Дүние жүзінің мұхиттарымен құрлықтары
1 Мұхиттар
2 Материктердің беткі құрылысы
3 Құрлықтың ішкі сулары
4 Өсімдік
5 Материктердің жануар әлемі
6 Табиғатты қорғау
7 Кейбір минералдардың мағыналары
2 Материктердің беткі құрылысы
3 Құрлықтың ішкі сулары
4 Өсімдік
5 Материктердің жануар әлемі
6 Табиғатты қорғау
7 Кейбір минералдардың мағыналары
Маржан рифі – дүние жүзінің ең ежелгі және ең қиын экожүйесі.
Кариб теңізінде маржанның 180 түрі бар, бұларға «гаргона» (қара маржан) да жтады. Ол Микронезияда маржандардың 300-ден астам түрі кездеседі. Маржан рифінде ерекше атты бар балықтар өмір сүреді: жүзу қанаты көк көбелек балық, періште балық, хирург балық, теңіз иті, сарбаз балық, сержант балық, пинцеит балық, ұсақ теңіз қарлығаштары.
Кальмар – теңіз «хамелеоны», ол өз түсін жағдайына қарай өзгертеді.
Манта балығы (теңіз албастысы) – мүйізді тармағынан, тұлғасының ендігі (қанатымен) 6,6 м, массасы 1,5 т. дейін жетеді, ұзындығы 7 м дейін.
Мұхиттағы жануарлар ауырыманды, өйткені су олардың сырқатының алдын алады.
Керуан ағысының температурасы оңтүстікте 15° С-тан жоғары, ал солтүстікте 20° С дейін.
Бенгол ағысының температурасы оңтүстікте 15° С, ал солтүстікте 22° С дейін жылы.
Гавай аралдарындағы Маун Кеа суасты тауының биіктігі 9,5 км.
Гибралтар бұғазы арқылы Жер орта теңізінің суы жаңаруына 80 жыл қажет. Теңіз жағалауларында көп қызмет атқарады. Батыс – Фриз аралдарын «саяхаттаушы» дейді. Аралдар жайлап өз бейнесін өзгертіп, шығысқа қарай жылжиды. Теңіз өз толқындарымен батыс жағалауларын қиратады, ал шығысқа толқындар құм тасып, аралдың көлемін үлкейтеді. Ұсақ аралдарының біреуі 140 жылда 3 км жылжыпты, ал Тессель аралы 100 жылда 1,5 км жылжыды.
Кариб теңізінде маржанның 180 түрі бар, бұларға «гаргона» (қара маржан) да жтады. Ол Микронезияда маржандардың 300-ден астам түрі кездеседі. Маржан рифінде ерекше атты бар балықтар өмір сүреді: жүзу қанаты көк көбелек балық, періште балық, хирург балық, теңіз иті, сарбаз балық, сержант балық, пинцеит балық, ұсақ теңіз қарлығаштары.
Кальмар – теңіз «хамелеоны», ол өз түсін жағдайына қарай өзгертеді.
Манта балығы (теңіз албастысы) – мүйізді тармағынан, тұлғасының ендігі (қанатымен) 6,6 м, массасы 1,5 т. дейін жетеді, ұзындығы 7 м дейін.
Мұхиттағы жануарлар ауырыманды, өйткені су олардың сырқатының алдын алады.
Керуан ағысының температурасы оңтүстікте 15° С-тан жоғары, ал солтүстікте 20° С дейін.
Бенгол ағысының температурасы оңтүстікте 15° С, ал солтүстікте 22° С дейін жылы.
Гавай аралдарындағы Маун Кеа суасты тауының биіктігі 9,5 км.
Гибралтар бұғазы арқылы Жер орта теңізінің суы жаңаруына 80 жыл қажет. Теңіз жағалауларында көп қызмет атқарады. Батыс – Фриз аралдарын «саяхаттаушы» дейді. Аралдар жайлап өз бейнесін өзгертіп, шығысқа қарай жылжиды. Теңіз өз толқындарымен батыс жағалауларын қиратады, ал шығысқа толқындар құм тасып, аралдың көлемін үлкейтеді. Ұсақ аралдарының біреуі 140 жылда 3 км жылжыпты, ал Тессель аралы 100 жылда 1,5 км жылжыды.
Мұхиттар
Маржан рифі – дүние жүзінің ең ежелгі және ең қиын экожүйесі.
Кариб теңізінде маржанның 180 түрі бар, бұларға гаргона (қара
маржан) да жтады. Ол Микронезияда маржандардың 300-ден астам түрі
кездеседі. Маржан рифінде ерекше атты бар балықтар өмір сүреді: жүзу
қанаты көк көбелек балық, періште балық, хирург балық, теңіз иті, сарбаз
балық, сержант балық, пинцеит балық, ұсақ теңіз қарлығаштары.
Кальмар – теңіз хамелеоны, ол өз түсін жағдайына қарай өзгертеді.
Манта балығы (теңіз албастысы) – мүйізді тармағынан, тұлғасының ендігі
(қанатымен) 6,6 м, массасы 1,5 т. дейін жетеді, ұзындығы 7 м дейін.
Мұхиттағы жануарлар ауырыманды, өйткені су олардың сырқатының алдын
алады.
Керуан ағысының температурасы оңтүстікте 15° С-тан жоғары, ал
солтүстікте 20° С дейін.
Бенгол ағысының температурасы оңтүстікте 15° С, ал солтүстікте 22° С
дейін жылы.
Гавай аралдарындағы Маун Кеа суасты тауының биіктігі 9,5 км.
Гибралтар бұғазы арқылы Жер орта теңізінің суы жаңаруына 80 жыл қажет.
Теңіз жағалауларында көп қызмет атқарады. Батыс – Фриз аралдарын
саяхаттаушы дейді. Аралдар жайлап өз бейнесін өзгертіп, шығысқа қарай
жылжиды. Теңіз өз толқындарымен батыс жағалауларын қиратады, ал шығысқа
толқындар құм тасып, аралдың көлемін үлкейтеді. Ұсақ аралдарының біреуі 140
жылда 3 км жылжыпты, ал Тессель аралы 100 жылда 1,5 км жылжыды.
Теңіз балдырларын тамақ және фармацевтикалық өндірістерде қолданады.
Балдырлардан спирт, уксус, эфир алады. Жапония теңіз суынан уран өндіретін
эксперименталды зауыт жұмыс істейді. Уранды 1 жылда 10 кг дейін өндіреді.
Атлант мұхиты өз атын 1507 жылы алды. Ол алғаш рет Валтд-Земюллердің
картасында Алып Атланттың атымен аталды. Бұдан алдын ол әр түрлі атқа ие
болатын: гректерде – Геракл бағаналарының артындағы теңіз, Батыс теңізі,
Қараңғы теңізі, ежелгі ирландтарда – бақырауық су.
1993 жылы ресей-германдық экспедициямен Солтүстік мұзды мұхиттың
Лаптевтер теңізінде 1990 м тереңдікте гидротермалар табылған (77°45' с.е.,
125°55' ш.б.). Ал америкалық зерттеушілер гидротерманы Гаккель жотасында
тапқан.
1997 жылы американдық экспедиция Солтүстік-атлант жотасында 37° мен
14° с.е. 800-3800 метр тереңдікте гидротермальды алаңдар ашты. Оларға
мынандай аттар берілді: Менд, Гвен, Лаки, Страйк.
2000 жылдың наурыз айында Багам аралдарында өткен американдық әскери
оқуларда ондаған киттер (қайыс тістілер) өздерін жағалауға тастаған. Мұның
себебі – қуатты дыбыс сәулелер болған.
Соңғы кездерде Солтүстік Атлантикада траулер тауларынан көптеген
маржандар жойылып жатыр.
Адриатика теңізінде 1185 арал бар, оның ішінде адамдар өмір сүретіні
67. Баренц теңізіндегі Штокман газ өңірінде 3,5 триллион газ бар. Теңіздер
мен мұхиттарда көптеген тұщы құдықтар бар. Оның ең әйгілі аймақтары:
1. Жер орта теңізінде Триполи (Ливан ғажайыбы), Канн, Сан-Ремо
аймақтарында;
2. Адриатика теңізінде Хорватия жағалауларында;
3. Қара теңіздің Форос аймағында, Сочи мен Балакалава аймақтарында;
4. Эге теңізі;
5. Атлант мұхитының Флорида түбегінде (тұщы су 100 м тереңдіктен
шығады);
6. Парсы шығанағында;
7. Карпентария шығанағында.
Бұл құдықтарды тұщы су алу үшін теңізшілер көп қолданады. Ең мөлдір
теңіз – Уэделла (79 м).
1999 жылы Тынық мұхитта Футуна жотасы ашылған (19°32' о.е., 170°12'
ш.б.). Жотаның биіктігі 1390 м, жоғарғы нүктесі 600 м тереңдікте
орналасқан.
Материктердің беткі құрылысы
Кейбір геологиялық кезеңдер қалдықтардың табылған жердің атымен
аталған.
Кембрий – Ежелгі Уэльстің атымен – Кембрий.
Ордовик – Англия жерін мекендеген халықтың атымен.
Силурий – Уэльс жерін мекендеген халықтың атымен – Силуриар.
Девон – Девон графтығы (Ұлыбритания). Бұл атты ағылшын геологы
Р.И.Мерчисон берген.
Перм – Ресейдегі Пермь қаласының атымен аталған.
Юра – Юра тауларының атын берген.
Эол бедері өз атын грек мифологиясындағы жел құдайынан алған. Ол
құдайдың аты – Эол. Рельеф қатты желдің әсерінен пайда болады: жел 20 мс
жылдамдықпен құм, шаңды алып келеді, ал 30 мс одан да жылдам болғанда
тастар мен ағаштарды алып келеді. Өрт кезінде жел оттарды жүздеген метрге
лақтырады.
Флювиалды бедер өз атын латын Hurius - өзен, ал глациал – glacies –
мұз сөздерінен шыққан. Тәджикистанның Кулаб қаласындағы тауда тұзды ірі тас
бар, оның биіктігі 900 метрдей, ал пішіні саңырауқұлаққа ұқсас. Жыл сайын
жер бетінде 1 млн-дай жер сілкіністері болады. Олардың ішінде 1 – 20 қатты
жер сілкіністері. Дүниежүзінде құрылықта 114 сейсмограф жұмыс істейді, ал
мұхиттарда біреуде жоқ, яғни жер бетінің 70 %-ы зерттеулерден тыс. Жерде
қазіргі таңда 600 ден астам актив жанартаулар бар, олардың көпшілігі тынық
мұхитында.
Индонезияның 400 жанартауларынан 100 активті. 1985 жылы Руис
жанартауының атқылауы 22 мың адамның өмірін алып кетті.
Этна – ең активті жанартаулардың бірі. Ең үлкен Африканың вулкандық
массиві – Килиманджаро, оның Кибо атты жанартауы атқылайды. 1800 жылдан
бері бұл жанартау 12 рет қатты атқылаған, жанартау 26 мың км3 жақын лава
лақтырады.
Қайнар бұлақтар дүние жүзінің 6 мемлекетінде ғана бар, бұлардың 5
солтүстік жарты шарда: Исландия, Ресей, АҚШ, Қытай, Жапония, Жаңа
Зелландия. Қайнар бұлақ аймақтары Камчаткада, Оңтүстік жарты шарда – Жаңа
Зелландияда бар (Солтүстік аралда).
Құрлықтың ішкі сулары
Амазонканың 1000 астам ағындары бар. Көлемі бойынша ол Енисей сияқты
12 өзенді, Еділдей 25 өзенді құрайды. Амазонканың бастауы Перуан
андыларында (Кивилия тауы) 5170 м биіктікте; ол мұндағы тереңдігі 40 см, ал
координаты 15°31' о.е. пен 71°41' б.б. Апачето арығынан алады. Миссисипи
өзенінің бастауы – Аитаска көлі (Миннесота штаты).
Киелі Лаврентий өзені үлкен жол секілді, ол Чикаго, Кливлент, Детройт,
Монреаль, Торонто, Квебек қалаларын бір магистральға қосады.
Үнді географы Брама Гоузаның пікірінше Ганга өзенінің астында жерасты
өзен бар. Ол өз бастауын Гималайдан алып, 200 км тереңдікке кетіп, ол
бенгал шығанағына шыға алмайды.
Дүние жүзінде 5 млн. көл бар, оның ішінде 6 мың көл Финляндия жерінде.
Норвегияның 15 бөлігін көлдер алады. Олардың саны 200 000-ға жуық.
Дүние жүзінің 250 көлінің аумағы 500 км2, мұндай өзендердің жартысы
Солтүстік Америкада. Канадада 4 млн. көл бар. Олардың шығу тегі, көлемі,
тереңдігі әр түрлі.
Каскад тауларында тереңдігі 600 м Крейтер атты вулкандық көл бар. Бұл
көл 2700 м биіктікте орналасқан. Оның диаметрі 9,5 км-ға жуық.
Шотландияда он бір атты көл бар. Оның ұзындығы 11 км, онда 11 арал,
11 түрлі өсімдік, 11 түрлі балық бар.
Шығыс Африкадағы Туркана (Рудольф) көлін нефритті деп атайды, өйткені
судағы көк-жасыл балдырлар шайқалып, көл жасыл түсті болып көрінеді.
Замбези өзеніндегі Виктория сарқырамасы жергілікті халық арасында Моси – оа
– Гунья атқа ие. Оның мағынасы Сарқыраған түтін. Сарқырама 5 ағыннан
тұрады, оң жағалауында тар шайтан сарқырама, одан кейінгісі негізгі
сарқырама, оның ендігі 830 м, Жылқы сағасы, Кемпірқосақтық,
Шығыстық. Судың түсу биіктігі 100 м дейін.
Дүние жүзінің ең үлкен артезиан құдығы Алжирдің Мальга оазисінде
орналасқан. Ол 63 м тереңдіктен күніне 4 млн-нан астам шелек су береді.
Гренландияның мұз жамылғысы ерісе дүние жүзілік мұхиттың деңгейі 6,5 м
көтеріледі, өйткені мұздың көлемі 2,6 млн.км3.
Дүние жүзінің кейбір тілдерінде өзен сөзі мынадай айтылады:
Бахр – арабша;
Ганга – хинди;
Гол – моңғолша;
Дарья – түрікше;
Йоки – финше;
Йоги – эстонша;
Мурәп – моңғолша;
По – тибетше;
Ривер – ағылшынша;
Рио – испанша;
Сиу – португалша;
Су – түрікше;
Цзян – қытай;
Хә - қытайша;
Чу – тибетше.
Бұл сөздер көптеген өзендердің атында ұшырасады (Кеми-Йоки, Цаигпо,
Хуанхе, Сырдарья).
Өсімдік
Акация түртармағының 800 – дей түрі бар. Мимоза - австралиялық күміс
түсті акация, Ақ акацияның отаны Аппалачи, сары акация – Карагана Азиядан
шыққан.
ОАРдың Трансваль провинциясындағы гальпики акациясы – маймыл тікенінің
– биіктігі 55 м, ал бүйшігінің диаметрі 5 м.
Сонора шөліндегі сквороу алып кактусының биіктігі 10-12 м, ал оның
бүйшігінің ені 70 м-ге дейін жетіп, салмағы 10 кг болады.
Мендесипо – жердің ең биік ағашы, ол Калифорния штатында өседі, оның
биіктігі 111 м 97 см.
Секвоия ағашының салмағы 100 т асады. Намиб шөлінде өсетін Вильвичия
ағашын – шөлдің сегізаяғы деп атайды. Ол 20 жылда бір рет гүлдейді,
тамырының ұзындығы – 20 м, діңінің ұзындығы 1 м-ға дейін, ал жапырағының
ұзындығы – 3 м.
Қарбыздың жабайы тегі Калахари деп болжамданды. Мұнда жаңбырдан кейін
шыбыртқылар пайда болып, кілем құрайды.
Шүгерінің жабайы тегі Мексика мен Орталық Америкада өсетін бір жылдық
тиосинте шөбі. Бұл өсімдікті 6000 жыл бұрын пайдалана бастаған деп
болжамдайды. Шүгерінің сабақтары Мексиканың Оасака үнгірінде табылған. 2000
жылдан кейін шүгері Эквадорда пайда болған.
Алқоры – алма мен терпаның гибриді.
Сейшель палмалары аралдың тек Мамырлық атты аймақта сақталып қалған.
Мұнда 800 жылдық аштар бар. Пальманың жемісі 6-8 жылда піседі.
Какао (лат. Құдайлардың тамағы) Ориноко өзенінде бұдан 4000 жыл бұрын
табылған деп болжамдайды.
Бамбук ағашының өсу жылдамдығы бірінші күндері 13-18 см, ал одан
кейінгі күндері 25 см дейін.
Африканың шатыр тәрізді акациялары өз көлеңкесімен тамырларын күннен
қорғап тұрады. Ойшыл пальма – төрт діңді. Оның діңі 2 бөлініп, тағы да 2
бөлінеді.
Мексика шөлдерінде Анданте атты кактус өседі, оның атының мағанасы
саяхаттаушы, ол желдің күшімен жылжиды. Кактуста тамырдың орнына бүйшіктер
арқылы ауадан ылғал мен өміріне керекті заттарды алады.
Ең ұзақ бұтақ – Гренландиядағы карликтік бұтағы салбарығантал, оның
биіктігі 5 см.
Сахараның Танере оазисінде Чемпион финик пальмасы өседі. Ол 1600
км. Радиустегі жалғыз ағаш.
Ағаштардың өмір ұзақтылығы әртүрлі.
Көктерек – 60 жыл;
Қамын – 250 жылға дейін;
Жөке - 400жылға дейін;
Қарағай – 600 жылға дейін;
Шырша – 1200 жылға дейін;
Емен – 2000 жылға дейін;
Америкадағы тауларда 3000жылдық қарағайлар бар. Невада штатында 4900
жылдық қарағай өседі. Ол 3275 метр биіктікте табылған, оның құлашы – 6,4м.
Емен көптеген халықтар сыйынатын ағаш. Біздің планетамызда еменнің
300 түрі бар. Атақты адамдардың атымен аталған ағаштар бар;
Францияда Жанна д Арк антберген емен;
Англияда Йокшер графтігінде Робин Гуд тығылып отырған қуысты емен бар;
колифорниядаДжек Лондон балалық шағында ойнап отырған емен;
Санкт-Петербургте Петр І отырғызған емендерді қорғауға алған;
Беллорусияның Кобрин қаласында Суворов 800 жылдық еменнің астында дем
алған. Емен жаңғағын жеуге болажы, оларөте дәмді. Емендердің суректері
тығыз, олар суда батады.
Африкада баобабтар 500 жыл өмір сүреді. Канар аралдарының Тенериф
аймағында 6000 жылдық, биіктігі 23метр ағаш өседі. Формасының ерекшелігіне
байланысты оған Дракон деген ат берген. Ол Драцена тармағынан; кескен
жерінен қызылшайыр ағады-Драконның қаны. Оның жемістері қиярға ұқсас.
Оның құрамында шаршағанды басатын витаминдер көп. Егер құлаған талдың бір
тамыршасы қалса, онда ол жатып өседі. Баобабтың диаметрі 10 метр. Үлкен
қуыстарында 40 адамдық Автовокзал, түрме, монша сыйдырса болады.
Банан -6-10 метр немесе одан да биік тропикалық шөп. Оның астыңғы бір-
біріне тығызорналасқан жапырақтары дің құрайды. Олөмірінде 1 мәрте
гүлдеп, 50кг-ға дейінжемісбереді. Бананның көкінестк және десерттік түрлері
бар.
Біріншісінен ұн алады, ал екіншісін пікірмей жейді.
Жердің тропикалық ендіктерінде ағаштардың жеуге болатын жемістері көп:
нан ағаштарының 47 түрі; қауынды (папайа), кәмпитті, мейізді, сүтті, майлы,
уксусты, қырық қабатты т.б. Олардың жемістерінің тірі мен дәмі біз білетін
жемістерге ұқсас.
Азияның тропиктерінде, Африкада және Мадагаскарда өсетін нан ағашы 700-
800 кг-ға дейін жеміс береді. Азиялық нан ағаштарының жемістері 12 кг-ғ
дейін. Қамыр тәрізді бұл жемісті күнеде пісіріп, дәмі бөлке секілді нан
алады.
Жер бетінде 600ден астам фикус түрі бар. Бенголияда өсетін бұл ағаштың
көптеген діңдері бар. (800-ге дейін)
Мексикада кактустың 500-ден астам түрі өседі.
Мадагаскар аралында Сатари қағазын жасауда авухо ағашының
талшықтарын пайдаланады. Бұл қағаздар папирус тәрізді.
Темір ағаш(парратеия) өз жемістерін 18 м радиус аралығында лақтырады.
Қытайдың Оңтүстік-Шығысында Салонка аты ағаш өседі; құрғақшылық
кезінде оның қабығында тұз кристалдары пайда болады.
Табиғатта үйтілмейтін атқа ие болған ағаштар бар; ақшағанның
ағаштары жанбайды; бұл ағаштың эфир майлары тез жанып кетіп, ал сүректері
жанып үлгермейді. Шырмауық, азмарин, американдық курателла ағаштары да
жанбайды.
Саяхаттаушы деген өсімдіктер бар. Антанте кактусы өз бүйшіктерін
грунтпен қосып құмда алып жүреді. Оң тігендері су менқажетті заттарын
ауадан алады. Сондай-ақ шол осокосы мен ебіректе саяхаттайды.
Жақында Австралияда бұрын белгісіз араукарненың түрі табылған.
Араукария Оңтүстік жартышардың жалғыз қылқанды ағашы.
Ускарон ( Перу, Орталық Анды) ұлттық бағында 4000 м. Пуня Раммондишөбі
өседі. Оның үлкен шамдарының ұзындығы 8-12 метр, жапырақтары агаваны еске
түсіреді. Оның біргүлінен 6 млн-ға дейін ұрық алуға болады. Альптік
әдельвейс гүлі артериями биік баурайда өседі.
Полярлы бұтағы салбыраған талдың биіктігі бірнеше ем.
Тропикалық орман жер бетінің 7 % құрайды, ал онда барлық жануарлармен
өсімдіктердің 45 бөлігі тіршілікетеді.
Амазонканың бастауында алуан түрлі ағаштар өседі; 1га 300түр, сондай-
ақ мұнда көбелектер мен құстардың да түрлері көп.
Георгин швед ғалымы Даль ашқан, сондақтан оған Далия (Dahlia) атын
берген. Мексикадан ХVІІІ ғ. түйнектерін жеуге болатын өсімдік ретінде алып
ыққан. Ол Ресейде осы гүлдің түрін зерттеп басқа түрлер шығарған И.И.Георги
атымен аталған. Ол бұл гүлдің 15 түрін шығарған.
Гертензияның аты Француз әйелінің атымен аталған.
Камелия өз атын Камели миссионерінен алған, ол гүлді Оңтүстік Шығыс
Қытайдан Еуропаға алып келген.
Гладиолус (латынша-қылыш) деген мағынаны береді. Бұл гүл достықтың,
кеңпейілдіктің символы болып есептелінеді.
Магнолия ХVІІ ғасырда өмір сүрген Пьер Магналдың атымен аталған.
Сахараның флорасында 1200 өсімдіктің түрі бар, мұның 300-әндемик.
Ахаррамен Тибестиде 400 түр өсімдік кездеседі. Олардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Маржан рифі – дүние жүзінің ең ежелгі және ең қиын экожүйесі.
Кариб теңізінде маржанның 180 түрі бар, бұларға гаргона (қара
маржан) да жтады. Ол Микронезияда маржандардың 300-ден астам түрі
кездеседі. Маржан рифінде ерекше атты бар балықтар өмір сүреді: жүзу
қанаты көк көбелек балық, періште балық, хирург балық, теңіз иті, сарбаз
балық, сержант балық, пинцеит балық, ұсақ теңіз қарлығаштары.
Кальмар – теңіз хамелеоны, ол өз түсін жағдайына қарай өзгертеді.
Манта балығы (теңіз албастысы) – мүйізді тармағынан, тұлғасының ендігі
(қанатымен) 6,6 м, массасы 1,5 т. дейін жетеді, ұзындығы 7 м дейін.
Мұхиттағы жануарлар ауырыманды, өйткені су олардың сырқатының алдын
алады.
Керуан ағысының температурасы оңтүстікте 15° С-тан жоғары, ал
солтүстікте 20° С дейін.
Бенгол ағысының температурасы оңтүстікте 15° С, ал солтүстікте 22° С
дейін жылы.
Гавай аралдарындағы Маун Кеа суасты тауының биіктігі 9,5 км.
Гибралтар бұғазы арқылы Жер орта теңізінің суы жаңаруына 80 жыл қажет.
Теңіз жағалауларында көп қызмет атқарады. Батыс – Фриз аралдарын
саяхаттаушы дейді. Аралдар жайлап өз бейнесін өзгертіп, шығысқа қарай
жылжиды. Теңіз өз толқындарымен батыс жағалауларын қиратады, ал шығысқа
толқындар құм тасып, аралдың көлемін үлкейтеді. Ұсақ аралдарының біреуі 140
жылда 3 км жылжыпты, ал Тессель аралы 100 жылда 1,5 км жылжыды.
Теңіз балдырларын тамақ және фармацевтикалық өндірістерде қолданады.
Балдырлардан спирт, уксус, эфир алады. Жапония теңіз суынан уран өндіретін
эксперименталды зауыт жұмыс істейді. Уранды 1 жылда 10 кг дейін өндіреді.
Атлант мұхиты өз атын 1507 жылы алды. Ол алғаш рет Валтд-Земюллердің
картасында Алып Атланттың атымен аталды. Бұдан алдын ол әр түрлі атқа ие
болатын: гректерде – Геракл бағаналарының артындағы теңіз, Батыс теңізі,
Қараңғы теңізі, ежелгі ирландтарда – бақырауық су.
1993 жылы ресей-германдық экспедициямен Солтүстік мұзды мұхиттың
Лаптевтер теңізінде 1990 м тереңдікте гидротермалар табылған (77°45' с.е.,
125°55' ш.б.). Ал америкалық зерттеушілер гидротерманы Гаккель жотасында
тапқан.
1997 жылы американдық экспедиция Солтүстік-атлант жотасында 37° мен
14° с.е. 800-3800 метр тереңдікте гидротермальды алаңдар ашты. Оларға
мынандай аттар берілді: Менд, Гвен, Лаки, Страйк.
2000 жылдың наурыз айында Багам аралдарында өткен американдық әскери
оқуларда ондаған киттер (қайыс тістілер) өздерін жағалауға тастаған. Мұның
себебі – қуатты дыбыс сәулелер болған.
Соңғы кездерде Солтүстік Атлантикада траулер тауларынан көптеген
маржандар жойылып жатыр.
Адриатика теңізінде 1185 арал бар, оның ішінде адамдар өмір сүретіні
67. Баренц теңізіндегі Штокман газ өңірінде 3,5 триллион газ бар. Теңіздер
мен мұхиттарда көптеген тұщы құдықтар бар. Оның ең әйгілі аймақтары:
1. Жер орта теңізінде Триполи (Ливан ғажайыбы), Канн, Сан-Ремо
аймақтарында;
2. Адриатика теңізінде Хорватия жағалауларында;
3. Қара теңіздің Форос аймағында, Сочи мен Балакалава аймақтарында;
4. Эге теңізі;
5. Атлант мұхитының Флорида түбегінде (тұщы су 100 м тереңдіктен
шығады);
6. Парсы шығанағында;
7. Карпентария шығанағында.
Бұл құдықтарды тұщы су алу үшін теңізшілер көп қолданады. Ең мөлдір
теңіз – Уэделла (79 м).
1999 жылы Тынық мұхитта Футуна жотасы ашылған (19°32' о.е., 170°12'
ш.б.). Жотаның биіктігі 1390 м, жоғарғы нүктесі 600 м тереңдікте
орналасқан.
Материктердің беткі құрылысы
Кейбір геологиялық кезеңдер қалдықтардың табылған жердің атымен
аталған.
Кембрий – Ежелгі Уэльстің атымен – Кембрий.
Ордовик – Англия жерін мекендеген халықтың атымен.
Силурий – Уэльс жерін мекендеген халықтың атымен – Силуриар.
Девон – Девон графтығы (Ұлыбритания). Бұл атты ағылшын геологы
Р.И.Мерчисон берген.
Перм – Ресейдегі Пермь қаласының атымен аталған.
Юра – Юра тауларының атын берген.
Эол бедері өз атын грек мифологиясындағы жел құдайынан алған. Ол
құдайдың аты – Эол. Рельеф қатты желдің әсерінен пайда болады: жел 20 мс
жылдамдықпен құм, шаңды алып келеді, ал 30 мс одан да жылдам болғанда
тастар мен ағаштарды алып келеді. Өрт кезінде жел оттарды жүздеген метрге
лақтырады.
Флювиалды бедер өз атын латын Hurius - өзен, ал глациал – glacies –
мұз сөздерінен шыққан. Тәджикистанның Кулаб қаласындағы тауда тұзды ірі тас
бар, оның биіктігі 900 метрдей, ал пішіні саңырауқұлаққа ұқсас. Жыл сайын
жер бетінде 1 млн-дай жер сілкіністері болады. Олардың ішінде 1 – 20 қатты
жер сілкіністері. Дүниежүзінде құрылықта 114 сейсмограф жұмыс істейді, ал
мұхиттарда біреуде жоқ, яғни жер бетінің 70 %-ы зерттеулерден тыс. Жерде
қазіргі таңда 600 ден астам актив жанартаулар бар, олардың көпшілігі тынық
мұхитында.
Индонезияның 400 жанартауларынан 100 активті. 1985 жылы Руис
жанартауының атқылауы 22 мың адамның өмірін алып кетті.
Этна – ең активті жанартаулардың бірі. Ең үлкен Африканың вулкандық
массиві – Килиманджаро, оның Кибо атты жанартауы атқылайды. 1800 жылдан
бері бұл жанартау 12 рет қатты атқылаған, жанартау 26 мың км3 жақын лава
лақтырады.
Қайнар бұлақтар дүние жүзінің 6 мемлекетінде ғана бар, бұлардың 5
солтүстік жарты шарда: Исландия, Ресей, АҚШ, Қытай, Жапония, Жаңа
Зелландия. Қайнар бұлақ аймақтары Камчаткада, Оңтүстік жарты шарда – Жаңа
Зелландияда бар (Солтүстік аралда).
Құрлықтың ішкі сулары
Амазонканың 1000 астам ағындары бар. Көлемі бойынша ол Енисей сияқты
12 өзенді, Еділдей 25 өзенді құрайды. Амазонканың бастауы Перуан
андыларында (Кивилия тауы) 5170 м биіктікте; ол мұндағы тереңдігі 40 см, ал
координаты 15°31' о.е. пен 71°41' б.б. Апачето арығынан алады. Миссисипи
өзенінің бастауы – Аитаска көлі (Миннесота штаты).
Киелі Лаврентий өзені үлкен жол секілді, ол Чикаго, Кливлент, Детройт,
Монреаль, Торонто, Квебек қалаларын бір магистральға қосады.
Үнді географы Брама Гоузаның пікірінше Ганга өзенінің астында жерасты
өзен бар. Ол өз бастауын Гималайдан алып, 200 км тереңдікке кетіп, ол
бенгал шығанағына шыға алмайды.
Дүние жүзінде 5 млн. көл бар, оның ішінде 6 мың көл Финляндия жерінде.
Норвегияның 15 бөлігін көлдер алады. Олардың саны 200 000-ға жуық.
Дүние жүзінің 250 көлінің аумағы 500 км2, мұндай өзендердің жартысы
Солтүстік Америкада. Канадада 4 млн. көл бар. Олардың шығу тегі, көлемі,
тереңдігі әр түрлі.
Каскад тауларында тереңдігі 600 м Крейтер атты вулкандық көл бар. Бұл
көл 2700 м биіктікте орналасқан. Оның диаметрі 9,5 км-ға жуық.
Шотландияда он бір атты көл бар. Оның ұзындығы 11 км, онда 11 арал,
11 түрлі өсімдік, 11 түрлі балық бар.
Шығыс Африкадағы Туркана (Рудольф) көлін нефритті деп атайды, өйткені
судағы көк-жасыл балдырлар шайқалып, көл жасыл түсті болып көрінеді.
Замбези өзеніндегі Виктория сарқырамасы жергілікті халық арасында Моси – оа
– Гунья атқа ие. Оның мағынасы Сарқыраған түтін. Сарқырама 5 ағыннан
тұрады, оң жағалауында тар шайтан сарқырама, одан кейінгісі негізгі
сарқырама, оның ендігі 830 м, Жылқы сағасы, Кемпірқосақтық,
Шығыстық. Судың түсу биіктігі 100 м дейін.
Дүние жүзінің ең үлкен артезиан құдығы Алжирдің Мальга оазисінде
орналасқан. Ол 63 м тереңдіктен күніне 4 млн-нан астам шелек су береді.
Гренландияның мұз жамылғысы ерісе дүние жүзілік мұхиттың деңгейі 6,5 м
көтеріледі, өйткені мұздың көлемі 2,6 млн.км3.
Дүние жүзінің кейбір тілдерінде өзен сөзі мынадай айтылады:
Бахр – арабша;
Ганга – хинди;
Гол – моңғолша;
Дарья – түрікше;
Йоки – финше;
Йоги – эстонша;
Мурәп – моңғолша;
По – тибетше;
Ривер – ағылшынша;
Рио – испанша;
Сиу – португалша;
Су – түрікше;
Цзян – қытай;
Хә - қытайша;
Чу – тибетше.
Бұл сөздер көптеген өзендердің атында ұшырасады (Кеми-Йоки, Цаигпо,
Хуанхе, Сырдарья).
Өсімдік
Акация түртармағының 800 – дей түрі бар. Мимоза - австралиялық күміс
түсті акация, Ақ акацияның отаны Аппалачи, сары акация – Карагана Азиядан
шыққан.
ОАРдың Трансваль провинциясындағы гальпики акациясы – маймыл тікенінің
– биіктігі 55 м, ал бүйшігінің диаметрі 5 м.
Сонора шөліндегі сквороу алып кактусының биіктігі 10-12 м, ал оның
бүйшігінің ені 70 м-ге дейін жетіп, салмағы 10 кг болады.
Мендесипо – жердің ең биік ағашы, ол Калифорния штатында өседі, оның
биіктігі 111 м 97 см.
Секвоия ағашының салмағы 100 т асады. Намиб шөлінде өсетін Вильвичия
ағашын – шөлдің сегізаяғы деп атайды. Ол 20 жылда бір рет гүлдейді,
тамырының ұзындығы – 20 м, діңінің ұзындығы 1 м-ға дейін, ал жапырағының
ұзындығы – 3 м.
Қарбыздың жабайы тегі Калахари деп болжамданды. Мұнда жаңбырдан кейін
шыбыртқылар пайда болып, кілем құрайды.
Шүгерінің жабайы тегі Мексика мен Орталық Америкада өсетін бір жылдық
тиосинте шөбі. Бұл өсімдікті 6000 жыл бұрын пайдалана бастаған деп
болжамдайды. Шүгерінің сабақтары Мексиканың Оасака үнгірінде табылған. 2000
жылдан кейін шүгері Эквадорда пайда болған.
Алқоры – алма мен терпаның гибриді.
Сейшель палмалары аралдың тек Мамырлық атты аймақта сақталып қалған.
Мұнда 800 жылдық аштар бар. Пальманың жемісі 6-8 жылда піседі.
Какао (лат. Құдайлардың тамағы) Ориноко өзенінде бұдан 4000 жыл бұрын
табылған деп болжамдайды.
Бамбук ағашының өсу жылдамдығы бірінші күндері 13-18 см, ал одан
кейінгі күндері 25 см дейін.
Африканың шатыр тәрізді акациялары өз көлеңкесімен тамырларын күннен
қорғап тұрады. Ойшыл пальма – төрт діңді. Оның діңі 2 бөлініп, тағы да 2
бөлінеді.
Мексика шөлдерінде Анданте атты кактус өседі, оның атының мағанасы
саяхаттаушы, ол желдің күшімен жылжиды. Кактуста тамырдың орнына бүйшіктер
арқылы ауадан ылғал мен өміріне керекті заттарды алады.
Ең ұзақ бұтақ – Гренландиядағы карликтік бұтағы салбарығантал, оның
биіктігі 5 см.
Сахараның Танере оазисінде Чемпион финик пальмасы өседі. Ол 1600
км. Радиустегі жалғыз ағаш.
Ағаштардың өмір ұзақтылығы әртүрлі.
Көктерек – 60 жыл;
Қамын – 250 жылға дейін;
Жөке - 400жылға дейін;
Қарағай – 600 жылға дейін;
Шырша – 1200 жылға дейін;
Емен – 2000 жылға дейін;
Америкадағы тауларда 3000жылдық қарағайлар бар. Невада штатында 4900
жылдық қарағай өседі. Ол 3275 метр биіктікте табылған, оның құлашы – 6,4м.
Емен көптеген халықтар сыйынатын ағаш. Біздің планетамызда еменнің
300 түрі бар. Атақты адамдардың атымен аталған ағаштар бар;
Францияда Жанна д Арк антберген емен;
Англияда Йокшер графтігінде Робин Гуд тығылып отырған қуысты емен бар;
колифорниядаДжек Лондон балалық шағында ойнап отырған емен;
Санкт-Петербургте Петр І отырғызған емендерді қорғауға алған;
Беллорусияның Кобрин қаласында Суворов 800 жылдық еменнің астында дем
алған. Емен жаңғағын жеуге болажы, оларөте дәмді. Емендердің суректері
тығыз, олар суда батады.
Африкада баобабтар 500 жыл өмір сүреді. Канар аралдарының Тенериф
аймағында 6000 жылдық, биіктігі 23метр ағаш өседі. Формасының ерекшелігіне
байланысты оған Дракон деген ат берген. Ол Драцена тармағынан; кескен
жерінен қызылшайыр ағады-Драконның қаны. Оның жемістері қиярға ұқсас.
Оның құрамында шаршағанды басатын витаминдер көп. Егер құлаған талдың бір
тамыршасы қалса, онда ол жатып өседі. Баобабтың диаметрі 10 метр. Үлкен
қуыстарында 40 адамдық Автовокзал, түрме, монша сыйдырса болады.
Банан -6-10 метр немесе одан да биік тропикалық шөп. Оның астыңғы бір-
біріне тығызорналасқан жапырақтары дің құрайды. Олөмірінде 1 мәрте
гүлдеп, 50кг-ға дейінжемісбереді. Бананның көкінестк және десерттік түрлері
бар.
Біріншісінен ұн алады, ал екіншісін пікірмей жейді.
Жердің тропикалық ендіктерінде ағаштардың жеуге болатын жемістері көп:
нан ағаштарының 47 түрі; қауынды (папайа), кәмпитті, мейізді, сүтті, майлы,
уксусты, қырық қабатты т.б. Олардың жемістерінің тірі мен дәмі біз білетін
жемістерге ұқсас.
Азияның тропиктерінде, Африкада және Мадагаскарда өсетін нан ағашы 700-
800 кг-ға дейін жеміс береді. Азиялық нан ағаштарының жемістері 12 кг-ғ
дейін. Қамыр тәрізді бұл жемісті күнеде пісіріп, дәмі бөлке секілді нан
алады.
Жер бетінде 600ден астам фикус түрі бар. Бенголияда өсетін бұл ағаштың
көптеген діңдері бар. (800-ге дейін)
Мексикада кактустың 500-ден астам түрі өседі.
Мадагаскар аралында Сатари қағазын жасауда авухо ағашының
талшықтарын пайдаланады. Бұл қағаздар папирус тәрізді.
Темір ағаш(парратеия) өз жемістерін 18 м радиус аралығында лақтырады.
Қытайдың Оңтүстік-Шығысында Салонка аты ағаш өседі; құрғақшылық
кезінде оның қабығында тұз кристалдары пайда болады.
Табиғатта үйтілмейтін атқа ие болған ағаштар бар; ақшағанның
ағаштары жанбайды; бұл ағаштың эфир майлары тез жанып кетіп, ал сүректері
жанып үлгермейді. Шырмауық, азмарин, американдық курателла ағаштары да
жанбайды.
Саяхаттаушы деген өсімдіктер бар. Антанте кактусы өз бүйшіктерін
грунтпен қосып құмда алып жүреді. Оң тігендері су менқажетті заттарын
ауадан алады. Сондай-ақ шол осокосы мен ебіректе саяхаттайды.
Жақында Австралияда бұрын белгісіз араукарненың түрі табылған.
Араукария Оңтүстік жартышардың жалғыз қылқанды ағашы.
Ускарон ( Перу, Орталық Анды) ұлттық бағында 4000 м. Пуня Раммондишөбі
өседі. Оның үлкен шамдарының ұзындығы 8-12 метр, жапырақтары агаваны еске
түсіреді. Оның біргүлінен 6 млн-ға дейін ұрық алуға болады. Альптік
әдельвейс гүлі артериями биік баурайда өседі.
Полярлы бұтағы салбыраған талдың биіктігі бірнеше ем.
Тропикалық орман жер бетінің 7 % құрайды, ал онда барлық жануарлармен
өсімдіктердің 45 бөлігі тіршілікетеді.
Амазонканың бастауында алуан түрлі ағаштар өседі; 1га 300түр, сондай-
ақ мұнда көбелектер мен құстардың да түрлері көп.
Георгин швед ғалымы Даль ашқан, сондақтан оған Далия (Dahlia) атын
берген. Мексикадан ХVІІІ ғ. түйнектерін жеуге болатын өсімдік ретінде алып
ыққан. Ол Ресейде осы гүлдің түрін зерттеп басқа түрлер шығарған И.И.Георги
атымен аталған. Ол бұл гүлдің 15 түрін шығарған.
Гертензияның аты Француз әйелінің атымен аталған.
Камелия өз атын Камели миссионерінен алған, ол гүлді Оңтүстік Шығыс
Қытайдан Еуропаға алып келген.
Гладиолус (латынша-қылыш) деген мағынаны береді. Бұл гүл достықтың,
кеңпейілдіктің символы болып есептелінеді.
Магнолия ХVІІ ғасырда өмір сүрген Пьер Магналдың атымен аталған.
Сахараның флорасында 1200 өсімдіктің түрі бар, мұның 300-әндемик.
Ахаррамен Тибестиде 400 түр өсімдік кездеседі. Олардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz