басталған күнді, яғни мамырдың 19-ын қабылдады.
Селаник пен Манастырдағы әскери мектептерде оқыған. Әскери мектепте
оқып жүрген кезінде Ататүрікке бір күні математика пәнінің мұғалімі былай
дейді: Ұлым, екеуміздің де атымыз Мұстафа екен. Арамызда айырмашылық болуы
үшін сенің атың бұдан былай Кемал болсын. Ұстазы осылай дейді де, журналға
солай жаздырады. Сөйтіп, азан шақырып қойған аты сәл өзгертіліп, Ататүрік
екі сөзден тұратын есім алады. Ал, кейін 1934 жылы Туркияда фамилиялар
туралы арнайы заң қабылданғанда түрік халқының алдындағы орасан зор еңбегі
ескеріліп, Туркияның Ұлы Ұлттық Мәжілісінің арнайы қаулысымен Мұстафа
Кемалға Ататүрік деген фамилия берілді.
Сақария қаласында грек әскерімен болған 21- тәулікке созылған бетпе-
бет ұрыста тамаша жеңіске жеткені үшін 1921 жылдың қыркүйек айында оған
маршал дәрежесі және Ғази (жеңімпаз) атағы берілген.
1895 жылы Манастырдағы Османлы әскеи академиясына оқуға түсті.
Мұстафа Кемал Латифе Ұшақлігілге үйленген. Ататүрік 7 қыз бен 1 ұл асырап
алған. Бос уақытында кітап оқуды, атқа мінуді, шахмат ойнауды және суда
жүзуді ұнатқан. Биге құмар болған. Мұстафа көптеген кітаптар жазып, жеке
күнделік те жүргізген.
Ататүрік Туркия республикасынң 15 жылдығына орай елді аралап жүрген
сапары кезінде 1938 жылы 10-қараша күні Стамбулда бауыр церрозынан қайтыс
болады(57 жасында). Оның денесі Анкараға әкелініп, сондағы этнография
мұражайына жерленеді. Ал 15 жылдан кейін, яғни 1953 жылы қазіргі кесенесіне
көшірілді. Бұл кесене түрікше Аныт қабир (Ескерткіш қабір) деп аталады.
Мұстафа Кемал Ататүрік тек түрік халқының ғана емес, бүкіл түркі
әлемінің ХХ ғасырда тарих сахнасына әкелген ұлы перзенттерінің бірі. Ол
өзінің саналы өмірін туған халқының жарқын болашағы мен туған елінің толық
тәуелсіздігі, тұтастығы және бірлігі, ана тілі мен ұлттық мәдениеттің
дамуы, жетіле тусуі жолындағы күреске арнады. Сондықтан да Ататүрік қиын –
қыстау кезеңде ұлт - азаттық күресті (1918-1922ж.ж.) басқарып, туған елін
ғасырлар бойына созылған сұлтандар әулетінің езгісі империалистік
мемлекеттердің отанын бөлшектеп, әлем картасынан алып тастау жөніндегі арам
пиғылынан құтқарды. Осылайша батыс үлгісіндегі Еуропалық сипаттағы
демократияға негізделген бүгінгі Түркия Республикасы дүнтеге келді (1923ж.,
29 қазан), яғни оның тұңғыш президенті өзі болды.
2. Түркия тәуелсіз ұлттық даму жолында және Ататүрік
Түркия елінде ұлт – азаттық қозғалысы өрістеді. Батыс Анатолияда
партизан соғысы басталды. Түрік интелегенциясы, ең алдымен әскер
қатарындағы интеллигенция – Анатолиядағы Түрік Ұльтының идеологы, азаттық
қозғалыстың басқарушысы болды. Түрік ұлтының басшысы Мұстафа Кемал – паша
(Ататүрік) осындай офицерлер қауымынан шықты жәгне барлық қозғалыс
кемалшылдар қозғалысы ал азаттық соғыстың басында өріс алған ұлттық
революция кемалшылдар революциясы деп аталды. Ұлттың мүддесін көздеген
Кемалдың өзі басқарған кемалшылдардың радикалды қанаты османизм
идеологиясынан қол үзіп, Түркияны тәуелсіз мемлекетке айналдыруға ұмтылды.
Лозанна бітім шартында Түркияның жаңа шекарасы белгіленіп Осман
империясының құлағаны заңдастырылды. Түркия халықаралық финанс бақылауынан
құтылды. Осы шарт бойынша Түркия Оттаман қарызының өзіне тиісті бөлігін
мойындады. Либиядағы құқықтарымен артықшықтарынан бас тартты. Түркия үшін
кейбір қолайсыздықтарына қарамастан, Лозанна бітім шартты Кемал (Ататүрік)
революциясы нәтижесінде, оның үлкен жеңіске жеткендігін айқындады. Антнта
мемлекеттері 1920жылы жасаған Севр бітім шартынан бас тартып , Түркияның
тәуелсіздігін мойындауға мәжбүр болды. Түрік халқының азаттық күресі
барысында шетел капиталының үстемдігі мен сұлтандық феодалдық- клерикалдық
құрылысқа қарсы бағытталған ұлттық революция міндеттері шешілді. 1923 жылы
29 қазанда Түрік республикасы болып жарияланды. 1924-1934 жылдары
мемлекеттік құрылыс, құқықтық қатынастар, мәдениет пен тұрмыс салаларында
реформалар жүргізіліп, экономика саласында бірсыпыра прогресшіл шаралар
жүзеге асырылды.
Қорыта келгенде, бірінші дүние жүзілік соғыс салдарынан Осман
империясы азып-тозып кеткесін, Анадолыда ұлттық мемлекет құрылды. 1922 жылы
1 қарашада Түркияның Ұлы Ұлттық мәжілісі сұлтан билігін таратып жіберді.
1923 жылдың 29 қазанында республика жарияланды. 1926 жылы Швейцария кодексі
негізінде азаматтық кодекс қабылданды, ол көп әйел алушылыққа тиым салып,
ермен әйелдің заң жүзінде бірдей тең екенін тиянақтап берді. Кемал Ататүрік
түрік қоғамына батыс құндылықтарын енгізу үшін бірқатар басқада реф
ормаларды жүзеге асырды: әріпті латындандыру, тіл реформасы, Европа киімін
енгізу, ай тізбені күн тізбемен алмастыру, әйелдерге саяси хұқ беру т.б.
Осы жаңартудың бәрін іске қосуда лаицизм (зиялылық) принципі негізге
алынды. Ислам мемлекеттік дін болудан қалды.
Мұстафа өзінің дүниетанымы бойынша, либералдық экономиканы жақтайтын,
ал жеке адамның кәсіпкерлінгін жоғары бағалады. Бірақ христиандар Түркияны
тастап кеткеннен кейін елге іскер кісілер жетіспей қалды, бұған қоса
соғыстан жадап жүдеген елдің қаржы-капиталы да тым аз еді. Осындай мүшкіл
жағдайда тек жеке кісілердің кәсіпорындары республиканың ілгері басуын
қамтамасыз ете алмады.
Алайда экономиканы мемлекеттік басқару формасы ретінде, этатизм
Ататүріктің жігерлі ұмтылыстарына жауаптарына жауап бере алмады. Расында
да, жеке меншік сектроы баяу да болса сенімді де, тұрақты дамыды және
өндірілетін ауыл шаруашылық өнімінің бәрі түгелдей жеке кісілердің
иеліігнде болды.
Ататүріктің айрықша тұлғасы оны қайта жаңғыртудың кепіліне
айналдырды, оның ел арасындағы абырой-беделі, сұлтан мен халифат
жойылғангнан кейін жаңа тәртіптің заңдылығын қамтамасыз етті. Дегенмен,
Ататүріктің жаңғырту бағдарламасын жүзеге асырғаннан кейін де Түркия
дамыған Еуропа ел-жұртының деңгейіне жете алмады. Бұл табиғи нәрсе болатын,
өйткені, ол Батыс Еуропамен салыстырғанда өз экономикасын модерлендіруге
тым кешеуілдеп кіріскен еді. Батыста мемлекет-ұлт тұрпатындағы жаңа
мемлекеттік бірлестіктер адамдардың тілі мен діні, мәдениеті бойынша өзара
жақындасуының нәтижесінде туған еді. Бұл жергілікті базарлар бірлесуінен
пайда болған жалпы ұлттық базардың құрылуына қол жеткізді. Сол сияқты
аймақтық мәдениеттер ұласуынан келіп, жалпы ұлттық мәдениет жасалды.
3. Ататүрікшілдік немесе Кемализм принциптері
Түрік ұлтын, жаңа түрік мемлекетін заманауи өркениет деңгейіне жеткізу
жолында Ататүрік жүзеге асырған реформалардың ( Туркияда оларды Ататүрік
революциялары деп атайды.) негізгі болған принциптердің жиынтығы
ататүрікшілдік, немесе кемализм деп аталады. Бұл - жалаң теория емес,
Ататүрік құрған Туркия республикасы мемлекеттің практикалық тұрғыдағы
тұғырнамасы, идеологиалық арқауы.
Олар мыналар:
1.республикашылдық (мемлекетің және ұлттың тұрақты түрде республикалық
құрылым жолымен басқарылуы);
2. халықшылдық (мемлекеттің халық үшін қызмет етуі және оның халық
тарапынан басқарылып отыруы);
3. мемлекетшілдік (барлық саяси, экономикалық, әлеуметтік және мәдени
шаралар Туркия мемлекетінің мәңгі өмір сүруін және нығаюын қамтамасыз етуі
керек);
4.ұлтшылдық(ұлтжандылық, түрік ұлтының мүдделері мен мерейінің басты мақсат
болып табылуы);
5. лаицализм (діни емес, зайырлы мемлекет жүйесі);
6. революцияшылдық(тоқырауға жол бермеу, үнемі даму, жаңару үстінде болу,
әлемдік өркениеттен артта қалмау).
Бұл принциптер 1937 жылы ресми түрде Туркия республикасының
конституциясына енгізілді. 1961,1962 жылға конституцияға енгізілген
өзгерістер де бұл принциптерге нұқсан келтірген жоқ.
Осы принциптердің негізінде Туркияда Ататүріктің басшылығымен мынадай
реформалар жүзеге асырылды:
саясат саласында- сұлтандық жойылып, Туркия республика болып
жарияланды. Туркияның жаңа парламенті- Ұлы Ұлттық Мәжілісі ұйымдастырылды,
халифат таратылды, жаңа конституция қабылданды.
құқық саласында- шариғат соттары таратылды, азаматтық кодекс және жаза
туралы заңдар қабылданды, әйелдерге еркектермен тең құқықтар берілді, көп
әйел алуға тыйым салынды;
білім беру саласында- латын жазуына негізделген жаңа түрік әліпбиі
қабылданды, жаңа типті университеттер құрылды, білім берудің тұтас жүйесі
қалыптастырылды;
лаицизм бағыт алу жолында- дін мемлекеттен ажыратылды, дәруіштердің
ғибадатханалары таратылды. Әрине, дінге тыйым салынған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
Негізгі бөлім
Ататүрік – саяси келбеті
1. Мұстафа Кемал Ататүрік – Тарихи Тұлға
2. Түркия тәуелсіз ұлттық даму жолында және Ататүрік
3. Ататүрікшілдік немесе Кемализм принциптері
4. Ататүріктің әскери қызметі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Тарих ғылымы қоғамының өткенін, бүгіні мен ертеңін қарастырады.
Өйткені адамзат баласының өткені, бүгіні және борлашағы бар. Осы үшеуінің
ішінде ең анық байқалатыны – бүгінгі күн. Алайда, адам баласы мұнымен
шектеліп қалмақ емес. Болашақты болжап, өзін осы бағытта дайындауға
қажеттілік туындап отырады. Оқиғалар арасындағы себеп-нәтиже байланыстарын
құра білу үшін тарих ғылымы жалғыз дерек сөз болып табылады. Сондықтан да
тарих ғылымының өткен тарихты үйрету тұрғысынан халық өмірінде алар орны
ерекше. Сонымен қатар, хронологиялық ретпн тарихтағы түркі мемлекеттерінің
жалпы өзіндік ерекшеліктері бар. Жалпы осы жұмысты жазуымның мақсаты –
Түркия түріктерін ыдырап, жойылып кетуден аман алып қалған ұлы күрескер,
жаңа тұрпатты Түркия Республикасын құрған мемлекет басшысы, Түрік
дүниесінің бірлігін қалпына келтіруді өсиет етіп кеткен түрікшіл тұлға –
Мұстафа Кемал Ататүрік. Сонымен қатар бірінші жиhан соғысында жеңіп шыққан
елдердің бәрі тарпа бас салып, Түркияны бөлшектеуге кіріскенде, е,ржүрек
түрік ұлтын бір тудың астына жинап, дүникнің алпауыт мемлекеттеріне
тойтарыс берген Ататүрік онан соң елде саяси, экономикалық мәдени
реформалар жасап, Түркияны қатарға қосты. Бұл күнде Түркия – дамыған
елдердің қатарында, халықаралық қауымдастық санасатын ілгері мемлекет. Бұл
жұмыстың мән-мағынасына тоқталсақ Ататүріктің өмірі, қызметі, Түркия
мемлекетінің құрылуына және дамуына зор үлесін қосқаны туралы жазып,
бүгінгі күнмен байланыстыруға тырыстым. Жалпы осы мақсатта Түркі
мемлекеттер тарихына байланысты Ататүріктің саяси келбеті туралы да жаздым.
Жалпы оқырман талқысына ұсынылған мынау шағын дүние – бүкіл адамзат
баласына, әсіресе студенттерге, Ататүріктің өмірін, саяси келбетін, ер
жүректігін, Түркия мемлекетін құрғанын таныту мақсатында жаздым. Егерде осы
жұмыста кем – кетігі кездесіп жатса, оқырман түсіністікпен қабылдар деген
үмітттемін.
1. Мұстафа Кемал Ататүрік – Тарихи Тұлға
Мұстафа Кемал Ататүрік Солоники қаласында (Греция) дүниеге келген.
Туған кездегі толық есімі- Әли Риза ұлы Мұстафа.Әкесі- Әли риза Ефенді,
анасы-Зүбейде ханым. Балам батыр болсын деген ырыммен Мұстафаның бесігінің
үстіне қылыш ілген екен. Мұстафа Кемалдың нақты қай күні туғаны
белгісіз.Оның себебі Османлы империясында екі түрлі күнтізбе қолданылған:
һиджри және руми. Оның туған жылы 1296 жыл деп тіркелді де қай күнтізбе
бойынша екендігі айтылмады. 1296 жыл қазіргі жалпы қолданыстағы күнтізбенің
1880-1881 жылдарына сәйкес келеді. Мұстафа Кемалдың өзінің айтуынша анасы
оған көктемде туғансың деп айтқан.Тарихшы Решит Саффет Атабиеннің
ұсынысынан кейін Ататүріктің өзі туған күн ретінде Түрік тәуелсіздік соғысы
басталған күнді, яғни мамырдың 19-ын қабылдады.
Селаник пен Манастырдағы әскери мектептерде оқыған. Әскери мектепте
оқып жүрген кезінде Ататүрікке бір күні математика пәнінің мұғалімі былай
дейді: Ұлым, екеуміздің де атымыз Мұстафа екен. Арамызда айырмашылық болуы
үшін сенің атың бұдан былай Кемал болсын. Ұстазы осылай дейді де, журналға
солай жаздырады. Сөйтіп, азан шақырып қойған аты сәл өзгертіліп, Ататүрік
екі сөзден тұратын есім алады. Ал, кейін 1934 жылы Туркияда фамилиялар
туралы арнайы заң қабылданғанда түрік халқының алдындағы орасан зор еңбегі
ескеріліп, Туркияның Ұлы Ұлттық Мәжілісінің арнайы қаулысымен Мұстафа
Кемалға Ататүрік деген фамилия берілді.
Сақария қаласында грек әскерімен болған 21- тәулікке созылған бетпе-
бет ұрыста тамаша жеңіске жеткені үшін 1921 жылдың қыркүйек айында оған
маршал дәрежесі және Ғази (жеңімпаз) атағы берілген.
1895 жылы Манастырдағы Османлы әскеи академиясына оқуға түсті.
Мұстафа Кемал Латифе Ұшақлігілге үйленген. Ататүрік 7 қыз бен 1 ұл асырап
алған. Бос уақытында кітап оқуды, атқа мінуді, шахмат ойнауды және суда
жүзуді ұнатқан. Биге құмар болған. Мұстафа көптеген кітаптар жазып, жеке
күнделік те жүргізген.
Ататүрік Туркия республикасынң 15 жылдығына орай елді аралап жүрген
сапары кезінде 1938 жылы 10-қараша күні Стамбулда бауыр церрозынан қайтыс
болады(57 жасында). Оның денесі Анкараға әкелініп, сондағы этнография
мұражайына жерленеді. Ал 15 жылдан кейін, яғни 1953 жылы қазіргі кесенесіне
көшірілді. Бұл кесене түрікше Аныт қабир (Ескерткіш қабір) деп аталады.
Мұстафа Кемал Ататүрік тек түрік халқының ғана емес, бүкіл түркі
әлемінің ХХ ғасырда тарих сахнасына әкелген ұлы перзенттерінің бірі. Ол
өзінің саналы өмірін туған халқының жарқын болашағы мен туған елінің толық
тәуелсіздігі, тұтастығы және бірлігі, ана тілі мен ұлттық мәдениеттің
дамуы, жетіле тусуі жолындағы күреске арнады. Сондықтан да Ататүрік қиын –
қыстау кезеңде ұлт - азаттық күресті (1918-1922ж.ж.) басқарып, туған елін
ғасырлар бойына созылған сұлтандар әулетінің езгісі империалистік
мемлекеттердің отанын бөлшектеп, әлем картасынан алып тастау жөніндегі арам
пиғылынан құтқарды. Осылайша батыс үлгісіндегі Еуропалық сипаттағы
демократияға негізделген бүгінгі Түркия Республикасы дүнтеге келді (1923ж.,
29 қазан), яғни оның тұңғыш президенті өзі болды.
2. Түркия тәуелсіз ұлттық даму жолында және Ататүрік
Түркия елінде ұлт – азаттық қозғалысы өрістеді. Батыс Анатолияда
партизан соғысы басталды. Түрік интелегенциясы, ең алдымен әскер
қатарындағы интеллигенция – Анатолиядағы Түрік Ұльтының идеологы, азаттық
қозғалыстың басқарушысы болды. Түрік ұлтының басшысы Мұстафа Кемал – паша
(Ататүрік) осындай офицерлер қауымынан шықты жәгне барлық қозғалыс
кемалшылдар қозғалысы ал азаттық соғыстың басында өріс алған ұлттық
революция кемалшылдар революциясы деп аталды. Ұлттың мүддесін көздеген
Кемалдың өзі басқарған кемалшылдардың радикалды қанаты османизм
идеологиясынан қол үзіп, Түркияны тәуелсіз мемлекетке айналдыруға ұмтылды.
Лозанна бітім шартында Түркияның жаңа шекарасы белгіленіп Осман
империясының құлағаны заңдастырылды. Түркия халықаралық финанс бақылауынан
құтылды. Осы шарт бойынша Түркия Оттаман қарызының өзіне тиісті бөлігін
мойындады. Либиядағы құқықтарымен артықшықтарынан бас тартты. Түркия үшін
кейбір қолайсыздықтарына қарамастан, Лозанна бітім шартты Кемал (Ататүрік)
революциясы нәтижесінде, оның үлкен жеңіске жеткендігін айқындады. Антнта
мемлекеттері 1920жылы жасаған Севр бітім шартынан бас тартып , Түркияның
тәуелсіздігін мойындауға мәжбүр болды. Түрік халқының азаттық күресі
барысында шетел капиталының үстемдігі мен сұлтандық феодалдық- клерикалдық
құрылысқа қарсы бағытталған ұлттық революция міндеттері шешілді. 1923 жылы
29 қазанда Түрік республикасы болып жарияланды. 1924-1934 жылдары
мемлекеттік құрылыс, құқықтық қатынастар, мәдениет пен тұрмыс салаларында
реформалар жүргізіліп, экономика саласында бірсыпыра прогресшіл шаралар
жүзеге асырылды.
Қорыта келгенде, бірінші дүние жүзілік соғыс салдарынан Осман
империясы азып-тозып кеткесін, Анадолыда ұлттық мемлекет құрылды. 1922 жылы
1 қарашада Түркияның Ұлы Ұлттық мәжілісі сұлтан билігін таратып жіберді.
1923 жылдың 29 қазанында республика жарияланды. 1926 жылы Швейцария кодексі
негізінде азаматтық кодекс қабылданды, ол көп әйел алушылыққа тиым салып,
ермен әйелдің заң жүзінде бірдей тең екенін тиянақтап берді. Кемал Ататүрік
түрік қоғамына батыс құндылықтарын енгізу үшін бірқатар басқада реф
ормаларды жүзеге асырды: әріпті латындандыру, тіл реформасы, Европа киімін
енгізу, ай тізбені күн тізбемен алмастыру, әйелдерге саяси хұқ беру т.б.
Осы жаңартудың бәрін іске қосуда лаицизм (зиялылық) принципі негізге
алынды. Ислам мемлекеттік дін болудан қалды.
Мұстафа өзінің дүниетанымы бойынша, либералдық экономиканы жақтайтын,
ал жеке адамның кәсіпкерлінгін жоғары бағалады. Бірақ христиандар Түркияны
тастап кеткеннен кейін елге іскер кісілер жетіспей қалды, бұған қоса
соғыстан жадап жүдеген елдің қаржы-капиталы да тым аз еді. Осындай мүшкіл
жағдайда тек жеке кісілердің кәсіпорындары республиканың ілгері басуын
қамтамасыз ете алмады.
Алайда экономиканы мемлекеттік басқару формасы ретінде, этатизм
Ататүріктің жігерлі ұмтылыстарына жауаптарына жауап бере алмады. Расында
да, жеке меншік сектроы баяу да болса сенімді де, тұрақты дамыды және
өндірілетін ауыл шаруашылық өнімінің бәрі түгелдей жеке кісілердің
иеліігнде болды.
Ататүріктің айрықша тұлғасы оны қайта жаңғыртудың кепіліне
айналдырды, оның ел арасындағы абырой-беделі, сұлтан мен халифат
жойылғангнан кейін жаңа тәртіптің заңдылығын қамтамасыз етті. Дегенмен,
Ататүріктің жаңғырту бағдарламасын жүзеге асырғаннан кейін де Түркия
дамыған Еуропа ел-жұртының деңгейіне жете алмады. Бұл табиғи нәрсе болатын,
өйткені, ол Батыс Еуропамен салыстырғанда өз экономикасын модерлендіруге
тым кешеуілдеп кіріскен еді. Батыста мемлекет-ұлт тұрпатындағы жаңа
мемлекеттік бірлестіктер адамдардың тілі мен діні, мәдениеті бойынша өзара
жақындасуының нәтижесінде туған еді. Бұл жергілікті базарлар бірлесуінен
пайда болған жалпы ұлттық базардың құрылуына қол жеткізді. Сол сияқты
аймақтық мәдениеттер ұласуынан келіп, жалпы ұлттық мәдениет жасалды.
3. Ататүрікшілдік немесе Кемализм принциптері
Түрік ұлтын, жаңа түрік мемлекетін заманауи өркениет деңгейіне жеткізу
жолында Ататүрік жүзеге асырған реформалардың ( Туркияда оларды Ататүрік
революциялары деп атайды.) негізгі болған принциптердің жиынтығы
ататүрікшілдік, немесе кемализм деп аталады. Бұл - жалаң теория емес,
Ататүрік құрған Туркия республикасы мемлекеттің практикалық тұрғыдағы
тұғырнамасы, идеологиалық арқауы.
Олар мыналар:
1.республикашылдық (мемлекетің және ұлттың тұрақты түрде республикалық
құрылым жолымен басқарылуы);
2. халықшылдық (мемлекеттің халық үшін қызмет етуі және оның халық
тарапынан басқарылып отыруы);
3. мемлекетшілдік (барлық саяси, экономикалық, әлеуметтік және мәдени
шаралар Туркия мемлекетінің мәңгі өмір сүруін және нығаюын қамтамасыз етуі
керек);
4.ұлтшылдық(ұлтжандылық, түрік ұлтының мүдделері мен мерейінің басты мақсат
болып табылуы);
5. лаицализм (діни емес, зайырлы мемлекет жүйесі);
6. революцияшылдық(тоқырауға жол бермеу, үнемі даму, жаңару үстінде болу,
әлемдік өркениеттен артта қалмау).
Бұл принциптер 1937 жылы ресми түрде Туркия республикасының
конституциясына енгізілді. 1961,1962 жылға конституцияға енгізілген
өзгерістер де бұл принциптерге нұқсан келтірген жоқ.
Осы принциптердің негізінде Туркияда Ататүріктің басшылығымен мынадай
реформалар жүзеге асырылды:
саясат саласында- сұлтандық жойылып, Туркия республика болып
жарияланды. Туркияның жаңа парламенті- Ұлы Ұлттық Мәжілісі ұйымдастырылды,
халифат таратылды, жаңа конституция қабылданды.
құқық саласында- шариғат соттары таратылды, азаматтық кодекс және жаза
туралы заңдар қабылданды, әйелдерге еркектермен тең құқықтар берілді, көп
әйел алуға тыйым салынды;
білім беру саласында- латын жазуына негізделген жаңа түрік әліпбиі
қабылданды, жаңа типті университеттер құрылды, білім берудің тұтас жүйесі
қалыптастырылды;
лаицизм бағыт алу жолында- дін мемлекеттен ажыратылды, дәруіштердің
ғибадатханалары таратылды. Әрине, дінге тыйым салынған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz