Патшалық Ресейдің Оңтүстік Қазақстанды жаулауы: әскери-отарлық әкімшілік пен жергілікті халық арасындағы қатынас
КІРІСПЕ
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Қорытынды
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Қорытынды
Ұлт-азаттық күрестің нәтижесінде тәуелсіздігімізді алып, жас мемлекетіміздің ірге тасын қалаған қазіргі таңда еліміздің тарихшылары қазақ халқының өткен жолын жаңаша көзқараспен жазып, онда орын алған мәселелерге талдау жүргізіп, ғылыми тұрғыдан баға беріп, көптеген ғылыми еңбектерді дүниеге әкелуде. Ол еңбектерден бұрындары қозғалмаған немесе біржақты қарастырылған тарихи оқиғаларға және тарихи тұлғалардың атқарған қызметіне объективті түрде баға беруге деген талпынушылық айқын аңғарылады.
Мұндай бағыттағы ғылыми еңбектердің нәтижелері тарихи сананы қалыптастыруға және өскелең жас ұрпақты отаншылдық рухта тәрбиелеуге қызмет етері сөзсіз. Соған орай еліміздің тарихына көптеген деректік материалдарды ғылыми айналымға тарта отырып, одан әрі тереңдете зерттеу жұмыстарын жүргізгеніміз абзал. Соның ішінде Қазақстанның саяси-әлеуметтік ахуалын терең түсінуде патшалық Ресейдің үстемдігі тұсындағы жекелеген аймақтардағы ерекшеліктерді нақтылы материалдар негізінде зерттеудің маңызы зор.
Осы себепті, біз Оңтүстік Қазақстандағы патшалық Ресейдің әскери-отарлық әкімшілігі мен жергілікті халық арасындағы қатынасты зерттеуді жұмысымыздың объектісі етіп алдық. Тарих ғылымында бұл мәселенің арнайы зерттелуі Ресейлік отарлаудың ғылыми негізде тура және терең түсінуге жол ашпақ. Өйткені елімізді өз билігіне енгізген Ресей империясы қазақ қоғамының дәстүрлi құрылымын күйретудi мақсат етіп, қазақ даласын бөліске салып, мемлекетілік сананы жоюға тырысты.
Нәтижесiнде патшалық Ресейдің әскери-отарлық әкімшілігі мен жергілікті халық арасындағы қатынаста қайшылықтар шиеленiсе түсiп, үнемi қақтығыстарға соқтырып отырды. Дегенмен халқымыз есін жинап өз тәуелсіздігін қалпына келтіріп, Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев жазғандай: «Сонау алыс-жақын ғасырлардың өн бойында дала билеушілері аса қуатты империялардың қысымына және ішкі алауыздықтың дүмпуіне төтеп бере жүріп, ең басты байлығымызды-ұлттық тұтастық пен ұлттық жер аумағын сақтап қала алды» [1].
Қазақ хандарының билігін жойғаннан кейін Ресей өзіне бағынышты аймақтарында Ресейдің әскери - әкімшілік жүйесін енгізуге нақты мүмкіндік алып, оны іске асырады. Олардың міндетіне қазақ даласындағы әскери-полициялық және азаматтық істерді жүргізу тапсырылып, шексіз биліктің иелеріне айналды. «Қазақстандағы патша әкімшілігі, - деп жазды академик С.З.Зиманов,- үлкен дербес саяси билікке ие болды. Бұл мекемелердің іс-әрекеттерін жоғарғы сатыда тұрған билік орындары қолдады немесе үнсіз ғана келісіп отырды»
Мұндай бағыттағы ғылыми еңбектердің нәтижелері тарихи сананы қалыптастыруға және өскелең жас ұрпақты отаншылдық рухта тәрбиелеуге қызмет етері сөзсіз. Соған орай еліміздің тарихына көптеген деректік материалдарды ғылыми айналымға тарта отырып, одан әрі тереңдете зерттеу жұмыстарын жүргізгеніміз абзал. Соның ішінде Қазақстанның саяси-әлеуметтік ахуалын терең түсінуде патшалық Ресейдің үстемдігі тұсындағы жекелеген аймақтардағы ерекшеліктерді нақтылы материалдар негізінде зерттеудің маңызы зор.
Осы себепті, біз Оңтүстік Қазақстандағы патшалық Ресейдің әскери-отарлық әкімшілігі мен жергілікті халық арасындағы қатынасты зерттеуді жұмысымыздың объектісі етіп алдық. Тарих ғылымында бұл мәселенің арнайы зерттелуі Ресейлік отарлаудың ғылыми негізде тура және терең түсінуге жол ашпақ. Өйткені елімізді өз билігіне енгізген Ресей империясы қазақ қоғамының дәстүрлi құрылымын күйретудi мақсат етіп, қазақ даласын бөліске салып, мемлекетілік сананы жоюға тырысты.
Нәтижесiнде патшалық Ресейдің әскери-отарлық әкімшілігі мен жергілікті халық арасындағы қатынаста қайшылықтар шиеленiсе түсiп, үнемi қақтығыстарға соқтырып отырды. Дегенмен халқымыз есін жинап өз тәуелсіздігін қалпына келтіріп, Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев жазғандай: «Сонау алыс-жақын ғасырлардың өн бойында дала билеушілері аса қуатты империялардың қысымына және ішкі алауыздықтың дүмпуіне төтеп бере жүріп, ең басты байлығымызды-ұлттық тұтастық пен ұлттық жер аумағын сақтап қала алды» [1].
Қазақ хандарының билігін жойғаннан кейін Ресей өзіне бағынышты аймақтарында Ресейдің әскери - әкімшілік жүйесін енгізуге нақты мүмкіндік алып, оны іске асырады. Олардың міндетіне қазақ даласындағы әскери-полициялық және азаматтық істерді жүргізу тапсырылып, шексіз биліктің иелеріне айналды. «Қазақстандағы патша әкімшілігі, - деп жазды академик С.З.Зиманов,- үлкен дербес саяси билікке ие болды. Бұл мекемелердің іс-әрекеттерін жоғарғы сатыда тұрған билік орындары қолдады немесе үнсіз ғана келісіп отырды»
1 Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында. – Алматы: Атамұра, 1999. – 296 б.
2 Зиманов С.З. Политический строй Казахстана в конце ХVІІІ и І половине ХІХ веков.-Алматы: Изд-во АН КазССР, 1960.-296 с.
3 Марков Е. Россия в Средней Азии. - СПб., 1901.-541 с.
4 Есмағанбетов К. Қазақтар шетел әдебиетінде. - Алматы: Атамұра, 1994. - 240 б.
5 Хорошкина А.П. Сборник статей Туркестанского края. -СПб., 1876. - 531с.
6 Путевые записки лекаря Зибберштейна // Исторический архив. – М., Л.: Изд-во АН СССР, 1936. – С. 223-258.
7 Поездка М.Поспелова и Т.С.Бурнашева в Ташкент в 1800 году // Вестник РГО. - 1851.- Кн. 1. Ч.1.
8 Назаров Ф. Записки о некоторых народах и землях Средней части Азии. -СПб., 1821.
9 Янушкевич А. Дневники и письма из путешествия по казахским степям / пер. с польского Ф.Стекловой. – Алма-Ата: Казахстан, 1966. – 268 с.
10 Семенов-Тян-Шанский П.П. Путешествие в Тянь-Шань в 1856-1857 годах. – М.: Изд-во географической литературы, 1958. – 276 с.
11 Валиханов Ч.Ч. О киргиз-кайсацкой Большой Орде // Собр. соч.: в 5 т. – Алма-Ата: Қазақ Совет энциклопедиясы, 1984. - Т.1. – С. 180-183.
12 Пичугин П. Вторжение коканцевь в Алатавский округ в 1860 году // Военный сборник.- 1872. - № 5-6. – С. 5-41.
13 Недзвецский В.Е. Узунагачское дело.– Верный: Тип. Семиреченского обл. правления, 1910. – 95 с.
14 Аристов Н.А. Труды по истории и этническому составу тюркских племен. Отв. ред. акад. В.М.Плоских. - Бишкек: Илим, 2003.- 460 с.
15 Леденев Н.В. История Семиреченского казачьего войска. – Верный: Типография Семиреченского областного правления, 1909. - 834 с.
16 Серебренников А.Г. Туркестанский край. / Сбор материалов для истории его завоевания. –Ташкент, 1913.- 195 с.
17 Глиноецкий Н. Военное обозрения границ России // Военный сборник.- 1861.- №9. - С.12-36.
18 Шемансккий А.И. Боевые фронты государства и управление ими // Военный сборник. - 1861. - №5. - С.10-31.
19 Добромыслов А.И. Ташкент в прошлом и настоящем. – Ташкент, 1912. – 472 с
20 Пален К.К. Отчет по ревизии Туркестанского края, произведенный по высочайшему повелению сенатором графом К.К. Паленом. – СПб., 1909.
21 Бөкейханов Ә. Таңдамалы (Избранное). Гл. ред. Р.Нургалиев. - Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1995. - 478 б.
22 Байтұрсынов А. Қазақ өкпесі // Айқап. Құрастырған У.Субханбердина, С.Дәуiтов. - Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1995. - 367 б.
23 Шоқай М. Таңдамалы. - Алматы: Қайнар, 1998. - 511 б.
24 Сафаров Г. Колониальная революция (Опыт Туркестана). - Алматы: Жалын, 1996. - 272 с.
25 Галузо П.Г. Туркестан - колония. – М.: Наука и Просвещение, 1929. - 164 с.
26 Рыскулов Т.Р. Из истории освободительной борьбы Востока // Новый Восток. -1924. - №6. - С. 270-278.
27 Бекмаханов Е. Қазақстан 20-40 жж. - Алматы: Санат, 1994. - 416 б.
28 Сүлейменов Б.С., Басин В.П. Казахстан в составе России в ХҮІІІ – нач. ХХ в. - Алматы: Наука, 1981. - 247 с.
29 Сапаргалиев Г.С. Карательная политика царизма в Казахстане. (1915-1917 гг.). - Алматы: Наука, 1966. - 375с.
30 Қозыбаев М. Жауды шаптым ту байлап. - Алматы: Қазақстан, 1994. -151 б.
31 Бекназаров Р. Оңтүстік Қазақстан тарихының очеркі (ХҮІІІ-ХІХ ғ.)- Алматы: Ғылым, 1976. - 330 б.
32 Нұрпейісов К. Алаш һәм алашорда. - Алматы: Ататек, 1995. - 256 б.
33 Қойгелдиев М.Қ. Жетісудағы Ресей билігі (ХІХ ғ.-1917 ж.). - Астана: Елорда, 2004. - 216 б.
34 Галиев В.З. Караванные тропы (Из истории общественной жизни Казахстана ХҮІІ-ХІХ вв.) - Алматы: Атамұра, 1994. - 128 с.
35 Исмаилов А. Страницы русских исследований в Казахстане (ХІХ – начало ХХ вв). – Алматы: ҚазАқпарат, 2004. – 241 с.
36 Далаева Т.Т. Побудительные мотивы и последствия военно-колониальных акций царизма в Южном Казахстане и Семиречье (40-60 гг. ХІХ в): дисс. …канд. истор. наук. - Алматы, 1998. - 145 с.
37 Махаева А. Тойшыбек би және оның заманы. - Алматы: Баянжүрек, 2006. – 202 б.
38 Пайпс Р. Россия при Старом режиме // Независимая газета. -1993. - С. 4-10.
39 Пирсон Т.С. Кризис русского чиновничество, самодержавие и местное самоуправление 1861-1990 г.г. Кембридж // Реф. журн. Серия 5. -1990. -№3. - С.25-32.
40 Демко Дж. Орыстардың Қазақстанды отарлауы. - Алматы: Ғылым, 1997. - 230 б.
41 Костлер Ч.У. «Тюркизм и Советы. Тюрки мира и их политические цели». Перевод с англ. Г.М. Мендикуловой / Сост. Б.М.Сужиков. – Алматы: Санат, 2006. – 288 с.
42 Мартиннің В. «Закон и обычай в Степи: казахи Среднего жуза и Российский колониализм в ХІХ веке». Пер. с англ. Д.М.Костина / Сост. С.Ф.Мажитов. – Алматы: Санат, 2009. – 264 с.
43 Таарих Шахрохи. История владетелей Ферганы. Сочинения моллы Ниязи Мухаммед бен Ашур Мухаммед, хокандца, изданная П.Н. Пантусовым. – Казань, 1885. – 333 с.
2 Зиманов С.З. Политический строй Казахстана в конце ХVІІІ и І половине ХІХ веков.-Алматы: Изд-во АН КазССР, 1960.-296 с.
3 Марков Е. Россия в Средней Азии. - СПб., 1901.-541 с.
4 Есмағанбетов К. Қазақтар шетел әдебиетінде. - Алматы: Атамұра, 1994. - 240 б.
5 Хорошкина А.П. Сборник статей Туркестанского края. -СПб., 1876. - 531с.
6 Путевые записки лекаря Зибберштейна // Исторический архив. – М., Л.: Изд-во АН СССР, 1936. – С. 223-258.
7 Поездка М.Поспелова и Т.С.Бурнашева в Ташкент в 1800 году // Вестник РГО. - 1851.- Кн. 1. Ч.1.
8 Назаров Ф. Записки о некоторых народах и землях Средней части Азии. -СПб., 1821.
9 Янушкевич А. Дневники и письма из путешествия по казахским степям / пер. с польского Ф.Стекловой. – Алма-Ата: Казахстан, 1966. – 268 с.
10 Семенов-Тян-Шанский П.П. Путешествие в Тянь-Шань в 1856-1857 годах. – М.: Изд-во географической литературы, 1958. – 276 с.
11 Валиханов Ч.Ч. О киргиз-кайсацкой Большой Орде // Собр. соч.: в 5 т. – Алма-Ата: Қазақ Совет энциклопедиясы, 1984. - Т.1. – С. 180-183.
12 Пичугин П. Вторжение коканцевь в Алатавский округ в 1860 году // Военный сборник.- 1872. - № 5-6. – С. 5-41.
13 Недзвецский В.Е. Узунагачское дело.– Верный: Тип. Семиреченского обл. правления, 1910. – 95 с.
14 Аристов Н.А. Труды по истории и этническому составу тюркских племен. Отв. ред. акад. В.М.Плоских. - Бишкек: Илим, 2003.- 460 с.
15 Леденев Н.В. История Семиреченского казачьего войска. – Верный: Типография Семиреченского областного правления, 1909. - 834 с.
16 Серебренников А.Г. Туркестанский край. / Сбор материалов для истории его завоевания. –Ташкент, 1913.- 195 с.
17 Глиноецкий Н. Военное обозрения границ России // Военный сборник.- 1861.- №9. - С.12-36.
18 Шемансккий А.И. Боевые фронты государства и управление ими // Военный сборник. - 1861. - №5. - С.10-31.
19 Добромыслов А.И. Ташкент в прошлом и настоящем. – Ташкент, 1912. – 472 с
20 Пален К.К. Отчет по ревизии Туркестанского края, произведенный по высочайшему повелению сенатором графом К.К. Паленом. – СПб., 1909.
21 Бөкейханов Ә. Таңдамалы (Избранное). Гл. ред. Р.Нургалиев. - Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1995. - 478 б.
22 Байтұрсынов А. Қазақ өкпесі // Айқап. Құрастырған У.Субханбердина, С.Дәуiтов. - Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1995. - 367 б.
23 Шоқай М. Таңдамалы. - Алматы: Қайнар, 1998. - 511 б.
24 Сафаров Г. Колониальная революция (Опыт Туркестана). - Алматы: Жалын, 1996. - 272 с.
25 Галузо П.Г. Туркестан - колония. – М.: Наука и Просвещение, 1929. - 164 с.
26 Рыскулов Т.Р. Из истории освободительной борьбы Востока // Новый Восток. -1924. - №6. - С. 270-278.
27 Бекмаханов Е. Қазақстан 20-40 жж. - Алматы: Санат, 1994. - 416 б.
28 Сүлейменов Б.С., Басин В.П. Казахстан в составе России в ХҮІІІ – нач. ХХ в. - Алматы: Наука, 1981. - 247 с.
29 Сапаргалиев Г.С. Карательная политика царизма в Казахстане. (1915-1917 гг.). - Алматы: Наука, 1966. - 375с.
30 Қозыбаев М. Жауды шаптым ту байлап. - Алматы: Қазақстан, 1994. -151 б.
31 Бекназаров Р. Оңтүстік Қазақстан тарихының очеркі (ХҮІІІ-ХІХ ғ.)- Алматы: Ғылым, 1976. - 330 б.
32 Нұрпейісов К. Алаш һәм алашорда. - Алматы: Ататек, 1995. - 256 б.
33 Қойгелдиев М.Қ. Жетісудағы Ресей билігі (ХІХ ғ.-1917 ж.). - Астана: Елорда, 2004. - 216 б.
34 Галиев В.З. Караванные тропы (Из истории общественной жизни Казахстана ХҮІІ-ХІХ вв.) - Алматы: Атамұра, 1994. - 128 с.
35 Исмаилов А. Страницы русских исследований в Казахстане (ХІХ – начало ХХ вв). – Алматы: ҚазАқпарат, 2004. – 241 с.
36 Далаева Т.Т. Побудительные мотивы и последствия военно-колониальных акций царизма в Южном Казахстане и Семиречье (40-60 гг. ХІХ в): дисс. …канд. истор. наук. - Алматы, 1998. - 145 с.
37 Махаева А. Тойшыбек би және оның заманы. - Алматы: Баянжүрек, 2006. – 202 б.
38 Пайпс Р. Россия при Старом режиме // Независимая газета. -1993. - С. 4-10.
39 Пирсон Т.С. Кризис русского чиновничество, самодержавие и местное самоуправление 1861-1990 г.г. Кембридж // Реф. журн. Серия 5. -1990. -№3. - С.25-32.
40 Демко Дж. Орыстардың Қазақстанды отарлауы. - Алматы: Ғылым, 1997. - 230 б.
41 Костлер Ч.У. «Тюркизм и Советы. Тюрки мира и их политические цели». Перевод с англ. Г.М. Мендикуловой / Сост. Б.М.Сужиков. – Алматы: Санат, 2006. – 288 с.
42 Мартиннің В. «Закон и обычай в Степи: казахи Среднего жуза и Российский колониализм в ХІХ веке». Пер. с англ. Д.М.Костина / Сост. С.Ф.Мажитов. – Алматы: Санат, 2009. – 264 с.
43 Таарих Шахрохи. История владетелей Ферганы. Сочинения моллы Ниязи Мухаммед бен Ашур Мухаммед, хокандца, изданная П.Н. Пантусовым. – Казань, 1885. – 333 с.
Патшалық Ресейдің Оңтүстік Қазақстанды жаулауы: әскери-отарлық
әкімшілік пен жергілікті халық арасындағы қатынас
(ХІХ ғ. ІІ ж – ХХ ғ. бас кезі).
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Зерттеу жұмысында ХІХ ғасырдың ІІ
жартысынан бастап ХХ ғасырдың бас кезіне дейінгі Оңтүстік Қазақстандағы
патшалық Ресейдің әскери-отарлық әкімшілігі мен жергілікті халық арасындағы
қатынас тарихнамасы мен деректік негіздері талданып, патша өкіметінің
Оңтүстік өңірге енуі барысындағы жергілікті халықпен байланысы, жергілікті
халықтың сеніміне кіру мақсатында әскери-отарлық әкімшіліктің атқарған іс-
шаралары, өлкедегі отаршылдық билік жүйесінің құрылуы және оның жергілікті
халықпен өзара қатынасының ерекшеліктері, патша өкіметі жүргізген саяси-
әкімшілік реформалары және өңірдегі халықтың өміріне тигізген әсері,
жергілікті халықтың түрлі наразылық шаралары, отаршыл басқару жүйесінің
сипаты және жергілікті халықтың жағдайына байланысты мәселелер
қарастырылады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Ұлт-азаттық күрестің нәтижесінде
тәуелсіздігімізді алып, жас мемлекетіміздің ірге тасын қалаған қазіргі
таңда еліміздің тарихшылары қазақ халқының өткен жолын жаңаша көзқараспен
жазып, онда орын алған мәселелерге талдау жүргізіп, ғылыми тұрғыдан баға
беріп, көптеген ғылыми еңбектерді дүниеге әкелуде. Ол еңбектерден бұрындары
қозғалмаған немесе біржақты қарастырылған тарихи оқиғаларға және тарихи
тұлғалардың атқарған қызметіне объективті түрде баға беруге деген
талпынушылық айқын аңғарылады.
Мұндай бағыттағы ғылыми еңбектердің нәтижелері тарихи сананы
қалыптастыруға және өскелең жас ұрпақты отаншылдық рухта тәрбиелеуге қызмет
етері сөзсіз. Соған орай еліміздің тарихына көптеген деректік материалдарды
ғылыми айналымға тарта отырып, одан әрі тереңдете зерттеу жұмыстарын
жүргізгеніміз абзал. Соның ішінде Қазақстанның саяси-әлеуметтік ахуалын
терең түсінуде патшалық Ресейдің үстемдігі тұсындағы жекелеген аймақтардағы
ерекшеліктерді нақтылы материалдар негізінде зерттеудің маңызы зор.
Осы себепті, біз Оңтүстік Қазақстандағы патшалық Ресейдің әскери-
отарлық әкімшілігі мен жергілікті халық арасындағы қатынасты зерттеуді
жұмысымыздың объектісі етіп алдық. Тарих ғылымында бұл мәселенің арнайы
зерттелуі Ресейлік отарлаудың ғылыми негізде тура және терең түсінуге жол
ашпақ. Өйткені елімізді өз билігіне енгізген Ресей империясы қазақ
қоғамының дәстүрлi құрылымын күйретудi мақсат етіп, қазақ даласын бөліске
салып, мемлекетілік сананы жоюға тырысты.
Нәтижесiнде патшалық Ресейдің әскери-отарлық әкімшілігі мен жергілікті
халық арасындағы қатынаста қайшылықтар шиеленiсе түсiп, үнемi қақтығыстарға
соқтырып отырды. Дегенмен халқымыз есін жинап өз тәуелсіздігін қалпына
келтіріп, Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев жазғандай: Сонау алыс-жақын ғасырлардың
өн бойында дала билеушілері аса қуатты империялардың қысымына және ішкі
алауыздықтың дүмпуіне төтеп бере жүріп, ең басты байлығымызды-ұлттық
тұтастық пен ұлттық жер аумағын сақтап қала алды [1].
Қазақ хандарының билігін жойғаннан кейін Ресей өзіне бағынышты
аймақтарында Ресейдің әскери - әкімшілік жүйесін енгізуге нақты мүмкіндік
алып, оны іске асырады. Олардың міндетіне қазақ даласындағы әскери-
полициялық және азаматтық істерді жүргізу тапсырылып, шексіз биліктің
иелеріне айналды. Қазақстандағы патша әкімшілігі, - деп жазды академик
С.З.Зиманов,- үлкен дербес саяси билікке ие болды. Бұл мекемелердің іс-
әрекеттерін жоғарғы сатыда тұрған билік орындары қолдады немесе үнсіз ғана
келісіп отырды (2, с.25(.
Әскери күшке сүйенген патша әкімшілігі өлкеде отарлық тәртіпті орната
отырып, қарапайым бұқара халық пен оның билеушілерін нақты билiктен
шеттеттi. Олар осы мақсатқа жету үшін жергілікті тұрғындарға қарсы қанды
жазалаулар жүргізді. Азиаттардың орыс аты аталғанда үрейі ұшатындығына қол
жеткізу оңайға түскен жоқ,- деп жазады Е.Марков өзінің Ресей Орта Азияда
деген еңбегінде,- сәл ғана жасалған орысқа деген қарсылық әрекет үшін
бұратаналарды қанға бөктіріп, аяусыз жазалау қажет болды. Жақын маңнан
табылған орыстың өлі денесі үшін бүкіл ауылдар тұрғындарымен өртеліп, күлі
ғана қалатын (3, с.16(.
Қарап отырсақ, қазақ жеріндегі Ресей үстемдігінің тарихы қазақ халқы
үшін қасіретке толы болғанын байқаймыз. Ресей империясының Азия елдерінде
жүргізген саясатын жан-жақты зерттеген ағылшын тарихшысы А.Краусс мынадай
тұжырымға келеді: Ресейдің азиялық отарларындағы жүргізіп отырған саясаты
- барып тұрған агрессиялық империализм саясаты. Басқару жүйесі толықтай
әскери шенеуніктерге жүктелген және өлкенің барлық қаражаты әскери
округтарды ұйымдастыруға, оларды жабдықтауға жұмсалады. Саясаттың негізгі
бағыты елдің ішкі мүддесін ескеруге, халық сұранысын өтеуге емес, патша
иеліктерінің шекарасын кеңейте түсуге бағытталған. Басқаша айтқанда, Ресей
- басқа елдерді жаулап алып, халқын құртып, орыстандырып жіберуді мақсат
тұтқан империя... (4, с.27(.
Патша өкіметінің жүргізіп отырған саясатының түпкі мақсаты отарланған
елдердің жерін басып алғаннан кейін, онда мекендеген халықты басыбайлыққа
салуды көздегенін ағылшын тарихшыларымен қатар дерек көздеріне сүйенген
орыс зерттеушілерінің еңбектері де растайды, әрі толықтыра түседі. Мәселен,
осы ретте мынадай бір пікірге көңіл аударған орынды сияқты. Бәрінен де
жағымды құбылыс,- дейді А.П.Хорошихин,- барлық жерде жаңа өлкені отарлауға
және бақыт пен жақсы тұрмыс іздеп келген орыс халқы көбейіпті. Яғни,
Түркістан өлкесі бізге керек және өте пайдалы. Ал оның жабайы халқын құртып
жіберу біздің адамзат алдындағы парызымыз болып табылады (5, с.38(.
Оңтүстік Қазақстандағы патшалық Ресейдің әскери-отарлық әкімшілігі мен
жергілікті халық арасындағы қатынасты зерттеу нәтижесінде жергілікті
басқару органдарының және онда қызмет еткен шенеуніктердің ұстанымын талдау
мүмкіндігі туады. Сондай-ақ сол тарихи кезеңде жер мәселесінің күрделене
түсуінің, халық ағарту ісі саласындағы бүркемеленген орыстандыру ісі мен
жергілікті халықты шоқындыру бағытындағы іс-шаралардың астарын, өңірдегі
діни ахуалдың және шаруашылық пен өндіріс салаларындағы жай-күйді терең
түсінуге мүмкіндік аламыз. Осының өзі зерттеп отырған тақырыбымыздың ғылыми
өзекті мәселеге арналғанын және ғылыми сұранысқа ие екенін аңғарта түседі.
Сол себептен де зерттеліп отырған Оңтүстік Қазақстандағы патшалық Ресейдің
әскери-отарлық әкімшілігі мен жергілікті халық арасындағы қатынасын
деректер негізінде ашып көрсету өзекті мәселенің бірі болып табылады.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі. Диссертациялық жұмыстың
теориялық-методологиялық негізін тарих, философия және тағы басқа да
қоғамдық ғылымдардың қалыптастырған жаңа бағыттағы ғылыми тұжырымдары
құрады. Сонымен қатар тарихтың методологиялық мәселелерін зерттеуші
шетелдік және отандық жетекші ғалымдардың еңбектеріндегі қарастырылып
отырған тақырыпты жаңа көзқарас тұрғысынан жазуға мүмкіндік беретін ой-
пікірлері басшылыққа алынды. Соның нәтижесінде ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан
бастап ХХ ғасырдың бас кезіне дейінгі Оңтүстік Қазақстандағы патшалық
Ресейдің әскери-отарлық әкімшілігі мен жергілікті халық арасындағы қатынас
тарихын зерттеу өркениеттілік ұстаным, тарихилық принцип пен гуманизм,
ынтымақтастық және мәдени-тарихи тұжырымдамалары аясында жүргізілді.
Зерттеу жұмысын жүргізуде анализ, синтез, ретроспективалық, салыстырмалы-
тарихи және сипаттап баяндау әдістері қолданылды. Осы әдістер негізінде
жасалынған тұжырымдар мен қорытындылардың өзара логикалық тұрғыда үйлесімді
болуы басты назарда ұсталды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан
бастап ХХ ғасырдың бас кезіне дейінгі Оңтүстік Қазақстандағы патшалық
Ресейдің әскери-отарлық әкімшілігі мен жергілікті халық арасындағы
қатынастың деректік материалдар негізінде, жаңа көзқарастар тұрғысында
талдай отырып зерттеу, оны объективті түрде ашып көрсету диссертацияда
басты мақсат етіліп қойылды. Осыған байланысты мынадай міндеттерді шешу
назарға алынды:
- Өңірді иелену жолындағы Ресей, Қытай және Орталық Азия хандықтарының
арасындағы өзара тайталасы мен күрес жолдарын ашу;
- Орыс жаулаушылығына қарсы жергілікті халықтың бастапқы кездегі
қарсыластығы және сұлтандар мен ру басшыларының патша билігіне байланысты
ұстанымын ашып көрсету;
- Жергілікті халықты Ресей билігіне тарту бағытындағы әскери-отарлық
әкімшіліктің атқарған іс-шараларына ғылыми баға беру;
- Өңірдің жаулануы барысындағы жергілікті халықтың ахуалындағы
өзгерістерді ғылыми тұрғыда негіздеу;
- Оңтүстік Қазақстанды жаулаудың аяқталу барысындағы жергілікті халық
өкілдерінің отаршыл әкімшіліктің қызметіне тартылуы себептерін түсіндіру;
- ХІХ ғасырдың 60-жылдарындағы патша өкіметі жүргізген саяси-әкімшілік
реформалары және оның өңірдегі халықтың өміріне тигізген әсерін зерделеу;
- Түркістан генерал-губернаторлығының құрылымы мен қызметі және өлке
халқына жүргізген ықпалын нақтылы мәліметтер негізінде баяндау;
- Өлкедегі отарлық билік жүйесінің күшеюі және жергілікті халықтың
наразылығын ғылыми саралау;
- Әскери-отарлық жүйенің күйреуі және жергілікті халық өкілдерінің жаңа
билікке қатынасына талдау жасау;
Зерттеу жұмысының нысаны – жаңа деректер негізінде Оңтүстік
Қазақстандағы патшалық Ресейдің әскери-отарлық әкімшілігі мен жергілікті
халық арасындағы қатынастарының ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан бастап ХХ
ғасырдың бас кезіне дейінгі аралықтағы даму үрдісін қарастыру.
Зерттеу жұмысының пәні – тақырыпта атап көрсетілгеніндей, диссертация
мазмұны Оңтүстік Қазақстандағы патшалық Ресейдің әскери-отарлық әкімшілігі
мен жергілікті халық арасындағы қатынастарының тарихын қарастырып,
талдаулар жасайды.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шегі. Зерттеу жұмысының хронологиялық
шегі ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың бас кезін қамтиды. Қазақ
хандығы жойылғаннан кейінгі ХІХ ғасырдың 50 жылдарынан бастап, кеңестік
билік орнағанға дейінгі аралықты қамтитын тарихи кезеңдегі Оңтүстік
Қазақстандағы патшалық Ресейдің әскери-отарлық әкімшілігі мен жергілікті
халық арасындағы қатынастары отандық тарих ғылымында арнайы зерттелінбеген.
Мұның өзі зерттеу жұмысының хронологиялық шегінің дұрыс таңдалғанын
айғақтайды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Кең көлемдегі деректік материалдар
негізінде ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың бас кезіндегі
Оңтүстік Қазақстандағы патшалық Ресейдің әскери-отарлық әкімшілігі мен
жергілікті халық арасындағы қатынастарының тарихы тұтастай қарастырылуы
зерттеу жұмысының негізгі жаңалығы болып табылады. Нақтылай айтқанда
диссертацияда төмендегідей жаңалықтар бар:
- ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың бас кезіндегі Оңтүстік
Қазақстандағы патшалық Ресейдің әскери-отарлық әкімшілігі мен жергілікті
халық арасындағы қатынастарының тарихнамасы сараланып, мәселенің деректік
негізіне талдау жасалынған;
- Ресей империясының сыртқы саясатында өлкенің стратегиялық маңызы бар
аймаққа айналуы және оның дүниежүзілік саяси аренадағы орны анықталған;
- Патша өкіметінің өлкені иелену үшін Орталық Азия және Қытай
мемлекеттерімен тайталасы және оларды ығыстырып шығаруы, сондай-ақ Жетісу
мен Сырдария қазақтарын Қоқан және Хиуа хандықтарының ықпалынан айыру
жолындағы айла-әрекеттері мен амалдары жайындағы ойлар түйінделген;
- Орыс жаулаушылығына қарсы жергілікті халықты басқарған сұлтандар мен
рубасылардың және билер мен батырлардың бастапқы кездегі қарсыластығы мен
олардың патша билігіне байланысты ұстанған саясатына объективті ғылыми баға
берілген;
- Ресей билігінің тұсында өлкедегі жер дауының күрт шиеленісуі және
патшалық әскери-әкімшілік орындарының араласуымен қазақ жүздерінің арасында
болған қарама-қайшылықтардың себептері мен салдарлары, сондай-ақ жергілікті
халықты Ресей билігіне тарту бағытындағы әскери-отарлық әкімшіліктің басқа
да атқарған іс-шаралары мұрағат деректері негізінде баяндалған;
- Өңірдің жаулануы барысындағы патшалы Ресейдің билігінің жергілікті
халықтың саяси-қоғамдық және шаруашылық байланыстары мен тұрмыстық өмір
салтына тигізген өзгерістері ашылып көрсетілген;
- Оңтүстік Қазақстанды жаулаудың аяқталу барысындағы амалы қалмаған
жергілікті халық өкілдерінің отаршыл әкімшіліктің қызметіне тартылу
себептері зерделенген;
- ХІХ ғасырдың 60 жылдарындағы патша өкіметі жүргізген саяси-әкімшілік
реформалар және оның өңірдегі халықтың өміріне тигізген әсері жаңа көзқарас
тұрғысынан пайымдалған;
- Түркістан генерал-губернаторлығының құрылымы мен қызметі және өлке
халқына жүргізген ықпалы ғылыми негізде сараланған;
- Өлкедегі отарлық билік жүйесінің күшеюі мен жергілікті халықтың
наразылығы нақтылы мәліметтермен негізделген.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар. ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен
ХХ ғасырдың бас кезіндегі Оңтүстік Қазақстандағы патшалық Ресейдің әскери-
отарлық әкімшілігі мен жергілікті халық арасындағы қатынастарын зерттеу
нәтижесінде қорғауға мынандай тұжырымдар ұсынылады:
1. ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың бас кезіндегі Оңтүстік
Қазақстандағы патшалық Ресейдің әскери-отарлық әкімшілігі мен жергілікті
халық арасындағы қатынастары патшалық билік тарапынан күштеуге, зорлық-
зомбылыққа негізделіп, жергілікті халықтың құқы мен ұлттық мүддесі
ескерілмеді.
2. Патша өкіметі өлкені иелену кезінде Орталық Азия және Қытай
мемлекеттерімен тайталасқа түсуге мәжбүр болды. Өйткені мемлекеттілік
тәуелсіздігінен айрылған қазақтар осы мемлекеттерден пана іздеп,
тәуелсіздік жолындағы күресте арқа сүйеп, үміт артты.
3. Патшалық Ресей тарапынан зор қауіп төнгенін түсінген Хиуа, Қоқан
сияқты мұсылман хандықтары өлкедегі жергілікті халықпен бірге басқыншыларға
қарсы біртұтас майдан құруға тырысты.
4. Орыс басқыншыларымен болған күресте қазақтар барынша қарсыласып
бақты. Бұл қарсылық өлкедегі жергілікті халық өкілдерінің арасынан азаттық
күресті бастаған Есет, Жаңғазы, Тойшыбек, Байсейіт, Жаңқожа, Сыздық және
тағы басқа да көптеген тұлғаларды тарих сахнасына шығарды. Сонымен қатар
қазақтың басқа рубасылары мен сұлтандары азаттық қозғалысқа тікелей
араласпаса да халықтың мұң-мұқтажы үшін патша әкімшілігімен байланысқа
түсті.
5. Жергілікті халықты ешбір шығынсыз және қарсылықсыз өз билігіне
кіргізуді мақсат тұтқан патша әкімшілігі қазақ жүздері мен рулардың
арасындағы жер, жесір, барымта және басқа да көптеген дауларды мақсатты
түрде күшейтіп, руаралық жанжалдарды ұйымдастырды. Оларды басқарған
билеушілерді бір-біріне айдап салған. Осы мақсатты жүргізген патша
өкіметінің әскери-отарлық әкімшілігі жергілікті халықты аса үлкен шығынсыз
өзіне бағындыруға күш салған.
6. Өңірді бағындырған патшалы Ресей сұлтандардың билігін империялық
басқару жүйесімен алмастырып, жергілікті халықтың ғасырлар бойы келе жатқан
дәстүрлі шаруашылығын күйзеліске ұшыратты және өздерінің заңдары мен
тәртіптерін енгізе отырып көшпелілердің әдет-ғұрыптарға негізделген билер
сотын өзгерістерге ұшыратты.
7. Оңтүстік Қазақстанды түпкілікті Ресейдің билігіне бағындыру үшін
патша өкіметі өзінің әскерлерін өңірге аттандырған кезде жергілікті
халықтың билеуші топтары елін жазалаудан аман алып қалу мақсатында отаршыл
әкімшіліктің қызметіне жаппай кіре бастайды.
8. ХІХ ғасырдың 60 жылдарындағы патша өкіметі жүргізген саяси-әкімшілік
реформалары Қазақстанның оңтүстік өлкесін отарлық жүйеге толығымен тартты
және түпкілікті өзгерістерге ұшыратты.
9. Түркістан генерал-губернаторлығының құрылымы мен қызметі өлкедегі
отарлық саясатты нығайтты және жергілікті халықты қанауды күшейтті.
10. Өлкедегі күшейген патша билігі жергілікті халыққа ауыр зардаптар
алып келді. Нәтижесінде жергілікті халықтың зиялы қауым өкілдері азаттық
қозғалысты басқарып, патша үкіметіне петиция жазып, бүкілресейлік мұсылман
съездеріне қатысып, Думадағы мұсылман фракциясының жұмысына белсене қолдау
көрсетті.
Зерттеудің қолданыстық маңызы. Диссертацияда жасалынған тұжырымдар
мен қорытындыларды жоғары оқу орындарында Қазақстан тарихы пәні бойынша
жүргізілетін арнаулы курстар мен семинар сабақтарын өткізуде пайдалануға
болады.
Сонымен бірге зерттеу жұмысының тұжырымдарын ХІХ ғасырдың екінші
жартысы мен ХХ ғасыр басындағы тарихи кезеңді зерттеуге арналған ғылыми
зерттеу еңбектерінде, оқу құралдары мен оқулықтарда қолдануға болады.
Сондай-ақ зерттеу жұмысының тұжырымдары Орталық Азия халықтарының өзара
байланыстары тарихын және түркі халықтарының тарихын әзірлеуге септігін
тигізе алады.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Диссертациялық жұмыстың негізгі
нәтижелері мен қорытындылары Қазақстанда өткен халықаралық және
республикалық ғылыми-практикалық конференцияларда баяндалды. Зерттеу
жұмысының мазмұнына сәйкес 30 мақала Қазақстан және Қырғызстанда шығатын
ғылыми басылымдарда жарияланды. Қазақстан Республикасы Білім және ғылым
министрлігі Білім және ғылым саласындағы бақылау комитеті ұсынған тізімге
енген 12 басылымда 20 мақала, шетелдік басылымдарда 3 мақала, әртүрлі
республикалық басылымдар мен республикалық және халықаралық ғылыми
конференция материалдарының жинағында 7 мақала жарық көрді.
Диссертацияның құрылымы: Алға қойған мақсаты мен міндеттеріне
байланысты диссертациялық жұмыстың құрылымын кіріспе, 6 тарау және
қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімі құрайды.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Кіріспеде диссертациялық жұмысқа жалпы сипаттама беріліп, тақырыптың
өзектілігі негізделіп, жұмыстың зерттеу нысаны, мақсаты мен міндеттері,
ғылыми жаңалығы, методологиялық негіздері, хронологиялық ауқымы,
практикалық маңызы және қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар көрсетілген.
ХІХ ғасырдың ІІ жартысы мен ХХ ғасырдың бас кезіндегі Оңтүстік
Қазақстандағы патшалық Ресейдің жаулауы: әскери-отарлық әкімшілігі мен
жергілікті халық арасындағы қатынас мәселесінің теориялық-методолгиялық
негіздемесі, тарихнамасы мен дерек көздері деп аталатын бірінші тарауда
тақырыптың теориялық-методологиялық мәселелері мен тарихнамасы
қарастырылып, мәселенің дерек көздеріне талдау жасалды.
Мәселенің теориялық-методологиялық негіздемесі атты бөлімде зерттеу
жұмысына қатысты методологиялық ұстанымдар, тұжырымдамалар баяндалды.
Зерттеу жұмысын ғылыми негізде және жүйелі түрде баяндауда тарихи таным
әдістерінің орны ерекше.
Зерттеу әдістері талдау обекті ретінде алынған тарихи процестің
табиғатынан, ішкі ерекшеліктерінен туындап, мәселенің құрылымы мен
қайталанбас өзіндік болмысын ашуға лайық келіп, осы мақсатқа қызмет жасай
алғанда ғана нәтиже бере алады. Ғылыми танымның жетілуімен бірге жаңа
білімге жетуге жол көрсететін ұстанымдар, тұжырымдар мен теориялыр
қалыптасады немесе оларға деген көзқарас өзгеріске түседі. Өткен дәуірдегі
тарихи құбылыстарды бір қалыпқа салған маркстік-лениндік ілімге негізделген
методология зерттеушілерге қандай да бір елдің және халықтың тарихи
дамуындағы өзгешеліктерге баса назар аударттырмай, тап күресіне басымдылық
беріп, революциялық дамуды абсолюттендіріп, дамудағы эволюциялық үрдістің
маңызын екінші кезекке ығыстырды. Соған сәйкес ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан
бастап ХХ ғасырдың бас кезіне дейінгі Оңтүстік Қазақстанды мекендеген
жергілікті халықтың 1917 жылғы қазан төңкерісінен кейін қалыптасқан ахуалға
орай капитализмге соқпай, социалистік құрылысқа көшуі барынша дәріптеліп,
маркстік-лениндік методологияға сүйенген кеңестік тарихшылар патша
өкіметінің отаршылдық саясатын көпе-көрнеу бұрмалап, қазақ халқына
жасалынған зорлық-зомбылықтарды ұмыттырып, Ресейдің басқыншылық саясаты
деген терминдерді алып тастап, оның орнына өз еркімен қосылу сияқты
терминдерді қолданысқа енгізді. Кеңес тарихшыларының мұндай тұжырымы
коммунистік жүйе жойылғанға дейін үстемдік құрып келді.
Соңғы екі он жылдықта қоғамда қалыптасқан жаңа жағдайда еліміздегі
тарих ғылым бұрын байқалмаған мүмкіндіктерге ие болып отыр. Қазіргі таңда
тарихи зерттеу жұмыстарына ешқандай да идеологиялық шектеулер жоқ. Зерттеу
методологиясы мен әдістерін игерген тарихшы маман нақты тарихи фактілерге
сүйене отырып, ғылыми жұмыспен айналысу мүмкіндігі зор. Соңғы жылдары
жемісті жүргізілген мемлекеттік Мәдени мұра бағдарламасы ғылымға
жасалынған мемлекеттік қолдаудың нақты айғағы. Міне бұл жағдайлар өз
ретінде отандық тарихтың жаңа сапаға өтуіне қажет методологиялық ұстанымдар
мен зерттеу әдістерінің қалыптасуына жасалынған алғышарт болып табылады.
Бұл арада біз басшылыққа алатын тарихи ғылымының іргелі принциптерінің
бірі тарихилық принципі (принцип историзма). Оның негізгі талабы уақыт
ағымындағы кідіргіссіз өзгерісте болатын обьективті тарихи шындықтың аса
маңызды байланыстарын жан-жақты және адекватты қалпында көрсету. Ал егер
бұл талдау принципін біздің тақырыбымызға байланысты қарастырар болсақ,
онда мәселенің мынадай қырларына баса назар аударған жөн. Біріншіден,
патшалық билік пен қазақ қоғамы қандай жағдайда неге байланысты өзара
қатынас орнатты, екіншіден, бұл тарихи қатынас қандай даму және өзгеру
кезендерінен өтті және үшіншіден, бұл екі субьектінің өзара қатынасы қандай
нәтижелермен аяқталды (1917 жылғы революциялық өзгерістерге дейін).
Біз талдауға алып отырған тақырыпты зерттеуде әрқашанда қаперде
ұстайтын нәрсе – ол тарихи уакыт ерекшелігі (ХІХ ғ. екінші жартысы және ХХ
ғ. бас кезі). Әрбір тарихи мезгіл – қайталанбас құбылыс, яғни, оның өз
ерекшеліктері бар. ХІХ ғасырдың 60-шы жылдарының екінші жартысында Оңтүстік
қазақ жерінде орныққан орыс билігі, анығырақ айтқанда патшалық билік те
қалыптасу және белгілі бір даму және өзгеру кезендерінен өтті. Ешнәрсе де
бір қалыпта өзгеріссіз қалмайды деген тұжырым өлкедегі орыс билігіне тән.
Сондай-ақ әр кезеңге тиесілі ерекшеліктер ең алдымен сол қоғамның
материалдық жағдайына тиесілі. Яғни, зерттеуші өз еңбегінде алдымен ХІХ
ғасырдың екінші жартысындағы Оңтүстік Қазақстан өңірінің экономикалық
деңгейін, өндіргіш күштері мен өндірістік қатынастардың сол мезгілге
тиесілі жағдайын есепке алған жөн. Мәселен, бұдан 140 жылдан астам уақыт
бұрын өңірдің шаруашылығы, өндірістік күштері, қоғамның мәдениеті мен білім
деңгейі, әрине, мүлдем басқа күйде боатын. Содан бергі арада өткен уақыт
оларды түбегейлі өзгерістерге ұшыратты. Өңірдің жергілікті тұрғындары –
қазақтардың басым бөлігі бұдан 140 жыл бұрын көшпелі немесе жартылай
көшпелі мал шаруашылығымен айналысты, тек азшылық бөлігі отырықшы
егіншілікті күнделікті тіршілік көзіне айналдырды. Ал егіншілікпен
айналысқан халықтың еңбек құралдарының қандай деңгейде болғандығын бұл
арада түсіндіріп жатудың өзі артық. Зерттеушіге міне осы уақыт
ерекшелігімен есептесу, әрине, өте маңызды.
Тарихи білімге гуманистік мазмұн беру мәселесі тарихшылардың Анналдар
мектебі өкілдеріне де тән ағым еді. Бұл әдістің құндылығы сонда өткен
уақыттың әлеуметтік-психологиялық астарларына үңілуге және отаршылдық
жүйенің қарама-қайшылықты тұстарын түсіндіруге мүмкіндік туады. Белгілі бір
тарихи оқиғаға немесе құбылысқа түрлі қырынан қарап, оған түрліше баға
беруге болады. Бұл ғылымдағы плюрализмнің көрінісі. Берілген осы әркелкі
бағалардың біреуі ғана дұрыс болып табылады. Дұрыс бағаның өзіне танымдық
үрдістің жетілуі негізінде көз жеткіземіз. Оның өзінде дәйектеменің
айғақтық аспектісі мен жасалған тұжырымның логикалық тұрғыда үйлесімді
болуы елеулі роль атқарады. Бұл ретте отаршылдық билік пен жергілікті
халықтың арасында болған ортақ оқиғаларды бағалауда да түрлі деректік
материалдарды ғылыми айналымға тартудың өзіндік танымдық маңызға ие екені
назарда ұсталуы қажет. Жаңа деректерді іздестіру, оларды сұрыптап талдау
негізінде арғы-бергі тарихымыздың ақтаңдақ беттерін толтырудың жолдары
мен әдістері айқындалады. Ғылыми зерттеулерде анализ бен синтез басты әдіс
ретінде саналатыны белгілі. Аталған екі әдіс таным үрдісінің әркелкі
сатысына қызмет етеді. Синтездеу әдісі негізінде қарастырылып отырған
кезеңдегі патша әкімшілігі мен жергілікті халық арасындағы саяси қатынастар
туралы мұрағат құжаттарынан, ғылыми еңбектер мен фольклорлық материалдардан
алынған мәліметтер және т.б. мәліметтер біріктіріліп, топтастырылады.
Анализ әдісі болса орыс билігі мен жергілікті халықтың қатынасы жайлы
түсінікті жіктеп, бөлшектеу арқылы мәліметтерде көрініс тапқан оқиғалар мен
құбылыстардың себеп-салдарын, ерекшеліктерін және олардың өзара
байланыстылығы мен сабақтастығы деңгейін айқындауға септігін тигізеді.
Танымдық үрдісте жазба мәліметтер елеулі маңызға ие. Адамдардың рухани
қызметі барысында пайда болып, мәлімет беретін жазба мәтіндердің мәнін
түсіну мақсатында қалыптасқан герменевтикалық әдістерде де анализ бен
синтез өзара үйлесімділік тапқан. Герменевтикалық әдістер мәліметтердегі
фрагменттерді ұғынудан, оны толықтай түсіну, одан соң мәтіннің бөліктерін
терең түсінуді қамтамасыз етеді. Герменевтикалық әдістер орыс билігі мен
жергілікті халықтың саяси байланыстарына қатысты жазба деректік
материалдарды жан-жақты талдай отырып, онда көрініс тапқан оқиғалардың
негізделуін айқындап, олар жөнінде өзіндік тұжырым жасауға ықпал етеді.
Тарих ғылымында кеңінен қолданысқа ие әдістердің бірі – ретроспективалық
әдіс. Тарихи танымда себептен бұрын салдар аңғарылады. Сондықтан
ретроспективалық әдіске сүйеніп, кез-келген құбылыстың себебін ашып
көрсетуде бір құбылысты келесі бір құбылыстың себебі ретінде қарастыру
ұсынылады. Бұл кез-келген үрдістің кезеңдерін өзара байланыста қарастырудың
қажеттігін білдіреді.
Тарих ғылымындағы басты әдістің бірі сипаттап баяндау болып табылады.
Сипаттау қоғамдық құбылыстардың болмысымен, олардың ерекшеліктері мен
сапалық өзгешеліктеріне байланысты. Таным кез-келген жағдайда сипаттаудан
басталады. Сипаттаудың құрылымы танылып жатқан құбылыстың ерекшелігіне
тікелей қатысы бар. Тарихи таным объектісінің нақтылы ерекшелігін сипаттау
баяндау арқылы жүзеге асады. Сипаттап баяндау арқылы танымның нәтижелері
көпшілік оқырман қауымға жетіп, тарихи сананың қалыптасуына қызмет етеді.
Қоғамдық құбылыстардың өзгешеліктері олардың дамуы барысында қалыптасады.
Онсыз отарлық билік пен жергілікті халық арасындағы саяси қатынасының
желісін сипаттау тек оқиғалар мен құбылыстар жайлы мәліметтер тізбегі
ретінде көрініс табады. Ал сипаттаусыз қорытудың өзі отарлық әкімшілік пен
жергілікті халық арасындағы қатынастарының кескіндемесі (схематизация)
іспеттес болып шығады.
Зерттеу жұмысының тарихнамасы деген бөлімде тақырыптың зерттелу
деңгейі талданып көрсетіледі.
Патша өкіметінің отаршылдық билігі мен жергілікті халықтың ара қатынасы
зерттеулерге революцияға дейінгі тарихнамада аз көңіл бөлінбеген. Өйткені
Оңтүстік Қазақстан Ресей империясының құрамына кіргеннен кейін патша
өкіметі өңірдің өткен тарихын зерттеп, табиғи ресурстары мен өндіргіш
күштерін анықтауға ұмтылды.
Яғни, патша өкіметінің алдына отарлық шет аймақтардың байлықтарын
игеру, олардың ресурстарын анықтау, сондай-ақ жергілікті халықтың Ресей
билігіне деген көзқарастары мен қатынастарын түбегейлі зерттеу мәселелері
тұрды. Бұл жұмыстың едәуір бөлігі Орыс географиялық қоғамына жүктелді.
Осы мақсатты көздеген патша өкіметі осы қоғам мүшелерінің алдарына
бағындырылған елдерге ғылыми экспедицияларды жарақтандырып, олар туралы
географиялық, статистикалық, этнографиялық және жаратылыс-тарихи
материалдар жинап, оларды өндеу және тарату міндеттерін қояды.
Сонымен қатар патшалық Ресейдің Оңтүстік Қазақстанды әскери жаулап алу
кезінде басы-қасында болған Ресейдің бас штабы офицерлерінің және
ғалымдарының ХІХ ғасырдың екінші жартысында жазып қалдырған еңбектерінде
патша әкімшілігі мен жергілікті халықтың арасындағы қарым-қатынасы біршама
қарастырылады.
Орыс әскерилерінің алдындағы мақсат қалайда өлкені тезірек бағындырып,
оны Ресей империясының құрамына қосу болса, орыс ғалымдары алдындағы мақсат
та бұл өлкені отарлағанда, қандай пайда түсерін айқындап беру болды.
Дегенмен олар алдына басты мақсат Түркістан халқы Ресей билігін мойындауға
ұмтылатындығын, жергілікті халық орыстарды хандар мен бектерден және өзара
руаралық соғыстардан құтқарушы күш ретінде түсінеді деген көзқарасты
қалыптастыруға тырысты.
Осылайша Кеңестік кезеңге дейінгі еңбектер патша өкіметінің мүддесінен
шығып, оны қорғап, қызмет жасады және өңірді жаулап алу, отарлау арқылы
оған ресейлік басқару жүйесін енгізу қажет екендігін дәлелдеумен болды. Ал
патша өкіметінің отаршылдық саясатына қарсы шыққан жергілікті халықтың
қарсылығына бүлікшіл, қарақшылар деген айдар тағып, оларды
рубасыларының өз артықшылықтары үшін орыстық билікке көрсеткен қарсылығы
деп елемеді.
Осыған байланысты саяхатшылар, өлкетанушылар, Ресей билігін
насихаттаушылар өз еңбектерінде өңірге байланысты географиялық жағынан ғана
емес, сонымен қатар ХІХ ғасырдың ІІ жартысында орын алған саяси және
әлеуметтік-экономикалық өміріне жалпылама түрде сипаттама береді.
Дегенмен қазақ елінің Ресей империясының қол астына өтуінің тарихнамасы
өзінің даму барысында ұзақ және күрделі жолдардан өтті.
Сондықтан төңкеріске дейінгі деректердің өз алдына құндылығы сонда,
қазіргі заманғы тарихшылар үшін аса маңызды фактілерді, көзқарастарды
тізбелеп келтіретіндігінде. Өйткені зерттеуші басқа тарихи деректерден
тасада қалған нақты оқиғалардың ізін табуы мүмкін. Расында да Оңтүстік
Қазақстанды жаулап алардан бұрын-ақ бұл өңірді табиғи-тарихи жағынан
зерттеген орыс ғалымдарының еңбектері патшалық Ресейдің отаршылдық
мүддесіне қарай жазылғандықтарына қарамастан, жергілікті халықтың саяси-
әлеуметтік дамуы, экономикасы, мәдениеті және өзара байланысы жөнінде құнды
мәліметтер беруімен ерекшеленеді.
Бұл табиғи-тарихи зерттеулер өз кезегінде патша үкіметінің отаршыл
саясатын ақтауға тиіс болғанымен жергілікті халық өкілдерінің Ресей
билігіне қатысты саяси ұстанымдарына да назар аудартады. Осылайша
империяның геосаяси доктринасына қызмет еткен төңкеріске дейінгі Ресейдің
шығыстанушы ғалымдары жергілікті халықтың тарихи-этнографиялық жағынан
зерттелуіне мүдделілік танытты.
Тіпті ХІХ ғасырда Ресейдегі шығыстану саласының қанат жайғаны
соншалықты, әскери шенеуніктерді ғылыми зерттеушілерге айналдырып жіберіп,
олардың жазған еңбектерінің басты ерекшелігі сонда, онда пайдаланылған
материалдар өздерінің жеке бақылауларына негізделіп, сол уақыттың
куәгерлігіне айналуы еді.
Ресейдің отаршыл әкімшілігі мен жергілікті халықтың арасындағы
қатынасқа қатысты алғашқы деректі ХІХ ғасырдың басында Жетісуға жіберілген
полковник Ф.К.Шубин әскерінің құрамында болған дәрігер Зибберштейннің
жазбалары береді. Жетісу өлкесі туралы мәлімет берген Зибберштейн Сібірдегі
патша әкімшілігі мен жергілікті халықтың керуен жолдарына қатысты өзара
байланысқа тоқталып кетеді [6]. Сондай-ақ Сыр бойы қазақтарына байланысты
мәліметтерді Қоқан, Хиуа хандықтары туралы жазылған М.Поспелов пен
Т.С.Бурнашев [7] және Ф.Назаровтың [8] жазбаларынан көптеп кездестіруге
болады. Олар аталған хандықтарда болып, сол уақыттағы оқиғаларды көзімен
көрген және еңбектерінің көп бөлігін Сыр бойы қазақтарына және оның
қоғамдық құрылысына арнаған. Оның себебі Ресей империясының Сыр бойын өзіне
қосып алуында жатса керек.
Патшалық Ресейдің билігіне қатысты жергілікті халықтың сұлтандары мен
билерінің саяси ұстанымы туралы бірқатар мәлімет берген қазақ даласына
саяси айдауда болған поляк революционері А. Янушкевичтің жазбалары аса
құнды [9]. 1846 жылы генерал Вишневскиймен бірге хатшы ретінде Жетісуға
келген А.Янушкевич сол кездегі өлкеде орын алған саяси оқиғаларға қатысты
жаңалықтарды қағазға түсіріп отырған.
ХІХ ғасырдың 50-жылдарында өлкеде ғылыми және әскери мақсаттармен
зерттеу жұмыстарын жүргізген П.П.Семенов-Тянь-Шаньский [10], Ш.Ш.Уәлиханов
(11( және тағы басқалары болды.
Жетісу мен Орталық Азияға бірнеше рет саяхат жасап, Тянь-Шань тауын жан-
жақты зерттеген П.П.Семенов өзінің зерттеу еңбегінде өлкеге табиғи тұрғыдан
ғана емес, сол кезде өңірде қалыптасқан саяси жағдайларға баға беріп,
жергілікті патша әкімшілігінің басқару құрылымдары мен тетіктеріне, сондай-
ақ қазақ билеушілерінің жаңа тәртіпке байланысты ұстанған бағыттары және
халықтың отаршылдарға қарсы күресін сипаттайды.
Қазақтың аса көрнекті ғалымы және ағартушысы Шоқан Уәлиханов мазмұнға
бай және өте құнды еңбектер қалдырған. Өзінің тым қысқа өмірінің ішінде ол
Орта Азия мен Қазақстан халықтарының тарихы, жағрапиясы, этнографиясына
және қоғамдық-саяси өміріне біраз бірсыпыра еңбектерін арнап, соның ішінде
Жетісудің тарихына да көңіл бөлген. Ол патша әкімшілігінің Ұлы жүз
қазақтарын басқару тәртібін ашып көрсетіп, Жетісу үшін тайталасқан Ресей,
Қытай және Қоқан мемлекеттерінің іс-әрекеттеріне талдау жасаған.
ХІХ ғасырдың 60-90-жылдар аралығында Оңтүстік Қазақстанға көптеген
патша офицерлері мен орыс шенеуніктері келіп, зерттеу жүргізді. Әртүрлі
мамандық иелері болып табылатын олардың еңбектері мазмұны мен көлеміне,
алдына қойған мақсат-мүддесіне, отарлық саясатқа қызмет етуге арналғанына
қарамастан, тарихи фактілерінің молдығымен патша әкімшілігі мен жергілікті
халық арасындағы қатынас тарихын жаңа қырынан ашып, еңбектерінде көрініс
тапты және зерттеуге септігін тигізді. Бұл ретте П.Пичугин [12],
В.Е.Недзвецкий (13(, Н.А.Аристов (14( сияқты зерттеушілерді атауға болады.
Бұл авторлар жергілікті халықтың ұлт-азаттық күресін орнымен атамай,
олардың наразылығын тәртіпсіздікке, бүлікшілікке теңеген және
жергілікті патша әкімшілік орындарына қатал шаралар қолдану жөнінде өз
кеңестерін берген. Соған қарамастан олардың еңбектеріне тартылған
деректер әлі күнге дейін өз маңыздылығы жағынан құндарын жоймаған.
Сонымен қатар, Жетісу өңіріндегі патша өкіметінің отарлық билік
орындарының қызметі мен міндеттері жөнінде Н.В.Леденов (15(,
А.Г.Серебренников (16( өз еңбектерінде атап көрсетеді. Бұл еңбектерде олар
билік орындарының құрылуы мен қалыптасу тарихын баяндап, отарлау тәсілдерін
талдайды.
Түркістан өлкесіндегі орыс әскерлерінің жаулаушылық іс-қимылдары туралы
дерек көздерін Н.П.Глиноецкий [17], А.И.Шеманский [18] сияқты авторлардың
еңбектерінен де аламыз.
Сондай-ақ, Түркістан өлкесінің Ресей империясының отарына айналуы мен
салдары жөнінде мәліметтерді А.И.Добромыслов [19], К.К.Паленнің [20]
еңбектерінен табуға да болады.
Олар өлкеге Ресей империясының енгізген әкери-әкімшілік басқару
реформалары мен патша өкіметінің қабылдаған заңдық құжаттарына егжей-тегжей
талдау жасап, тақырыпқа қатысты көптеген пайдалы түсінік берген.
ХХ ғасыр басында Ресей империясының қазақ даласындағы отарлық билік
орындарының қызметіне және оған наразы болған жергілікті халықтың тұрмысына
қазақ зиялылары да өз бағасын беріп, патшалық әкімшіліктің өлкеде жүргізген
саясатын өткір сынға алып, ашық талқыға салады және патша әкімшілігі
тарапынан жергілікті халыққа әділетсіздік қысым көрсетілгеніне көп көңіл
аударған. Жалпы алғанда олардың еңбектерінде көрсетілген мәселелер тек
Оңтүстік өңірге ғана емес бүкіл қазақ даласына қатыс бар. Бұл ретте
Ә.Бөкейханов (21(, А.Байтұрсынов (22(, М.Шоқайдың (23( еңбектері алғашқы
қатарға жатады. Алаш қайраткерлерінің еңбектеріңде қазақ даласының, соның
ішінде Түркістан өлкесінің саяси-әлеуметтік жағдайы, жергілікті халықтың
отаршылдық саясатқа деген көзқарасы мен патша әкімшілігімен арадағы
қатынасы, ұлт-азаттық қозғалыстың бағыт-бағдарлары мен мақсат-мүдделері
шынайы көрсетуімен ерекшеленеді.
Сол кезде жарық көрген патша өкіметінің отарлық саясатына және оның
әкімшілік орындары мен жергілікті халықтың арасындағы қатынасқа байланысты
жазылған еңбектерге тоқталар болсақ, олар Г.Сафаров (24(, П.Г.Галузо (25(,
Т.Рысқұлов (26( зерттеулері болды. Бұлардың ғылыми еңбектерінде өлкедегі
отарлаудың көлеңкелі тұстары, орыс езгісінің пәрменділігі, әскери-әкімшілік
орындардың құрылымы мен қызметіне шолу жасап, оның жергілікті халықты өз
билігіне енгізудегі әрекеттерін ащы шындықпен көрсетіп, патша өкіметінің
түпкі ойы қазақтарды ұлт ретінде жою және орыстандыру саясаты екендігі
жазылды.
Солардың бірі Г.Сафаров өз еңбегіңде өлкедегі отарлау алғашқы кезде
әскери басқыншылық түрінде болып, ал басқару жүйесінің Ресейден дайын
күйінде әкімшілік – полицейлік түрінде жергілікті халыққа таңылғаны туралы
қорытынды жасайды.
Мұндай тұжырымға П.Г.Галузо да келген. Ол Ресей мен Қазақстан
серіктестігінің тең құқылы еместігін атап көрсетіп, империяның өзге
өлкелерді қосып алуға өте мүдделі екенін атап өтіп, отарлық билікті
түземдіктерді билейтін аппараты және орыстың әскери – шенеуніктік
аппараты деп екіге бөліп қарастырып, отаршыл империя теоретиктерінің
агрессияға бейбіт тон жамылдырып, өркениетті сипат беруге неліктен
тырысқанын түсіндіріп, отарлық саясат шет аймақтарға зор қасірет алып келді
деген пікірге тоқтайды. Отарлық билік жүйесінің қазақ даласына енгізілуінің
аяғы зор қасіреттерге ұшыратқанын Т.Рысқұловта та өз еңбегінде жазған
болатын.
Оның жұмысында өлкедегі қазақтардың азаттық күресіне себеп болған саяси
факторларды баяндаған.
Қазақтың оңтүстік өңіріндегі патша әкімшілігі мен жергілікті халықтың
арасындағы қатынас жөнінде және ондағы халықтың әлеуметтік-экономикалық
өміріне байланысты зерттеулер көптеген кеңестік және қазақстандық
ғалымдардың еңбектерінде орын алып, зерттеу нысандарына айналды. Мәселен,
Е.Бекмаханов (27(, Б.С.Сүлейменов пен В.П.Басин (28(, Г.С.Сапаргалиев (29(
сияқты ғалымдар ХІХ ғасырдағы Оңтүстік Қазақстанның саяси дамуына және
патша өкіметінің қазақ даласында жүзеге асырылған жазалау шаралары мен
әкімшілік-саяси жүйесінің құрылымдарына назар аударған. Бұл ғалымдар өз
еңбектерінде маркстік-лениндік әдістемеге сүйенгеніне қарамастан патша
өкіметінің отаршылдық саясаты мен қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысына
ғылыми тұрғыдан өз бағаларын берген.
Отандық тарихнамалық кеңестік кезеңде орыс отаршылдығының түрлі қырлары
мен ерекшеліктерін зерттеу ісінде қол жеткізген табыстарына көз жұму,
әрине, әбестік болар еді. Осы ретте әсіресе мәселені тура да терең жол
ашатын аса мол мұрағат құжаттарының ғылыми айналымға тартылғанын бөліп
атаған жөн.
Қазақстан азаттық алғаннан кейін отандық тарихнамада зерттеп отырған
тақырыпқа қатысты мәселеге көп көңіл бөлініп, жаңаша көзқарастар
қалыптасып, ендігі кезекте отандық тарихнамада тың мұрағаттық деректер
сарапталып, мәселеге жаңа қатынас қалыптаса бастайды. Әсіресе 1990
жылдардың басында қазақ даласының патша өкіметінің билігіне өту мәселесінің
тарихнамасында екі түрлі көзқарас орын алды: тек қана жаулап алу және
бастапқы бодандықты ерікті түрде қабылдау, одан соң әскери күштің көмегімен
қосып алу. М.Қозыбаевтың еңбегінде 1916 жылғы көтерілістің барысындағы
патша әкімшілігі мен жергілікті халықтың арасындағы қатынастардың барысына
ғылыми негізде тоқталады (30(. Ал Р.Бекназаров болса Оңтүстік Қазақстанның
Ресей империясына қосылу барысын зерттеген (31(.
Қазақтың тарихшы ғалымдары К.Нұрпейісов пен М.Қойгелдиев өз
еңбектерінде жадидтік және жалпымұсылмандық қозғалыстарға, Орталық Азия
халықтарының тәуелсіздік үшін күресіне және Алаш қозғалысына жаңаша
тұрғыдан серпін беріп, оларды тереңдете зерттейді.
Отарлаудың ащы шындығын көрсеткен К.Нұрпейісов қазақтар мен көшіп
келген келімсектердің арасында қалыптасқан күрделі қарым-қатынастарға
тоқтала келіп, Ресей мемлекетінің тарапынан жасалынған қатыгездік пен
озбырлыққа, жергілікті халықты ата қонысынан ығыстыру шараларына тоқталады
(32(.
Ал, профессор М.К Қойгелдиевтiң Жетiсудағы Ресей билiгi атты
монографиялық ғылыми еңбегі Жетiсу өлкесінің Ресей билігіне өту жолдары мен
патша әкімшілігінің жергілікті халықты бағындыруда қолданған іс-әрекеттері
мен қимылдарын ашқан. Бұл еңбекте М.Қ.Қойгелдиев кеңестік тарихнаманың
тұжырымдарын қайталамай, Ресей империясының Жетісу өлкесін отарлаудағы
басқару және табиғи байлығын игеру мақсатында іске асырылған шараларын
талдайды. (33(.
Отарлау мәселесінің бағыттары мен қадамдары, ұлт зиялыларының патша
әкімшілігіне қатысты ұстанымдары В.З.Галиев (34( пен А.Исмайловтың (35(
еңбектерінде қарастырылған.
Т.Т.Далаеваның диссертациялық жұмысында ХIХ ғасырдағы патша өкіметінің
Оңтүстік Қазақстандағы отарлық билік орындары арнайы қарастырылып,
әкiмшiлiк-территориялық құрылысына зерттеу жұмыстары жүргізілген (36(. Онда
Т.Т.Далаева Оңтүстік Қазақстандағы патша өкіметінің жаулау іс-қимылдары мен
өңірдің саяси ахуалына көп көңіл бөлген. А. Махаеваның Тойшыбек би және
оның заманы деген ғылыми жұмысында Жетісу өлкесіндегі тарихи тұлғалардың
Ресей билігіне деген ұстанымдары баяндалады [37].
Патша әкімшілігі мен жергілікті халық арасындағы қатынасқа байланысты
мәселелер шетел зерттеушілерінің еңбектерінде де көрініс тапқан. Шетел
зерттеушілерінің еңбектерін қарастырғанда Гарвард университетінің
профессоры Ричард Пайпстің еңбегі құнды болып табылады [38]. Нью-Джерси
(АҚШ) университетінің профессоры Томас Пирсонның Орыс шенеуніктігі,
самодержавиесі және жергілікті өзін-өзі басқарудың дағдарысы деген
зерттеуінде Ресейдегі жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің 1860 жылдардағы
реформадан ХІХ ғасырдың аяғына дейінгі тарихы баяндалып, көптеген
мәліметтер келтіріледі [39].
Д.Демко зерттеу еңбегінде патша өкіметінің қазақ даласындағы отаршылдық
саясаты және жергілікті билік орындарының қызметі, қоныстанушылардың қазақ
даласына келіп орналасуына байланысты мәліметтер қамтылған [40].
Соңғы жылдары мемлекеттік Мәдени мұра бағдарламасы аясында америкалық
зерттеушілер Ч.У.Костлердің Тюркизм и Советы. Тюрки мира и их политические
цели (41( және В.Мартиннің Закон и обычай в Степи: казахи Среднего жуза и
Российский колониализм в ХІХ веке атты еңбектері жарияланды (42(.
Осы аталған тарихнамалық зерттеулер Оңтүстік Қазақстандағы патша
әкімшілігі мен жергілікті халық арасындағы қатынастың тарихына объективтік
тұрғыдан баға беру қажеттілігін және ғылыми жағынан құндылығын аңғартса
керек.
Мәселені зерттеудің дерек көздері осы тараудың үшінші бөлімінде
талданды.
Оңтүстік Қазақстанды патшалық Ресейдің жаулауы, әскери-отарлық
әкімшілік пен жергілікті халық арасындағы қатынастарының күрделі тұстарын
ашып, тарихи маңызын көрсету, тарихи оқиғаларды сарапқа салып, обьективті
тұрғыдан баға беру үшін деректік материалдарды талдаудан өткізу аса маңызды
рөл атқарады. Сол себебтен алға қойылған мәселені зерттеу барысында
мұрағаттық құжаттар, жарияланған материалдар және мерзімді баспасөздердің
ақпараттары кеңінен ғылыми айналымға тартылды.
Мұрағаттық құжаттарды жинастыру барысында Қазақстандағы, Өзбекстандағы
және Ресейдегі мұрағат қорларында ізденіс жұмыстары жүргізілді. Зерттеу
жұмысына мынадай 8 мұрағаттың: Қазақстан Республикасының Орталық
мемлекеттік мұрағаты, Ресей Федерациясының Мемлекеттік мұрағаты, Ресей
империясының Сыртқы саясат мұрағаты, Ресей мемлекеттік Әскери тарих
мұрағаты, Ресей мемлекеттік әдебиет және өнер мұрағаты, Ресей
Федерациясының Орынбор облыстық мемлекеттік мұрағаты, Ресей Федерациясының
Омбы облыстық мемлекеттік мұрағаты және Өзбекстан Республикасының Орталық
мемлекеттік мұрағатының құжаттары дерек ретінде тартылды.
Сонымен қатар диссертацияны дайындауда мұрағаттардан басқа қазақ,
өзбек, қырғыз, орыс тілдеріндегі деректік құжаттар, араб, латын әрпімен
жазылған қазақ тіліндегі құжаттар мен қолжазбалар негізге алынып, ХІХ
ғасырдың ІІ жартысы мен ХХ ғасырдың басындағы Ресей империясының қазақ
даласына, соның ішінде оңтүстік өңірді мекендеген жергілікті халықты
отарлауға қатысты шығарылған ресми iс-қағаздар мәлiметтерi ретiнде әр түрлі
заңдық жинақтар және құқықтық актілер мен ережелер, әскери-әкімшілік
мекемелердің құрылуы, міндеті мен әрекет ету жөніндегі мәліметтерді
енгіздік. Аталмыш құжаттар патшалық әкiмшiлiк құрылысының сипатын
айқындауға, қарастырып отырған кезеңдегi Оңтүстiк Қазақстандағы халықтың
құқықтық жағдайын зерттеуге мүмкiндiк бередi. Патша шенеуніктерінің өлкені
отарлау және қоныс аудару саясатын жүргізу тарихы жайындағы очерктері және
олардың жоғарғы билікке беріп отырған есептері және талдау еңбектері, соның
ішінде Сырдария мен Жетiсу облыстарындағы жергілікті халықты басқарған
отарлық билiк орындарының түрлi жарғылары, бұйрықтар мен заңдық жинақтары,
ережелер негiзiнде полиция мекемелерiнiң құрылуы, мiндетi және әрекет ету
құқықтары жайында мәлiметтер, жергiлiктi халық отаршыл билiк жүйесiне,
жекелеген шенеунiктерге деген көзқарасын ауылдық және болыстық жиындардың
қаулылары, сондай-ақ жекелеген азаматтардың арыздары, шағымдары және
өтiнiштерi алынып, жоғарыда көрсетiлген деректiк мәлiметтердi толықтыра
түсу мақсатында зерттеу жұмысымызда осы күнге дейiн жарияланған құжаттар
мен материалдар жинақтары да кеңiнен пайдаланылды.
Сол кезеңдегі құжаттардың біз үшін, әсіресе, маңыздысы ХІХ ғасырдың
аяғы мен ХХ ғасырдың басында жүйелi түрде жарияланып тұрған Оңтүстік
аймақтағы сандық өзгерістерден мәлімет беретін статистикалық құжаттар.
Жетісу және Сырдария облыстары бойынша жүргізілген шолуларда статистикалық,
әлеуметтік, шаруашылық, мәдени және қоғамдық қатынастар туралы жыл сайын
мәліметтер беріліп тұрды.
Жетісу облысы бойынша Обзорлар 1882 жылмен 1913 жыл аралағында
тұрақты шықса, ал Сырдария облыстық обзоры бар болғаны 12 жыл ғана
жарыққа шықты.
Обзорлардың статистикалық мәліметтерінің құндылығы жоғары болғанына
қарамастан, оларда кездесетін кейбір мәліметтер дәл келе бермейтінін
ескерткен жөн.
Зерттеу барысында жергілікті әкімшілік мекемелерінің әскери және
азаматтық шенеуніктерінің ресми іс-қағаздары мен жазбалары, Бас штабтың
офицерлері мен саяхатшылардың естіліктері мен күнделіктері және хаттары
ғылыми айналымға тартылды.
Оңтүстік Қазақстанды мекендеген жергілікті халықтың әлеуметтік-
экономикалық өмірінен, ондағы патша үкіметінің жүргізген аграрлық саясаты
барысынан және отарлаудың жергілікті халықтың тұрмыс жағдайына тигізген
әсері туралы біршама мағлұматтарды көптеген мәліметтерді мерзімді басылым
беттерінен кездестіреміз. Мысалға: Военный сборник, Вестник Европы,
Русская старина, Русский архив, Туркестанские ведомости, Вопросы
колонизаций, Материалы па киргизскому землепользованию сияқты баспасөз
басылымдарында зерттеп отырған өңір жайлы аса маңызды деректер келтірілген.
Бұлардан басқа ХІХ ғасырда орыс мерзімдік басылымдардағы деректердің
Царское колонизация в Казахстане атты еңбекте біршама жинақталған түрі
келтірілген. Онда Руский вестник, Отечественные записки Семиреченские
областные ведомости, Вестник Европы, Земщина, Русский Туркестан және
басқа да журналдар Ресей империясының қазақ даласындағы жаулау жорықтары
мен оған қатысқандардың естіліктері және мұрағаттық деректер бар.
ХХ ғасыр басындағы патша әкімшілігі мен жергілікті халық арасындағы
қатынас тарихын жан-жақты зерттеуде қазақтың ұлттық баспасөздері – Айқап,
Қазақ, Бірлік туы, Ұлұғ Туркiстан және Сарыарқа сияқты
басылымдардың да деректік маңызы бар.
Оңтүстік Қазақстандағы патша әкімшілігі мен жергілікті халықтың
арасындағы қатынастардың мазмұнын айқындауда, жоғарыда аты аталған
басылымдардағы деректер мұрағат құжаттарымен салыстыра отырып қолданылды.
Сонымен бiрге, зерттелiп отырған кезеңдегі куәгерлердiң естелiк
жазбалары (мемуарлар) мен халқымыздың бiртуар перзенттерi алаш зиялыларының
еңбектерi және Ресейдегi ұлт-азаттық қозғалыс қайраткерлерiнiң
шығармаларындағы мәліметтер дерек көздерi ретiнде пайдаланылды. ХІХ
ғасырдың ІІ жартысы мен ХХ ғасырдың бас кезіндегі патша әкімшілігі мен
жергілікті халық арасындағы қатынасына қатысты құжаттардың бір бөлігі осы
күнге дейін Қазақстан мен жақын шетел баспаларынан шыққан құжаттар мен
материалдар жинағында жарияланды.
Қазақ тарихы орыс деректерінде, кеңестік кезеңде шыққан Алаш тарихына
байланысты очерктерінде және тәуелсіздіктен кейінгі Алаш қозғалысына, 1916
жылғы көтеріліс жинақтарында жарық көрген құжаттар мен материалдар патша
әкімшілігі мен жергілікті халық арасындағы қатынасына қатысты мәселелерді
ашуға септігін тигізді.
Ұзынағаш шайқасына, Пішпек, Әулиеата, Шымкентті қорғауға Қоқандық
әскермен бірге Оңтүстік Қазақстанды мекендеген жергілікті халықтың қатысуын
қоқандық тарихшылардың еңбектерінен табамыз.
1885 жылы Қазан қаласында Н.Н. Пантусовтың аударуымен орыс тілінде
жарық көрген қоқандық тарихшы Мулла Ниаз Мухаммед бен Ашур Мухаммедтің
еңбегінде қазақ билеушілерінің Қоқан хандығымен байланыстары, Ұзынағаш,
Әулиеата, Шымкент түбіндегі шайқастар және тағы басқа да саяси оқиғалар
баяндалады [43]. Зерттеу барысында мұрағат құжаттарымен бірге ауыз әдебиеті
мәліметтеріне негізделіп жазылған қолжазбалар да пайдаланылды. Олардың
көпшілігі Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Орталық
кітапханасының қолжазбалар қорында, Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым
академиясының М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының қолжазбалар
қорында, Қырғыз Республикасы Ұлттық Ғылым академиясының қолжазбалар
қорында, Қазақстан Республикасы Ұлттық кітапханасының сирек кездесетін
кітаптар мен қолжазбалар қорында, Өзбекстан Республикасы Ұлттық Ғылым
академиясы Шығыстану институтының қолжазбалар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
әкімшілік пен жергілікті халық арасындағы қатынас
(ХІХ ғ. ІІ ж – ХХ ғ. бас кезі).
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Зерттеу жұмысында ХІХ ғасырдың ІІ
жартысынан бастап ХХ ғасырдың бас кезіне дейінгі Оңтүстік Қазақстандағы
патшалық Ресейдің әскери-отарлық әкімшілігі мен жергілікті халық арасындағы
қатынас тарихнамасы мен деректік негіздері талданып, патша өкіметінің
Оңтүстік өңірге енуі барысындағы жергілікті халықпен байланысы, жергілікті
халықтың сеніміне кіру мақсатында әскери-отарлық әкімшіліктің атқарған іс-
шаралары, өлкедегі отаршылдық билік жүйесінің құрылуы және оның жергілікті
халықпен өзара қатынасының ерекшеліктері, патша өкіметі жүргізген саяси-
әкімшілік реформалары және өңірдегі халықтың өміріне тигізген әсері,
жергілікті халықтың түрлі наразылық шаралары, отаршыл басқару жүйесінің
сипаты және жергілікті халықтың жағдайына байланысты мәселелер
қарастырылады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Ұлт-азаттық күрестің нәтижесінде
тәуелсіздігімізді алып, жас мемлекетіміздің ірге тасын қалаған қазіргі
таңда еліміздің тарихшылары қазақ халқының өткен жолын жаңаша көзқараспен
жазып, онда орын алған мәселелерге талдау жүргізіп, ғылыми тұрғыдан баға
беріп, көптеген ғылыми еңбектерді дүниеге әкелуде. Ол еңбектерден бұрындары
қозғалмаған немесе біржақты қарастырылған тарихи оқиғаларға және тарихи
тұлғалардың атқарған қызметіне объективті түрде баға беруге деген
талпынушылық айқын аңғарылады.
Мұндай бағыттағы ғылыми еңбектердің нәтижелері тарихи сананы
қалыптастыруға және өскелең жас ұрпақты отаншылдық рухта тәрбиелеуге қызмет
етері сөзсіз. Соған орай еліміздің тарихына көптеген деректік материалдарды
ғылыми айналымға тарта отырып, одан әрі тереңдете зерттеу жұмыстарын
жүргізгеніміз абзал. Соның ішінде Қазақстанның саяси-әлеуметтік ахуалын
терең түсінуде патшалық Ресейдің үстемдігі тұсындағы жекелеген аймақтардағы
ерекшеліктерді нақтылы материалдар негізінде зерттеудің маңызы зор.
Осы себепті, біз Оңтүстік Қазақстандағы патшалық Ресейдің әскери-
отарлық әкімшілігі мен жергілікті халық арасындағы қатынасты зерттеуді
жұмысымыздың объектісі етіп алдық. Тарих ғылымында бұл мәселенің арнайы
зерттелуі Ресейлік отарлаудың ғылыми негізде тура және терең түсінуге жол
ашпақ. Өйткені елімізді өз билігіне енгізген Ресей империясы қазақ
қоғамының дәстүрлi құрылымын күйретудi мақсат етіп, қазақ даласын бөліске
салып, мемлекетілік сананы жоюға тырысты.
Нәтижесiнде патшалық Ресейдің әскери-отарлық әкімшілігі мен жергілікті
халық арасындағы қатынаста қайшылықтар шиеленiсе түсiп, үнемi қақтығыстарға
соқтырып отырды. Дегенмен халқымыз есін жинап өз тәуелсіздігін қалпына
келтіріп, Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев жазғандай: Сонау алыс-жақын ғасырлардың
өн бойында дала билеушілері аса қуатты империялардың қысымына және ішкі
алауыздықтың дүмпуіне төтеп бере жүріп, ең басты байлығымызды-ұлттық
тұтастық пен ұлттық жер аумағын сақтап қала алды [1].
Қазақ хандарының билігін жойғаннан кейін Ресей өзіне бағынышты
аймақтарында Ресейдің әскери - әкімшілік жүйесін енгізуге нақты мүмкіндік
алып, оны іске асырады. Олардың міндетіне қазақ даласындағы әскери-
полициялық және азаматтық істерді жүргізу тапсырылып, шексіз биліктің
иелеріне айналды. Қазақстандағы патша әкімшілігі, - деп жазды академик
С.З.Зиманов,- үлкен дербес саяси билікке ие болды. Бұл мекемелердің іс-
әрекеттерін жоғарғы сатыда тұрған билік орындары қолдады немесе үнсіз ғана
келісіп отырды (2, с.25(.
Әскери күшке сүйенген патша әкімшілігі өлкеде отарлық тәртіпті орната
отырып, қарапайым бұқара халық пен оның билеушілерін нақты билiктен
шеттеттi. Олар осы мақсатқа жету үшін жергілікті тұрғындарға қарсы қанды
жазалаулар жүргізді. Азиаттардың орыс аты аталғанда үрейі ұшатындығына қол
жеткізу оңайға түскен жоқ,- деп жазады Е.Марков өзінің Ресей Орта Азияда
деген еңбегінде,- сәл ғана жасалған орысқа деген қарсылық әрекет үшін
бұратаналарды қанға бөктіріп, аяусыз жазалау қажет болды. Жақын маңнан
табылған орыстың өлі денесі үшін бүкіл ауылдар тұрғындарымен өртеліп, күлі
ғана қалатын (3, с.16(.
Қарап отырсақ, қазақ жеріндегі Ресей үстемдігінің тарихы қазақ халқы
үшін қасіретке толы болғанын байқаймыз. Ресей империясының Азия елдерінде
жүргізген саясатын жан-жақты зерттеген ағылшын тарихшысы А.Краусс мынадай
тұжырымға келеді: Ресейдің азиялық отарларындағы жүргізіп отырған саясаты
- барып тұрған агрессиялық империализм саясаты. Басқару жүйесі толықтай
әскери шенеуніктерге жүктелген және өлкенің барлық қаражаты әскери
округтарды ұйымдастыруға, оларды жабдықтауға жұмсалады. Саясаттың негізгі
бағыты елдің ішкі мүддесін ескеруге, халық сұранысын өтеуге емес, патша
иеліктерінің шекарасын кеңейте түсуге бағытталған. Басқаша айтқанда, Ресей
- басқа елдерді жаулап алып, халқын құртып, орыстандырып жіберуді мақсат
тұтқан империя... (4, с.27(.
Патша өкіметінің жүргізіп отырған саясатының түпкі мақсаты отарланған
елдердің жерін басып алғаннан кейін, онда мекендеген халықты басыбайлыққа
салуды көздегенін ағылшын тарихшыларымен қатар дерек көздеріне сүйенген
орыс зерттеушілерінің еңбектері де растайды, әрі толықтыра түседі. Мәселен,
осы ретте мынадай бір пікірге көңіл аударған орынды сияқты. Бәрінен де
жағымды құбылыс,- дейді А.П.Хорошихин,- барлық жерде жаңа өлкені отарлауға
және бақыт пен жақсы тұрмыс іздеп келген орыс халқы көбейіпті. Яғни,
Түркістан өлкесі бізге керек және өте пайдалы. Ал оның жабайы халқын құртып
жіберу біздің адамзат алдындағы парызымыз болып табылады (5, с.38(.
Оңтүстік Қазақстандағы патшалық Ресейдің әскери-отарлық әкімшілігі мен
жергілікті халық арасындағы қатынасты зерттеу нәтижесінде жергілікті
басқару органдарының және онда қызмет еткен шенеуніктердің ұстанымын талдау
мүмкіндігі туады. Сондай-ақ сол тарихи кезеңде жер мәселесінің күрделене
түсуінің, халық ағарту ісі саласындағы бүркемеленген орыстандыру ісі мен
жергілікті халықты шоқындыру бағытындағы іс-шаралардың астарын, өңірдегі
діни ахуалдың және шаруашылық пен өндіріс салаларындағы жай-күйді терең
түсінуге мүмкіндік аламыз. Осының өзі зерттеп отырған тақырыбымыздың ғылыми
өзекті мәселеге арналғанын және ғылыми сұранысқа ие екенін аңғарта түседі.
Сол себептен де зерттеліп отырған Оңтүстік Қазақстандағы патшалық Ресейдің
әскери-отарлық әкімшілігі мен жергілікті халық арасындағы қатынасын
деректер негізінде ашып көрсету өзекті мәселенің бірі болып табылады.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі. Диссертациялық жұмыстың
теориялық-методологиялық негізін тарих, философия және тағы басқа да
қоғамдық ғылымдардың қалыптастырған жаңа бағыттағы ғылыми тұжырымдары
құрады. Сонымен қатар тарихтың методологиялық мәселелерін зерттеуші
шетелдік және отандық жетекші ғалымдардың еңбектеріндегі қарастырылып
отырған тақырыпты жаңа көзқарас тұрғысынан жазуға мүмкіндік беретін ой-
пікірлері басшылыққа алынды. Соның нәтижесінде ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан
бастап ХХ ғасырдың бас кезіне дейінгі Оңтүстік Қазақстандағы патшалық
Ресейдің әскери-отарлық әкімшілігі мен жергілікті халық арасындағы қатынас
тарихын зерттеу өркениеттілік ұстаным, тарихилық принцип пен гуманизм,
ынтымақтастық және мәдени-тарихи тұжырымдамалары аясында жүргізілді.
Зерттеу жұмысын жүргізуде анализ, синтез, ретроспективалық, салыстырмалы-
тарихи және сипаттап баяндау әдістері қолданылды. Осы әдістер негізінде
жасалынған тұжырымдар мен қорытындылардың өзара логикалық тұрғыда үйлесімді
болуы басты назарда ұсталды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан
бастап ХХ ғасырдың бас кезіне дейінгі Оңтүстік Қазақстандағы патшалық
Ресейдің әскери-отарлық әкімшілігі мен жергілікті халық арасындағы
қатынастың деректік материалдар негізінде, жаңа көзқарастар тұрғысында
талдай отырып зерттеу, оны объективті түрде ашып көрсету диссертацияда
басты мақсат етіліп қойылды. Осыған байланысты мынадай міндеттерді шешу
назарға алынды:
- Өңірді иелену жолындағы Ресей, Қытай және Орталық Азия хандықтарының
арасындағы өзара тайталасы мен күрес жолдарын ашу;
- Орыс жаулаушылығына қарсы жергілікті халықтың бастапқы кездегі
қарсыластығы және сұлтандар мен ру басшыларының патша билігіне байланысты
ұстанымын ашып көрсету;
- Жергілікті халықты Ресей билігіне тарту бағытындағы әскери-отарлық
әкімшіліктің атқарған іс-шараларына ғылыми баға беру;
- Өңірдің жаулануы барысындағы жергілікті халықтың ахуалындағы
өзгерістерді ғылыми тұрғыда негіздеу;
- Оңтүстік Қазақстанды жаулаудың аяқталу барысындағы жергілікті халық
өкілдерінің отаршыл әкімшіліктің қызметіне тартылуы себептерін түсіндіру;
- ХІХ ғасырдың 60-жылдарындағы патша өкіметі жүргізген саяси-әкімшілік
реформалары және оның өңірдегі халықтың өміріне тигізген әсерін зерделеу;
- Түркістан генерал-губернаторлығының құрылымы мен қызметі және өлке
халқына жүргізген ықпалын нақтылы мәліметтер негізінде баяндау;
- Өлкедегі отарлық билік жүйесінің күшеюі және жергілікті халықтың
наразылығын ғылыми саралау;
- Әскери-отарлық жүйенің күйреуі және жергілікті халық өкілдерінің жаңа
билікке қатынасына талдау жасау;
Зерттеу жұмысының нысаны – жаңа деректер негізінде Оңтүстік
Қазақстандағы патшалық Ресейдің әскери-отарлық әкімшілігі мен жергілікті
халық арасындағы қатынастарының ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан бастап ХХ
ғасырдың бас кезіне дейінгі аралықтағы даму үрдісін қарастыру.
Зерттеу жұмысының пәні – тақырыпта атап көрсетілгеніндей, диссертация
мазмұны Оңтүстік Қазақстандағы патшалық Ресейдің әскери-отарлық әкімшілігі
мен жергілікті халық арасындағы қатынастарының тарихын қарастырып,
талдаулар жасайды.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шегі. Зерттеу жұмысының хронологиялық
шегі ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың бас кезін қамтиды. Қазақ
хандығы жойылғаннан кейінгі ХІХ ғасырдың 50 жылдарынан бастап, кеңестік
билік орнағанға дейінгі аралықты қамтитын тарихи кезеңдегі Оңтүстік
Қазақстандағы патшалық Ресейдің әскери-отарлық әкімшілігі мен жергілікті
халық арасындағы қатынастары отандық тарих ғылымында арнайы зерттелінбеген.
Мұның өзі зерттеу жұмысының хронологиялық шегінің дұрыс таңдалғанын
айғақтайды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Кең көлемдегі деректік материалдар
негізінде ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың бас кезіндегі
Оңтүстік Қазақстандағы патшалық Ресейдің әскери-отарлық әкімшілігі мен
жергілікті халық арасындағы қатынастарының тарихы тұтастай қарастырылуы
зерттеу жұмысының негізгі жаңалығы болып табылады. Нақтылай айтқанда
диссертацияда төмендегідей жаңалықтар бар:
- ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың бас кезіндегі Оңтүстік
Қазақстандағы патшалық Ресейдің әскери-отарлық әкімшілігі мен жергілікті
халық арасындағы қатынастарының тарихнамасы сараланып, мәселенің деректік
негізіне талдау жасалынған;
- Ресей империясының сыртқы саясатында өлкенің стратегиялық маңызы бар
аймаққа айналуы және оның дүниежүзілік саяси аренадағы орны анықталған;
- Патша өкіметінің өлкені иелену үшін Орталық Азия және Қытай
мемлекеттерімен тайталасы және оларды ығыстырып шығаруы, сондай-ақ Жетісу
мен Сырдария қазақтарын Қоқан және Хиуа хандықтарының ықпалынан айыру
жолындағы айла-әрекеттері мен амалдары жайындағы ойлар түйінделген;
- Орыс жаулаушылығына қарсы жергілікті халықты басқарған сұлтандар мен
рубасылардың және билер мен батырлардың бастапқы кездегі қарсыластығы мен
олардың патша билігіне байланысты ұстанған саясатына объективті ғылыми баға
берілген;
- Ресей билігінің тұсында өлкедегі жер дауының күрт шиеленісуі және
патшалық әскери-әкімшілік орындарының араласуымен қазақ жүздерінің арасында
болған қарама-қайшылықтардың себептері мен салдарлары, сондай-ақ жергілікті
халықты Ресей билігіне тарту бағытындағы әскери-отарлық әкімшіліктің басқа
да атқарған іс-шаралары мұрағат деректері негізінде баяндалған;
- Өңірдің жаулануы барысындағы патшалы Ресейдің билігінің жергілікті
халықтың саяси-қоғамдық және шаруашылық байланыстары мен тұрмыстық өмір
салтына тигізген өзгерістері ашылып көрсетілген;
- Оңтүстік Қазақстанды жаулаудың аяқталу барысындағы амалы қалмаған
жергілікті халық өкілдерінің отаршыл әкімшіліктің қызметіне тартылу
себептері зерделенген;
- ХІХ ғасырдың 60 жылдарындағы патша өкіметі жүргізген саяси-әкімшілік
реформалар және оның өңірдегі халықтың өміріне тигізген әсері жаңа көзқарас
тұрғысынан пайымдалған;
- Түркістан генерал-губернаторлығының құрылымы мен қызметі және өлке
халқына жүргізген ықпалы ғылыми негізде сараланған;
- Өлкедегі отарлық билік жүйесінің күшеюі мен жергілікті халықтың
наразылығы нақтылы мәліметтермен негізделген.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар. ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен
ХХ ғасырдың бас кезіндегі Оңтүстік Қазақстандағы патшалық Ресейдің әскери-
отарлық әкімшілігі мен жергілікті халық арасындағы қатынастарын зерттеу
нәтижесінде қорғауға мынандай тұжырымдар ұсынылады:
1. ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың бас кезіндегі Оңтүстік
Қазақстандағы патшалық Ресейдің әскери-отарлық әкімшілігі мен жергілікті
халық арасындағы қатынастары патшалық билік тарапынан күштеуге, зорлық-
зомбылыққа негізделіп, жергілікті халықтың құқы мен ұлттық мүддесі
ескерілмеді.
2. Патша өкіметі өлкені иелену кезінде Орталық Азия және Қытай
мемлекеттерімен тайталасқа түсуге мәжбүр болды. Өйткені мемлекеттілік
тәуелсіздігінен айрылған қазақтар осы мемлекеттерден пана іздеп,
тәуелсіздік жолындағы күресте арқа сүйеп, үміт артты.
3. Патшалық Ресей тарапынан зор қауіп төнгенін түсінген Хиуа, Қоқан
сияқты мұсылман хандықтары өлкедегі жергілікті халықпен бірге басқыншыларға
қарсы біртұтас майдан құруға тырысты.
4. Орыс басқыншыларымен болған күресте қазақтар барынша қарсыласып
бақты. Бұл қарсылық өлкедегі жергілікті халық өкілдерінің арасынан азаттық
күресті бастаған Есет, Жаңғазы, Тойшыбек, Байсейіт, Жаңқожа, Сыздық және
тағы басқа да көптеген тұлғаларды тарих сахнасына шығарды. Сонымен қатар
қазақтың басқа рубасылары мен сұлтандары азаттық қозғалысқа тікелей
араласпаса да халықтың мұң-мұқтажы үшін патша әкімшілігімен байланысқа
түсті.
5. Жергілікті халықты ешбір шығынсыз және қарсылықсыз өз билігіне
кіргізуді мақсат тұтқан патша әкімшілігі қазақ жүздері мен рулардың
арасындағы жер, жесір, барымта және басқа да көптеген дауларды мақсатты
түрде күшейтіп, руаралық жанжалдарды ұйымдастырды. Оларды басқарған
билеушілерді бір-біріне айдап салған. Осы мақсатты жүргізген патша
өкіметінің әскери-отарлық әкімшілігі жергілікті халықты аса үлкен шығынсыз
өзіне бағындыруға күш салған.
6. Өңірді бағындырған патшалы Ресей сұлтандардың билігін империялық
басқару жүйесімен алмастырып, жергілікті халықтың ғасырлар бойы келе жатқан
дәстүрлі шаруашылығын күйзеліске ұшыратты және өздерінің заңдары мен
тәртіптерін енгізе отырып көшпелілердің әдет-ғұрыптарға негізделген билер
сотын өзгерістерге ұшыратты.
7. Оңтүстік Қазақстанды түпкілікті Ресейдің билігіне бағындыру үшін
патша өкіметі өзінің әскерлерін өңірге аттандырған кезде жергілікті
халықтың билеуші топтары елін жазалаудан аман алып қалу мақсатында отаршыл
әкімшіліктің қызметіне жаппай кіре бастайды.
8. ХІХ ғасырдың 60 жылдарындағы патша өкіметі жүргізген саяси-әкімшілік
реформалары Қазақстанның оңтүстік өлкесін отарлық жүйеге толығымен тартты
және түпкілікті өзгерістерге ұшыратты.
9. Түркістан генерал-губернаторлығының құрылымы мен қызметі өлкедегі
отарлық саясатты нығайтты және жергілікті халықты қанауды күшейтті.
10. Өлкедегі күшейген патша билігі жергілікті халыққа ауыр зардаптар
алып келді. Нәтижесінде жергілікті халықтың зиялы қауым өкілдері азаттық
қозғалысты басқарып, патша үкіметіне петиция жазып, бүкілресейлік мұсылман
съездеріне қатысып, Думадағы мұсылман фракциясының жұмысына белсене қолдау
көрсетті.
Зерттеудің қолданыстық маңызы. Диссертацияда жасалынған тұжырымдар
мен қорытындыларды жоғары оқу орындарында Қазақстан тарихы пәні бойынша
жүргізілетін арнаулы курстар мен семинар сабақтарын өткізуде пайдалануға
болады.
Сонымен бірге зерттеу жұмысының тұжырымдарын ХІХ ғасырдың екінші
жартысы мен ХХ ғасыр басындағы тарихи кезеңді зерттеуге арналған ғылыми
зерттеу еңбектерінде, оқу құралдары мен оқулықтарда қолдануға болады.
Сондай-ақ зерттеу жұмысының тұжырымдары Орталық Азия халықтарының өзара
байланыстары тарихын және түркі халықтарының тарихын әзірлеуге септігін
тигізе алады.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Диссертациялық жұмыстың негізгі
нәтижелері мен қорытындылары Қазақстанда өткен халықаралық және
республикалық ғылыми-практикалық конференцияларда баяндалды. Зерттеу
жұмысының мазмұнына сәйкес 30 мақала Қазақстан және Қырғызстанда шығатын
ғылыми басылымдарда жарияланды. Қазақстан Республикасы Білім және ғылым
министрлігі Білім және ғылым саласындағы бақылау комитеті ұсынған тізімге
енген 12 басылымда 20 мақала, шетелдік басылымдарда 3 мақала, әртүрлі
республикалық басылымдар мен республикалық және халықаралық ғылыми
конференция материалдарының жинағында 7 мақала жарық көрді.
Диссертацияның құрылымы: Алға қойған мақсаты мен міндеттеріне
байланысты диссертациялық жұмыстың құрылымын кіріспе, 6 тарау және
қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімі құрайды.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Кіріспеде диссертациялық жұмысқа жалпы сипаттама беріліп, тақырыптың
өзектілігі негізделіп, жұмыстың зерттеу нысаны, мақсаты мен міндеттері,
ғылыми жаңалығы, методологиялық негіздері, хронологиялық ауқымы,
практикалық маңызы және қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар көрсетілген.
ХІХ ғасырдың ІІ жартысы мен ХХ ғасырдың бас кезіндегі Оңтүстік
Қазақстандағы патшалық Ресейдің жаулауы: әскери-отарлық әкімшілігі мен
жергілікті халық арасындағы қатынас мәселесінің теориялық-методолгиялық
негіздемесі, тарихнамасы мен дерек көздері деп аталатын бірінші тарауда
тақырыптың теориялық-методологиялық мәселелері мен тарихнамасы
қарастырылып, мәселенің дерек көздеріне талдау жасалды.
Мәселенің теориялық-методологиялық негіздемесі атты бөлімде зерттеу
жұмысына қатысты методологиялық ұстанымдар, тұжырымдамалар баяндалды.
Зерттеу жұмысын ғылыми негізде және жүйелі түрде баяндауда тарихи таным
әдістерінің орны ерекше.
Зерттеу әдістері талдау обекті ретінде алынған тарихи процестің
табиғатынан, ішкі ерекшеліктерінен туындап, мәселенің құрылымы мен
қайталанбас өзіндік болмысын ашуға лайық келіп, осы мақсатқа қызмет жасай
алғанда ғана нәтиже бере алады. Ғылыми танымның жетілуімен бірге жаңа
білімге жетуге жол көрсететін ұстанымдар, тұжырымдар мен теориялыр
қалыптасады немесе оларға деген көзқарас өзгеріске түседі. Өткен дәуірдегі
тарихи құбылыстарды бір қалыпқа салған маркстік-лениндік ілімге негізделген
методология зерттеушілерге қандай да бір елдің және халықтың тарихи
дамуындағы өзгешеліктерге баса назар аударттырмай, тап күресіне басымдылық
беріп, революциялық дамуды абсолюттендіріп, дамудағы эволюциялық үрдістің
маңызын екінші кезекке ығыстырды. Соған сәйкес ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан
бастап ХХ ғасырдың бас кезіне дейінгі Оңтүстік Қазақстанды мекендеген
жергілікті халықтың 1917 жылғы қазан төңкерісінен кейін қалыптасқан ахуалға
орай капитализмге соқпай, социалистік құрылысқа көшуі барынша дәріптеліп,
маркстік-лениндік методологияға сүйенген кеңестік тарихшылар патша
өкіметінің отаршылдық саясатын көпе-көрнеу бұрмалап, қазақ халқына
жасалынған зорлық-зомбылықтарды ұмыттырып, Ресейдің басқыншылық саясаты
деген терминдерді алып тастап, оның орнына өз еркімен қосылу сияқты
терминдерді қолданысқа енгізді. Кеңес тарихшыларының мұндай тұжырымы
коммунистік жүйе жойылғанға дейін үстемдік құрып келді.
Соңғы екі он жылдықта қоғамда қалыптасқан жаңа жағдайда еліміздегі
тарих ғылым бұрын байқалмаған мүмкіндіктерге ие болып отыр. Қазіргі таңда
тарихи зерттеу жұмыстарына ешқандай да идеологиялық шектеулер жоқ. Зерттеу
методологиясы мен әдістерін игерген тарихшы маман нақты тарихи фактілерге
сүйене отырып, ғылыми жұмыспен айналысу мүмкіндігі зор. Соңғы жылдары
жемісті жүргізілген мемлекеттік Мәдени мұра бағдарламасы ғылымға
жасалынған мемлекеттік қолдаудың нақты айғағы. Міне бұл жағдайлар өз
ретінде отандық тарихтың жаңа сапаға өтуіне қажет методологиялық ұстанымдар
мен зерттеу әдістерінің қалыптасуына жасалынған алғышарт болып табылады.
Бұл арада біз басшылыққа алатын тарихи ғылымының іргелі принциптерінің
бірі тарихилық принципі (принцип историзма). Оның негізгі талабы уақыт
ағымындағы кідіргіссіз өзгерісте болатын обьективті тарихи шындықтың аса
маңызды байланыстарын жан-жақты және адекватты қалпында көрсету. Ал егер
бұл талдау принципін біздің тақырыбымызға байланысты қарастырар болсақ,
онда мәселенің мынадай қырларына баса назар аударған жөн. Біріншіден,
патшалық билік пен қазақ қоғамы қандай жағдайда неге байланысты өзара
қатынас орнатты, екіншіден, бұл тарихи қатынас қандай даму және өзгеру
кезендерінен өтті және үшіншіден, бұл екі субьектінің өзара қатынасы қандай
нәтижелермен аяқталды (1917 жылғы революциялық өзгерістерге дейін).
Біз талдауға алып отырған тақырыпты зерттеуде әрқашанда қаперде
ұстайтын нәрсе – ол тарихи уакыт ерекшелігі (ХІХ ғ. екінші жартысы және ХХ
ғ. бас кезі). Әрбір тарихи мезгіл – қайталанбас құбылыс, яғни, оның өз
ерекшеліктері бар. ХІХ ғасырдың 60-шы жылдарының екінші жартысында Оңтүстік
қазақ жерінде орныққан орыс билігі, анығырақ айтқанда патшалық билік те
қалыптасу және белгілі бір даму және өзгеру кезендерінен өтті. Ешнәрсе де
бір қалыпта өзгеріссіз қалмайды деген тұжырым өлкедегі орыс билігіне тән.
Сондай-ақ әр кезеңге тиесілі ерекшеліктер ең алдымен сол қоғамның
материалдық жағдайына тиесілі. Яғни, зерттеуші өз еңбегінде алдымен ХІХ
ғасырдың екінші жартысындағы Оңтүстік Қазақстан өңірінің экономикалық
деңгейін, өндіргіш күштері мен өндірістік қатынастардың сол мезгілге
тиесілі жағдайын есепке алған жөн. Мәселен, бұдан 140 жылдан астам уақыт
бұрын өңірдің шаруашылығы, өндірістік күштері, қоғамның мәдениеті мен білім
деңгейі, әрине, мүлдем басқа күйде боатын. Содан бергі арада өткен уақыт
оларды түбегейлі өзгерістерге ұшыратты. Өңірдің жергілікті тұрғындары –
қазақтардың басым бөлігі бұдан 140 жыл бұрын көшпелі немесе жартылай
көшпелі мал шаруашылығымен айналысты, тек азшылық бөлігі отырықшы
егіншілікті күнделікті тіршілік көзіне айналдырды. Ал егіншілікпен
айналысқан халықтың еңбек құралдарының қандай деңгейде болғандығын бұл
арада түсіндіріп жатудың өзі артық. Зерттеушіге міне осы уақыт
ерекшелігімен есептесу, әрине, өте маңызды.
Тарихи білімге гуманистік мазмұн беру мәселесі тарихшылардың Анналдар
мектебі өкілдеріне де тән ағым еді. Бұл әдістің құндылығы сонда өткен
уақыттың әлеуметтік-психологиялық астарларына үңілуге және отаршылдық
жүйенің қарама-қайшылықты тұстарын түсіндіруге мүмкіндік туады. Белгілі бір
тарихи оқиғаға немесе құбылысқа түрлі қырынан қарап, оған түрліше баға
беруге болады. Бұл ғылымдағы плюрализмнің көрінісі. Берілген осы әркелкі
бағалардың біреуі ғана дұрыс болып табылады. Дұрыс бағаның өзіне танымдық
үрдістің жетілуі негізінде көз жеткіземіз. Оның өзінде дәйектеменің
айғақтық аспектісі мен жасалған тұжырымның логикалық тұрғыда үйлесімді
болуы елеулі роль атқарады. Бұл ретте отаршылдық билік пен жергілікті
халықтың арасында болған ортақ оқиғаларды бағалауда да түрлі деректік
материалдарды ғылыми айналымға тартудың өзіндік танымдық маңызға ие екені
назарда ұсталуы қажет. Жаңа деректерді іздестіру, оларды сұрыптап талдау
негізінде арғы-бергі тарихымыздың ақтаңдақ беттерін толтырудың жолдары
мен әдістері айқындалады. Ғылыми зерттеулерде анализ бен синтез басты әдіс
ретінде саналатыны белгілі. Аталған екі әдіс таным үрдісінің әркелкі
сатысына қызмет етеді. Синтездеу әдісі негізінде қарастырылып отырған
кезеңдегі патша әкімшілігі мен жергілікті халық арасындағы саяси қатынастар
туралы мұрағат құжаттарынан, ғылыми еңбектер мен фольклорлық материалдардан
алынған мәліметтер және т.б. мәліметтер біріктіріліп, топтастырылады.
Анализ әдісі болса орыс билігі мен жергілікті халықтың қатынасы жайлы
түсінікті жіктеп, бөлшектеу арқылы мәліметтерде көрініс тапқан оқиғалар мен
құбылыстардың себеп-салдарын, ерекшеліктерін және олардың өзара
байланыстылығы мен сабақтастығы деңгейін айқындауға септігін тигізеді.
Танымдық үрдісте жазба мәліметтер елеулі маңызға ие. Адамдардың рухани
қызметі барысында пайда болып, мәлімет беретін жазба мәтіндердің мәнін
түсіну мақсатында қалыптасқан герменевтикалық әдістерде де анализ бен
синтез өзара үйлесімділік тапқан. Герменевтикалық әдістер мәліметтердегі
фрагменттерді ұғынудан, оны толықтай түсіну, одан соң мәтіннің бөліктерін
терең түсінуді қамтамасыз етеді. Герменевтикалық әдістер орыс билігі мен
жергілікті халықтың саяси байланыстарына қатысты жазба деректік
материалдарды жан-жақты талдай отырып, онда көрініс тапқан оқиғалардың
негізделуін айқындап, олар жөнінде өзіндік тұжырым жасауға ықпал етеді.
Тарих ғылымында кеңінен қолданысқа ие әдістердің бірі – ретроспективалық
әдіс. Тарихи танымда себептен бұрын салдар аңғарылады. Сондықтан
ретроспективалық әдіске сүйеніп, кез-келген құбылыстың себебін ашып
көрсетуде бір құбылысты келесі бір құбылыстың себебі ретінде қарастыру
ұсынылады. Бұл кез-келген үрдістің кезеңдерін өзара байланыста қарастырудың
қажеттігін білдіреді.
Тарих ғылымындағы басты әдістің бірі сипаттап баяндау болып табылады.
Сипаттау қоғамдық құбылыстардың болмысымен, олардың ерекшеліктері мен
сапалық өзгешеліктеріне байланысты. Таным кез-келген жағдайда сипаттаудан
басталады. Сипаттаудың құрылымы танылып жатқан құбылыстың ерекшелігіне
тікелей қатысы бар. Тарихи таным объектісінің нақтылы ерекшелігін сипаттау
баяндау арқылы жүзеге асады. Сипаттап баяндау арқылы танымның нәтижелері
көпшілік оқырман қауымға жетіп, тарихи сананың қалыптасуына қызмет етеді.
Қоғамдық құбылыстардың өзгешеліктері олардың дамуы барысында қалыптасады.
Онсыз отарлық билік пен жергілікті халық арасындағы саяси қатынасының
желісін сипаттау тек оқиғалар мен құбылыстар жайлы мәліметтер тізбегі
ретінде көрініс табады. Ал сипаттаусыз қорытудың өзі отарлық әкімшілік пен
жергілікті халық арасындағы қатынастарының кескіндемесі (схематизация)
іспеттес болып шығады.
Зерттеу жұмысының тарихнамасы деген бөлімде тақырыптың зерттелу
деңгейі талданып көрсетіледі.
Патша өкіметінің отаршылдық билігі мен жергілікті халықтың ара қатынасы
зерттеулерге революцияға дейінгі тарихнамада аз көңіл бөлінбеген. Өйткені
Оңтүстік Қазақстан Ресей империясының құрамына кіргеннен кейін патша
өкіметі өңірдің өткен тарихын зерттеп, табиғи ресурстары мен өндіргіш
күштерін анықтауға ұмтылды.
Яғни, патша өкіметінің алдына отарлық шет аймақтардың байлықтарын
игеру, олардың ресурстарын анықтау, сондай-ақ жергілікті халықтың Ресей
билігіне деген көзқарастары мен қатынастарын түбегейлі зерттеу мәселелері
тұрды. Бұл жұмыстың едәуір бөлігі Орыс географиялық қоғамына жүктелді.
Осы мақсатты көздеген патша өкіметі осы қоғам мүшелерінің алдарына
бағындырылған елдерге ғылыми экспедицияларды жарақтандырып, олар туралы
географиялық, статистикалық, этнографиялық және жаратылыс-тарихи
материалдар жинап, оларды өндеу және тарату міндеттерін қояды.
Сонымен қатар патшалық Ресейдің Оңтүстік Қазақстанды әскери жаулап алу
кезінде басы-қасында болған Ресейдің бас штабы офицерлерінің және
ғалымдарының ХІХ ғасырдың екінші жартысында жазып қалдырған еңбектерінде
патша әкімшілігі мен жергілікті халықтың арасындағы қарым-қатынасы біршама
қарастырылады.
Орыс әскерилерінің алдындағы мақсат қалайда өлкені тезірек бағындырып,
оны Ресей империясының құрамына қосу болса, орыс ғалымдары алдындағы мақсат
та бұл өлкені отарлағанда, қандай пайда түсерін айқындап беру болды.
Дегенмен олар алдына басты мақсат Түркістан халқы Ресей билігін мойындауға
ұмтылатындығын, жергілікті халық орыстарды хандар мен бектерден және өзара
руаралық соғыстардан құтқарушы күш ретінде түсінеді деген көзқарасты
қалыптастыруға тырысты.
Осылайша Кеңестік кезеңге дейінгі еңбектер патша өкіметінің мүддесінен
шығып, оны қорғап, қызмет жасады және өңірді жаулап алу, отарлау арқылы
оған ресейлік басқару жүйесін енгізу қажет екендігін дәлелдеумен болды. Ал
патша өкіметінің отаршылдық саясатына қарсы шыққан жергілікті халықтың
қарсылығына бүлікшіл, қарақшылар деген айдар тағып, оларды
рубасыларының өз артықшылықтары үшін орыстық билікке көрсеткен қарсылығы
деп елемеді.
Осыған байланысты саяхатшылар, өлкетанушылар, Ресей билігін
насихаттаушылар өз еңбектерінде өңірге байланысты географиялық жағынан ғана
емес, сонымен қатар ХІХ ғасырдың ІІ жартысында орын алған саяси және
әлеуметтік-экономикалық өміріне жалпылама түрде сипаттама береді.
Дегенмен қазақ елінің Ресей империясының қол астына өтуінің тарихнамасы
өзінің даму барысында ұзақ және күрделі жолдардан өтті.
Сондықтан төңкеріске дейінгі деректердің өз алдына құндылығы сонда,
қазіргі заманғы тарихшылар үшін аса маңызды фактілерді, көзқарастарды
тізбелеп келтіретіндігінде. Өйткені зерттеуші басқа тарихи деректерден
тасада қалған нақты оқиғалардың ізін табуы мүмкін. Расында да Оңтүстік
Қазақстанды жаулап алардан бұрын-ақ бұл өңірді табиғи-тарихи жағынан
зерттеген орыс ғалымдарының еңбектері патшалық Ресейдің отаршылдық
мүддесіне қарай жазылғандықтарына қарамастан, жергілікті халықтың саяси-
әлеуметтік дамуы, экономикасы, мәдениеті және өзара байланысы жөнінде құнды
мәліметтер беруімен ерекшеленеді.
Бұл табиғи-тарихи зерттеулер өз кезегінде патша үкіметінің отаршыл
саясатын ақтауға тиіс болғанымен жергілікті халық өкілдерінің Ресей
билігіне қатысты саяси ұстанымдарына да назар аудартады. Осылайша
империяның геосаяси доктринасына қызмет еткен төңкеріске дейінгі Ресейдің
шығыстанушы ғалымдары жергілікті халықтың тарихи-этнографиялық жағынан
зерттелуіне мүдделілік танытты.
Тіпті ХІХ ғасырда Ресейдегі шығыстану саласының қанат жайғаны
соншалықты, әскери шенеуніктерді ғылыми зерттеушілерге айналдырып жіберіп,
олардың жазған еңбектерінің басты ерекшелігі сонда, онда пайдаланылған
материалдар өздерінің жеке бақылауларына негізделіп, сол уақыттың
куәгерлігіне айналуы еді.
Ресейдің отаршыл әкімшілігі мен жергілікті халықтың арасындағы
қатынасқа қатысты алғашқы деректі ХІХ ғасырдың басында Жетісуға жіберілген
полковник Ф.К.Шубин әскерінің құрамында болған дәрігер Зибберштейннің
жазбалары береді. Жетісу өлкесі туралы мәлімет берген Зибберштейн Сібірдегі
патша әкімшілігі мен жергілікті халықтың керуен жолдарына қатысты өзара
байланысқа тоқталып кетеді [6]. Сондай-ақ Сыр бойы қазақтарына байланысты
мәліметтерді Қоқан, Хиуа хандықтары туралы жазылған М.Поспелов пен
Т.С.Бурнашев [7] және Ф.Назаровтың [8] жазбаларынан көптеп кездестіруге
болады. Олар аталған хандықтарда болып, сол уақыттағы оқиғаларды көзімен
көрген және еңбектерінің көп бөлігін Сыр бойы қазақтарына және оның
қоғамдық құрылысына арнаған. Оның себебі Ресей империясының Сыр бойын өзіне
қосып алуында жатса керек.
Патшалық Ресейдің билігіне қатысты жергілікті халықтың сұлтандары мен
билерінің саяси ұстанымы туралы бірқатар мәлімет берген қазақ даласына
саяси айдауда болған поляк революционері А. Янушкевичтің жазбалары аса
құнды [9]. 1846 жылы генерал Вишневскиймен бірге хатшы ретінде Жетісуға
келген А.Янушкевич сол кездегі өлкеде орын алған саяси оқиғаларға қатысты
жаңалықтарды қағазға түсіріп отырған.
ХІХ ғасырдың 50-жылдарында өлкеде ғылыми және әскери мақсаттармен
зерттеу жұмыстарын жүргізген П.П.Семенов-Тянь-Шаньский [10], Ш.Ш.Уәлиханов
(11( және тағы басқалары болды.
Жетісу мен Орталық Азияға бірнеше рет саяхат жасап, Тянь-Шань тауын жан-
жақты зерттеген П.П.Семенов өзінің зерттеу еңбегінде өлкеге табиғи тұрғыдан
ғана емес, сол кезде өңірде қалыптасқан саяси жағдайларға баға беріп,
жергілікті патша әкімшілігінің басқару құрылымдары мен тетіктеріне, сондай-
ақ қазақ билеушілерінің жаңа тәртіпке байланысты ұстанған бағыттары және
халықтың отаршылдарға қарсы күресін сипаттайды.
Қазақтың аса көрнекті ғалымы және ағартушысы Шоқан Уәлиханов мазмұнға
бай және өте құнды еңбектер қалдырған. Өзінің тым қысқа өмірінің ішінде ол
Орта Азия мен Қазақстан халықтарының тарихы, жағрапиясы, этнографиясына
және қоғамдық-саяси өміріне біраз бірсыпыра еңбектерін арнап, соның ішінде
Жетісудің тарихына да көңіл бөлген. Ол патша әкімшілігінің Ұлы жүз
қазақтарын басқару тәртібін ашып көрсетіп, Жетісу үшін тайталасқан Ресей,
Қытай және Қоқан мемлекеттерінің іс-әрекеттеріне талдау жасаған.
ХІХ ғасырдың 60-90-жылдар аралығында Оңтүстік Қазақстанға көптеген
патша офицерлері мен орыс шенеуніктері келіп, зерттеу жүргізді. Әртүрлі
мамандық иелері болып табылатын олардың еңбектері мазмұны мен көлеміне,
алдына қойған мақсат-мүддесіне, отарлық саясатқа қызмет етуге арналғанына
қарамастан, тарихи фактілерінің молдығымен патша әкімшілігі мен жергілікті
халық арасындағы қатынас тарихын жаңа қырынан ашып, еңбектерінде көрініс
тапты және зерттеуге септігін тигізді. Бұл ретте П.Пичугин [12],
В.Е.Недзвецкий (13(, Н.А.Аристов (14( сияқты зерттеушілерді атауға болады.
Бұл авторлар жергілікті халықтың ұлт-азаттық күресін орнымен атамай,
олардың наразылығын тәртіпсіздікке, бүлікшілікке теңеген және
жергілікті патша әкімшілік орындарына қатал шаралар қолдану жөнінде өз
кеңестерін берген. Соған қарамастан олардың еңбектеріне тартылған
деректер әлі күнге дейін өз маңыздылығы жағынан құндарын жоймаған.
Сонымен қатар, Жетісу өңіріндегі патша өкіметінің отарлық билік
орындарының қызметі мен міндеттері жөнінде Н.В.Леденов (15(,
А.Г.Серебренников (16( өз еңбектерінде атап көрсетеді. Бұл еңбектерде олар
билік орындарының құрылуы мен қалыптасу тарихын баяндап, отарлау тәсілдерін
талдайды.
Түркістан өлкесіндегі орыс әскерлерінің жаулаушылық іс-қимылдары туралы
дерек көздерін Н.П.Глиноецкий [17], А.И.Шеманский [18] сияқты авторлардың
еңбектерінен де аламыз.
Сондай-ақ, Түркістан өлкесінің Ресей империясының отарына айналуы мен
салдары жөнінде мәліметтерді А.И.Добромыслов [19], К.К.Паленнің [20]
еңбектерінен табуға да болады.
Олар өлкеге Ресей империясының енгізген әкери-әкімшілік басқару
реформалары мен патша өкіметінің қабылдаған заңдық құжаттарына егжей-тегжей
талдау жасап, тақырыпқа қатысты көптеген пайдалы түсінік берген.
ХХ ғасыр басында Ресей империясының қазақ даласындағы отарлық билік
орындарының қызметіне және оған наразы болған жергілікті халықтың тұрмысына
қазақ зиялылары да өз бағасын беріп, патшалық әкімшіліктің өлкеде жүргізген
саясатын өткір сынға алып, ашық талқыға салады және патша әкімшілігі
тарапынан жергілікті халыққа әділетсіздік қысым көрсетілгеніне көп көңіл
аударған. Жалпы алғанда олардың еңбектерінде көрсетілген мәселелер тек
Оңтүстік өңірге ғана емес бүкіл қазақ даласына қатыс бар. Бұл ретте
Ә.Бөкейханов (21(, А.Байтұрсынов (22(, М.Шоқайдың (23( еңбектері алғашқы
қатарға жатады. Алаш қайраткерлерінің еңбектеріңде қазақ даласының, соның
ішінде Түркістан өлкесінің саяси-әлеуметтік жағдайы, жергілікті халықтың
отаршылдық саясатқа деген көзқарасы мен патша әкімшілігімен арадағы
қатынасы, ұлт-азаттық қозғалыстың бағыт-бағдарлары мен мақсат-мүдделері
шынайы көрсетуімен ерекшеленеді.
Сол кезде жарық көрген патша өкіметінің отарлық саясатына және оның
әкімшілік орындары мен жергілікті халықтың арасындағы қатынасқа байланысты
жазылған еңбектерге тоқталар болсақ, олар Г.Сафаров (24(, П.Г.Галузо (25(,
Т.Рысқұлов (26( зерттеулері болды. Бұлардың ғылыми еңбектерінде өлкедегі
отарлаудың көлеңкелі тұстары, орыс езгісінің пәрменділігі, әскери-әкімшілік
орындардың құрылымы мен қызметіне шолу жасап, оның жергілікті халықты өз
билігіне енгізудегі әрекеттерін ащы шындықпен көрсетіп, патша өкіметінің
түпкі ойы қазақтарды ұлт ретінде жою және орыстандыру саясаты екендігі
жазылды.
Солардың бірі Г.Сафаров өз еңбегіңде өлкедегі отарлау алғашқы кезде
әскери басқыншылық түрінде болып, ал басқару жүйесінің Ресейден дайын
күйінде әкімшілік – полицейлік түрінде жергілікті халыққа таңылғаны туралы
қорытынды жасайды.
Мұндай тұжырымға П.Г.Галузо да келген. Ол Ресей мен Қазақстан
серіктестігінің тең құқылы еместігін атап көрсетіп, империяның өзге
өлкелерді қосып алуға өте мүдделі екенін атап өтіп, отарлық билікті
түземдіктерді билейтін аппараты және орыстың әскери – шенеуніктік
аппараты деп екіге бөліп қарастырып, отаршыл империя теоретиктерінің
агрессияға бейбіт тон жамылдырып, өркениетті сипат беруге неліктен
тырысқанын түсіндіріп, отарлық саясат шет аймақтарға зор қасірет алып келді
деген пікірге тоқтайды. Отарлық билік жүйесінің қазақ даласына енгізілуінің
аяғы зор қасіреттерге ұшыратқанын Т.Рысқұловта та өз еңбегінде жазған
болатын.
Оның жұмысында өлкедегі қазақтардың азаттық күресіне себеп болған саяси
факторларды баяндаған.
Қазақтың оңтүстік өңіріндегі патша әкімшілігі мен жергілікті халықтың
арасындағы қатынас жөнінде және ондағы халықтың әлеуметтік-экономикалық
өміріне байланысты зерттеулер көптеген кеңестік және қазақстандық
ғалымдардың еңбектерінде орын алып, зерттеу нысандарына айналды. Мәселен,
Е.Бекмаханов (27(, Б.С.Сүлейменов пен В.П.Басин (28(, Г.С.Сапаргалиев (29(
сияқты ғалымдар ХІХ ғасырдағы Оңтүстік Қазақстанның саяси дамуына және
патша өкіметінің қазақ даласында жүзеге асырылған жазалау шаралары мен
әкімшілік-саяси жүйесінің құрылымдарына назар аударған. Бұл ғалымдар өз
еңбектерінде маркстік-лениндік әдістемеге сүйенгеніне қарамастан патша
өкіметінің отаршылдық саясаты мен қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысына
ғылыми тұрғыдан өз бағаларын берген.
Отандық тарихнамалық кеңестік кезеңде орыс отаршылдығының түрлі қырлары
мен ерекшеліктерін зерттеу ісінде қол жеткізген табыстарына көз жұму,
әрине, әбестік болар еді. Осы ретте әсіресе мәселені тура да терең жол
ашатын аса мол мұрағат құжаттарының ғылыми айналымға тартылғанын бөліп
атаған жөн.
Қазақстан азаттық алғаннан кейін отандық тарихнамада зерттеп отырған
тақырыпқа қатысты мәселеге көп көңіл бөлініп, жаңаша көзқарастар
қалыптасып, ендігі кезекте отандық тарихнамада тың мұрағаттық деректер
сарапталып, мәселеге жаңа қатынас қалыптаса бастайды. Әсіресе 1990
жылдардың басында қазақ даласының патша өкіметінің билігіне өту мәселесінің
тарихнамасында екі түрлі көзқарас орын алды: тек қана жаулап алу және
бастапқы бодандықты ерікті түрде қабылдау, одан соң әскери күштің көмегімен
қосып алу. М.Қозыбаевтың еңбегінде 1916 жылғы көтерілістің барысындағы
патша әкімшілігі мен жергілікті халықтың арасындағы қатынастардың барысына
ғылыми негізде тоқталады (30(. Ал Р.Бекназаров болса Оңтүстік Қазақстанның
Ресей империясына қосылу барысын зерттеген (31(.
Қазақтың тарихшы ғалымдары К.Нұрпейісов пен М.Қойгелдиев өз
еңбектерінде жадидтік және жалпымұсылмандық қозғалыстарға, Орталық Азия
халықтарының тәуелсіздік үшін күресіне және Алаш қозғалысына жаңаша
тұрғыдан серпін беріп, оларды тереңдете зерттейді.
Отарлаудың ащы шындығын көрсеткен К.Нұрпейісов қазақтар мен көшіп
келген келімсектердің арасында қалыптасқан күрделі қарым-қатынастарға
тоқтала келіп, Ресей мемлекетінің тарапынан жасалынған қатыгездік пен
озбырлыққа, жергілікті халықты ата қонысынан ығыстыру шараларына тоқталады
(32(.
Ал, профессор М.К Қойгелдиевтiң Жетiсудағы Ресей билiгi атты
монографиялық ғылыми еңбегі Жетiсу өлкесінің Ресей билігіне өту жолдары мен
патша әкімшілігінің жергілікті халықты бағындыруда қолданған іс-әрекеттері
мен қимылдарын ашқан. Бұл еңбекте М.Қ.Қойгелдиев кеңестік тарихнаманың
тұжырымдарын қайталамай, Ресей империясының Жетісу өлкесін отарлаудағы
басқару және табиғи байлығын игеру мақсатында іске асырылған шараларын
талдайды. (33(.
Отарлау мәселесінің бағыттары мен қадамдары, ұлт зиялыларының патша
әкімшілігіне қатысты ұстанымдары В.З.Галиев (34( пен А.Исмайловтың (35(
еңбектерінде қарастырылған.
Т.Т.Далаеваның диссертациялық жұмысында ХIХ ғасырдағы патша өкіметінің
Оңтүстік Қазақстандағы отарлық билік орындары арнайы қарастырылып,
әкiмшiлiк-территориялық құрылысына зерттеу жұмыстары жүргізілген (36(. Онда
Т.Т.Далаева Оңтүстік Қазақстандағы патша өкіметінің жаулау іс-қимылдары мен
өңірдің саяси ахуалына көп көңіл бөлген. А. Махаеваның Тойшыбек би және
оның заманы деген ғылыми жұмысында Жетісу өлкесіндегі тарихи тұлғалардың
Ресей билігіне деген ұстанымдары баяндалады [37].
Патша әкімшілігі мен жергілікті халық арасындағы қатынасқа байланысты
мәселелер шетел зерттеушілерінің еңбектерінде де көрініс тапқан. Шетел
зерттеушілерінің еңбектерін қарастырғанда Гарвард университетінің
профессоры Ричард Пайпстің еңбегі құнды болып табылады [38]. Нью-Джерси
(АҚШ) университетінің профессоры Томас Пирсонның Орыс шенеуніктігі,
самодержавиесі және жергілікті өзін-өзі басқарудың дағдарысы деген
зерттеуінде Ресейдегі жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің 1860 жылдардағы
реформадан ХІХ ғасырдың аяғына дейінгі тарихы баяндалып, көптеген
мәліметтер келтіріледі [39].
Д.Демко зерттеу еңбегінде патша өкіметінің қазақ даласындағы отаршылдық
саясаты және жергілікті билік орындарының қызметі, қоныстанушылардың қазақ
даласына келіп орналасуына байланысты мәліметтер қамтылған [40].
Соңғы жылдары мемлекеттік Мәдени мұра бағдарламасы аясында америкалық
зерттеушілер Ч.У.Костлердің Тюркизм и Советы. Тюрки мира и их политические
цели (41( және В.Мартиннің Закон и обычай в Степи: казахи Среднего жуза и
Российский колониализм в ХІХ веке атты еңбектері жарияланды (42(.
Осы аталған тарихнамалық зерттеулер Оңтүстік Қазақстандағы патша
әкімшілігі мен жергілікті халық арасындағы қатынастың тарихына объективтік
тұрғыдан баға беру қажеттілігін және ғылыми жағынан құндылығын аңғартса
керек.
Мәселені зерттеудің дерек көздері осы тараудың үшінші бөлімінде
талданды.
Оңтүстік Қазақстанды патшалық Ресейдің жаулауы, әскери-отарлық
әкімшілік пен жергілікті халық арасындағы қатынастарының күрделі тұстарын
ашып, тарихи маңызын көрсету, тарихи оқиғаларды сарапқа салып, обьективті
тұрғыдан баға беру үшін деректік материалдарды талдаудан өткізу аса маңызды
рөл атқарады. Сол себебтен алға қойылған мәселені зерттеу барысында
мұрағаттық құжаттар, жарияланған материалдар және мерзімді баспасөздердің
ақпараттары кеңінен ғылыми айналымға тартылды.
Мұрағаттық құжаттарды жинастыру барысында Қазақстандағы, Өзбекстандағы
және Ресейдегі мұрағат қорларында ізденіс жұмыстары жүргізілді. Зерттеу
жұмысына мынадай 8 мұрағаттың: Қазақстан Республикасының Орталық
мемлекеттік мұрағаты, Ресей Федерациясының Мемлекеттік мұрағаты, Ресей
империясының Сыртқы саясат мұрағаты, Ресей мемлекеттік Әскери тарих
мұрағаты, Ресей мемлекеттік әдебиет және өнер мұрағаты, Ресей
Федерациясының Орынбор облыстық мемлекеттік мұрағаты, Ресей Федерациясының
Омбы облыстық мемлекеттік мұрағаты және Өзбекстан Республикасының Орталық
мемлекеттік мұрағатының құжаттары дерек ретінде тартылды.
Сонымен қатар диссертацияны дайындауда мұрағаттардан басқа қазақ,
өзбек, қырғыз, орыс тілдеріндегі деректік құжаттар, араб, латын әрпімен
жазылған қазақ тіліндегі құжаттар мен қолжазбалар негізге алынып, ХІХ
ғасырдың ІІ жартысы мен ХХ ғасырдың басындағы Ресей империясының қазақ
даласына, соның ішінде оңтүстік өңірді мекендеген жергілікті халықты
отарлауға қатысты шығарылған ресми iс-қағаздар мәлiметтерi ретiнде әр түрлі
заңдық жинақтар және құқықтық актілер мен ережелер, әскери-әкімшілік
мекемелердің құрылуы, міндеті мен әрекет ету жөніндегі мәліметтерді
енгіздік. Аталмыш құжаттар патшалық әкiмшiлiк құрылысының сипатын
айқындауға, қарастырып отырған кезеңдегi Оңтүстiк Қазақстандағы халықтың
құқықтық жағдайын зерттеуге мүмкiндiк бередi. Патша шенеуніктерінің өлкені
отарлау және қоныс аудару саясатын жүргізу тарихы жайындағы очерктері және
олардың жоғарғы билікке беріп отырған есептері және талдау еңбектері, соның
ішінде Сырдария мен Жетiсу облыстарындағы жергілікті халықты басқарған
отарлық билiк орындарының түрлi жарғылары, бұйрықтар мен заңдық жинақтары,
ережелер негiзiнде полиция мекемелерiнiң құрылуы, мiндетi және әрекет ету
құқықтары жайында мәлiметтер, жергiлiктi халық отаршыл билiк жүйесiне,
жекелеген шенеунiктерге деген көзқарасын ауылдық және болыстық жиындардың
қаулылары, сондай-ақ жекелеген азаматтардың арыздары, шағымдары және
өтiнiштерi алынып, жоғарыда көрсетiлген деректiк мәлiметтердi толықтыра
түсу мақсатында зерттеу жұмысымызда осы күнге дейiн жарияланған құжаттар
мен материалдар жинақтары да кеңiнен пайдаланылды.
Сол кезеңдегі құжаттардың біз үшін, әсіресе, маңыздысы ХІХ ғасырдың
аяғы мен ХХ ғасырдың басында жүйелi түрде жарияланып тұрған Оңтүстік
аймақтағы сандық өзгерістерден мәлімет беретін статистикалық құжаттар.
Жетісу және Сырдария облыстары бойынша жүргізілген шолуларда статистикалық,
әлеуметтік, шаруашылық, мәдени және қоғамдық қатынастар туралы жыл сайын
мәліметтер беріліп тұрды.
Жетісу облысы бойынша Обзорлар 1882 жылмен 1913 жыл аралағында
тұрақты шықса, ал Сырдария облыстық обзоры бар болғаны 12 жыл ғана
жарыққа шықты.
Обзорлардың статистикалық мәліметтерінің құндылығы жоғары болғанына
қарамастан, оларда кездесетін кейбір мәліметтер дәл келе бермейтінін
ескерткен жөн.
Зерттеу барысында жергілікті әкімшілік мекемелерінің әскери және
азаматтық шенеуніктерінің ресми іс-қағаздары мен жазбалары, Бас штабтың
офицерлері мен саяхатшылардың естіліктері мен күнделіктері және хаттары
ғылыми айналымға тартылды.
Оңтүстік Қазақстанды мекендеген жергілікті халықтың әлеуметтік-
экономикалық өмірінен, ондағы патша үкіметінің жүргізген аграрлық саясаты
барысынан және отарлаудың жергілікті халықтың тұрмыс жағдайына тигізген
әсері туралы біршама мағлұматтарды көптеген мәліметтерді мерзімді басылым
беттерінен кездестіреміз. Мысалға: Военный сборник, Вестник Европы,
Русская старина, Русский архив, Туркестанские ведомости, Вопросы
колонизаций, Материалы па киргизскому землепользованию сияқты баспасөз
басылымдарында зерттеп отырған өңір жайлы аса маңызды деректер келтірілген.
Бұлардан басқа ХІХ ғасырда орыс мерзімдік басылымдардағы деректердің
Царское колонизация в Казахстане атты еңбекте біршама жинақталған түрі
келтірілген. Онда Руский вестник, Отечественные записки Семиреченские
областные ведомости, Вестник Европы, Земщина, Русский Туркестан және
басқа да журналдар Ресей империясының қазақ даласындағы жаулау жорықтары
мен оған қатысқандардың естіліктері және мұрағаттық деректер бар.
ХХ ғасыр басындағы патша әкімшілігі мен жергілікті халық арасындағы
қатынас тарихын жан-жақты зерттеуде қазақтың ұлттық баспасөздері – Айқап,
Қазақ, Бірлік туы, Ұлұғ Туркiстан және Сарыарқа сияқты
басылымдардың да деректік маңызы бар.
Оңтүстік Қазақстандағы патша әкімшілігі мен жергілікті халықтың
арасындағы қатынастардың мазмұнын айқындауда, жоғарыда аты аталған
басылымдардағы деректер мұрағат құжаттарымен салыстыра отырып қолданылды.
Сонымен бiрге, зерттелiп отырған кезеңдегі куәгерлердiң естелiк
жазбалары (мемуарлар) мен халқымыздың бiртуар перзенттерi алаш зиялыларының
еңбектерi және Ресейдегi ұлт-азаттық қозғалыс қайраткерлерiнiң
шығармаларындағы мәліметтер дерек көздерi ретiнде пайдаланылды. ХІХ
ғасырдың ІІ жартысы мен ХХ ғасырдың бас кезіндегі патша әкімшілігі мен
жергілікті халық арасындағы қатынасына қатысты құжаттардың бір бөлігі осы
күнге дейін Қазақстан мен жақын шетел баспаларынан шыққан құжаттар мен
материалдар жинағында жарияланды.
Қазақ тарихы орыс деректерінде, кеңестік кезеңде шыққан Алаш тарихына
байланысты очерктерінде және тәуелсіздіктен кейінгі Алаш қозғалысына, 1916
жылғы көтеріліс жинақтарында жарық көрген құжаттар мен материалдар патша
әкімшілігі мен жергілікті халық арасындағы қатынасына қатысты мәселелерді
ашуға септігін тигізді.
Ұзынағаш шайқасына, Пішпек, Әулиеата, Шымкентті қорғауға Қоқандық
әскермен бірге Оңтүстік Қазақстанды мекендеген жергілікті халықтың қатысуын
қоқандық тарихшылардың еңбектерінен табамыз.
1885 жылы Қазан қаласында Н.Н. Пантусовтың аударуымен орыс тілінде
жарық көрген қоқандық тарихшы Мулла Ниаз Мухаммед бен Ашур Мухаммедтің
еңбегінде қазақ билеушілерінің Қоқан хандығымен байланыстары, Ұзынағаш,
Әулиеата, Шымкент түбіндегі шайқастар және тағы басқа да саяси оқиғалар
баяндалады [43]. Зерттеу барысында мұрағат құжаттарымен бірге ауыз әдебиеті
мәліметтеріне негізделіп жазылған қолжазбалар да пайдаланылды. Олардың
көпшілігі Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Орталық
кітапханасының қолжазбалар қорында, Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым
академиясының М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының қолжазбалар
қорында, Қырғыз Республикасы Ұлттық Ғылым академиясының қолжазбалар
қорында, Қазақстан Республикасы Ұлттық кітапханасының сирек кездесетін
кітаптар мен қолжазбалар қорында, Өзбекстан Республикасы Ұлттық Ғылым
академиясы Шығыстану институтының қолжазбалар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz